do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz n-34-122

do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000 arkusz n-34-122

K O M E N T A R Z
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-122-A
RADZIEJÓW
Opracował zespół w składzie:
Alfred Kaniecki, Alicja Baczyńska, Anna Gogołek
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZ A OBSZARU
Obszar
objęty
arkuszem
mapy
Radziejów,
według
podziału
fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (1998), należy w całości do Pojezierza
Wielkopolskiego (315.5), w obrębie dwóch mezoregionów: Pojezierze Kujawskie
(315.57) oraz Równina Inowrocławska (315.55), należącego do podprowincji
Pojezierza Południowobałtyckie (315).
Natomiast według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B.
Krygowskiego (1961), omawiany obszar znajduje się w zasięgu dwóch regionów:
Wysoczyzny Kujawskiej (X) z subregionem Równina Radziejowska (X 2) oraz
Wysoczyzny Kłodawskiej (XI) z subregionem Pagórki Orleckie (XI4).
n.p.m. i stanowią je margle, piaskowce i wapienie kredy górnej. Powierzchnia
utworów mezozoicznych przykryta jest w obrębie niecki mogileńsko-łódzkiej
utworami trzeciorzędowymi, tj. oligocenu, miocenu i nieciągle pliocenu, o łącznej
miąższości 50-100 m. Pierwotna powierzchnia utworów trzeciorzędowych jest trudna
do odtworzenia. Procesy erozji i denudacji, jakie miały miejsce pod koniec
trzeciorzędu, kompakcja luźnych utworów przez nadległe osady czwartorzędowe i
egzaracyjna działalność lądolodu, spowodowały powstanie bardzo zróżnicowanej
powierzchni. Dlatego też utwory czwartorzędowe wykazują bardzo wyraźne
zróżnicowanie miąższości od 20 do około 80 m. W profilu pionowym występuje
zasadniczo jeden poziom glin zwałowych, leżących bezpośrednio na podłożu
trzeciorzędowym lub też dwa poziomy, oddzielone od siebie osadami
fluwioglacjalnymi. Najczęściej, pod stosunkowo cienką pokrywą zdenudowanych glin
zwałowych zlodowacenia bałtyckiego występują gliny zwałowe zlodowacenia
środkowopolskiego.
Na rozpatrywanym obszarze występują rynny subglacjalne, zajęte częściowo
przez jeziora i cieki. Głębokość tych rynien waha się od kilkunastu do około 30 m. Na
ogół wypełnione są utworami piaszczystymi i organicznymi. Ze względu na głębokie
rozcięcie powierzchni wysoczyzny, rynny te są ważnym czynnikiem we współdziałaniu
wód powierzchniowych i podziemnych.
Obszar wysoczyznowy budują w przeważającej części gliny zwałowe. Osady
piaszczyste towarzyszą, z reguły, rynnom subglacjalnym. Utwory holoceńskie
stanowią przede wszystkim mady i piaski rzeczne oraz grunty organiczne,
występujące w dolinach rzecznych i rynnach jeziornych. W obniżeniach powierzchni
obszarów wysoczyznowych dominują grunty organiczne.
Pod względem hipsometrycznym obszar opracowania jest słabo urozmaicony.
Jest to obszar płaski, lekko pochylający się ku północy i poza małymi wyjątkami
deniwelacje nie przekraczają kilku do kilkunastu metrów. Jedynie wzgórza moren
czołowych w obrębie Pagórków Orleckich oraz rynna Jeziora Głuszyńskiego wyraźnie
zaznaczają się w krajobrazie.
Część północną obszaru badań obejmuje swym zasięgiem Równina
Inowrocławska. Jest to równina morenowa płaska, położona na wschód od rynny
goplańskiej i na południe od Kotliny Toruńskiej. Wysokości nie przekraczają tutaj 100
m n.p.m. Pozostały obszar stanowi Pojezierze Kujawskie o charakterze miejscami
falistej, a miejscami płaskiej, równiny moreny dennej, wznoszącej się na wysokość
od 90 do 100 m n.p.m. Porozcinana jest niewielkimi i nielicznymi rynnami jeziornymi
pochodzenia polodowcowego. Wyraźnie zaznacza się tylko pasmo wzgórz
morenowych (Pagórki Orleckie) o wysokościach od 100 do 115 m n.p.m.
Najwyższy punkt analizowanego obszaru, Góra Jaźwica, o wysokości 122,0 m
n.p.m. zlokalizowany jest w obrębie pagórków czołowomorenowych (Pagórki
Orleckie) na południu obszaru, w sąsiedztwie jeziora Czarnybród. Natomiast najniższy
punkt (80 m n.p.m.) stanowi poziom wody w Jeziorze Głuszyńskim.
