plik pdf - Littera Antiqua

„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
ŁUKASZ HALIDA
Littera Antiqua
Color affectus jako źródło semantycznej ewolucji terminu pietas 1
www.litant.eu
(Uniwersytet Jagielloński)
W leksykalnym zasobie języka łacińskiego, charakteryzującego się szczególną zdolno-
ścią do zwięzłego wyrażania myśli, istnieje pewna grupa pojęć abstrakcyjnych, których
przekład na języki nowożytne niejednokrotnie przysparza poważnych problemów translatorskich ze względu na trudność w odnalezieniu właściwego ekwiwalentu semantycznego,
który satysfakcjonująco wyrażałby sens danego terminu. Dla przykładu można wymienić
takie słowa jak: ratio, religio czy humanitas.
Do wymienionej grupy zalicza się również pojęcie pietas, tłumaczone często na język
polski słowem “pobożność”. Jednakże przekład ten nie jest w stanie oddać w pełni znaczeniowego bogactwa omawianego leksemu i można go zastosować jedynie w ściśle określonym kontekście. Co więcej, na przestrzeni tekstów pogańskich i chrześcijańskich nastąpił
interesujący proces reinterpretacji pojęcia. Jaka jest zatem istota i dokładne znaczenie słowa
pietas2? Gdzie znajduje się źródło jego semantycznej ewolucji?
1. Pietas Romana ex iustitia
By odpowiedzieć na powyższe pytanie, należy najpierw pokrótce przedstawić,
jakie sensy prezentował termin pietas w literaturze klasycznej3.
W De inventione Cyceron przytacza następującą definicję: “Pietatem *appellant+, quae
erga patriam aut parentes aut alios sanguine coniunctos officium conservare moneat”4.
W De natura deorum zaś podaje: “Est enim pietas iustitia adversum deos”5. Słowa Arpinaty
stanowią precyzyjne i syntetyczne wyjaśnienie rozważanego pojęcia oraz wskazują
na typowy dla rzymskiego myślenia sposób jego rozumienia. Na szczególną uwagę zasługuNależy podkreślić, iż uwagi zawarte w niniejszym artykule poświęcone znaczeniu i semantycznej
ewolucji rzeczownika pietas znajdują zastosowanie również w przypadku przymiotnika pius, określającego podmiot, który odznacza się pietas.
2 Co do etymologii rzeczownika pietas derywowanego od przymiotnika pius cf. De Vaan 2008: 468469.
3 Temat pietas w ujęciu klasycznym był już wielokrotnie dyskutowany, cf. bibliografia. W tym miejscu
ograniczymy się do najważniejszych informacji niezbędnych w toku dalszego dyskursu.
4 Cicero, De inventione II 66.
5 Cicero, De natura deorum I 116.
1
229
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
ją dwa wyrażenia: officium oraz iustitia. Są one kluczowe dla właściwej interpretacji cyceroniańskiej definicji i odgrywają zarazem istotną rolę w badaniach nad znaczeniem rzymskiej
pietas. Zgodnie z przytoczonymi wyżej sformułowaniami, w mniemaniu Cycerona, którego
www.litant.eu
uznać możemy za wyraziciela rzymskich opinii, przede wszystkim była ona poczuciem na-
Littera Antiqua
leżnego obowiązku i szacunku (sensus officii, officium pietatis6) względem kogoś innego o
wyższej pozycji i znaczeniu, oddawaniem każdemu tego, co stosowne (cuiusque debentia ac
decentia reddere) oraz odpowiednie do jego godności i autorytetu. Stąd też takie konotacje jak
pietas erga deos7, erga parentes8 czy też erga patriam9. Wyjątek stanowi tu pietas erga liberos10,
jednakże i ta postawa, podobnie jak poprzednie, polega na wypełnianiu obowiązku, w tym
przypadku przez rodziców względem dzieci. Działania te można zaś określić mianem
sprawiedliwości (iustitia). Pietas należy więc do grona rzymskich cnót (virtutes), których
praktykowanie wpisuje się w kulturę mos maiorum i stanowi jej realizację.
