Mechanizmy rozwojowe: różnice indywidualne a zaburzenia

Mechanizmy rozwojowe: różnice indywidualne a zaburzenia rozwoju
Każde
dziecko
prezentuje
indywidualne
tempo
rozwoju
w
zakresie
funkcji
psychomotorycznych, odzwierciedlające się w wykonywanych czynnościach i stanowiące o
ogólnym zachowaniu. Na jego przebieg wpływa wiele czynników, a wśród nich cechy
temperementalne dziecka, ujawniające się w jego reakcjach.
Psychologia zakłada czteroczynnikową koncepcję rozwoju dziecka, warunkującą jego rozwój
psychoruchowy1. Czynnikami wpływającymi na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego są:
odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno – fizjologiczne organizmu (zwłaszcza centralnego
układu nerwowego), własna aktywność i działalność dziecka, środowisko oraz wychowanie. Na
każdy z wymienionych czynników rozwoju dziecka mogą działać czynniki patogenne, skutecznie
ów rozwój zakłócające. I tak, do czynników zaburzających rozwój zalicza się czynniki: biologiczne
(nieprawidłowości budowy i funkcji CUN wywołane szkodliwymi czynnikami bezpośrednio (np.
udary mózgu) lub pośrednio działającymi na tkankę nerwową (np. zaburzenia przemiany materii
prowadzące do uszkodzenia i zaburzeń tkanki nerwowej), genetyczne (patologiczne geny jednego
lub obojga rodziców działające na komórkę rozrodczą jeszcze przed zapłodnieniem), patogenne
(działające na dziecko w okresie prenatalnym, np. niedotlenienie, dystrofia wewnątrzmaciczna,
przedwczesny poród z masą urodzeniową poniżej 2500 g., urazy czaszki i infekcje mózgowe,
czynniki toksyczne) a także przeżycia emocjonalne matki (długotrwały skurcz naczyń
krwionośnych macicy i nadmierne wydzielanie adrenaliny z nadnerczy mogą zahamować proces
pomnażania się i rozwoju tkanki nerwowej).
Ściśle związane ze sobą tempo i rytm rozwoju zarówno psychicznego,
jak i fizycznego dziecka uwarunkowany jest – ogólnie rzecz ujmując – czynnikami
o charakterze biologicznym (przekazywane drogą genetyczną lub wrodzone właściwości
ośrodkowego układu nerwowego jako materialnego podłoża wyższych czynności psychicznych) i
środowiskowym (oddziaływanie kręgów społecznych, w których wychowuje się dziecko a więc
rodziny/opiekunów i rówieśników)2, a mechanizm ich działania wykazuje wysoką współzależność.
Własna aktywność jako cecha każdego żywego organizmu, pojawiająca się w postaci
ukierunkowanej reakcji na bodźce zewnętrzne uzależniona od genotypu, czyli wrodzonych cech
układu nerwowego jest podatna na wpływy czynników zewnętrznych i tylko stwarzając
odpowiednie warunki, rodzic czy opiekun umożliwi dziecku wykorzystanie owego wrodzonego
mechanizmu. Pod wpływem czynników środowiskowych a dokładnie braku odpowiednich
impulsów ze środowiska, aktywność dziecka może ulec zahamowaniu, zaburzając rozwój ruchowy,
1
2
M. Bogdanowicz, 1999, Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka [w:] „Logopedia. Pytania i
odpowiedzi” pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 180
– 191.
H. Nartowska, 1986, Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, WSiP, Warszawa.
poznawczy i emocjonalny.
Z własną aktywnością dziecka związane jest naśladownictwo, jako jeden z procesów uczenia się
zachowań i działań, występujący u ludzi podczas pierwotnej socjalizacji, w wyniku którego
jednostka naśladująca internalizuje wzory kulturowe. Na drodze naśladownictwa poprzez kontakt
werbalny dziecka ze starszymi członkami rodziny powstaje mowa czynna. Dziecko poznaje
bowiem słowa, rozumie je i zaczyna wymawiać.
Własna aktywność i naśladownictwo są więc dwoma ważnymi czynnikami i mechanizmami
rozwoju dziecka, które w sposób świadomy bądź nie, mogą zostać pobudzone lub zahamowane
przez otoczenie. Z tego względu – podkreśla Bugajski3 – istotne są sposoby oddziaływania na
język, które może przebiegać w dwojaki sposób: pośrednio (poprzez tzw. poradnictwo językowe,
odbywające się z wykorzystaniem środków masowego przekazu) i poprzez sterowanie systemem
językowym, rozumiane jako określenie kierunków ewolucji i świadome kształtowanie systemu
prowadzące do najpełniejszego wykorzystania jego podstawowych funkcji społecznych
(komunikacyjnej i poznawczej).
Rozwój dzieci bywa nieharmonijny, a każde z nich prezentuje odrębne, charakterystyczne
tylko dla niego tempo rozwoju. Jedne dzieci rozwijają się szybciej pod względem ruchowym, inne
pod względem mowy. Opracowane są jednak pewne statystyczne normy ogólnego rozwoju w
zakresie poszczególnych sfer psychomotoryki, pozwalające określić, czy mamy do czynienia z
zaburzeniami rozwoju czy tylko jego indywidualnymi różnicami.
Długotrwała, niekorzystna sytuacja wychowawcza i niewłaściwe oddziaływania dorosłych
mogą spowodować zarówno parcjalne, jak i globalne opóźnienia rozwoju, utrudniające dziecku
dalszy rozwój, a także hamować jego normalną aktywność, utrwalając nieprawidłowe formy
zachowań. Gdyż – jak podaje Kurcz4 – uczenie się języka przez dziecko jest procesem sprawdzania
kolejnych hipotez gramatycznych, tworzonych na podstawie słyszanych próbek danego języka.
Indywidualne właściwości dziecka, bez względu na to, czy są uwarunkowane genetycznie czy
środowiskowo (nabyte w procesie wychowawczym), są niekorzystne dla dalszego rozwoju i mogą
być przyczyną nieprawidłowego funkcjonowania, dezorganizując zarówno konkretne czynności, jak
i całościowe funkcjonowanie, a także mogą przyczynić się do zaburzenia rozwoju, przekształcając
się z czasem w zespół objawów, świadczących właśnie o owym opóźnieniu.
[fragment rozprawy doktorskiej „Zaburzenia mowy u rodzeństw. Etiologia i rodzaje – w świetle językoznawstwa
kognitywnego” napisanej pod kier. prof. dr hab. I. Nowakowskiej - Kempnej.
Uniwersytet Śląski 2010]
3
4
M. Bugajski, 2006, Język…, s. 400.
I. Kurcz, 1976, Psycholingwistyka…, s. 77 – 78.