W użytkowaniu terenu zdecydowanie przeważają grunty orne stanowiące około
80% powierzchni objętej arkuszem mapy Radziejów. Lasy, głównie mieszane, w
postaci kęp śródpolnych występują w części wschodniej w rejonie miejscowości
Osięciny i Osięciny-Osada oraz w sąsiedztwie jeziora Świesz (Świeskiego), wzdłuż
doliny Kanału Gopło-Świesz po jezioro Czarnybród. Użytki zielone zajmują przede
wszystkim doliny rzek oraz niewielkie obniżenia rynnowe. Największe ich
powierzchnie znajdują się w części południowej omawianego obszaru, w dolinie
Kanału Głuszyńskiego, pomiędzy jeziorem Świesz i Jeziorem Głuszyńskim.
Na omawianym obszarze występują trzy główne kompleksy gleb. Zdecydowanie
dominują gleby płowe, wytworzone na utworach zwięźlejszych, czyli piaskach
gliniastych, glinach i utworach pyłowych, tworząc kompleksy 4 i 5 przydatności
rolniczej. Część zachodnio-południową zajmują gleby płowe właściwe, natomiast
skrajnie południowo-wschodni fragment gleby płowe odgórnie oglejone. Rozdziela je
pasem ciągnącym się od środkowego wschodu po południe kompleks gleb rdzawych
właściwych, wytworzonych na piaskach luźnych lub słabo gliniastych, tworzące 6 i 7
kompleks przydatności rolniczej. Natomiast od północy po centrum analizowanego
obszaru występują czarnoziemy leśno-łąkowe. Są to gleby wytworzone z różnych
utworów mineralnych zasobnych w związki zasadowe, przy udziale roślinności
łąkowej i leśnej w warunkach znacznej, lecz nie nadmiernej wilgotności. Tworzą one
wyspy różnej wielkości, głównie na obszarach moreny dennej płaskiej w miejscach o
utrudnionym naturalnym drenażu. Niektóre czarne ziemie należą do
najwartościowszych gleb uprawnych naszego kraju. Wytworzone są na różnych
podłożach, zarówno gliniastych i ilastych, jak i piaszczystych. Powstawanie ich wiąże
się z naturalnym lub sztucznym obniżeniem lustra wody gruntowej i przerwaniem
procesów bagiennych.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948), obszar
opracowania znajduje się w zasięgu dzielnicy środkowej (VIII). Dzielnica ta obejmuje
dorzecza środkowej Warty i środkowej Wisły. Część zachodnia (wielkopolska) jest
cieplejsza od części wschodniej (mazowieckiej). Jest to obszar o najniższym w Polsce
opadzie rocznym (poniżej 500 mm), największej liczbie dni słonecznych (ponad 50)
oraz najmniejszej ilości dni pochmurnych (poniżej 130). Liczba dni mroźnych waha
się od 30 do 50, a dni z przymrozkami od 100 do 110. Przeciętny czas trwania
pokrywy śnieżnej waha się od 50 do 80 dni. Średnia roczna temperatura powietrza
wynosi 8oC. Okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 210 do 220 dni.
Natomiast zgodnie z podziałem klimatycznym Niziny Wielkopolskiej A. Wosia
(1994), omawiany obszar znajduje się w Regionie Środkowowielkopolskim. Częściej
niż w sąsiednich regionach występuje tu pogoda bardzo ciepła i jednocześnie
pochmurna bez opadu (38,7 dni w ciągu roku). Również obserwuje się w tym
regionie więcej dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem
i opadem (11,8) oraz dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez
opadu (3,9). Rzadziej natomiast występują dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez
opadu (9,4) oraz umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem bez opadu (11,6).
Na omawianym obszarze przeważają wiatry z sektora zachodniego, co świadczy
o wpływie mas oceanicznych na warunki pogodowe tego obszaru.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar opracowania znajduje się w strefie granicznej dwóch wielkich jednostek
tektonicznych: antyklinorium kujawskiego i niecki mogileńsko-łódzkiej. Granica
podziału na omawianym obszarze o przebiegu NNW-SSE, prowadzono jest wzdłuż
podkenozoicznych wychodni kredy górnej. Wyznacza ją mniej więcej linia łącząca
miejscowości Bieganowo i Torzewo. Antyklinorium kujawskie obejmuje północnowschodnią część omawianego obszaru. Jego stropową powierzchnię, występującą na
rzędnej około 50 m n.p.m., tworzą utwory jurajskie. Utwory jurajskie przykrywają
zwartą pokrywą osady czwartorzędowe i tylko miejscami osady miocenu. Miąższość
utworów czwartorzędowych jest bardzo różna i waha się najczęściej od 50 do 80 m.