W kontekście dalszych rozważań warto zaznaczyć, iż literatura klasyczna atrybuuje
termin pietas przede wszystkim ludziom, stąd też pietas hominis erga alios, z zachowaniem
wspomnianej hierarchiczności. Konotacja pietas deorum erga homines pojawia się zdecydowanie rzadziej. W drugiej księdze Eneidy czytamy: “«At tibi pro scelere», exclamat [Priamus],
«pro talibus ausis,/ di, si qua est caelo pietas, quae talia curet,/ persolvant grates dignas et
praemia reddant/ debita»”11. Syliusz Italikus zaś notuje: “Si qua deis pietas, tales, Carthago,
videre/ dent tibi Sidonias matres”12. Naturalnie, biorąc pod uwagę charakter rzymskiej religii, trudno w tym miejscu mówić o jakimś miłosierdziu bóstw względem ludzi rozumianym
jako bezinteresowny dar. Bogowie oddają człowiekowi to, co są mu dłużni za składane wyrazy czci i ofiary. Realizuje się więc zasada do ut des. Jedynie w ten sposób błagalnik może
doświadczyć boskiej “łaskawości”. Również zatem pietas deorum wpisuje się w krąg znaczeń
Sondel 2005: 749.
Cf. Cicero, De officiis II 11; idem, De finibus bonoroum et malorum III 73; Vergilius, Aeneis I 8-11; idem,
Aeneis I 151-152.
8 Cf. Tacitus, Vita Agricolae VII 2.
9 Cf. Cicero, De republica VI 16.
10 Cf. Plautus, Poenulus, v. 1277.
11 Vergilius, Aeneis II 535-538.
12 Silius Italicus, Punica VI 410-411.
6
7
230
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
związanych z officium i iustitia13. Ponadto występuje poważna wątpliwość co do możliwości
jej uzyskania, wyrażona w obydwu przytoczonych fragmentach poprzez przysłówek qua.
www.litant.eu
Littera Antiqua
2. Pietas Christiana
Pewien rodzaj zbieżności między klasycznym a chrześcijańskim pojmowaniem anali-
zowanego terminu odnajdujemy w kontekście związanym z religią. Dla autorów chrześcijańskich bowiem pietas stanowi określenie kultu oddawanego Bogu, pojmowanego jako
wszelkie oznaki czci, modlitwy i ofiary, a zatem w tym kontekście jako to, co moglibyśmy
dziś określić właśnie mianem pobożności.
W De civitate Dei Augustyna czytamy: “Pietas quoque proprie Dei cultus intellegi
solet, quam Graeci eusebeian uocant”14. Podobne znaczenie spotykamy u Leona Wielkiego:
“Et quid tam sacerdotale quam (...) immaculatas pietatis hostias de altari cordis offerre?” 15
i Paulina z Noli: “Nam ut evocationem ad Deum sanctae sororis meae, ita devotionem
pietatis in Christo tuae pariter audivi”16. Fragmenty te, poprzez konotacje z takimi słowami
jak cultus, hostia, altare czy devotio, wyraźnie wskazują na kontekst kultowy. Swoistym
novum jest jednak fakt, iż pobożność ta ma charakter duchowy17 i rodzi się nie tyle z czystego obowiązku i zwyczaju albo z powodu chęci zjednania sobie przychylności Boga, co z mi-
łości do Niego. Pietas christiana erga Deum to zatem cultus Dei proprius, którego źródło wypływa ex affectu, czy też posługując się słowami Leona, “ex altari cordis”. Modyfikacja ta
umotywowana była zmianą religijnego kontekstu. Ponadto pietas w kontekście chrześcijańskim to także gorliwość w wyznawaniu ewangelicznej wiary apostolskiej, na co wskazują
słowa wspomnianego już papieża: “Evangelicae atque apostolicae fidei pietas defendatur”18.
Kontynuuację sensów klasycznych, również ze względu na kontekst swego użycia,
prezentują dwa fragmenty z Divinae Institutiones apologety Laktancjusza. W pierwszym
13
W taki też sposób zacytowany wyżej fragment Eneidy interpretuje autor przekładu polskiego Zyg-
munt Kubiak: „Za zbrodnię, / Za okrucieństwo – krzyknął *Priam+ – niech bogowie,/ Jeśli jest w niebie
jeszcze sprawiedliwość,/ Która to widzi, niechże ci bogowie, Odpłacą, niech cię nagrodzą, jak trzeba<”. Słowo pietas przetłumaczono jako „sprawiedliwość”, zgodnie z tezą officium ex iustitia, cf. Kubiak 1987: 85; Lewis-Short 1930: 1375; Plezai 1999: 160.
Augustinus, De civitate Dei X 13.
Leo Magnus, Sermo IV 1.
16 Paulinus Nolensis, Epistula XIII 13.
17 Cf. J 4, 24.
18 Leo Magnus, Epistula LIV 1.
14
15
231
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
z nich opisuje on postać Furiusza Bibakulusa, korzystając przy tym z tekstu Waleriusza
Maksymusa19: “Nam Furius Bibaculus inter praecipua pietatis exempla numeratur, qui, cum
praetor esset, tamen lictoribus praeeuntibus ancile portavit, cum haberet magistratus benefi-
www.litant.eu
cio muneris eius vacationem”20. Niesienie przez Bibakulusa w uroczystej procesji specjalnej
Littera Antiqua
tarczy, zwanej ancile - mimo zwolnienia z tego obowiązku ze względu na sprawowany
urząd - uznane zostało za niezwykły przejaw pobożności21, rozumianej jako szacunek
względem bogów i oddawanie im czci. Drugi zaś fragment traktuje o składaniu przez pogan
ofiar z dzieci: “Tam barbaros, tam immanes fuisse homines, ut parricidium suum, id est taetrum atque exsecrabile humano generi facinus, sacrificium vocarent, cum teneras atque innocentes animas, quae maxime est aetas parentibus dulcior, sine ullo respectu pietatis extin-
geurent”22. Według Laktancjusza barbarzyństwo i szaleństwo opisywanych ludzi przejawiało się w składaniu ich małych dzieci w ofierze, a zatem w złamaniu zasady pietas erga
liberos. Autor ma jednak na myśli również to, iż ludzie ci wyzuci byli z wszelkich uczuć to-
warzyszących zazwyczaj relacjom rodziców z dziećmi. Obecny jest więc tutaj element emocjonalny istotny w perspektywie dalszych rozważań.
Poza
przytoczonymi
wyżej
przykładami,
prezentującymi
pewne
zbieżności
z prymarnym znaczeniem pietas obecnym w literaturze klasycznej, utwory autorów wyznających wiarę w Chrystusa prezentują inne jeszcze sensy analizowanego słowa. Zaskakującym, i dlatego też bardzo interesującym faktem jest to, iż w tekstach wchodzących w skład
spuścizny chrześcijańskiej, zarówno starożytnych, jak i późniejszych, szczególnie liturgicznych, pietas to przede wszystkim synonim miłości, dobroci, łagodności i miłosierdzia, i to nie
tylko w kontekście pietas hominis erga alios, lecz zwłaszcza w kontekście pietas Dei erga homines.
Po raz kolejny warto odwołać się do Laktancjusza, który w szóstej księdze swego apo-
logetycznego dzieła notuje: “Deus imbecilitatem nostram sciens pro sua pietate aperuit homini portum salutis”23. Nie ma wątpliwości, iż właściwie interpretując do zdanie, należy
Cf. Valerius Maximus I 1,9.
Lactantius, Divinae Institutiones I 21.
21 W tym przypadku przekład ten jest jak najbardziej odpowiedni, na co wskazuje również kontekst
zacytowanego fragmentu. Końcowe rozdziały pierwszej księgi Divinae Institutiones poruszają bowiem
problematykę rzymskich praktyk kultowych.
22 Lactantius, Divinae Institutiones I 21.
23 Lactantius, Divinae Institutiones VI 24.
19
20
232
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
stwierdzić, że Bóg udzielił człowiekowi łaski zbawienia przez wzgląd na swą litość, z uwagi
na swe miłosierdzie i dobroć. Podobny motyw spotykamy w prologu Reguły świętego Benedykta: “Ecce pietate sua demonstrat nobis Dominus viam vitae”24.
www.litant.eu
Cyprian z Kartaginy zaś, pisząc o modlitwie Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy,
Littera Antiqua
zaznacza: “Magna Domini propter salutem nostram benignitas pariter et pietas, ut non con-
tentus quod nos sanguine suo redimeret, adhuc pro nobis amplius et rogaret”25. Na omawiane znaczenie wskazuje wyraźnie konotacja słowa pietas z rzeczownikiem benignitas,
wzmocniona ponadto przysłówkiem pariter. Podobne połączenie odnajdujemy w kazaniu
Leona Wielkiego: “Benignitatem itaque in hoc et dispensationem divinae pietatis agnosce”26.