Natomiast w obrębie niecki mogileńsko-łódzkiej powierzchnia mezozoiczna jest dość
urozmaicona; występują tam wyraźnie zaznaczone struktury tektoniczne różnego
zasięgu. Strop utworów mezozoicznych występuje na ogół na rzędnej od 0 do 20 m
Tabela 1. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Powierzchnia (ha)
Lp.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁ Y WODNE
Przez omawiany obszar przebiega dział wodny I rzędu oddzielający dorzecza
Odry i Wisły. Obszar należący do dorzecza Odry, zajmujący zaledwie około 25%
powierzchni, odwadniany jest przez Kanał Gocanowski, Kanał Gopło-Świesz, ciek bez
nazwy spod Radziejowa oraz w części północno-wschodniej przez Kanał UłomieSzalonki, który jest dopływem Kanału Bachorza (jego ramienia uchodzącego do
jeziora Gopło). Zlewnie Kanału Gocanowskiego, Kanału Gopło-Świesz i cieku spod
Radziejowa rozgraniczają działy wodne IV rzędu, natomiast zlewnię Kanału UłomieSzalonki ogranicza dział wodny I rzędu.
Pozostała część obszaru opracowania należy do dorzecza Wisły. Centralną i
zarazem największą część, zajmuje zlewnia Zgłowiączki, w obrębie której znajduje się
Jezioro Głuszyńskie. Południowo-wschodni fragment obszaru badań zajmuje
natomiast zlewnia Macicznego Rowu (Kanał Głuszyn-Dębołęka). Z kolei w skrajnie
północno-wschodniej części obszaru opracowania, bardzo mały jego wycinek zajmuje
zlewnia Kanału Bachorze, jego ramienia uchodzącego do Zgłowiączki. Zlewnię
Zgłowiączki i uchodzącego do niej Kanału Bachorza wyznacza dział wodny I rzędu.
Natomiast zlewnię Macicznego Rowu wyznacza dział wodny III rzędu.
Wszystkie działy wodne występujące na omawianym obszarze mają przebieg
pewny i generalnie wyraźnie zaznaczają się w rzeźbie terenu. Wyjątek stanowi dział
wodny Macicznego Rowu, który w strefie ujściowej do jeziora Głuszyńskiego został
oznaczony jako niepewny. Natomiast na wododziale Kanału Gopło-Świesz i
Zgłowiączki, na północny zachód od Jeziora Świeskiego, zaznaczono bramę wodną.
Na północny zachód od miejscowości Bytoń, w obrębie zlewni Zgłowiączki,
zlokalizowano niewielki obszar bezodpływowy typu ewapotranspiracyjnego. Poza tym
na omawianym obszarze licznie występują pojedyncze izolowane zagłębienia
bezodpływowe z przewagą zagłębień typu chłonnego i są one w zasadzie
rozmieszczone równomiernie we wszystkich zlewniach.
OPADY
Rys. 1.
zmniejszanie amplitud stanów wody. Odgrywają też ważną rolę w gospodarce
wodnej regionu. Na żadnym z jezior nie prowadzi się stałych obserwacji dotyczących
temperatury i stanów wody. Na skutek obniżania się poziomu wód gruntowych,
zarastania i zamulania na większości jezior widoczny jest proces zaniku ich
powierzchni. Płytkie misy jeziorne przekształcają się stosunkowo szybko w
torfowiska. Zasobność poszczególnych zbiorników wodnych, jak również ich łączna
pojemność, są niewielkie. Tempo wymienialności wód jest także nieznaczne, co
wynika z małych przepływów cieków zasilających te jeziora. Często są to cieki
prowadzące wody okresowo. W tabeli 1 zestawiono główne parametry
morfometryczne zbiorników wodnych o powierzchniach większych od 1 ha.
Na rozpatrywanym obszarze nie zlokalizowano posterunku opadowego IMiGW.
W bliskim sąsiedztwie tego obszaru znajdują się posterunki IMiGW w
miejscowościach: Głębokie (arkusz Piotrków Kujawski) i Izbica Kujawska (arkusz
Izbica Kujawska). W związku z czym analizę stosunków opadowych przeprowadzono
w oparciu o wyniki pomiarów opadów atmosferycznych z wielolecia (1961-2000) z
tych właśnie posterunków.
Średni roczny opad dla roku przeciętnego (N) w miejscowości Głębokie wynosi
506 mm, natomiast w Izbicy Kujawskiej 541 mm. Na omawianym obszarze, dla roku
przeciętnego, najwyższe średnie opady miesięczne występują w lipcu, a najniższe w
styczniu i lutym. W półroczu letnim na omawiany obszar spada około 67% (Głębokie)
i 62% (Izbica Kujawska) rocznych opadów. Opady w roku wilgotnym stanowią około
160% (Głębokie) i około 145% (Izbica Kujawska) opadów roku normalnego,
natomiast w roku suchym na posterunkach: Głębokie około 56% i około 63% w
Izbicy Kujawskiej.
W omawianym wieloleciu (1961–2000) maksymalne sumy opadów miesięcznych
zanotowano w czerwcu 1980 roku: w wysokości 236 mm na posterunku Głębokie i
201 mm w Izbicy Kujawskiej, natomiast minimalne we wrześniu 1989 roku (6 mm)
na posterunku Głębokie i 8 mm w Izbicy Kujawskiej.