Co więcej, w liturgicznym tekście Praeconium paschale, znanym szerzej pod nazwą
Exultet, czytamy: “O mira circa nos tuae, *Domine+, pietatis dignatio! O inaestimabilis dilectio caritatis: ut servum redimeres, Filium tradidisti!”. Kontekst świadczy, iż pietatis dignatio
to w gruncie rzeczy dilectio caritatis. Na uwagę zasługuje również werbalna abundancja,
mająca na celu wyrazić miłość Boga okazaną w dziele Odkupienia.
Analizując teksty liturgii rzymskiej, zawarte choćby w trzeciej edycji typicznej posobo-
rowego Missale Romanum, napotykamy na bardzo liczne występowanie terminu pietas w
znaczeniu dobroci i miłości okazywanej przez Boga. W okresie adwentu Kościół łaciński
modli się następującymi słowami: “Festina, quaesumus, ne tardaveris, Domine Iesu, ut ad-
ventus tui consolationibus subleventur, qui in tua pietate confidunt”27. Na użycie rzeczownika pietas w znaczeniu dobroci i łaskawości wskazuje jego powiązanie z czasownikiem confidere. Wierni pokładają ufność w pietas Jezusa, to znaczy w Jego miłosierdziu.
Taki sam sens prezentuje również tekst oratio super populum przypisany na je-
den z powszednich dni Wielkiego Postu i to nie tylko – jak w poprzednim przypadku - po-
przez konotację z czasownikiem confidere, lecz także z rzeczownikami caritas oraz misericordia: “Implorantes, Domine, misericordiam tuam fideles tuos propitius intuere, ut qui de tua
pietate confidunt, tuae caritatis dona ubique diffundere valeant”28.
Modlitwa obrzędu poświęcenia popiołu zawiera prośbę o błogosławieństwo Boże
dla osób, które przyjmą na siebie znak pokuty: “Deus, qui humiliatione flecteris et satisfacRegula Sancti Benedicti, Prologus 20.
Cyprianus, De dominica oratione 30.
26 Leo Magnus, Sermo VI 1.
27 Missale Romanum 2002, oratio de die 24 decembris.
28 Missale Romanum 2002, oratio super populum de feria sexta III hebdomadae Quadragesimae.
24
25
233
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
tione placaris, aurem tuae pietatis precibus nostris inclina, et super famulos tuos, horum
cínerum aspersione contactos, gratiam tuae benedictionis effunde propitius”29. Źródłem zaś
owego błogosławieństwa jest łaskawość Boga i fakt, że nakłania On ucha swej pietas ku
www.litant.eu
prośbom ludzi, kierując się łaskawością (propitius). Podobną metaforę odnajdujemy w innej
Littera Antiqua
z wielkopostnych modlitw nad ludem: “Pateant aures misericordiae tuae, Domine, precibus
supplicantium”30. Użycie słowa misericordia potwierdza tezę, iż pietas stanowi jego synonim, podobnie jak w tekście hymnu Attende Domine31, za pośrednictwem którego błagalnik
prosi Chrystusa o przebaczenie grzechów: “Tua, Redemptor, pietas ignoscat”.
Augustyn z Hippony stwierdza, iż w chrześcijańskim kontekście pietas hominis erga
alios termin ten używany był na określenie dzieł miłosierdzia: “More autem vulgi hoc nomen [pietatis] etiam in operibus misericordiae frequentatur; quod ideo arbitror evenisse,
quia haec fieri praecipue mandat Deus eaque sibi uel pro sacrificiis vel prae sacrificiis placere testatur”32. Można zatem powiedzieć, iż zgodnie z opinią Augustyna również dobre
uczynki chrześcijanina są przejawem wspomnianego już kultu Bożego ex affectu. Dobroć
wyświadczana bliźniemu jest także miłością, a zarazem czcią okazywaną Panu 33, stanowiąc
wyraz pietas erga Deum. W Carmen 10 Paulin z Noli stawia natomiast pytanie: “Pietas abesse
Christiano qui potest?/ Namque argumentum mutuum est/ Pietatis, esse Christianum”.
Wzajemne wyświadczanie sobie pietas, czyli miłosierdzia i dobroci (argumentum mutuum),
jest znakiem rozpoznawczym chrześcijan oraz centrum ich życia oraz wiary.
Należy zatem stwierdzić, iż w literaturze chrześcijańskiej widoczne są podobieństwa z
klasycznym ujęciem pietas, jako że wciąż pobrzmiewa w niej echo klasycznego officium. Pietas hominis erga Deum jest bowiem oddawaniem Bogu należnej Mu czci, wynikającej
z Jego potęgi i majestatu, a ponadto uzasadniona jest przykazaniem34, podobnie jak pietas
hominis erga alios - “haec fieri praecipue mandat Deus” - jak pisał Augustyn. Pewne zbieżno-
ści widoczne są też w kontekście pietas Dei erga homines. Bóg, poczuwając się niejako do odpowiedzialności za stworzenie, troszczy się o swoje dzieci, co nasuwa skojarzenia z klasyczną pietas erga liberos.
Missale Romanum 2002, oratio benedictionis cinerum de feria IV Cinerum.
Missale Romanum 2002, oratio super populum de sabbato II hebdomadae Quadragesimae.
31 Wielkopostny hymn łaciński wywodzący się z liturgii mozarabskiej z X wieku.
32 Augustinus, De civitate Dei X 13.
33 Cf. Mt 25, 40.
34 Cf. Mt 22, 37-38.
29
30
234
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
Jednakże podstawową różnicą jest fakt, iż owo officium w literaturze klasycznej prymarnie wypływało ex iustitia i w pewien sposób było uregulowane przez mos maiorum, zaś w
tekstach chrześcijańskich wypływa w głównej mierze ex affectu. Co więcej, pietas dla chrze-
www.litant.eu
ścijan, będąc synonimem takich słów jak misericordia czy caritas, to affectus par excellence, i
Littera Antiqua
to zarówno ze strony Boga względem człowieka, jak i ze strony człowieka względem Boga i
innych ludzi.
Warto wspomnieć, że wskazane wyżej emocjonalne znaczenia rozważanego terminu
kontynuują języki romańskie. Dla przykładu włoska pietà oznacza litość, miłosierdzie, podobnie jak francuska pitié czy hiszpańska piedad. Z kolei w polskim słowie “pietyzm” słychać
raczej echo znaczenia klasycznego, mieszczącego się w znaczeniu szacunku i respektu.
3. Pietas Romana ex affectu
Jest rzeczą wiadomą, iż literatura chrześcijańska przekształcała znaczenie klasycznych
pojęć, zarówno greckich, jak i łacińskich, akomodując je do potrzeb nowej religii. Zachowywała
jednak
ich
semantyczną
istotę.
Dla
przykładu
klasyczny
episkopos35
to stróż, strażnik, i podobnie w tekstach chrześcijańskich to strażnik grupy wierzących,
ich przewodnik czyli biskup. Dla pogan ekklesia36 to zebranie obywateli, dla chrześcijan jest
to również zgromadzenie ludzi, zwołane jednak przez Chrystusa, innymi słowy Kościół.
W przypadku jednak terminu pietas zdaje się, iż mamy do czynienia nie tyle
z przekształceniem sensu, co z nowym znaczeniem. Rodzi się zatem pytanie o przyczynę
i źródło takiej semantycznej ewolucji. Dlaczego w literaturze chrześcijańskiej pietas oznacza
przede wszystkim łaskawość, miłość czy miłosierdzie, podczas gdy zgodnie z sensem klasycznym polega ona na spełnianiu obowiązku w celu praktykowania cnoty sprawiedliwości?
Należy zaznaczyć, iż wprawdzie, jak wskazano wcześniej, rzymska pietas stanowiła
wypełnienie iustitia i officium, jednakże motywacja do jej praktykowania wypływała
nie tylko - choć przede wszystkim - z restrykcyjnie pojmowanego mos maiorum, ze ściśle
ustalonego porządku, zbioru praw, zasad i obyczajów. Jak w przypadku każdego człowieka,
tak również i u starożytnych Rzymian, ważną rolę musiał odgrywać czynnik emocjonalny.
35
36
Liddell – Scott – Jones 1968: 657.
Liddell – Scott – Jones 1968: 509.
235
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
Można zatem uznać, że pietas Romana to nie tylko officium ex iustitia, lecz również officium ex
affectu, dowody czego odnajdujemy w tekstach źródłowych.