WODY POWIERZCHNIOWE
Omawiany obszar, objęty arkuszem mapy Radziejów, położony jest w obrębie
głównych dorzeczy Polski Wisły i Odry. Dział wodny dorzeczy Odry i Wisły jest w
wielu miejscach mało wyraźny i nieustabilizowany. Przecina bowiem szereg dawnych
dolin rzecznych, w których zachodzi zjawisko bifurkacji. Ułatwiło to budowę w XIX i
XX wieku kanałów łączących oba dorzecza.
Zachodnia część obszaru oraz niewielki fragment w północno-wschodniej części
odwadniane są za pośrednictwem Noteci i jej dopływów, uchodzącej do Warty, a
następnie do Odry (około 25 powierzchni omawianego obszaru). Z pozostałego
obszaru wody spływają do Wisły za pośrednictwem Zgłowiączki.
Obszar należący do dorzecza Odry odwadniają: Kanał Gocanowski uchodzący
do jeziora Gopło (poza obszarem badań) oraz Kanał Gopło-Świesz, a także ciek spod
Radziejowa. Mają one przebieg równoleżnikowy ze wschodu na zachód. Kanał GopłoŚwiesz prowadzi część swoich wód do Gopła, a od miejscowości Świesz do jeziora
Świesz (Świeskiego) i dalej do Zgłowiączki. Natomiast północno-wschodni fragment
odwadniany jest przez Kanał Ułomie-Szalonki, który prowadzi swe wody do
uchodzącego do Noteci Kanału Bachorza i łączy jej zlewnię ze zlewnią Zgłowiączki.
Jest on ciekiem bifurkującym, łączącym dorzecze Odry z dorzeczem Wisły. Jedno
ramię uchodzi do jeziora Gopło w Kruszwicy, drugie natomiast do Zgłowiączki. Z
północy na południe, przez centralną część obszaru opracowania, płynie Zgłowiączka.
Źródłowy odcinek Zgłowiączki nosi nazwę Kanał Głuszyński. Swój początek bierze na
południe od wsi Płowce na wysokości 92,5 m n.p.m. Od mostu na drodze StróżewoRzepiska do Jeziora Głuszyńskiego wody Kanału rozlewają się w bagnach pozostałych
po zanikającym jeziorze. Zgłowiączka wypływając z Jeziora Głuszyńskiego przepływa
przez szereg (torfowisk) oraz jezior.
Południowo-zachodnią część analizowanego obszaru odwadnia Maciczny Rów
(Kanał Głuszyn-Dębołęka) przepływający następnie przez jezioro Czarnybród i
uchodzący do Jeziora Głuszyńskiego.
Gęstość sieci rzecznej na obszarze badań jest dość duża i w zasadzie
równomierna. Główne cieki przepływające przez ten obszar, jak Zgłowiączka, Kanał
Gocanowski, Kanał Gopło-Świesz i Maciczny Rów, prowadzą wody przez cały rok,
natomiast pozostałe drobne i liczne cieki prowadzą wody jedynie okresowo. Do
naturalnych systemów rzecznych, przez sieć rowów melioracyjnych, włączone zostały
wszystkie większe zagłębienia bezodpływowe.
Stosunki hydrograficzne na omawianym obszarze zostały w znacznym stopniu
ukształtowane przez człowieka. Obniżono przez drenaż płytko zalegające wody
podziemne prawie na całym obszarze objętym arkuszem mapy Radziejów, za
wyjątkiem: okolic miejscowości: Osada i Radziejów, terenów leśnych, obszaru na
południowy wschód od Piotrkowa Kujawskiego oraz na wschód od jeziora
Głuszyńskiego. Doliny rzek na ogół objęte są melioracjami. Rowy melioracyjne przez
połączenie ich z małymi ciekami spowodowały zmianę gęstości i przebiegu sieci
hydrograficznej. Z kolei część drobnych cieków poprzez pogłębienie i wyprostowanie
koryt ma obecnie charakter rowów melioracyjnych odwadniających tereny podmokłe.
Znaczna część obszarów wysoczyznowych oraz gruntów organicznych w dolinach jest
zdrenowana.
W wyniku przeprowadzonych prac drenarskich i melioracyjnych część obszaru
uległa przesuszeniu, dlatego na rzekach analizowanego obszaru zbudowano
urządzenia hydrotechniczne regulujące poziom wody w okresach jej niedoboru.
Zastawki zlokalizowano na ciekach: Maciczny Rów, Kanał Głuszyński oraz na Kanale
Gopło-Świesz. W okolicach miejscowości Lubsin-Huby, otoczono groblami staw
hodowlany.