Szczególną uwagę zwraca zakończenie poematu Aetna nieznanego autora, z którego
www.litant.eu
dowiadujemy się o dokonanym przez synów uratowaniu rodziców z pożaru: “Illis divitiae
Littera Antiqua
solae materque paterque:/ hanc rapient praedam. Mediumque exire per ignem/ ipso dante
fidem properant. O maxima rerum/ et merito pietas homini tutissima virtus!”37. Motywem
wyświadczania przez dzieci pietas erga parentes (zaliczonej przez autora poematu w poczet
cnót) jest oczywiście iustitia, ale niewątpliwie istotną rolę spełnia również affectus, jako że
synowie niosą ratunek rodzicom nie tylko ze względu na obowiązek i odpowiedzialność
wobec nich, lecz także na miłość, jaką ich obdarzają. Czynnik emocjonalny zatem nie może
być pominięty38.
W Panegiryku Pliniusz Młodszy zwraca się do cesarza Trajana: “Te fama, te gloria, te
civium pietas super ipsos principes vehunt”39. Również i w tym przykładzie możemy dostrzec zabarwienie uczuciowe. Źródłem pietas erga principem jest nie tylko poczucie szacunku
i respektu wobec władcy, ale też przywiązanie do tego, który zapewnia obywatelom żywność i przewodzi państwu.
Podobny kontekst spotykamy u Liwiusza: “Ut tribuni militares contione advocata pe-
ditibus equitibusque gratias agerent, memorem pietatis eorum erga patriam dicerent senatum fore”40.
Pietas
erga patriam to
nie tylko
obowiązek względem państwa,
ale niewątpliwie również pragnienie jego wielkości i potęgi, co z kolei wynika ex affectu,
z pewnego rodzaju uczucia, a więc jest czymś, co dzisiaj nazwalibyśmy patriotyzmem.
Wskazane przykłady w sposób pośredni wskazywały na emocjonalne zabarwienie
rzymskiej pietas. Możemy jednak odnaleźć źródła, w których color affectus jest bezsprzecznie
widoczny. Cyceron pisze w jednym z listów Ad familiares: “Caesarem vero, quod me in
tanta fortuna modo cognitum vetustissimorum familiarium loco habuit, dilexi summa cum
Incerti auctoris Aetna, v. 631-634.
Tak też interpretuje ten fragment autor angielskiego przekładu, który termin pietas tłumaczy zwrotem “loving duty”, a zatem zgodnie z tezą officium ex affectu, cf. Duff 1954: 419. Stanisław Śnieżewski,
autor przekładu polskiego, pozostaje przy stricte klasycznym ujęciu, tłumacząc tę frazę jako “poczucie
obowiązku wobec rodziców”, cf. Śnieżewski 2002: 143.
39 Plinius Minor, Panegyricus 24.
40 Livius, Ab urbe condita V 12.
37
38
236
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
pietate et fide”41. Sens całego zdania, jak i konotacja terminu pietas z czasownikiem diligere
nie pozostawia żadnych wątpliwości, że w tym przypadku pietas posiada charakter uczuciowy.
www.litant.eu
W plautyńskich Dwóch Bakchidach natrafiamy zaś na następującą frazę: “Sine, mea
Littera Antiqua
pietas, te exorem”42. Kontekst fragmentu wskazuje, iż obecne w nim słowo pietas wyraża
bez wątpienia sens emocjonalny, a jego polskim ekwiwalentem może być zwrot “moje kochanie”43. Widać zatem, iż rzymska pietas, choć zdecydowanie z mniejszą częstotliwością,
opisuje również uczucia miłości.
Na uwagę zasługuje również fakt używania formuły pietatis causa lub ex pietate
w epitafach, świadczącej, iż dziedzic wzniósł pomnik nie tyle w celu wypełnienia ostatniej
woli zmarłego (ex testamento), ale przez wzgląd na uczucie, jakim go obdarzał44.
4. Pietas Romana id est clementia
Kontynuację emocjonalnego nurtu semantycznego rzymskiej pietas możemy odnaleźć
w pewnych - choć bardzo nielicznych - fragmentach, w których omawiane słowo zostało
użyte jako synonim takich terminów jak clementia, a zatem w sensie podobnym,
w jakim jako prymarnym wykorzystywać je będzie łacina chrześcijańska. W żywocie Domi-
cjana autorstwa Swetoniusza czytamy: “Permittite, patres conscripti, a pietate vestra impe-
trari, ut damnatis liberum mortis arbitrium indulgeatis”. Na fakt użycia słowa pietas w znaczeniu “łaskawości” po raz kolejny wskazuje zestawienie z innym słowem, tym razem z
czasownikiem indulgere.
W tym miejscu warto wspomnieć, iż termin pietas był również tytułem honorowym
władcy45, co wiązało się z pragnieniem uzyskania łaskawości monarchy, dlatego też zwrot
ten tłumaczono często frazą “Wasza Łaskawość”. Ponadto jedna z sentencji zawartych w
Cicero, Ad familiares X 31.
Plautus, Bacchides, v. 1176.
43 W taki sposób interpretuje ten fragment Ewa Skwara, autorka współczesnego przekładu polskiego,
tłumacząc: “Ma Miłości, me kochanie”. Według tłumaczki Plaut nawiązuje w tym miejscu do rzymskiej bogini Pietas, która uosabiała szacunek, wierność, przywiązanie, a także miłość, cf. Skwara 2004:
154. Zabarwienie emocjonalne obecne jest również w starszym przekładzie Gustawa Przychockiego,
który omawianą frazę oddaje zwrotem: “O mój słodki”, cf. Przychocki 1935: 227.
44 Lewis-Short 1930: 1375.
45 Sondel 2005: 749; Plezia 1999: 160.
41
42
237
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
Digesta Iustiniani głosi: “Patria potestas in pietate debet, non atrocitate consistere”46. Jak widać, pietas stoi w opozycji do atrocitas, stanowiąc odpowiednik łagodności i dobroci, na któ-
5. Summarium
www.litant.eu
Littera Antiqua
rej powinna opierać się władza ojcowska.
Na przestrzeni tekstów pogańskich i chrześcijańskich, poza naturalnymi zbieżnościa-
mi widocznymi w pewnej kontynuacji sensów związanych z officium, dostrzegalne są przede wszystkim różnice w rozumieniu i interpretacji terminu pietas.
Sens emocjonalny obecny w literaturze klasycznej pozostawał w gronie znaczeń se-
kundarnych. Dla Rzymianina bowiem pietas to przede wszystkim poczucie obowiązku wynikające z mos maiorum. W tekstach chrześcijańskich zaś klasyczny sens sekundarny stał się
sensem prymarnym i dlatego dla autorów wierzących w Chrystusa omawiane słowo było
synonimem miłości, miłosierdzia, łaskawości i dobroci.
Nowością są jednak nie tylko modyfikacje znaczeniowe. Na uwagę zasługuje również
zmiana w atrybucji pojęcia. Pisarze pogańscy rzadko przypisywali ten termin bóstwom,
a jeżeli już, to w znaczeniu officium ex iustitia, a nie ex affectu. Literatura chrześcijańska zaś
bardzo chętnie posługiwała się terminem pietas w odniesieniu do Boga we wskazanych sensach emocjonalnych, co umotywowane było nowym kontekstem religijnym.
Zmiany semantyczne i odmienna atrybucja wpłynęły również na odwrócenie hierar-
chiczności podmiotów. O ile tradycyjnym kierunkiem wyświadczania pietas przez pogan był
zazwyczaj kierunek od kogoś mniej znaczącego do kogoś ważniejszego: erga deos, parentes,
patriam (ze wskazanym wyjątkiem pietas erga liberos), o tyle teksty chrześcijańskie, traktując o
pietas Dei erga homines, znacząco ten kierunek zmieniły.
Trzeba zatem stwierdzić, iż emocjonalne zabarwienie terminu pietas występujące
w literaturze klasycznej wpłynęło decydująco na semantyczny rozwój pojęcia w utworach
autorów chrześcijańskich. Ów klasyczny color affectus stał się podstawą dla rozumienia terminu pietas przede wszystkim w kategoriach uczuciowych.
Rozważanie na temat znaczenia rzymskiej pietas zakończmy słowami Horacego, który
zastanawiając się nad semantycznymi zmianami słów, napisał: “Ut silvae foliis pronos mutantur in annos,/ prima cadunt, ita verborum vetus interit aetas,/ et iuvenum ritu florent
46
Digesta Iustiniani 48,9.
238
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
modo nata vigentque./ Debemur morti nos nostraque, (...) nedum sermonum stet honos et
gratia vivax./ Multa renascentur quae iam cecidere, cadentque/ quae nunc sunt in honore
BIBLIOGRAFIA
Blaise A. (ed.) 1967: Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, Turnhout.
Emilie G. 1944: Cicero and the Roman Pietas, “The Classical Journal” 39, 536-542.
Forcellini A. (ed.) 1940: Lexicon totius Latinitatis, Patavii.
Garrison J. D. 1992: Pietas from Vergil to Dryden, Pennsylvania.
Glare P.G.W. (ed.) 1990: Oxford Latin Dictionary, Oxford.
www.litant.eu
Littera Antiqua
vocabula, si volet usus,/ quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi”47.
Duff J.W. (ed.) 1954: Minor Latin Poets with introductions and English translations, Lon-
don.
Hellegouarc’h J. 1963: Le vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la Ré-
publique, Paris.
Jougan A. (ed.) 1958: Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań.
Korpanty J. 1974: Pietas Romana, “Filomata” 279, 469-476.
Korpanty J. 1975: Z dziejów rzymskiej pietas, “Meander” 30, 7-18.
Korpanty J. 1976: Studia nad łacińską terminologią polityczno-socjalną okresu Republiki
Rzymskiej, Wrocław-Kraków.
Korpanty J. (ed.) 2003: Słownik łacińsko-polski, 2 vol., Warszawa.
Kowalski H. 2002: Pietas jako wyznacznik odniesień między rodzicami a dziećmi w republi-
kańskim Rzymie, in: J. Jundziłł – D. Żołądź-Strzelczyk (eds.), Dziecko w rodzinie i społeczeństwie.
Starożytność - Średniowiecze, 1 vol., Bydgoszcz.
Kubiak Z (ed.) 1987: Publius Vergilius Maro. Eneida, Warszawa.
Lewis Ch.T., Short Ch. (eds.) 1930: A Latin dictionary, Oxford.
Liddell H.G., Scott R., Jones H.S., McKenzie R. (eds.) 1968: A Greek-English Lexicon.
Ninth edition, Oxford.
Olejnik S. (ed.) 1968: Słownik łacińsko-polski terminów teologiczno-moralnych, Warszawa.
Pieńkoś J. (ed.) 2001: Słownik łacińsko-polski. Łacina w nauce i kulturze, Kraków.
47
Horatius, Ars poetica, v. 60-63. 69-72.
239
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
Plezia M. (ed.) 1999: Słownik łacińsko-polski, 4 vol., Warszawa.
Przychocki G. (ed.) 1935: T. Maccius Plautus. Komedje, 3 vol., Kraków.
Skwara E. (ed.) 2004: Plaut. Komedie, 3 vol., Warszawa.
Śnieżewski S. (ed.) 2002: Etna nieznanego autora, “Terminus” IV 2, 129-143.
www.litant.eu
Littera Antiqua
Sondel J. (ed.) 2005: Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków.
De Vaan M. (ed.) 2008: Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages,
Leiden-Boston.
Wagenvoort H. 1980: Pietas: Selected Studies in Roman Religion, Leiden.
Color affectus as a source of semantic evolution of Latin term pietas
(Summary)
According to Cicero, the term pietas stands for officium and iustitia. The meaning of this
term in classical Roman literature signifies sense of duty, especially towards the gods, parents and country which has it’s source in mos maiorum culture. Yet when we read texts of the
ancient Christian literature as well as Latin prayers present in the liturgy of Roman Catholic
Church, we find other, very surprising and interesting meaning of pietas. Christian authors
use this term as a synonym of love, affection, goodness and benignity.
Where is the source of this semantic evolution? When we analyze more precisely the
works of classical writer, we can find some texts in which pitas is used in more affectional
and emotional tone. For instance pietas erga parentes in Aetna poem is not only motivated by
sense of duty, but also by love and affection towards the parents. Moreover, Plautus in one
of his comedies use phrae mea pietas in the meaning of “my darling”. What is more, some
classical authors, like Suetonius, use term pietas as a synonym of clemency and mercy. This
affectional tone (color affectus) is a source of semantic evolution of Latin term pietas.
SŁOWA KLUCZOWE: pietas; semantyczna ewolucja; literatura klasyczna; literatura chrześcijańska
KEYWORDS: pietas; semantic evolution; classical literature; Christian literature
Łukasz Halida – ur. 1992; studia magisterskie w Instytucie Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie rozpoczęte w 2014 roku; zainteresowania naukowe: seman-
240
„Littera Antiqua” 10-11 (2015)
tyka języka greckiego i łacińskiego, filologia biblijna, chrześcijańska literatura patrystyczna i
Littera Antiqua
www.litant.eu
apologetyczna, kultura klasyczna a chrześcijaństwo; e-mail: [email protected]
241