Kolejnym przejawem gospodarczej działalności człowieka jest pogorszenie
jakości wód powierzchniowych spowodowane zrzutami ścieków komunalnych,
spływem wód z obszarów rolniczych oraz wód podziemnych - w miejscach „dzikich”
wysypisk odpadów.
Rozmieszczenie zbiorników wodnych na omawianym obszarze jest
nierównomierne, występują głównie w jego południowej części. Nieduże, liczne,
zbiorniki wodne występują między jeziorami Świesz i Głuszyńskim.
Częściowo położone na rozpatrywanym obszarze jezioro Głuszyńskie jest jego
największym jeziorem. Jest to jezioro rynnowe, o dobrze rozwiniętej linii brzegowej.
Część południową jeziora stanowią trzy duże zatoki. W części północnej natomiast
jezioro jest płytkie i silnie zarośnięte. Jego północne brzegi są niskie, a południowe
dość wysokie. Jeziora przepływowe, leżące na trasie biegu rzeki, występujące na
omawianym obszarze np.: jezioro Świesz, Sadłużek Mały i Duży, stanowią naturalne
zbiorniki retencyjne dla sieci rzecznej, regulujące jej ustrój głównie przez
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
IRŚ
KJP
IMGW
z planimetrowania
Obj.
(tys.
m3)
Głęb.
śred.
(m)
Głęb.
maks.
(m)
1.
Głuszyńskie
608,5
596,5
-
592,4
56002,9
9,2
36,5
2.
Czarnybród
24,4
31,0
-
28,6
849,6
3,5
8,6
3.
Świesz (Świeskie)
18,5
13,5
-
17,3
173,2
0,9
1,5
4.
Sadłużek Duży1
-
25,0
15,8
13,4
726,8
4,62
6,32
5.
Bytoń (Bytońskie1)
10,7
6,5
-
7,43
107,2
1,0
2,4
6.
bez nazwy na S od
J. Znaniewo
-
7,5
-
7,19
-
-
-
1
7.
Sadłużek Mały
-
6,2
-
7,58
-
-
-
8.
Znaniewo
-
6,0
-
6,66
-
-
-
9.
bez nazwy na E
od J. Sadłużek Mały
-
2,7
-
6,78
-
-
-
10.
bez nazwy na N
od J. Czarnybród
-
2,0
-
2,11
-
-
-
11.
bez nazwy (stawy z
groblami) na SE
od J. Świesz
-
-
-
16,42
-
-
-
1
- nazwa z mapy topograficznej
2
– dane morfometryczne IMiGW
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego. cz. III, 1992
IMGW – Atlas jezior Polski J. Jańczaka, 1996
W południowej części obszaru opracowania występują tereny podmokłe, z
których największe znajdują się w sąsiedztwie Jeziora Głuszyńskiego (zwłaszcza na
północ od niego), pomiędzy jeziorem Świesz i jeziorem Czarnybród oraz w dolinie
Macicznego Rowu.
C H ARA KTER YST YK A H YDR O LOG I CZ NA
Na obszarze objętym arkuszem mapy Radziejów nie funkcjonuje żaden
posterunek wodowskazowy IMiGW, co utrudnia charakterystykę hydrologiczną wód
powierzchniowych. Dlatego przedstawiono ją ogólnie wykorzystując dane z
opracowań regionalnych.
Rzeki odwadniające omawiany obszar charakteryzują się śnieżno-deszczowym
reżimem zasilania. W przebiegu rocznym ich stanów i przepływów zaznacza się jeden
okres wezbraniowy i jeden niżówkowy. Kulminacje stanów występują zazwyczaj w
okresie wiosennym, między marcem i kwietniem, a następnie zmniejszają się
osiągając wartości minimalne między czerwcem i październikiem. Po osiągnięciu
kulminacji wiosennej wyraźnie zaznacza się tendencja obniżania stanów aż do jesieni.
Cieki odwadniające rozpatrywany obszar charakteryzują się szybkim przejściem od
kulminacji do stanów niżówkowych, które z reguły rozpoczynają się w czerwcu, są
stabilne i utrzymują się do końca roku hydrologicznego. Stany niżówkowe czasami
przerywane są letnim wezbraniem deszczowym. W okresie zimy, w wyniku
utrzymywania się przez dłuższy okres czasu ujemnych temperatur powietrza,
pojawiają się długotrwałe i głębokie niżówki. Od października stany wody w ciekach
wykazują tendencję wzrostową, co jest efektem zmniejszania się strat wody wskutek
spadku intensywności parowania.
Średni odpływ jednostkowy, będący miarą zasobności wodnej zlewni, obliczony
dla zlewni Zgłowiączki do Jeziora Głuszyńskiego i kanałów: Gocanowskiego, GopłoŚwiesz oraz Ułomie-Szalonki jest niższy od 2 dm3s-1km-2. Natomiast dla zlewni
Macicznego Rowu oraz Zgłowiączki od Jeziora Głuszyńskiego, a także zlewni samego
Jeziora Głuszyńskiego, kształtuje się w granicach q = 2 – 2,5 dm3s-1km-2. Udział
odpływu podziemnego w odpływie całkowitym wynosi od 30% do 45%. Zatem
obszar opracowania można zaliczyć do strefy najniższych odpływów w Polsce.
W sezonie zimowym na rzekach omawianego obszaru obserwowane są zjawiska
lodowe. Przeciętny termin ich wystąpienia przypada na okres od 11 grudnia do 20
grudnia, a zanikają pomiędzy 1 a 10 marca. Średni czas ich trwania wynosi od 31 do
60 dni. Stała pokrywa lodowa z reguły nie występuje.
W celu określenia wielkości przepływu w ciekach niekontrolowanych płynących
przez obszar opracowania, w trakcie badań terenowych wykonano pomiary
przepływów chwilowych, których wyniki zamieszczono w tabeli 2.
Tabela 2. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Rzeka
Profil
Wartość objętości
przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
1.
Maciczny Rów
Stanisławowo
0,04
10.06.2003
2.
Zgłowiączka
Topulka
1,26
10.06.2003
3.
Kanał Głuszyński
(Zgłowiączka)
Witowo
0,07
10.06.2003
4.
Kanał Głuszyński
(Zgłowiączka)
Latkowo
0,04
10.06.2003
© Copyright by Alfred Kaniecki, Alicja Baczyńska, Anna Gogołek
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Pomiary głębokości zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich
oraz pomiary przepływów chwilowych przeprowadzono w pierwszej połowie czerwca
2003 roku. Ponieważ okres wiosenno-letni poprzedzający pomiary był wyjątkowo
suchy i ciepły, stany wód powierzchniowych oraz wód podziemnych pierwszego
poziomu mieściły się wtedy w górnej strefie stanów niskich.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOW YCH
Analizy czystości wód powierzchniowych dokonano na podstawie wyników
badań prowadzonych przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska.
Według danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska województwa
kujawsko-pomorskiego w 1999 roku” (PIOŚ – Bydgoszcz 2000) oraz w „Raporcie o
stanie województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku” (PIOŚ - Bydgoszcz 2001)
badania jakości wód powierzchniowych na analizowanym obszarze objęły rzeki:
Kanał Gopło-Świesz i Kanał Głuszyński oraz Jezioro Głuszyńskie.
W 2000 roku o III klasie czystości wód Kanału Gopło-Świesz, powyżej
miejscowości Piotrków Kujawski, zadecydowało przewodnictwo elektrolityczne
właściwe, stan sanitarny, stężenie chlorofilu „a” oraz saprobowość sestonu.
W 2000 roku, badaniami objęto górny odcinek rzeki Zgłowiączki, czyli Kanału
Głuszyńskiego, w następujących punktach pomiarowo-kontrolnych: powyżej i poniżej
miejscowości Osięciny oraz powyżej i poniżej Jeziora Głuszyńskiego.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że wody górnego odcinka
Kanału Głuszyńskiego były całkowicie zdegradowane. Powyżej miejscowości Osięciny,
wśród wszystkich badanych wskaźników, jedynie temperatura i odczyn nie osiągnęły
wartości pozaklasowych, przy czym stężenia niektórych wskaźników miały wartość
wyższą niż spotykaną w ściekach. W ciągu całego roku utrzymywała się
ponadnormatywna wartość przewodności elektrolitycznej właściwej, wiosną przy
spływach z pól uprawnych nie odpowiadało normom stężenie azotanów. Latem
wyniki badań świadczyły o zanieczyszczeniu cieku gnojowicą. W listopadzie rzeka
prowadziła surowe ścieki, np.: wartość BZT 5 wynosiła 4200 mg O2/dm3, ChZT-Cr
około 7900 mg O2/dm3, natomiast stężenie azotu amonowego 194,5 mg N/dm3. Dla
porównania wartości dopuszczalne dla III klasy wynoszą: BZT 5 - 12 mgO2/dm3,
ChZT-Cr - 100 mg O2/dm3. Wody rzeki zanieczyszcza spływ obszarowy z pól
uprawnych. W zlewni kanału znajdują się ponadto ośrodki hodowli zarodowej w
Latkowie i Jarantowicach, które mają pozwolenie na wylewanie gnojowicy na pola.
W przekrojach pomiarowych: poniżej Osięcin i powyżej Jeziora Głuszyńskiego o
pozaklasowym charakterze wód Kanału Głuszyńskiego decydowały: stężenia
biogenów, związków organicznych, wartość przewodności elektrolitycznej właściwej
oraz miano Coli.
W zakresie oznaczonych wskaźników fizyczno-chemicznych jakość wód rzeki,
poniżej Jeziora Głuszyńskiego (na obszarze objętym arkuszem mapy Sompolno)
uległa znaczącej poprawie do II klasy czystości. Stan sanitarny wód odpowiadał III
klasie.
W 1999 roku Jezioro Głuszyńskie, częściowo znajdujące się na analizowanym
obszarze, zawierało wody silnie zanieczyszczone (III klasa) i było zbiornikiem
umiarkowanie podatnym na degradację (II kategoria). Na stan jakości wód jeziora
wpływ mają zanieczyszczenia wnoszone z wodami dopływu, tj. Kanału
Głuszyńskiego.
Można przyjąć, że cieki odwadniające tereny podmokłe posiadają obniżoną
jakość wody z przyczyn naturalnych, o czym świadczą: barwa, zwiększona ilość
zawiesin i substancji rozpuszczonej.
Pozostałe,
niebadane
wody
powierzchniowe,
są
prawdopodobnie
zanieczyszczone przez spływy obszarowe. Ułatwieniem dla spływu związków
biogennych z terenów rolniczych są urządzenia drenarskie na terenach wyżej
położonych oraz sieć rowów melioracyjnych w dolinach. Wskutek zwiększonej ilości
związków biogennych następuje szybka eutrofizacja wód powierzchniowych.
Ponadto za intensywnym wodociągowaniem wsi nie nadąża budowa sieci
kanalizacyjnej. Ścieki gromadzone w szambach zrzucane są w sposób
niekontrolowany do gruntu lub wód powierzchniowych. Trafiają tam również zrzuty
niedostatecznie oczyszczonych wód pościekowych.
Warunkiem poprawy jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze
jest uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Ścieki z kanalizacji sanitarnej i z
terenów nie objętych kanalizacją muszą jednak trafiać do oczyszczalni
zapewniających wysoką redukcję zanieczyszczeń, do poziomu zapewniającego
ochronę jakościową wód w ciekach i jeziorach. Konieczne jest również takie
zmodernizowanie systemu drenarskiego, aby ilość wody odprowadzanej ze zlewni
rolniczej do wód powierzchniowych była jak najmniejsza.
Tabela 3. Stan czystości badanych cieków i jezior (PIOŚ)
Lp.
Punkt pomiarowokontrolny
Rzeka
Rok
badań
Klasa
czystości
Główne zanieczyszczenia
1. Kanał GopłoŚwiesz
Powyżej Piotrkowa
Kujawskiego
2000
III
Związki biogenne, związki
organiczne, przewodność
elektrolityczna właściwa, chlorofil
„a”, saprobowość sestonu, miano
Coli
2. Kanał
Głuszyński
(Zgłowiączka)
Powyżej miejscowości
Osięciny
2000
non
Poniżej miejscowości
Osięciny
Wszystkie oznaczone wskaźniki
fizyczno-chemiczne za wyjątkiem
pH i temperatury, miano Coli
2000
non
Związki organiczne, związki
biogenne, miano Coli
Powyżej Jeziora
Głuszyńskiego
2000
non
Związki organiczne, związki
biogenne, miano Coli
1999
III
Związki organiczne, biogenne,
miano Coli
3. Kanał
Głuszyński
(Zgłowiączka)
4. Kanał
Głuszyński
(Zgłowiączka)
-
5. Jezioro
Głuszyńskie
non- nie odpowiada normom
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
W układzie hydrogeologicznym omawiany obszar znajduje się w obrębie
regionu mogileńskiego (XII), w którym główne poziomy użytkowe występują w
utworach czwartorzędowych, trzeciorzędowych i lokalnie kredy. Tylko północnowschodnia jego część, znajdująca się w obrębie antyklinorium kujawskiego,
występuje w regionie kujawsko-pomorskim (III), w podregionie kujawskim (III 3).
Główny poziom użytkowy w regionie mogileńskim występuje w utworach
czwartorzędu, w przeważającej części jego obszaru, na głębokości 40-60 m. Tylko w
północno-zachodniej części, w rejonie XIIF (rejon Radziejowa) na głębokości 20-40
m. W rejonie tym uzyskiwane wydajności są wyraźnie wyższe niż na pozostałym
obszarze, bowiem dochodzą do 60 m3h-1. Na pozostałym obszarze zaliczonym do
regionu mogileńskiego uzyskiwane wydajności nie przekraczają 30 m3h-1. Dość
powszechny jest w tym regionie mioceński poziom wodonośny, charakteryzujący się
przeważnie podobnymi wydajnościami. Niekiedy głównym poziomem tego regionu
jest poziom kredowy. Stanowią go wody szczelinowe występujące w marglach i
wapieniach na głębokości około 100 m. Uzyskiwane wydajności wahają się
przeważnie od 30 do 70 m3h-1.
Natomiast w podregionie kujawskim (III 3) główny poziom użytkowy występuje
przeważnie w utworach czwartorzędu na głębokości od kilku do około 60 m.
Uzyskiwane wydajności mieszczą się najczęściej w przedziale 20-40 m3h-1. Użytkowy
poziom wodonośny w utworach trzeciorzędu rozpoznany jest tylko lokalnie, w
utworach miocenu na głębokości 50-80 m. Uzyskiwane wydajności wahają się
najczęściej od kilku do 40 m3h-1. Lokalnie rozpoznane są również w tym regionie
wody szczelinowe w utworach jury na głębokości około 90 m.
Warunki występowania wód podziemnych pierwszego poziomu na omawianym
obszarze są dość zróżnicowane. Na obszarze wysoczyznowym dominują głębokości 12 m i 2-5 m p.p.t. Niewielkie tylko obszary wykazują głębokości przekraczające 5 m.
Natomiast w dolinach cieków w rynnach jeziornych duże powierzchnie zajmują tereny
obwiedzione hydroizobatą 1 m. Przebieg hydroizobat na rozpatrywanym obszarze ma
charakter współkształtny z rzeźbą terenu.
Rytm wahań stanów wód podziemnych analizowano na podstawie pomiarów
wykonywanych w posterunkach obserwacyjnych IMiGW, zlokalizowanych na terenach
sąsiadujących z obszarem opracowania, bowiem brak takich na omawianym
obszarze. Na wysoczyznach zbudowanych z glin zwałowych amplitudy wartości
skrajnych z wielolecia wahań zwierciadła wód podziemnych pierwszego poziomu
wynoszą przeciętnie 2-4 m, a średnioroczne 1-2 m. Cechami charakterystycznymi
takich obszarów są: nieciągłość poziomu wodonośnego, różne głębokości jego
występowania i różne typy wód: naporowe i o swobodnym zwierciadle. Na obszarach
sandrowych wody podziemne charakteryzują się amplitudami absolutnymi o wartości
1-2 m, natomiast amplitudy średnioroczne oscylują przy wartości 50 m. Wykresy
stanów wód podziemnych mają tam bardzo wyrównany przebieg.
W ciągu roku zaznacza się w przebiegu stanów jeden okres wzniosu i jeden
niżówki. Podstawowe zasilanie następuje w czasie roztopów i od tego okresu aż do
końca roku hydrologicznego, a niekiedy nawet i do następnych roztopów, obserwuje
się trwałą tendencję spadkową zwierciadła wód podziemnych. Jedynie okresy
wybitnie wysokich wartości opadów w miesiącach letnich zaznaczają się w przebiegu
stanów.
Tabela 4. Ważniejsze zrzuty ścieków
Nr* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
m3d-1
maks/aktualna
Urządzenie
do oczyszcz.
Kierunek zrzutu
1. Broniewo
Gospodarstwo
Rolne
komunalne
30/15
mech.-biol.
rów
melioracyjny
2. Radziejów
PWiK
komunalne
1200/600
mech.-biol.
Kanał
Gocanowski
3. Latkowo
UG Osieciny
komunalne
nieczynna
-
4. Osięciny
UG Osieciny
komunalne
200/150
mech.-biol.
rowem do
Kanału
Głuszyńskiego
5. Stary
Radziejów
UG Radziejów
komunalne
brak danych
mech.-biol.
rów
melioracyjny
6. Morzyce
UG Bytoń
komunalne
30/15
mech.-biol.
rów
melioracyjny
7. Piotrków
Kujawski
Proszkownia
Mleka
kom.-przem.
1610/950
mech.-biol.
rów do Kanału
Gopło-Świesz
-
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Radziejów zostały
przeobrażone przez człowieka w znacznym stopniu. Przeobrażenia te polegają na:
 wylesieniu omawianego obszaru,
 obniżeniu przez drenaż płytko zalegających wód podziemnych za wyjątkiem: okolic
miejscowości Osada i Radziejów, terenów leśnych, obszaru na południowy wschód
od Piotrkowa Kujawskiego oraz obszaru na wschód od Jeziora Głuszyńskiego,
 budowie sieci rowów odwadniających tereny podmokłe,
 wyprostowaniu i pogłębieniu koryt mniejszych cieków i włączeniu ich do systemu
melioracyjnego,
 przesuszeniu obszaru (część cieków prowadzi wody okresowo),
 budowie kanałów: Ułomie-Szalonki, Gocanowskiego, Gopło-Świesz,
 budowie urządzeń hydrotechnicznych na rzekach analizowanego obszaru: zastawki
na cieku Maciczny Rów, zastawki na Kanale Gopło-Świesz (poniżej miejscowości
Kaczewo) oraz zastawki na Kanale Głuszyńskim,
 utworzeniu stawu hodowlanego w okolicach miejscowości Lubsin-Huby,
 budowie grobli wokół zbiornika w okolicach miejscowości Lubsin-Huby,
 pogorszeniu jakości wód powierzchniowych poprzez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych lub wód pościekowych, np. Kanału Głuszyńskiego,
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli,
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w miejscach nielegalnego
składowania odpadów,
 przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej.
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog
jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski
1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa