Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej
Transkrypt
Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej
Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce Opracował zespół pod kierunkiem: Wojciecha Hałki – Dyrektora ds. Rozwoju IŁ PIB Mirosława Fereńca – Kierownika Zakładu Problemów Regulacyjnych i Ekonomicznych w składzie: Michał Duszak Mariusz Gajewski Franciszek Kamiński Danuta Latoszek Wojciech Michalski Konrad Sienkiewicz Magdalena Olender-Skorek Instytut Łączności – Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, grudzień 2007 r. Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Spis treści 1. Wprowadzenie 2. Analiza potrzeb w zakresie usług telekomunikacyjnych 3. Trendy migracji w kierunku sieci NGN w wybranych krajach Europy i Świata 3.1. W Wielkiej Brytanii 3.2. We Włoszech 3.3. W Chinach 3.4. Na Słowacji 4. Przewidywane kierunku rozwoju sieci telekomunikacyjnej w Polsce 4.1. Uwagi ogólne 4.2. Wymagania na infrastrukturę sieci z punktu widzenia świadczenia nowoczesnych usług szerokopasmowych 4.2.1. Wymagania z punktu widzenia realizacji usługi „wideokonferencja” 4.2.2. Wymagania z punktu widzenia realizacji usługi media na żądanie (MoD) 4.2.3. Wymagania z punktu widzenia realizacji usług z zakresu gier i rozrywki 4.3. Kierunki rozwoju infrastruktury sieci telekomunikacyjnej 4.3.1. Kierunki ewolucji architektury sieci 4.3.2. Warianty modernizacji sieci 4.3.3. Modyfikacje związane z budową sieci NGN 4.3.4. Kierunki rozwoju infrastruktury z punktu widzenia konieczności zapewnienia wymaganej przepływności i jakości obsługi ruchu 4.4. Inwestycje związane z modernizacją infrastruktury sieci telekomunikacyjnej 4.4.1. Strategie inwestowania w rozwój sieci telekomunikacyjnej 4.4.2. Fazy inwestycji w procesie migracji od sieci PSTN do sieci NGN 4.4.3. Czynniki mające wpływ na decyzje operatorów związane z migracją od sieci PSTN do sieci NGN 4.4.4. Inwestycje związane z modernizacją sieci w warstwie komutacyjnej 4.4.5. Inwestycje związane z ewolucyjną rozbudową sieci szkieletowej w kierunku sieci transportowej wyposażonej w interfejsy 100 Gb/s 4.4.6. Kierunki inwestowania w rozwój warstwy aplikacyjnej z punktu widzenia świadczenia nowoczesnych usług szerokopasmowych 4.4.7. Kierunki inwestowania w warstwie dostępowej 4.5. Uwarunkowania rynkowe wymuszające konieczność modernizacji sieci w kierunku „all-IP” 4.6. Przyszłościowy model sieci telekomunikacyjnej w Polsce 4.7. Podsumowanie 5. Model infrastruktury telekomunikacyjnej z zastosowaniem wielousługowej platformy IMS [IP Multimedia Subsystem] 5.1. Zmiana struktury i organizacji sieci telekomunikacyjnych 5.2. Model warstwowy sieci NGN 5.3. Prognozy dotyczące wdrażania sieci NGN 5.4. Usługi FMC jako przejaw dążenia do konwergencji sieci 5.5. Zastosowanie koncepcji sieci NGN z zastosowaniem rozwiązania IMS 5.6. Ogólna charakterystyka platformy IMS 5.7. Architektura platformy IMS 5.8. Koncepcja sieci NGN z wykorzystaniem platformy IMS wg ETSI TISPAN 1 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5.9. 5.10. 5.11. 5.12. Ogólna architektura sieci NGN TISPAN Uzasadnienie dla stosowania koncepcji sieci NGN opartej na IMS TISPAN Ogólne wymagania na parametry sieci pod kątem wdrożenia IMS Zastosowanie w szkielecie sieci urządzeń odwzorowujących funkcje blokowej struktury IMS 5.13. Główne kierunki działań i inwestycji w infrastrukturę w przypadku implementacji w sieci krajowej platformy IMS i przechodzenia do sieci NGN 5.14. Rodzaje kosztów implementacji platformy IMS 5.15. Opis architektury i funkcjonalności sieci NGN R1 wg standardu ETSI TISPAN 5.15.1. Opis architektury sieci NGN R1 5.15.2. Podsystem IMS „Core IMS” w architekturze sieci NGN TISPAN 5.15.3. Architektura funkcjonalna podsystemu IMS w TISPAN NGN R1 5.15.4. Funkcje podstawowych elementów współpracujących z „Core IMS” 5.15.5. Funkcje zaliczania i kolekcji danych 5.15.6. Obsługa połączeń IP 5.15.7. Rodzaje dostępów 5.15.8. Standardowe punkty odniesienia 5.15.9. Aspekty zastosowania protokołu SIP w IMS 5.15.10. Rodzaje sesji 5.15.11. Możliwości usługowe platformy IMS 6. Regulacje i działania regulatora wpływające na rozwój infrastruktury 6.1. W Europie 6.2. W Polsce 7. Podsumowanie 2 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 1. Wprowadzenie Przedmiotem przedkładanego raportu jest analiza przewidywanych kierunków rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce. Punktem wyjścia do analizy jest ocena obecnego stanu rozwoju rynku telekomunikacyjnego w naszym kraju, określenie kierunków rozwoju w świetle zmieniających się wymagań użytkowników usług telekomunikacyjnych i ich obserwowanych zachowań wobec rosnącej konkurencji pomiędzy dostawcami tych usług. Rosnące oczekiwania użytkowników, szczególnie wobec nowych usług świadczonych w nowoczesnych cyfrowych sieciach telekomunikacyjnych takich jak dostęp do Internetu, telefonia internetowa i usługi multimedialne, w tym telewizja cyfrowa, powodują, że obecna infrastruktura telekomunikacyjna, w znacznej części wykorzystująca rozwiązania i technologie tradycyjnej stacjonarnej sieci telefonicznej staje się niewystarczająca. Parametry techniczne istniejącej infrastruktury telekomunikacyjnej w wielu przypadkach już obecnie nie spełniają oczekiwań użytkowników usług telekomunikacyjnych, a w niedługim czasie stworzą barierę dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego, uniemożliwiającą powszechne korzystanie z nowych usług komunikacji elektronicznej. Ograniczenia jakościowe istniejącej infrastruktury, obok rozpoznanych już ograniczeń ilościowych, nieusuwane w najbliższej perspektywie czasu, mogą stać się barierą rozwojową tak dla samej branży telekomunikacyjnej, mediów i usług świadczonych drogą elektroniczną jak i dla całej gospodarki. W wielu krajach zdefiniowano już nowe wymagania stawiane wobec infrastruktury telekomunikacyjnej, rozpoczęto także proces jej budowy lub modernizacji. W Europie, najwcześniej w Wielkiej Brytanii, kilka lat temu, przystąpiono do budowy Sieci XXI Wieku, podobne inwestycje rozpoczęto lub opracowano ich plany m.in. we Włoszech, Niemczech, Francji, Hiszpanii. Interesujący scenariusz modernizacji sieci rozpoczęto na Słowacji, wiele przykładów dają kraje azjatyckie (Korea, Chiny). W raporcie opisano przykłady wybranych, różnych scenariuszy budowy nowych sieci i przedstawiono możliwe warianty ich realizacji w Polsce. Ich celem powinna być budowa sieci Nowej Generacji (New Generation Network), w docelowej architekturze IMS (IP Multimedia Subsystem), definiowanych w standardach Europejskiego Instytutu Standaryzacji ETSI i Grupie Roboczej IMS. Opisano strukturę takich sieci, zasady ich działania, możliwości funkcjonalne i charakterystyki stwarzające ich istotną przewagę nad infrastrukturą tradycyjnej sieci PSTN. W części końcowej raportu omówiono uwarunkowania regulacyjne procesu inwestycyjnego na rynku telekomunikacyjnym w Polsce. Szerzej przedstawiono strategię regulacyjną Unii Europejskiej wobec tego rynku, szczególnie tę wynikającą z wdrożenia II pakietu dyrektyw dla komunikacji elektronicznej (pakietu regulacyjnego 2002), a także z przeglądu regulacyjnego 2006-07. Omówiono także opinie i stanowiska głównych uczestników publicznej konsultacji przeprowadzonej w 2006 roku przez Komisję UE, operatorów alternatywnych i zasiedziałych na rynku. Wskazano, że regulacje UE wdrożone w Polsce od 2004 r. przepisami Prawa telekomunikacyjnego w istotny sposób regulują krajowe zasady funkcjonowania rynku telekomunikacyjnego, a praktyczne decyzje regulatora rynku krajowego, Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej, mogą nieść skutki dla decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez operatorów infrastrukturalnych. Omówiono także uwarunkowania płynące z innych regulacji, wskazano znaczenie barier prawnych w przepisach prawa budowlanego, o zagospodarowaniu przestrzennym i ochrony środowiska 3 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” zidentyfikowanych w Raporcie Komitetu RM ds. Elektroniki i Informatyzacji we wrześniu br. Przedstawiono także ogólne uwarunkowania ekonomiczne decyzji przedsiębiorców telekomunikacyjnych o podjęciu inwestycji infrastrukturalnych, zasady analizy ich opłacalności i ryzyka z nimi związanego. W tej części raportu zwrócono uwagę na istotne znaczenie, jakie dla rozwoju inwestycji w branży telekomunikacyjnej może mieć proinwestycyjna strategia rozwojowa organów administracji łączności oraz polityka dotycząca instrumentów i sposobów jej wdrażania. Autorzy opracowania wyrażają nadzieję, że przyczyni się ono do podjęcia szerszej debaty na temat kształtu polskiej sieci telekomunikacyjnej w niedalekiej przyszłości, scenariuszy jej budowy i kierunków rozwoju, a także zdefiniowania najlepszych instrumentów, które mogłyby przyspieszyć uruchomienie tego złożonego i wieloletniego procesu. Raport został opracowany z inicjatywy i na zlecenie Krajowej Izby Gospodarczej w Warszawie. 4 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 2. Analiza potrzeb w zakresie usług telekomunikacyjnych Na rynku telekomunikacyjnym wszystkie usługi podzielić można na dwie podstawowe grupy: usługi transmisji głosu i szeroko rozumiane usługi transmisji danych. W pierwszym z wymienionych przypadków przez wiele lat prym wiodły usługi połączeń głosowych w telefonicznych sieciach stacjonarnych, które obecnie coraz częściej zastępowane są usługami telefonii ruchomej. Mamy zatem do czynienia z substytucją (na poziomie popytowym) telefonii stacjonarnej i komórkowej, co przedstawiono na rys. 2.1. 45 liczba abonentów 40 w mln. 35 40,5 29,2 30 36,8 23,1 25 17,4 20 13,9 15 10 7,6 5 0,9 8,8 10,2 10,9 11,4 9,6 0 2,0 4,0 11,9 12,3 12,5 11,8 11,5 11,5 6,7 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007* sieci stacjonarne sieci mobilne Rys. 2.1 Zmiany wielkości rynku telekomunikacyjnego związanego z użyciem systemów przewodowych i kablowych1 Z tradycyjną telefonią głosową rozprowadzaną siecią przewodową i kablową coraz częściej konkuruje telefonia internetowa VoIP. W przypadku telefonii stacjonarnej i usług VoIP praktycznie można mówić o substytucji podażowej – operatorzy mogą bowiem świadczyć usługi w oparciu o tę samą infrastrukturę techniczną przy uzupełnieniu jej tylko odpowiednimi urządzeniami. W przypadku, gdy na pętli abonenckiej uruchomiona jest usługa dostępu do szerokopasmowego Internetu, z usługi telefonii VoIP abonent może korzystać instalując odpowiednie oprogramowanie. Dzieje się to przeważnie równolegle do działającej usługi telefonii stacjonarnej i abonent może dokonywać świadomego wyboru. Badania OBOP-u wskazują, że aż 40% osób, które słyszały o VoIP, wie, że można z niego korzystać przez zwykły telefon, a aż 92% osób używających tej technologii, wykorzystuje do tego celu właśnie tradycyjne aparaty telefoniczne. Coraz częściej też struktura ofert VoIP przypomina strukturą cenniki oferowane przez dotychczasowych dostawców usługi telefonii stacjonarnej. Pojawiają się abonamenty, opłaty za dodatkowe usługi (np. za prezentację numeru), zróżnicowane plany taryfowe skierowane do klientów o różnych potrzebach komunikacyjnych, a także dopłaty do urządzeń umożliwiających korzystanie z VoIP. 1 GUS, prognozy IŁ PIB 5 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Analogicznie do substytucji komórkowo – stacjonarnej, również w przypadku VoIP’a mówić można o substytucji popytowej, czyli o zastępowaniu w procesie konsumpcji jednych usług innymi ze względu na swoje cechy, zastosowanie lub przydatność do określonych potrzeb. Jeżeli więc zarówno telefon stacjonarny jak i telefon internetowy dostarczają takich samych usług użytkownikom końcowym (dupleksowe przekazywanie informacji głosowej między dwoma ustalonymi punktami stacjonarnymi bez zbędnych opóźnień, poza wynikającymi ze zjawisk fizycznych i działań elementów sieci telekomunikacyjnej), to można mówić o substytucji między tymi usługami. W ocenie konsumenta są one tożsame. Dodatkowo usługa VoIP może być bogatsza (np. przesyłanie obrazu), co dowodzić będzie tylko tego, że spełnia z nadmiarem funkcje realizowane przez telefonię stacjonarną. Znacznie dynamiczniej rozwija się rynek transmisji danych, co związane jest z tym, że generuje on wiele rodzajów usług – umożliwia wymianę plików tekstowych, plików muzycznych, czy video. Jest on zatem bardziej multimedialny, a przez to lepiej spełnia oczekiwania klientów. Z tego właśnie względu rynek usług telekomunikacyjnych związany z użyciem systemów kablowych i przewodowych będzie się rozwijał. Rozwój tego segmentu gospodarki w Unii Europejskiej i w Polsce w ostatnich latach i prognoza na lata następne przedstawiona została na rys. 2.2. Do tego segmentu rynku telekomunikacyjnego zaliczono sektory: telefonii stacjonarnej, transmisji danych oraz telewizji kablowej. Można zauważyć, że wartość tej części rynku polskiego jest rosnąca, kształt jej wykresu przypomina początkową fazę krzywej wzrostu całej Unii (co determinuje głównie UE15), wykres jest w fazie wznoszenia. Rokuje to nadzieje na dalszy rozwój tego rynku w Polsce, gdyż taką tendencję ilustruje wykres. Krzywa dla Polski wyglądałaby jeszcze korzystniej po uwzględnieniu aktualnego kursu walutowego złotówki, ale byłby to obraz sfałszowany uwzględniający chwilowe koniunktury rynkowe a nie stabilne długoterminowe zmiany. mln4Euro 200 90 000 4 100 80 000 4 000 3 900 70 000 3 800 3 700 60 000 3 600 3 500 50 000 2003 2004 Polska 2005 2006 2007 2008 UE27 6 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys. 2.2 Zmiany wielkości rynku telekomunikacyjnego związanego z użyciem systemów przewodowych i kablowych2 (czyli telefonii stacjonarnej, transmisji danych oraz telewizji kablowej); uwaga lewa oś dotyczy Polski, zaś prawa UE 27 Zmienia się również struktura przychodów w segmencie rynku telekomunikacyjnego związanego z użyciem systemów przewodowych i kablowych co pokazano dla Unii Europejskiej na rys. 2.3 oraz dla Polski na rys. 2.4. 100% 8,5% 9,2% 9,3% 9,6% 9,8% 10,0% 30,3% 32,3% 34,6% 37,4% 39,8% 42,2% 53,0% 50,5% 47,8% 2006 2007 2008 61,2% 58,5% 56,0% 0% 2003 2004 telefonia stacjonarna 2005 transmisja danych telewizja kablowa Rys. 2.3 Zmiany w strukturze rynku telekomunikacyjnego związanego z użyciem systemów przewodowych i kablowych w Unii Europejskiej (UE27)3 2 Dane statystyczne EITO, European Information Technology Observatory 3 Dane statystyczne EITO, European Information Technology Observatory 7 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 100% 11,3% 19,6% 69,1% 12,3% 13,5% 22,6% 21,6% 65,1% 64,9% 14,6% 24,3% 15,8% 26,5% 17,0% 28,6% 61,0% 57,7% 54,3% 2006 2007 2008 0% 2003 2004 telefonia stacjonarna 2005 transmisja danych telewizja kablowa Rys. 2.4 Zmiany w strukturze rynku telekomunikacyjnego związanego z użyciem systemów przewodowych i kablowych w Polsce1 Z powyższych danych wynika, że musi się zmienić strategia tradycyjnych operatorów telefonii stacjonarnej. Aby zachować swoją pozycję rynkową, muszą oni rozszerzać zakres proponowanych usług. Nie wystarczy już samo zaoferowanie dostępu do sieci. Internet, telefon, telewizja i usługi interaktywne – to już jest dzisiejsza oferta wielu polskich operatorów telekomunikacyjnych i kablowych. Wydaje się jednak, że w ciągu kilku lat oczekiwania klientów sieci telekomunikacyjnych będą jeszcze bardziej wyszukane. Do pozyskania lub utrzymania abonentów konieczne będzie oferowanie całej palety usług komunikacyjnych. Obecnie najbardziej aktywną nową propozycją oferowaną przez tradycyjnych operatorów telefonii stacjonarnej od największej Telekomunikacji Polskiej (TP) do niewielkich operatorów takich jak giełdowa spółka Spray SA jest oferta sprzedaży łącznej usługi telefonii stacjonarnej, usługi dostępu do Internetu oraz dostępu do przekazu telewizyjnego. Możliwość zasięgu takiej usługi przedstawiony został w tabeli 2.1. 8 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 2.1 Dostępność i liczba abonentów usługi Triple Play na terenie Polski4 usługa sieć telefonia internet TV TV cyfrowa zasięg zasięg zasięg zasięg istnienie usługi istnienie usługi istnienie usługi istnienie usługi TP S.A. tak 100% tak 95% Tak* 95% DIALOG tak 100% tak 100% Tak* 100% NETIA tak 100% tak 100% Tak* 100% sieci telefonii stacjonarnej 11.500 tysięcy abonentów 2.350.000 abonentów tak 20% 25.000 abonentów ASTER tak 35% tak 75% tak 100% tak 100% MULTIMEDIA tak 70% tak 70% tak 100% tak 50% UPC tak 25% tak 50% tak 100% tak początek VECTRA tak 20% tak 45% sieci kablowe 330.000 1.000.000 ogółem abonentów abonentów * dostęp do telewizji za pośrednictwem Internetu tak 100% 4.500.000 abonentów tak 35% 180.000 abonentów Na tym polu istnieje znacząca konkurencja w postaci sieci telewizji kablowych szczególnie na terenach silnie zurbanizowanych. Telewizja kablowa swoją historię zaczęła od dostarczania programów telewizyjnych, a teraz zwiększa zakres usług o dostęp do Internetu i telefonię. Tu należy stwierdzić, że co do użytych materiałów, topologii, techniki transmisji, sieci te są nowocześniejsze i bardziej wydajne od istniejących powszechnie telefonicznych sieci przewodowych. 4 Informacje zebrane przez autorów na podstawie doniesień prasowych, sprawozdań spółek, sprawozdań izb gospodarczych, sprawozdań GUS, formularzy UKE 9 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys. 2.5 Zasięg inwestycji operatorów telewizji kablowej zrzeszonych w Polskiej Izbie Komunikacji Elektronicznej5 Z posiadanych informacji wynika, że większość sieci kablowych prowadzi prace inwestycyjne związane z Internetem i telefonią oraz w kierunku uruchomienia transmisji telewizji cyfrowej. Zasięg inwestycji operatorów telewizji kablowej zrzeszonych w Polskiej Izbie Komunikacji Elektronicznej (ponad 70% rynku) przedstawiono na rys.4. Operatorzy zrzeszeni w innych izbach i niezrzeszeni inwestują również w tych samych kierunkach. Dodatkową konkurencją dla telekomunikacji stacjonarnej może być uruchomienie naziemnej telewizji cyfrowej (około roku 2012-2014), gdyż może to gwałtownie zmniejszyć zainteresowanie możliwością odbioru telewizji wysokiej jakości przy pomocy techniki przewodowej. Biorąc pod uwagę, że 12 najbardziej popularnych programów zabiera dzisiaj 5 Polska Izba Komunikacji Elektronicznej informacja na dzień 31.08.2007 10 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” około 96% oglądalności, a one na pewno mają szansę zmieścić się w planowanych na początek dwóch multipleksach, budzi obawy o zainteresowanie inną ofertą dostępu do telewizji cyfrowej. Nadzieją jest wzrost liczby kanałów tematycznych oraz wzrost zainteresowania nimi, który jest obserwowany w skali światowej, np. w USA. Kolejnym zagrożeniem dla rozwoju telefonii stacjonarnej jest oczywiście rozwój telefonii mobilnej i mobilnego dostępu do Internetu. Teza ta wynika z bardzo dynamicznego rozwoju telefonii mobilnej w ostatnich dwudziestu latach, która w dużej części zastąpiła telefonię stacjonarną, w szczególności w zakresie usług głosowych. Nowe generacje urządzeń dla telefonii mobilnej umożliwią jej również konkurowanie z telefonią stacjonarną w zakresie usług szerokopasmowych (Internet i multimedia). Telefonia mobilna jest jednak telefonią spersonalizowaną, co daje szanse bronienia się telefonii stacjonarnej szczególnie w ofertach skierowanych do przedsiębiorstw i biznesu. Naturalną i chyba trochę niedocenianą linią obrony telefonii stacjonarnej są również niższe ceny niż w telefonii mobilnej. Rozwój społeczeństwa informacyjnego i wszystkich związanych z tym usług daje nadal duże możliwości rozwojowe dla usług telefonii stacjonarnej, oczywiście tylko w przypadku rozwoju sieci i usług szerokopasmowych. Rozwój usług i możliwości zarabiania na nich zdeterminowany jest możliwością fizycznego dostępu do sieci przewodowych (telefonii stacjonarnej – prognoza rozwoju na rys.2.6) co powoduje konieczność inwestycji w trzech obszarach: 1. dostęp do abonenta, a dokładniej poprawienia parametrów sieci dostępowej czyli zbliżenie się z łączem światłowodowym na odległość 200-400 m do gniazdek końcowych (dokładniejsza wartość tej wielkość jest możliwa do oszacowania po ustaleniu zestawu usług jakie chce się oferować użytkownikowi końcowemu). Głównym obciążeniem łącza będzie jak się wydaje gwarantowana, co do przepływności, transmisja kanałów telewizyjnych – poza płaszczyzną internetową, patrz rys. 2.7 i tabela 2.2; 2. infrastruktury usługowej, czyli odpowiedniej liczby i mocy serwerów wraz z należytą zawartością (ang. content). Jest to ważne ale tylko przy wykonaniu pierwszego warunku; 3. sieci szkieletowej, jeśli się okaże, że obecna przepustowość jest niewystarczająca do świadczenia usług multimedialnych. Z analizy działań operatorów europejskich (BT, DT, IT, FT i TE) oraz operatorów działających na rynkach bardzo dobrze rozwiniętej telekomunikacji takich jak rynek USA, Japonii, czy Korei Południowej wynika, że operatorzy ci inwestują w unowocześnienie sieci telekomunikacyjnych w celu umożliwienia świadczenia jak największej ilości usług multimedialnych, które wymagają dużych przepływności. W roku 2009, jak i pewnie w latach następnych, IŁ PIB przewiduje przyrost linii telefonii stacjonarnej, co związane będzie z rozbudową sieci. Od 2007 roku uruchomiony został taki projekt dla województwa małopolskiego (realizacja TP w oparciu o środki własne i unijne) oraz pilotowany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego projekt rozwoju infrastruktury dla tzw. „ściany wschodniej”. Należy się spodziewać pierwszych fizycznych efektów w roku 2009 i stąd prognozowany w tym roku wzrost liczby linii telefonii stacjonarnej, głównie w związku ze zwiększaniem zapotrzebowania na dostęp do Internetu. 11 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 18 40% 26,7% 28,5% 29,8% 31,2% 32,2% 32,7% 30,9% 30,1% 30,1% 30,1% 30,9% 23,0% 19,9% 10,2 10,9 11,4 2000 2001 11,9 12,3 12,5 11,8 11,5 2002 2003 2004 2005 2006 2007* 2008* 2009* 11,5 11,5 11,8 8,8 7,6 0 0% 1997 1998 1999 telefoniczne łącza główne penetracja Rys. 2.6 Liczba telefonicznych łączy głównych (w mln sztuk) oraz penetracja telefonii stacjonarnej w latach 1997-20096 Mimo przedstawionego powyżej regresu w latach 2004-2008 rynek telefonii stacjonarnej jest nadal interesujący dla wielu firm telekomunikacyjnych. Jako dowód może posłużyć tu liczba podjętych decyzji Prezesa UKE dotyczących WLR (hurtowa sprzedaż abonamentu) i PSI (płaskie stawki interkonektowe). Spadek przychodów z tytułu telefonii stacjonarnej jest zjawiskiem zauważanym w całej UE i jako wskaźnik uśredniony podawany jest od roku 2003 na poziomie 5% rocznie i w tej samej wartości prognozowany jest na następne lata.7 Spadki przychodów dla Polski są w tym wydawnictwie podawane na poziomie 2%, co jest zdaniem IŁ PIB i niniejszej analizy zaniżone w porównaniu z publikowanymi oficjalnymi danymi w sprawozdaniach UKE (patrz rys. 2.7). 6 7 GUS, UKE, * - prognoza własna Europa Information Technology Observatory 2007 12 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 15 000 12 855 10 665 9 610 10 000 8800 8100 8100 7 481 5 941 5 000 5 279 4 600 4 854 4900 4900 5200 4 634 3700 2700 3000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Całkowite przychody przedsiębiorcy telekomunikacyjnego z tytułu świadczenia usług telefonicznych, bez VAT. Przychody z tytułu opłat abonamentowych, bez VAT. Przychody z połączeń telefonicznych, bez VAT. Rys. 2.7 Przychody dostawców telekomunikacyjnych z tytułu świadczenia usług telefonii stacjonarnej w latach 2004-2006 oraz prognoza na lata następne8 Na rys. 2.8 przedstawiono bezpośredni związek między zmniejszaniem się przychodów a zmniejszaniem się czasu realizowanych połączeń w poszczególnych latach. Jak można zaobserwować 25% zmniejszenie czasu połączeń na przestrzeni dwóch lat pociągnęło praktycznie takie samo obniżenie przychodów całkowitych i aż prawie 40% obniżenie wpływów z połączeń telefonicznych. Jest to wynik wprowadzenia przez praktycznie wszystkich operatorów nowych ofert. 8 formularze 01 UKE, prognozy 13 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 40 37,8 (100%) 34,7 (82,9%) 30 28,3 (74,4%) 20 12,9 (100%) 10,7 (91,8%) 9,6 (74,9%) 10 7,5 (100%) 5,9 (78,7%) 4,6 (61,3%) 0 2004 2005 2006 przychody z tytułu świadczenia usług telefonicznych (mld. PLN) przychody z tytułu połączeń telefonicznych (mld. PLN) czas trwania połączeń w lokalizacji stacjonarnej (mld. min.) Rys. 2.8 Przychody dostawców telekomunikacyjnych z tytułu świadczenia usług telefonii stacjonarnej w latach 2004-2006 na tle czasu trwania połączeń w lokalizacji stacjonarnej9 Innym interesującym zagadnieniem są zmiany w strukturze przychodów dostawców świadczących usługi telefonii stacjonarnej, co zostało przedstawione na rys. 8. O ile do roku 2005 dominującymi przychodami były opłaty za połączenia, to pod wpływem wprowadzenia na przełomie 2005/2006 roku nowych taryf sytuacja się zmieniła. Od 2006 roku przewagę uzyskały przychody z tytułu abonamentu i ta tendencja, patrząc na nowe oferty taryf, będzie się pogłębiała, co przedstawiono w prognozach na lata następne na rys. 2.8. W nowo proponowanych taryfach jest oferowana coraz większa pula bezpłatnych minut dla połączeń strefowych i międzystrefowych, co jest wynikiem decyzji regulatora, na stosowanie w rozliczeniach tzw. płaskiej stawki interkonektowej. Dzięki temu dostawcy alternatywni mogą optymalizować swoje oferty dla nowych abonentów lub przejmowanych od TP. 9 formularze 01 UKE 14 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 70% 64,2% 58,2% 60,5% 55,7% 50,5% 55,7% 50% 48,2% 43,1% 42,0% 41,1% 37,0% 33,3% 30% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 % udział opłat abonamentowych w przychodach % udział opłat za połączenia w przychodach Rys. 2.9 Struktura przychodów przedsiębiorców telekomunikacyjnych z tytułu świadczenia usług telefonii stacjonarnej w latach 2004-2006 oraz prognoza na lata następne10 Wraz z wprowadzonymi nowymi konstrukcjami abonamentu sprowadzającego się praktycznie do coraz większego udziału w nim bezpłatnych minut na połączenia strefowe i międzystrefowe, zmienia się struktura przychodów z tytułu opłat za połączenia, co pokazano na rys. 2.10. Na wykresie tym daje się zauważyć szybko rosnący udział przychodów z tytułu opłat za połączenia do sieci komórkowych, wolniejszy wzrost udziału z tytułu opłat za rozmowy międzynarodowe i VoIP. 10 formularze 01 UKE oraz prognozy własne 15 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 100% inne 16,3% 50% 26,7% 38,1% 15,9% 30,7% 37,5% 14,2% 35,5% 12,4% 40,0% 10,3% 45,0% dial-up połączenia międzynarodowe połączenia międzystrefowe połączenia so sieci mobilnych 31,3% 29,7% 26,7% 2006 2007 2008 połączenia strefowe 0% 2004 Rys. 2.10 2005 Struktura przychodów przedsiębiorców z tytułu opłat za połączenia z lokalizacji stacjonarnej w latach 2004-2006 oraz prognoza na lata następne11 Interesującym zagadnieniem jest jak w najbliższych latach będzie wyglądał wzrost liczby internautów w Polsce. Prognozę taką opublikowała swego czasu Międzynarodowa Unia Telekomunikacji (ITU), ale IŁ PIB wydała się ona za bardzo zachowawcza (już prognozowane dane na rok 2006 okazały się niedoszacowane o prawie 25%), więc postanowiono przedstawić własną prognozę i zamieszczono ją na rys. 2.11. Podstawą szacunku przedstawianego przez IŁ PIB były: stały przypływ internautów z młodszych grup wiekowych, zwiększające się zainteresowanie dostępem do Internetu we wszystkich grupach wiekowych, olbrzymia akcja promocyjna powiązana ze znaczącą obniżką cen udostępniania dostępu do Internetu przez TP i inne firmy. Działania tego typu spowodowały wzrost o ponad 10 punktów procentowych liczby internautów w roku 2006 w Polsce. 11 formularze 01 UKE oraz prognozy własne 16 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys. 2.11 Prognozy wzrostu liczby internautów w Polsce w latach 2005-2010 w grupie wiekowej 15-75 lat (prognoza ITU z przełomu 2003 i 2004 roku) 12 Powodem nie sprawdzenia się prognozy IŁ PIB może być stosunkowo mała dynamika wzrostu liczby polskich gospodarstw domowych posiadających komputer, która kształtowała się na poziomie 11-12%. Według danych opublikowanych przez GUS13 komputer w roku 2006 posiadało tylko 45% gospodarstw domowych a 36% miało dostęp do Internetu, co przekładało się na około 40% penetrację internautów w populacji wiekowej 15-75 lat. Aby na koniec 2007 roku osiągnąć prognozowaną penetrację rzędu 47% (rys. 2.10) liczba podłączonych do Internetu jak i liczba posiadających komputer gospodarstw domowych powinna wzrosnąć po około 20% każda. Potwierdzenie danych można znaleźć w statystykach publikowanych przez GUS co pokazano w tabeli 2.2. 12 13 Raport strategiczny IAB Polska Internet 2006 Polska, Europa i świat; Wyniki badania GUS – Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2006 r.; 17 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 2.2 Dostęp do Internetu oraz posiadanie komputerów w Polsce14 Dostęp do Internetu Penetracja Internetu ogółem Szerokopasmowego16 Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu (odsetek) 2005 27,8% 5,7% 2006 39,6% 8% 2007 41,6%15 11,3%17 30,4% 35,9% 38%2 Posiadanie komputera Gospodarstwa domowe z komputerem 4 921 630 stacjonarnym (liczba bezwzględna) Gospodarstwa domowe z komputerem 39,1% stacjonarnym (odsetek) Gospodarstwa domowe z laptopem 543 090 (liczba bezwzględna) Gospodarstwa domowe z laptopem 4,3% (odsetek) Gospodarstwa domowe z komputerem Bd podręcznym (liczba bezwzględna) Gospodarstwa domowe z komputerem Bd podręcznym (odsetek) 5 377 901 42,7% 912 885 7,3% 215 993 1,7% Sposobami uatrakcyjniania propozycji handlowej są oferty promocyjne, zazwyczaj nieporównywalne pomiędzy sobą oraz zawieranie umów na czas określony rzędu 2 - 3 lata. Zdecydowanie tańsze są oferty o najwyższych prędkości dostępowych skomasowanej transmisji 1Mb/s18 - pokazano to na rys. 2.12 i 2.13. 14 Dane GUS Dane z połowy 2007 r. 16 Komisja Europejska w swoich raportach podaje znacznie niższą penetrację Internetu w Polsce – co mija się ze stanem faktycznym. Sposób szacowania rzeczywistej liczby linii szerokopasmowego dostępu do Internetu przez IŁ polega na uwzględnieniu: poza informacjami TPSA, Netii i Dialogu, dodatkowo sieci telewizji kablowej i innych przedsiębiorstw telekomunikacyjnych nie objętych w statystykach UKE. 17 Dane z marca 2007 r. 18 W raporcie „Report on Internet Access CostsVia a Standard Telephone Line, ADSL, and Cable Modem (January 2004)” zaproponowano, aby porównywać cenę za skomasowaną transmisję 1Mb/s, gdzie pod pojęciem skomasowania rozumie się sumowanie dopuszczalnych szybkości do i od abonenta. Dla przykładu przy ofercie 128kb/s do abonenta i 128kb/s od abonenta skomasowana transmisja wynosi 256kb/s i chcąc odnieść się do proponowanego wzorcowego 1Mb/s należy cenę usługi pomnożyć przez współczynnik 4. Sugerowane jest też, aby w tym wyliczeniu uwzględniać opłatę przyłączeniową rozłożoną na 36 miesięcy, ale przy trwających u nas non- stop promocjach dotyczących podłączeń za złotówkę zostało to ze względów oczywistych pominięte. 15 18 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 03.07 09.06 03.06 09.05 03.05 09.04 03.04 09.03 03.03 09.02 03.02 09.01 - zł 128kb/s 400 zł 256kb/s 512kb/s 800 zł 1Mb/s 2Mb/s 6Mb/s Rys. 2.12 Zmiany cen za skomasowaną transmisję 1Mb/s dla różnych ofert Neostrady w zależności od szybkości transmisji do/od abonenta w datach kolejnych cenników (dla przypadku umów na czas nieokreślony)19 19 Według cenników TP 19 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 03.07 09.06 03.06 09.05 03.05 09.04 03.04 09.03 03.03 09.02 - zł 100 zł 200 zł 300 zł 128kb/s 256kb/s 512kb/s 1Mb/s 400 zł 2Mb/s 500 zł 6Mb/s Rys. 2.13 Zmiany cen za skomasowaną transmisję 1Mb/s dla różnych ofert Neostrady w zależności od szybkości transmisji do/od abonenta w datach kolejnych cenników (dla przypadku umów na czas określony 12 miesięcy)20 Oferty usług szerokopasmowego dostępu do Internetu przedstawiane przez poszczególnych operatorów oprócz cen różnią się między sobą bardzo często również parametrami technicznymi. W szczególności takimi parametrami są szybkości proponowanych transmisji danych do i od abonenta. Porównanie ofert poszczególnych operatorów jest bardzo trudne, gdyż z powodu zaszłości historycznych, innych strategii rozwojowych są one bardzo zróżnicowane. 20 Według cenników TP 20 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Operatorzy rozległych sieci kablowych, w dużych miastach (tacy jak AsterCity, Toya, UPC) starają się kreować swoją ofertę jako konkurencyjną do usługi Neostrada oferowanej przez TP. Zdają sobie też sprawę, że ich oferta powinna być dla użytkownika, przy zbliżonej cenie i podobnych maksymalnych przepływach, atrakcyjniejsza od propozycji TP. Abonenci internetowi w sieciach telewizji kablowych znajdują się w sieci wewnętrznej operatora telewizji kablowej i korzystają z jego zabezpieczeń i zasobów serwerów sieciowych. Prędkość transmisji wewnątrz sieci mierzona jest na poziomie dziesiątek MBit/s. Podobne spostrzeżenie o konkurencyjności cenowej wobec TP przedstawiono w Raporcie UKE 21. Operatorzy telewizji kablowych w mniejszych miejscowościach muszą zadowolić się niższymi cenami dopasowanymi do zasobności miejscowego rynku i konkurencyjnymi do oferowanych przez działających na tym terenie innych dostawców Internetu - w szczególności przez małe sieci osiedlowe typu LAN. Większość operatorów stosuje niższe opłaty abonamentowe w przypadku umów na czas określony, najczęściej na 12 miesięcy, 24 miesiące lub na 36 miesięcy, a wyższe opłaty abonamentowe przy umowach na czas nieokreślony, które można wypowiedzieć w każdej chwili. Jest to rodzaj przywiązania klienta do własnej sieci, co daje pewną gwarancję stabilności liczby użytkowników końcowych. Charakterystyczne są oprócz tego bardzo niskie opłaty abonamentowe stosowane przez pierwsze okresy rozliczeniowe, a następnie te opłaty dość znacząco wzrastają. Ze względu na to zróżnicowanie, uzasadnione jest porównywanie tylko ofert standardowych, nie obejmujących dodatkowych usług, specyficznych warunków umów czy różnego rodzaju metod przywiązywania klientów do danego operatora. Rys. 2.14 ilustruje cenę tzw. skomasowanego 1 Mbit/s transmisji22 w ofertach dla wybranych wariantów przepływności od i do abonenta w sieci TP w porównaniu do największych jej konkurentów. 21 Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w 2006 roku - UKE W raporcie „Report on Internet Access CostsVia a Standard Telephone Line, ADSL, and Cable Modem (January 2004)” zaproponowano, aby porównywać cenę za skomasowaną transmisję 1Mb/s, gdzie pod pojęciem skomasowania rozumie się sumowanie dopuszczalnych szybkości do i od abonenta. Dla przykładu przy ofercie 128kb/s do abonenta i 128kb/s od abonenta skomasowana transmisja wynosi 256kb/s i chcąc odnieść się do proponowanego wzorcowego 1Mb/s należy cenę usługi pomnożyć przez współczynnik 4. Sugerowane jest też, aby w tym wyliczeniu uwzględniać opłatę przyłączeniową rozłożoną na 36 miesięcy, ale przy trwających u nas non- stop promocjach dotyczących podłączeń za złotówkę zostało to ze względów oczywistych pominięte. 22 21 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 250 PLN 200 150 100 50 0 512/128 1024/256 2048/256 6144/512 TP S.A. NETIA S.A. TELEFONIA DIALOG S.A. GTS Energis Sp. z o.o. Tele2 Polska Sp. z o.o. ASTER CITY CABLE Sp. z o.o. UPC Sp. z o.o. Vectra S.A. Rys. 2.14 Porównanie opłat abonamentowych za skomasowaną transmisję 1 Mb/s. u największych dostawców szerokopasmowego Internetu (dane na dzień 16 sierpnia 2007)23 Dla porównania na dzień 6 grudnia 2006 ceny za skomasowaną transmisję u wybranych operatorów przedstawiono w tabeli 2.3. Tabela 2.3 Ceny za skomasowaną transmisję 1Mb/s na dzień06.12.200624 Operator Ceny za skomasowane transmisje danych 256/128 512/128 1024/256 2048/256 TP S.A. Telefonia Dialog S.A. Netia S.A. UPC sp.z o.o. Vectra S.A. Multimedia Polska S.A. Aster City Cable sp. z o.o. 335,09 227,73 184,00 207,97 258,67 269,38 193,25 214,72 142,40 152,00 153,58 171,22 182,51 145,42 136,64 91,20 88,00 111,19 110,61 135,01 103,02 75,11 57,78 106,65 62,67 W tabeli 2.4 przedstawiono dane dotyczące liczby użytkowników korzystających z dostępu do Internetu w sposób inny niż dostęp wdzwaniany (dial-up) – koniec 2005 i 2006 r. 23 24 Według cenników operatorów Według cenników operatorów 22 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 2.4 Liczba użytkowników korzystających z dostępu do Internetu w sposób inny niż dostęp wdzwaniany (dial-up) – koniec 2005 i 2006 r. 25 Łączna liczba użytkowników korzystających z usług dostępu realizowanego przez: xDSL Koniec 2005 Koniec 2006 1 250 978 1 862 059 24 606 11 162 6 805 6 786 520 073 755 746 łącza dzierżawione 10 741 4 067 bezprzewodowe sieci (WLAN) 47 693 71 229 UMTS 1 1 CDMA 5 607 5 081 0 0 256 1 341 43 32 PLC 0 0 Inne 150 727 185 586 2 017 530 2 903 090 His stacjonarny dostęp bezprzewodowy – FWA TVK modem kablowy EDGE WiMax łącza satelitarne Razem Dane przedstawione w tabeli 2.4 są nie do końca poprawne, gdyż zestawione są na podstawie formularzy UKE F06, a w tych (jak przyznaje sam Urząd Komunikacji Elektronicznej) zebrano dane około 900 przedsiębiorców na zarejestrowanych ponad 7.000 przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Szacowanie prawdopodobnej liczby podłączeń Internetu w Polsce pokazano poniżej i przedstawiono na rys. 2.15. Zmiany struktury przychodów w ostatnich latach z różnych metod dostępu do Internetu przedstawiono w tabeli 2.5. Można zauważyć zmniejszającą się rolę dostępu wydzwanianego dial-up zarówno w liczbie użytkowników jak i w wielkości przychodów. 25 Formularze UKE F06 23 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 2.5 Dane dotyczące dostępu do sieci Internet na podstawie formularzy sprawozdawczych za 2004, 2005 oraz 2006r. 26 Technologie Dostęp wdzwaniany dial-up xDSL i HiS Użytkownicy Przychody Użytkownicy Przychody TVK modem kablowy Użytkownicy Przychody Suma z Suma z Formularza 06 Formularza 06 w roku 2004 w roku 2005 Suma z Formularza 06 w roku 2006 1 424 566 669 156 333 062 485 270 937 299 766 998 171 585 150 733 722 1 274 584 1 873 220 634 672 692 1 102 434 065 1 366 476 154 205 865 520 073 775 746 153 518 418 321 339 964 417 254 734 Łącznie w marcu roku 2007 można szacować, że było w Polsce ok. 4,3 mln linii szerokopasmowego dostępu do Internetu, wskaźnik penetracji wyniósł więc 11,3%, czyli 11,3 linii na 100 mieszkańców. Sposób szacowania rzeczywistej liczby linii szerokopasmowego dostępu do Internetu na marzec 2007 roku jest następujący: • 2.000 tys. w TPSA - na podstawie oświadczenia TP na temat skasowania oferty 128kb/s na rzecz 256kb/s od połowy marca 2007 i dalszego liniowego wzrostu liczby klientów TP; • 80 tys. w Netia - na podstawie Raportu Giełdowego spółki za I kwartał 2007 r.; • 110 tys. w Dialog - na podstawie informacji o spółce na stronie www.dialog.pl ; • 950 tys. w sieciach telewizji kablowej - na podstawie informacji Zarządu Polskiej Izby Komunikacji Kablowej z XXX Konferencji, Jachranka maj 2007; • 1.000 tys. w tzw. „sieciach osiedlowych”- na podstawie informacji firmy ATMAN przedstawionej na Konferencji Tygodnika Computerland 18-19 października 2004 roku w referacie pt. „Fenomen sieci osiedlowych”, o liczbie zarejestrowanych operatorów telekomunikacyjnych oraz w publikacjach o sieciach WiFi i innych; Niedoszacowanie w danych uzyskanych z Formularza 06 w szczególności w obszarze tak zwanych sieci osiedlowych potwierdzają również autorzy opracowania UOKiK27; • 40 tys. u innych operatorów telekomunikacyjnych - szacunek na podstawie informacji zawartych na stronach internetowych małych operatorów; • według doniesień prasowych jest obecnie grupa w granicach 0,5 miliona osób korzystających z połączeń z Internetem za pomocą sieci GSM, ale jak można się spodziewać znacząca większość korzysta z technologii GRPS czyli nie można ich zaliczyć do użytkowników szerokopasmowego Internetu. Dane dotyczące tego typu dostępu do Internetu nie są zbierane, gdyż w żadnym z formularzy sprawozdawczych nie ma odpowiednich punktów i rubryk. Prawdziwość tych szacunków potwierdza badanie przeprowadzone przez CBOS (marzec 2007), które podaje, że 37% gospodarstw domowych (czyli około pięć milionów) mogło korzystać z dostępu do Internetu. Jeżeli pominiemy podłączenia dial-up (w liczbie 26 27 Formularze UKE F06 „Detaliczny rynek usług szerokopasmowego dostępu do Internetu” UOKiK 04.2006 r.; 24 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” około 10%) to pozostaje około 4,5 mln gospodarstw domowych, korzystających z dostępu szerokopasmowego do Internetu. W swoim 12 raporcie Komisja Europejska28 podaje znacznie niższą penetrację Internetu w Polsce – na poziomie 4,5%. Jak wygląda penetracja Internetu w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej jako funkcja wielkości PKB w EURO na jednego mieszkańca przedstawiono na wykresie poniżej (rys. 2.15). Wykres ten pokazuje, że wielkość penetracji szerokopasmowego Internetu jest w praktyce pochodną zasobności społeczeństw, aczkolwiek nie sprawdza się to w każdym przypadku (patrz: Grecja i Irlandia). Rys. 2.15 Penetracja Internetu w Unii Europejskiej i wybranych państwach w październiku 2006 roku z uwzględnieniem popraweki IŁ PIB z danymi na marzec 2007 roku dla Polski1,2 w funkcji wielkości dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca (w Euro) GR – Grecja, NL – Holandia, IE – Irlandia, ES – Hiszpania, DE – Niemcy, FR – Francja, UK – Wlk. Brytania, PL – Polska, CZ – Czechy, HU – Węgry, LT – Litwa, Informacja z 12 Raportu KE jest podana według sprawozdań na październik 2006 roku, ale mimo wszystko nie jest możliwe, aby liczba lokali z szerokopasmowym dostępem do Internetu podwoiła się w czasie niecałego pół roku. (Informacje o tym błędzie w szacowaniach, który już nastąpił w 11 Raportu KE29 za rok 2005 IŁ PIB poinformował UKE oraz podał do wiadomości publicznej np. w Pulsie Biznesu z dnia 2006.03.03; jak się wydaje błąd nie został wyeliminowany). Zwiększenie penetracji Internetu w roku 2007 i latach następnych będzie możliwe gdyż podpisane zostały umowy o BSA z Telekomunikacją Polską przez wielu operatorów i 28 29 12 Raport Komisji Europejskiej o rynkach łączności elektronicznej; 11 Raport Komisji Europejskiej o rynkach łączności elektronicznej; 25 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” część z nich już rozpoczęła działalność. Liczba dodatkowych operatorów w podziale na strefy numeracyjne pokazano na rys. 2.16. Rys. 2.16 Oferty dostępu do Internetu w ramach BSA – dostępność dla ludności i alternatywa dla nowych inwestycji30 Oferta w zakresie jakości dostępu do Internetu związana jest z oczekiwaniami klienta, a dokładniej z usługami z jakich chciałby korzystać. Z tego punkt widzenia ciekawym zestawieniem są wyniki przedstawione w tabeli 2.6 na temat celów, do jakich użytkownicy wykorzystują globalną sieć Internetu. 30 Opracowanie własne na podstawie danych UKE 26 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 2.6 Do czego wykorzystywany jest Internet? Zmiany w okresie od 09.2006r. do 06.2007r. 31,32 Do czego wykorzystuje Internet? 09.2006 12.2006 06.2007 poczta e-mail 71,4% 73,53% 76,57% fora internetowe 16,5% 15,56% 15,13% korzystanie z usług IRC, udział w czatach 10,2% 9,47% 9,00% wysyłanie SMS-ów 43,7% 42,32% 37,47% telefonia internetowa (VoIP) -- -- 7,49% pisze blog -- -- 1,89% współtworzy serwisy internetowe -- -- 1,82% zakupy przez Internet 26,9% 28,39% 44,79% gry komputerowe 23,0% 21,89% 21,23% obsługa rachunku bankowego/operacje 26,5% 28,03% 28,18% rezerwuje bilety 14,2% 14,79% 15,00% zamieszcza/poszukuje ogłoszeń 15,2% 13,24% 12,24% korzystanie z komunikatorów 33,8% 37,58% 36,01% udział w aukcjach 21,4% 21,41% 20,33% 100,0% 100,00% 100,00% poszukiwanie pracy 12,8% 12,67% 12,54% ściąganie muzyki (pliki mp3, wav) 37,2% 35,96% 31,53% ściąganie filmów, klipów video 25,5% 23,17% 22,50% słuchanie radia 20,4% 23,17% 23,43% ściąganie/wysyłanie plików/programów (FTP) 35,3% 34,67% 32,56% poszukiwanie informacji To, że na pierwszych miejscach są: poszukiwanie informacji i poczta e-mailowa było łatwo przewidywalne. Niespodzianką wydaje się bardzo znaczący wzrost aż do prawie 45% udziału internautów robiących zakupy przez Internet oraz 28% obsługujących rachunki bankowe, a także ponad 20% udział w aukcjach internetowych. W roku 2007 po raz pierwszy badano zainteresowanie usługami VoIP, które stwierdzono na poziomie 7,5%, co w porównaniu z innymi badaniami z końca 2006 roku stanowi wzrost o około 3-5 razy. Wszystkie przedstawione w tabeli 2.6 cele, do jakich wykorzystywany jest Internet (z wyjątkiem czterech ostatnich czyli ściągania plików oraz słuchania radia) nie wymaga bardzo dużych prędkości pobierania informacji. Dopiero korzystanie z usługi video na życzenie, a w 31 32 Odsetki nie sumują się do 100% ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Badanie Net Track firmy Millward Brown SMG/KRC w latach 2006-2007; 27 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” szczególności telewizji on-line wymaga już znaczących i gwarantowanych prędkości pobierania plików. W przypadku jednego programu telewizyjnego, transmisja telewizji podwyższonej jakości musi mieć przepływność dwukrotnie wyższą. Nie wystarczy jednak zagwarantowanie transmisji jednocześnie jednego programu, gdyż jest to oferta porównywalna z platformami telewizji satelitarnej, ale znacząco słabsza w porównaniu z ofertami telewizji kablowych. Oferta jednego programu telewizyjnego nie będzie też konkurencyjna dla naziemnych multipleksów, ale perspektywa ich uruchomienia to 5-7 lat. W chwili obecnej operatorzy telewizji kablowych oferują około 60 programów w technologii analogowej. W tej chwili praktycznie wszyscy znaczący operatorzy telewizji kablowych rozpoczynają wprowadzanie telewizji cyfrowej, co podwyższy liczbę oferowanych programów 3-4 krotnie. Jednocześnie z programami telewizyjnymi oferowane są programy radiowe. Można przewidywać, że oferta gwarantująca jednoczesny odbiór co najmniej pięciu programów telewizyjnych może być zadawalająca. Znaczy to, że na „ostatniej mili” trzeba zapewnić gwarantowaną przepływność rzędu 20-30 Mb/s. Należy też zapewnić dosył do koncentratora odpowiednio dużej liczby programów telewizyjnych, które będą mogły być dalej retransmitowane do użytkownika końcowego. Przedstawione powyżej tezy i prognozy dotyczące perspektyw i uwarunkowań dotyczących rozwoju usług telekomunikacji stacjonarnej są uwarunkowane rozwojem i modernizacją infrastruktury w tej sieci. Strategia regulacyjna na lata 2006-2007, opracowana przez UKE, praktycznie temat inwestycji infrastrukturalnych pomija, gdyż raczej należy on do prerogatyw polityki rządowej. Z obserwacji rynków europejskich, o czym wspomniano na początku niniejszej analizy, wynika że inwestycje w infrastrukturę telekomunikacyjną mogą być kluczowe dla rozwoju usług telekomunikacyjnych i całego rynku telekomunikacyjnego. Obserwowany rozwój społeczeństwa informacyjnego i konieczność minimalizacji wykluczenia cyfrowego, w najbliższych latach będzie zwiększał zapotrzebowanie na nowoczesne, szerokopasmowe usługi telekomunikacyjne, co z kolei wymusi konieczność inwestycji infrastrukturalnych. Wydaje się, że infrastruktura telekomunikacyjna (stacjonarna), z wyjątkiem infrastruktury telewizji kablowej, nie jest dostosowana do szybko zmieniającego się rynku usług telekomunikacyjnych i niezbędne są szybkie działania aby tę infrastrukturę zmodernizować. Podejmowane w ostatnim czasie inwestycje, o ile do pewnego momentu (rok 2004) przynosiły pozytywny skutek, to już w ostatnich latach nie uchroniły od spadku liczby abonentów w telefonicznych sieciach stacjonarnych. Pokazano to na rys. 2.17. 28 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Miliony abonentów 14 700 Tysiące km 600 12 500 10 400 8 300 6 200 4 _94 _95 _96 _97 _98 _99 _00 _01 _02 _03 _04 _05 _06 telefoniczna siec miejscowa abonenci Rys. 2.17 Zmiany liczby abonentów telefonii stacjonarnej i liczby kilometrów telefonicznej sieci miejscowej33 W tabeli 2.7 przedstawiono zestawienie przychodów i nakładów inwestycyjnych na rynku telefonii mobilnej i stacjonarnej w ostatnich dwóch latach. Bardzo interesującym wydaje się parametr nakładów inwestycyjnych w inne sieci stacjonarne niż sieć TP. Jak widać te nakłady rosną i zaczynają być wyższe od inwestycji TP. Wszystko wskazuje, że są to głównie inwestycje operatorów sieci kablowych w poprawę jakości sieci aby świadczyć dodatkowe usługi (patrz również rys. 2.5). Tabela 2.7 Przychody i nakłady inwestycyjne na rynku telefonii mobilnej i stacjonarnej w latach 2005 i 2006 (w mld. zł.)34 Przychody Inwestycje Przychody Inwestycje W tym W tym Przychody Inwestycje w sieci w sieci sieci w sieci w sieci w sieci Rok ogółem ogółem mobilne mobilne stacjonarne stacjonarne TP innych 2004 35,499 2005 37,660 5,967 17,113 2,591 12,155 3,376 1,781 1,595 2006 39,616 7,586 18,885 2,796 11,281 4,790 1,867 2,923 33 34 Dane GUS Formularze UKE F00 29 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Zmiany podstawowych wielkości technicznych charakteryzujących telefoniczne sieci miejscowe pokazane zostały w tabeli 2.8. Tabela 2.8 Telefoniczne sieci miejscowe35 Rok Telefoniczna sieć miejscowa ogółem (tys. km.) Sieć kablowa Sieć światłowodowa Sieć napowietrzna Telefoniczna sieć miejscowa ogółem (tys. km. -tor) Sieć kablowa Sieć światłowodowa Sieć napowietrzna 2005 2006 637,3 676,3 613,6 654,8 23,7 53,2 23,7 21,5 31 704,2 33 288,5 31 113,7 33 059,3 590,6 675,7 590,6 229,2 Przyczynami, zdaniem IŁ PIB, braku znaczących inwestycji na rynku telekomunikacyjnym z wyjątkiem sieci telewizji kablowych oraz technologii 3G w sieciach mobilnych jest: • brak wyniku przetargów na WiMax, a w przypadku wydanych rezerwacji częstotliwości brak wiarygodnych biznesplanów na opłacalność inwestycji oraz oczekiwanie na opracowanie i uruchomienie tej technologii dla rozwiązań mobilnych; • struktura cen dla sprzedaży hurtowej powodująca zmniejszanie się w sposób nadmierny przychodów operacyjnych u operatora udostępniającego infrastrukturę; • brak wdrożenia inwestycji operatorów alternatywnych w infrastrukturę telekomunikacyjną, Kolejną sprawą jest ucieczka abonentów telefonicznych z sieci stacjonarnych do ruchomych. W odniesieniu do przychodów jednostkowych pokazano to na rys.2.18 i rys. 2.19. Do tego dodać informacje uzupełniającą, że liczba abonentów telefonii mobilnej rośnie a stacjonarnej spada. Zwiększa się więc znacząco udział w przychodach telefonii mobilnej i w Polsce jest znacząco wyższy niż w Unii Europejskiej (rys. 2.20). 35 Formularz ŁT 6 30 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” PLN/ 1400 użytkownika 1200 1261 1121 988 1000 836 800 600 585 513 400 213 202 200 0 ogółem post-paid rok 2005 pre-paid stacjonarne rok 2006 Rys. 2.18 Zmiany w wysokości przychodów rocznych na jednego użytkownika dla różnych sieci telefonicznych36,37 2958 minut/ 3000 użytkownika 2477 2500 2000 1491 1500 1188 1000 560 714 500 215 317 0 ogółem rok 2005 post-paid pre-paid stacjonarne rok 2006 Rys. 2.19 Zmiany w liczbie minut połączeń w czasie roku na jednego użytkownika dla różnych sieci telefonicznych1,2 36 37 Formularze UKE 01 Formularze UKE 05 31 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 60% 50% 40% 30% 2003 2004 2005 2006 2007 Wlk. Brytania Francja Hiszpania Polska UE (15) UE (27) Rys. 2.20 Udział rynku telefonii telekomunikacyjnego38 mobilnej w całości rynku 2008 usług przesyłu Wzrost przychodów przez podwyższenie jakości oferty usług telekomunikacyjnych miał by dać szansę na dalszy rozwój infrastruktury kablowej i przewodowej, ale nie tylko to powinno temu pomagać. Jak się wydaje również dzięki rozwojowi innych usług oferowanych przez sieć operatora stacjonarnego dla klienta indywidualnego i korporacyjnego, można to wspomóc, a te usługi to są na przykład: • wypożyczalnia DVD; • wypożyczalnia erotyki; • pliki muzyczne za pieniądze, komponowanie własnych płyt; • udostępnianie prawa wraz z komentarzami, druki itp; • zapytania księgowe i podatkowe płatne; • funkcje drobnej płatności związane z rachunkiem telefonicznym - typ post-paid płaci się za co się zamawiało i tryb pre-paid płaci się do zadeklarowanej kwoty i w następnym rachunku następuje wyrównanie, - co uproszczą opłaty i zbieranie pieniędzy bez dzielenia się z innymi, np. za koszty przelewów; • nowe usługi sieciowe np. translator na czas określony, słowniki na czas określony i tym podobne; • portale informacyjne typu ONET z zyskiem z reklam; • programy lojalnościowe, nie finansowe ale np. strony blogowe, strony dyskusyjne, filmiki, wirtualne miasto i tp. • lokalizatory za pieniądze z dużą dokładnością; • autorskie programy historyczne i publicystyczne; • płatne duże horoskopy i inne tego typu; • kalkulatory i wypełniacze dokumentów za niską opłatą; • sklep internetowy; 38 Dane statystyczne EITO, European Information Technology Observatory 32 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” • wiele innych usług związanych z siecią, czyli szybko i aktywnie dostępnych; Te przedsięwzięcia i temu podobne mogą zwiększyć wydajność sieci i zmniejszyć jednostkowe koszty poszczególnych usług. Reasumując można stwierdzić, że rynek telefonii stacjonarnej będzie się rozwijać i przynosić istotne dochody podmiotom działającym na tym rynku, wynika to przede wszystkim z rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, dla których usługi telekomunikacyjne i infrastruktura telekomunikacyjna są istotnymi czynnikami rozwojowymi. Rozwój telefonii stacjonarnej wymaga jednak, tak jak to stwierdzono powyżej, większego zainteresowania administracji łączności inwestycjami infrastrukturalnymi, prognozami, jak również określenia przez władze odpowiedzialne za rynek telekomunikacyjny, co najmniej średniookresowej strategii rozwoju rynku telekomunikacyjnego w Polsce, w której przedstawiona byłaby jasno polityka władz w stosunku do tego sektora gospodarczego. Operatorzy telekomunikacyjni, podobnie jak inni przedsiębiorcy, przy podejmowaniu decyzji kierują się rachunkiem ekonomicznym, w tym również porównują stopy zwrotu z inwestycji. Oznacza to, że inwestycje w infrastrukturę telekomunikacyjną muszą mieć zapewnioną stopę zwrotu porównywalną z innymi dziedzinami gospodarki, w przeciwnym wypadku żaden inwestor nie zdecyduje się na inwestowanie w nią, co może skończyć się istotnym zahamowaniem rozwoju usług telekomunikacyjnych i mieć negatywny wpływ na rozwój społeczeństwa informacyjnego oraz gospodarki opartej na wiedzy w Polsce. Może to również oznaczać zwiększenie dystansu dzielącego Polskę od rozwiniętych krajów Europy i Świata. W kolejnych rozdziałach przedstawiono przewidywane przyszłe kierunki technicznej i usługowej modernizacji stacjonarnych sieci PSTN i sposoby ich budowy tak, aby wypełnić oczekiwania użytkowe konsumentów i funkcjonalne operatorów eksploatujących nowe rozwiązania. Strategie rozwojowe przyjmowane w różnych krajach wskazują, że dominujący sposób rozwijania przyszłych sieci oparty jest na wyborze technologii tzw. sieci nowych generacji (New Generation Network) i wykorzystania podsystemu IMS (IP Multimedia Subsystem). W rozdz. 3 omówiono trendy rozwoju w wybranych, charakterystycznych krajach, w rozdz. 4 przedstawiono przewidywane kierunki rozwoju technik sieciowych w Polsce, a w rozdz. 5 wyjaśniono na czym polega struktura, właściwości i działanie podsystemu IMS. 33 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 3. Trendy migracji w kierunku sieci NGN w wybranych krajach Europy i świata Przedstawione w tej części opracowania przykłady, ilustrują przebieg migracji w kierunku sieci NGN i strategii wdrażanych w tym zakresie przez operatorów w wybranych krajach Europy i świata. Operatorzy telekomunikacyjni wybierają różne strategie - od zastępowania sieci PSTN technologią IP, poprzez budowanie sieci nakładkowych, aż do tworzenia sieci nowej generacji od podstaw. Niektórzy wybierają rozwiązania pośrednie, łącząc ze sobą różne strategie. Strategie dobierane są przede wszystkim pod katem realizacji postawionych celów i wpływu, jaki mogą mieć na rozwój rynku usług VoIP oraz usług multimedialnych. 3.1. W Wielkiej Brytanii Operator British Telecom (BT), swój plan migracji w kierunku sieci konwergentnej ogłosił w czerwcu 2004 r., nazywając nową sieć siecią XXI wieku. Plan obejmował zbudowanie sieci NGN w ciągu następnych sześciu lat, w drodze zastępowania sieci szkieletowej PSTN, siecią IP opartą na architekturze systemu IMS. Operator rozpoczął budowę sieci NGN jeszcze w 2004 r. łącząc trzy główne węzły w Cambridge i dwa w Londynie. Początkowo, w próbie uczestniczyło 1000 abonentów, którzy w sieci IP/MPLS zestawiali połączenia głosowe i transmisji danych miedzy ww. lokalizacjami w relacjach end-to-end. W roku 2005 liczba abonentów testowych została zwiększona o 3000. Plan BT przewidywał rozbudowę sieci IP/MPLS, kosolidację istniejacej infrastruktury NGN oraz rozbudowę węzłów MSANs (MultiService Access Nodes) w celu świadczenia usług szerokopasmowych. Do końca 2005 r. szerokopasmowa sieć BT była w stanie obsługiwać 99,6% swoich abonentów. Rozwój węzłów MSANs będzie kontynuowany do roku 2009 tzn. do czasu, aż prawie wszyscy abonenci BT będą obsługiwani przez te węzły. Węzły MSANs będą obsługiwać także abonentów usług POTS, ale żadne specjalne w tym celu modyfikacje wyposażeń w dostępie abonenckim nie są potrzebne. Migracja na wielką skalę do sieci XXI wieku, usług nie należących do domeny PSTN, była planowana na rok bieżący. Operator BT przewiduje, że do 2008 r. ponad 50% abonentów PSTN zostanie przeniesionych do sieci NGN. W celu wspierania rozwoju usług sieci NGN, BT buduje platformę, która zawiera profile abonentów, realizuje procedurę sprawdzania tożsamości (authentication), dba o zapewnienie współczynników QoS oraz świadczy usługi obecności (presence) i lokalizacji (location). Plan migracji w stronę sieci NGN, na rynku usług biznesowych, operatora BT sprawdził się, ale żeby odgrywać główną rolę na tym rynku BT musi kontynuować rozwój infrastruktury sieci NGN do obsługi przedsiębiorstw, rozbudowując sieć nakładkową adresowaną dokładnie do tego sektora. Operator ma świadomość, że jeżeli dojdzie do ścisłego powiązania sieci Wi-Fi z sieciami ruchomymi to nastąpi spadek dochodów ze świadczenia usług i wówczas BT będzie pełnił tylko rolę operatora sieci transportowej. Aby odeprzeć to zagrożenie BT musi rozbudować swoją sieć w taki sposób, aby być głównym graczem na rynku usług NGN. BT 34 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” zdaje sobie sprawę, że potrzebuje sieci radiowych, mimo iż w Wielkiej Brytanii jest już duża konkurencja na tym rynku. Operator BT ponosi wyższe koszty utrzymania sieci PSTN niż inni operatorzy europejscy, ponieważ ma mocno rozbudowana sieć klasyczną, a jej unowocześnianie nie jest ekonomicznie uzasadnione. W tej sytuacji podejmuje próby zastępowania sieci PSTN siecią NGN. Operatorzy zasiedziali w innych krajach także realizują strategię migracji polegającą na całkowitym zastąpieniu infrastruktury sieci PSTN infrastrukturą NGN. Działający na drugiej półkuli operator Telecom New Zeland przyjął plan agresywnej migracji w stronę sieci NGN w ciągu najbliższych kilku lat. Nawet tak mały kraj jak Brunea zdecydował się zastąpić swoją sieć PSTN siecią NGN. Firmy operatorskie, które planami wybiegają w przyszłość, decydują się przekazywać w outsourcing utrzymanie i zarządzanie sieciami zarówno przewodowymi jak i radiowymi. 3.2. We Włoszech W roku 1999 została powołana firma FastWeb, będąca włoskim dostawcą szerokopasmowych usług internetowych, jako joint venture między AEM, Milan’s power utility i e.Biscom. Wykorzystując podziemną infrastrukturę studzienek kanalizacyjnych firmy AMS zbudowano rozległą sieć optyczną, pokrywającą główne obszary metopolitarne Włoch. Firma FastWeb oferuje dedykowany dostęp do Internetu, usługi głosowe i VoD zarówno abonentom biznesowym, jak i mieszkaniowym. Dzięki zbudowaniu sieci optycznej firma FastWeb była pierwszym operatorem w Europie, który dostarczał ethernetowy dostęp do Internetu o przepływności 10 Mb/s (wykorzystywane są także łącza DSL). Proces transformacji sieci FastWeb został zainicjowany w warstwie szkieletowej, budową optycznej sieci transmisyjnej. Sieć szkieletowa jest budowana na bazie dostarczanych, przez firmę Alcatel, urządzeń STM-16 SDH dual-fiber, z dwukierunkowym ringiem. Każdy węzeł sieci szkieletowej jest wyposażany w rutery IP Cisco serii 12000. W lokalizacjach klientów, jako elementy dostępowe oraz w celu agregacji ruchu są stosowane swich’e typu Catalyst (także firmy Cisco). Proces modernizacji sieci został podzielony na 5 faz: W fazie 1 wdrożono bramy dostępowe (access gateways) oraz urządzenia typu H.323 gatekeepers (wykorzystywane w realizacji usług VoIP m.in. do translacji adresów E.164 na adresy IP). Dedykowane urządzenia typu gatekeepers dostarczają funkcje sterowania połączeniami dla każdej bramy dostępowej. Dostęp do sieci PSTN jest realizowany za pośrednictwem platformy opartej na softswitch’u iMSS (Italtel Multi Service Solution). W fazie 2 w zmodernizowano warstwę usługową poprzez wdrożenie platformy aplikacyjnej. W celu świadczenia pełnego zestawu usług głosowych oraz do zarządzania rutingiem i sygnalizacją w sieci, w końcu 2002 r. sieć wyposażono w softswitch’e NetCentrex CCS. Sieć FastWeb posiada w każdej strefie numeracyjnej jeden softswitch CCS o pojemności około 200 000 abonentów (każdy softswitch jest zdublowany). Platforma sieciowa działająca w oparciu o te softswitch’e zapewnia bardziej efektywną obsługę połączeń głosowych i wzrost liczby zestawianych połączeń dzięki funkcjom dynamicznego rerutingu w warunkach natłoku. W tej fazie została także dodana do zasobów sieci platforma aplikacyjna RADVISION, służąca do realizacji usług wideo, w szczególności usług telewizyjnych, wideo konferencyjnych oraz usług VoD, przy wykorzystaniu sieci optycznej FTTH (Fiber-to-The-Home). W fazie 3 wprowadzono gateway’e działające w oparciu o protokół SIP. Wcześniej, w fazie 2, firma Telsey, będąca dostawcą na terenie Włoch bramek dostępowych, rozwijała swoje produkty pod kątem obsługi protokołu H.323. Potem, w roku 2003, wspólnie z firmą NetCentrex pracowała nad rozwojem bram dostępowych obsługujących protokół SIP. W tym 35 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” samym czasie w sieci FastWeb były instalowane, dostarczane przez firmę Marconi, węzły MSANs (Multi-Service Access Nodes) slużące do realizacji usług telewizji internetowej poprzez sieci ADSL. W fazie 4 ewolucja sieci polegała na wdrożeniu usług szerokopasmowych, świadczonych na bazie serwera aplikacyjnego, takie jak: usługi obecności (presence) oraz multimedialne usługi dla biznesu. Faza 5 była poświęcona zapewnieniu współpracy między usługami realizowanymi w domenie IP i usługami innych domen. Ewolucja sieci FastWeb nie została jeszcze zakończona, ponieważ w dalszym ciągu kontynuowane są działania mające na celu zwiększanie pojemności sieci. W toku ewolucji sieci FastWeb podjęta została próba zwiększenia jej możliwości usługowych. W każdym kroku był dodawany nowy zestaw produktów i usług. Budując sieć optyczną firma FastWeb wyróżniła się od operatora Telcom Italia oraz wśród innych dostawców usług szerokopasmowych. Od początku FastWeb uczynił komunikację głosową głównym modelem biznesowym swojej działalności, uważając że usługi VoIP przyczyną się do generowania profitów. Wielu innych operatorów na świecie realizuje strategie podobne do FastWeb, bo architektura NGN zapewnia operatorom największą konkurencyjność na rynku usług VoIP, a zapotrzebowanie na te usługi będzie rosło. 3.3. W Chinach W Chinach, prawdziwym monopolistą jest operator China Telecom reprezentujący dwie trzecie terytorium kraju, kontrolujący krajową sieć międzymiastową oraz sieci lokalne w 20. prowincjach kraju, w wielu autonomicznych regionach oraz w większości miast. Europejczykowi trudno sobie wyobrazić rozwój stacjonarnej sieci dostępowej w kraju takim jak Chiny na przestrzeni ostatniej dekady. W roku 1998 było 87,4 mln łączy abonenckich. W roku 2003 liczba tych łączy wzrosła do 263 mln, a w 2004 r. do 299 mln. Szacuje się, że w roku 2008 liczba łączy abonenckich w Chinach będzie wynosić 313 mln. Operator China Telecom ma także ponad 40 mln abonentów radiowych i 12,6 mln abonentów szerokopasmowych korzystających z technologii DSL. Mimo, że przyrost sieci szerokopasmowej wynosił 200% w skali roku, to obecnie zaledwie 11% abonentów mieszkaniowych posiada szerokopasmowy dostęp do Internetu. Krajowa sieć szkieletowa operatora China Telecom zbudowana jest z kabli optycznych łączących stolice prowincji. Systemy łączności światłowodowej są rozwijane wraz z systemami SDH począwszy od roku 1990. Sieć PSTN z komutacją łączy w Chinach ma pięć poziomów. Wszystkie główne centrale tranzytowe są zdublowane. Od roku 2000 operator China Telecom buduje odrębna sieć szkieletową IP dla realizacji usługi GPRS i w celu ewolucji w kierunku sieci 3G. Obie sieci PSTN tzn. zarówno krajowa, jak i sieci w prowincjach są relatywnie nowe (mają od 10-15 lat). Wiek sieci telekomunikacyjnej w Chinach nie jest więc podstawowym czynnikiem decydującym o konieczności jej modernizacji. To raczej wzrost ekonomiczny kraju oraz wzrost potrzeb użytkowników powoduje nagły wzrost wielkości ruchu w sieci, z powodu którego operator China Telecom rozpoczął budowę sieci nakładkowej NGN. W październiku 2004 r. operator China Telecom wybrał firmę Lucent Technologies, jako wykonawcę do prac modernizacyjnych krajowej sieci szkieletowej, opartej na systemach SDH. W ramach zawartego kontraktu Lucent wdrożył swój system WaveStar OLS 1,6T DWDM. Także firma Nortel wygrała jeden z głównych przetargów na modernizację optycznych sieci metropolitarnych w technologii WDM w 10 głównych miastach Chin. Te kontrakty potwierdzają, że China Telekom chce w przyszłości utrzymywać istniejące sieci TDM. 36 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” W listopadzie 2004 r. operator China Telecom ogłosił przetarg na sieć szkieletową nowej generacji IP/MPLS. Kontrakty zawarte w ramach tego przetargu są częścią projektu chińskiej sieci nowej generacji ChinaNet Next Carrying Network (CN2) świadczącej usługi IP abonentom mieszkaniowym i biznesowym, także w sektorze rynku usług sieci 3G. W roku 2002 China Telecom rozpoczął próby z siecią NGN instalując urządzenia typu softswitch pochodzące od wielu producentów, m.in. Alcatela, Nortela, Ericssona i Lucenta. Każda z tych prób miała na celu przetestowanie tych urządzeń pod kątem jakości działania, współpracy z otoczeniem sieciowym oraz ich interoperacyjności. Ponadto, próby miały dać odpowiedź na pytanie o przydatności testowanych urządzeń do komercyjnego świadczenia uslug VoIP i usług multimedialnych. W czerwcu 2003 r. operator Shanghai Telecom, będący filią operatora China Telecom, podpisał z firmą Alcatel kontrakt na metropolitalną sieć NGN. Kontrakt dotyczył instalacji w sieci miejskiej Shanghaiu urządzenia softswitch, bram typu media gateway oraz urządzeń typu Litespan Multi-Service Access Gateways zapewniających integrację głosu, danych oraz innych mediów na bazie technologii ADSL i Ethernetu. Sieci nakładkowe były stosowane w Chinach przez ostatnie 25 lat. Najpierw po wprowadzeniu central cyfrowych pojawiły się sieci nakładkowe ISDN dla potrzeb obsługi komunikacji do abonentów biznesowych i instytucji rządowych. Następnie przez wiele lat były budowane sieci optyczne oraz systemy transportowe SDH, których zadaniem było zwiększenie cyfryzacji sieci. Sieci nakładkowe były rozwijane z wielu powodów, które są ważne do dnia dzisiejszego. Po pierwsze obszar zajmowany przez operatora China Telekom dyktuje warunki dla etapowego rozwoju nowych technologii sieciowych. Ponadto, przy etapowej rozbudowie kończone są poszczególne fazy inwestycji. Po trzecie, przy innym podejściu transferowanie 185 mln abonentów trwałoby wiele lat. Podobnie jak inne rozwijające się rynki, China Telekom musi niezwłocznie spełniać żądania zgłaszane przez abonentów biznesowych. Sieci nakładkowe pozwalają szybko wprowadzać w wybranych obszarach geograficznych nowe usługi. Ponadto, sieci nakładkowe minimalizują ryzyko pojawienia się zakłóceń w działaniu istniejącej sieci PSTN. W przeciwieństwie do operatora BT, który poszukuje takiego rozwiązania sieci NGN, które zapewni możliwość świadczenia nowych jak i klasycznych usług telekomunikacyjnych, China Telecom nie zajmuje się dostosowywaniem usług PSTN do nowej technologii. Współpraca z siecią PSTN opiera się na nowych wymaganiach, które nie obejmują kwestii obsługi usług wąskopasmowych przez platformy aplikacyjne sieci NGN. Przy wszystkich atutach, koncepcja budowy sieci nakładkowej ma jednak tę wadę, że nie przyczynia się do redukcji kosztów, wskutek tego, że zachodzi konieczność utrzymywania istniejącej sieci PSTN i budowy sieci nakładkowej IP/MPLS. 3.4. Na Słowacji We wczesnych latach dziewięćdziesiątych, infrastruktura sieci telekomunikacyjnej na Słowacji była w bardzo złym stanie technicznym. W ciągu kilku następnych lat sieć była modernizowana fragmentami - w warstwie transportowej przy wykorzystaniu kabli światłowodowych i systemów SDH, a w warstwie komutacyjnej – za pomocą central cyfrowych. Do roku 2000 ponad 70% sieci PSTN była już cyfrowa. Proces modernizacji nie obejmował infrastruktury sieci na terenach wiejskich, która składała się z central elektromechanicznych. W tej sytuacji zapewnienie jakości połączeń wychodzących stwarzało duże problemy. Jeszcze w 2000 r. przypadało 28 błędnych połączeń na 100 łączy abonenckich. 37 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Przejmując większościowy pakiet posiadania, Deutsche Telekom porozumiał się z operatorem słowackim Slovak Telekom (ST) w sprawie pełnej cyfryzacji pozostałej części sieci do roku 2004. W kwietniu 2004 r. operator ST zawarł kontrakt z firmą Alcatel na zastąpienie analogowych systemów komutacyjnych i transmisyjnych infrastrukturą sieci nowej generacji. W ramach tego kontraktu zastąpiono 309 małych central analogowych, obsługujących w sumie 211 000 abonentów, jednym urządzeniem typu Alcatel 5020 softswitch (pracującym w konfiguracji 1+1) oraz wdrożono 7505 bramek typu Media Gateway do współpracy z innymi centralami sieci PSTN. Sieć szkieletowa w warstwie transmisyjnej została zbudowana jako sieć IP/MPLS. Kraj został podzielony na trzy regiony (wschodni, zachodni i centralny), a sieć transmisyjna w każdym regionie została skonfigurowana w oparciu o rutery dual Cisco GS1200. Przykład Słowacji jest ewenementem w skali światowej, pokazującym jak dużo można zrobić w tak krótkim czasie. Na początku całe to przedsięwzięcie wydawało się irracjonalne, aby w infrastrukturę sieci NGN wyposażać obszary wiejskie o małej gęstości zaludnienia, odznaczające się małym wskaźnikiem penetracji komputerów osobistych i korzystania z Internetu, a na dodatek mające małe potrzeby i wykazujące małe zainteresowanie usługami telekomunikacyjnymi. Przecież na obszarach wiejskich należy stosować rozwiązania o niskim koszcie. Dzięki przeskokowi do sieci NGN operator ST mógł zminimalizować koszty inwestycji, zwiększyć przyrost liczby abonentów w następnych latach i osiągnąć ważny cel społeczny, jakim jest dostarczenie usług cyfrowych na terenach wiejskich. Koegzystencja infrastruktury sieci PSTN i NGN powinna stanowić także powszechne podejście dla operatorów na całym świecie. Rozwijając proces migracji operator ST zapewni w przyszłości usługi VoIP. Aby nie generować w tym procesie zbyt dużych kosztów rozwój sieci w kierunku usług VoIP oraz innych usług sieci NGN może być powolny. Jeszcze przez wiele lat operator ST będzie budował szerokopasmowe sieci dostępowe (w technologii DSL lub radiowej) i dołączał do sieci szkieletowej IP/MPLS. Udziałowcy strategiczni będą odgrywać ważną rolę w prowadzonych w przyszłości działaniach na rzecz migracji sieci. Operator ST, który jak większość operatorów w Europie Wschodniej, ma zewnętrznego udziałowca, będzie miał większy dostęp do kapitałów inwestycyjnych, wiedzy technicznej i działalności eksperckiej. Słabo rozwinięte kraje Afryki i Południowo-wschodniej Azji posiadają infrastrukturę telekomunikacyjną podobną do tej, jaka istniała na terenach wiejskich na Słowacji przed modernizacją. W związku z tym można się spodziewać, że kraje trzeciego świata będą powielać strategię migracji operatora słowackiego, polegającą na przeskoczeniu przez technologię komutacji łączy i zastąpieniu central elektromechanicznych infrastrukturą sieci NGN. 38 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 4. Przewidywane kierunki rozwoju sieci telekomunikacyjnej w Polsce 4.1. Uwagi ogólne Przewiduje się, że strategią, którą operatorzy sieci telekomunikacyjnych w Polsce będą rozwijać w najbliższych latach, będzie budowa sieci nowej generacji (NGN). W przypadku tzw. operatorów zasiedziałych, jakim jest TP oznacza to, że powinna następować sukcesywna rozbudowa istniejącej sieci IP zarówno w warstwie transportowej (o nowe urządzenia transmisyjne), jak i komutacyjnej (o nowe urządzenia typu softswitch). Jednocześnie należy rozważyć pozostawienie (zwłaszcza w początkowym okresie transformacji) tej części istniejącej infrastruktury sieci PSTN, której stan techniczny nie budzi zastrzeżeń i spełnia wszelkie wymagania funkcjonalne w zakresie obsługi abonentów analogowych. Należy sobie zdawać sprawę z konieczności utrzymywania dwóch sieci (PSTN i IP), dopóki proces rozwoju sieci nie zostanie zakończony, ponieważ zgodnie z głównymi trendami europejskimi i światowymi, modernizacja sieci stacjonarnej powinna być procesem ewolucyjnym. Zakłada się, że operatorzy zasiedziali (np. TP) rozpoczną proces transformacji od sukcesywnego wycofywania klasycznych central telefonicznych i zastępowania ich urządzeniami typu softswitch. Przewiduje się, że wymianie elementów sieci będzie towarzyszył proces jej konsolidacji, polegający na wycofaniu z eksploatacji kilku central i zastępowania ich jednym softswitch’em. Wdrożenie systemu IMS powinno być dla operatorów zadaniem docelowym. Wdrożenie systemu IMS powinno być poprzedzone redukcją systemów TDM w znacznym stopniu lub ich całkowitym wyeliminowaniem z warstwy szkieletowej sieci PSTN. Biorąc pod uwagę zainteresowanie technologią IP ze strony innych operatorów w Europie i na świecie, uważa się, że operatorzy sieci telekomunikacyjnych w Polsce powinni przyjąć koncepcję, aby w perspektywie długofalowej wdrożyć system IMS, który zintegruje sieci stacjonarne i ruchome na bazie protokołów IP i zapewni, że w całej sieci będzie stosowana komunikacja typu IP („all-IP”). 4.2. Wymagania na infrastrukturę sieci z punktu widzenia świadczenia nowoczesnych usług szerokopasmowych Wymagania na sieć związane z realizacją zaawansowanych usług IP, przestawiono na przykładzie trzech perspektywicznych usług szerokopasmowych. Realizacja pierwszej z nich (wideokonferencji) nakłada wymagania na infrastrukturę sieci w zakresie zapewnienia małych opóźnień transmisji oraz wskaźników QoS wymaganych dla usług głosowych. W realizacji usługi media na żądanie [media on demand], wymaga się szerokiego pasma oraz zapewnienia wskaźników QoS porównywalnych do tych, które obowiązują dla usług telewizyjnych. Realizacja usług z zakresu gier i rozrywki, nakłada złożone wymagania na sieć w zakresie realizacji usług (transfer danych powinien pojawiać się w tym samym czasie, co strumienie audio i wideo). 4.2.1. Wymagania z punktu widzenia realizacji usługi „wideokonferencja” W tym przypadku sieć powinna zapewniać dostęp do usługi przy wykorzystaniu różnych urządzeń. Dlatego operator powinien wyposażyć sieć w elementy infrastruktury umożliwiające użytkownikom udział w wideokonferencji przy użyciu komputerów PC (sieci LAN), laptopów (sieci WLAN), mobilnych aparatów wideo oraz telefonów UMTS i IP. 39 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Infrastruktura sieci powinna zapewniać przekaz sygnałów audio i wideo w tym samym czasie oraz poziom QoS (małe opóźnienie i jitter) wymagany dla tej klasy usług oraz minimalną przepływność ok. 1 Mbit/s. Powinna także zapewniać możliwość dostarczania użytkownikom innych danych wykorzystywanych w czasie konferencji oraz możliwość wykonywania przez nich innych czynności w czasie trwania sesji, które nie powinny mieć wpływu na przebieg konferencji. 4.2.2. Wymagania z punktu widzenia realizacji usługi media na żądanie (MoD) Realizacja usługi MoD, w zakresie transferu plików muzycznych i filmowych, obejmuje dystrybucję sygnałów wideo i audio. Zastosowania usługi MoD, szczególnie związane z dystrybucją plików filmowych nakładają znacznie bardziej wyrafinowane wymagania na pasmo i wskaźniki QoS. Przy obecnym poziomie zapotrzebowania na tę usługę może być wybierany serwer, który znajduje się najbliżej użytkownika i zapewnia najlepszą jakość obsługi. Usługa mogłaby być świadczona wyłącznie w wyniku zestawienia połączenia do aplikacji, lecz bardziej elastyczny sposób realizacji zapewnia wykorzystanie w procesie jej realizacji funkcjonalności „discovery” (odpowiedzialnej za przekaz informacji związanych z aplikacją), dzięki której można uzyskać dane nt. parametrów obsługi żądanych przez użytkownika i realizować usługę tylko w takim zakresie, w jakim może zostać przez niego wykorzystana. 4.2.3. Wymagania z punktu widzenia realizacji usług z zakresu gier i rozrywki Wymagania na infrastrukturę są w tym przypadku na ogół nie mniejsze niż w poprzednich. Powinna istnieć możliwość umieszczania aplikacji w formie gier sieciowych nawet na kilku serwerach połączonych w grupy. W pewnych przypadkach użytkownicy powinni móc łączyć się z innymi serwerami (niededykowanymi do gier), które zostały wybrane podczas zestawiania sesji związanej z realizacją usługi z zakresu gier i rozrywki. Z gier sieciowych potencjalnie powinni móc korzystać użytkownicy rozmieszczeni na całym globie. Sieć powinna zapewniać obsługę użytkowników dołączonych poprzez różnego rodzaju łącza i wyposażenia sieciowe (łącza xDSL i bezpośrednio za pośrednictwem Ethernetu). W przypadku gier angażujących wielu graczy bardzo ważną sprawą jest zapewnienie małych opóźnień transmisji, ponieważ istotną rolę odgrywa czas reakcji jednego gracza na działania wykonywane przez innego. W nowszych grach wymaga się dodatkowo przesyłania sygnału audio, a w przyszłości powinna być zapewniona możliwość prowadzenia konferencji między uczestnikami gry. 4.3. Kierunki rozwoju infrastruktury sieci telekomunikacyjnej 4.3.1. Kierunki ewolucji architektury sieci Obecnie, sieć telekomunikacyjna, w szczególności sieć stacjonarna, ewoluuje w kierunku zapewniania: a) konwergentnej, wielousługowej pakietowej sieci NGN, b) ethernetowej sieci transportowej wyposażonej w interfejsy 100 Gb/s i posiadającej ograniczoną liczbę ujednoliconych interfejsów, c) mechanizmu MPLS jako środka służącego do zarządzania siecią niezależnie od stosowanych technologii transmisyjnych, d) nowoczesnych szerokopasmowych usług transmisji danych i usług VoIP, e) przepustowości rzędu TB wymaganej do realizacji nowoczesnych usług, w tym usług strumieniowania, 40 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” f) g) h) i) zróżnicowanej przepływności zależnej od wymagań klienta, dostosowanej do potrzeb danej aplikacji, funkcjonalności „hostingu” i „cachingu”, jakości obsługi ruchu porównywalnej z jakością QoS dla usługi powszechnej, trybów transmisji unicast, multicast lub broadcast, stosownie do specyfiki danej usługi. 4.3.2. Warianty modernizacji sieci Generalnie, zarówno w opracowania naukowych, jak i w praktyce przyjmuje się dwa warianty modernizacji infrastruktury sieci stacjonarnej: a) budowa sieci NGN przy wykorzystaniu urządzeń typu Softswitch, b) budowa sieci NGN przy wykorzystaniu systemu IMS. Przyjęcie pierwszego wariantu oznacza, że operator decyduje się budować wyłącznie sieć stacjonarną, tylko w nowej technologii. Przyjęcie drugiego wariantu wyznacza kierunek rozwoju infrastruktury w stronę sieci popularnie nazywanej „all-IP”, ponieważ wdrażając system IMS operator buduje sieć działającą w oparciu o protokół IP i integruje (działające w oparciu o ten protokół) sieci stacjonarne i ruchome. W obu wariantach przyjmuje się na ogół założenie, że sieć NGN będzie rozwijana obok istniejącej sieci PSTN, z uwzględnieniem możliwości ich wzajemnej współpracy. Ponadto zakłada się stopniową rozbudowę sieci NGN poprzez likwidację klasycznych central telefonicznych. W wariancie pierwszym, rozbudowa sieci IP polega na zastępowaniu central telefonicznych urządzeniami typu Softswitch. Po wycofaniu centrali telefonicznej z eksploatacji abonenci są dołączani do Softswitch’a za pośrednictwem bram Access Gateway. Softswitch komunikuje się z siecią PSTN za pośrednictwem bram Trunk Gateway oraz współpracuje z urządzeniami typu Signalling Gateway w celu realizacji funkcji sygnalizacyjnych. Przyjmując wariant drugi operator rozpoczyna proces modernizacji sieci od wdrożenia systemu IMS. W przypadku tzw. operatora zasiedziałego, posiadającego infrastrukturę techniczną dla klasycznej telefonii, sieć Core IMS jest dodatkowo wyposażana w funkcjonalność PSTN emulation. W początkowej fazie rozbudowy, system IMS współpracuje z klasycznymi centralami telefonicznymi za pośrednictwem zespołów Media Gateway Control, a po wycofaniu tych central z eksploatacji, analogowe sieci dostępowe są dołączane do sieci Core IMS na pośrednictwem bram typu Access Network, wyposażonych w konwertery protokołów sygnalizacji stosowanych w klasycznych dostępach abonenckich (DSS, V5.x, FSK) na protokół SIP. W tym wariancie nie przewiduje się instalowania w sieci urządzeń typu Softswitch, a jedynie funkcjonalności PSTN emulation. Całkowicie możliwa jest tzw. trzecia droga, polegająca na dalszej modernizacji sieci pakietowej (rozpoczętej wg wariantu pierwszego) w kierunku rozwiązania opartego na IMS. Oznacza to, że operator, który początkowo zakładał zbudowanie sieci na bazie urządzeń typu Softswitch, może zweryfikować swoje plany (na etapie budowy sieci pakietowej) i jako docelową zbudować sieć typu „all-IP” wyposażając ją w elementy infrastruktury realizujące funkcje IMS. 4.3.3. Modyfikacje związane z budową sieci NGN W celu modernizacji sieci zachodzi konieczność przeprowadzenia niezbędnych inwestycji w trzech warstwach sieci: szkieletowej, dostępowej i aplikacyjnej. W warstwie komutacyjnej, w zależności od przyjętego wariantu, koszty inwestycji wiążą się z implementacją urządzeń typu Softswitch oraz różnych rodzajów bram (dostępowych i sygnalizacyjnych) lub z implementacją infrastruktury systemu IMS oraz z likwidacją central klasycznych i przełączaniem z jednej technologii na drugą. 41 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Koszty inwestycji w warstwie dostępowej mogą być zróżnicowane w zależności od przyjętej koncepcji przełączania abonentów analogowych. Jeśli operator pozostawi sieć abonencką bez zmiany to zminimalizuje koszt transformacji sieci, a nakłady inwestycyjne będą związane głównie z implementacją urządzeń pełniących funkcje interfejsu między istniejącymi wyposażeniami abonenckimi i urządzeniami IP sterującymi zestawianiem połączeń. Role takich interfejsów mogą pełnić urządzenia typu typu Access Gateway, istniejące w sieci moduły obsługujące abonentów analogowych, które należy dodatkowo wyposażyć w karty realizujące funkcję translacji sygnalizacji (np. V5.x na SIP) oraz istniejące moduły cyfrowe zapewniające dostęp szerokopasmowy. Natomiast w sytuacji, gdy operator zdecyduje się adaptować istniejące łącza miedziane do potrzeb technologii xDSL lub rozwijać optyczne sieci dostępowe (np. EPON), wówczas musi się liczyć ze znacznie wyższymi kosztami inwestycji. Koszty w warstwie aplikacyjnej wiążą się przede wszystkim z koniecznością modernizacji sieci w celu jej przystosowania do realizacji nowoczesnych usług multimedialnych oraz zapewnienia „hostingu” i „cachingu”. Poprzez „hosting” operator zasiedziały zapewnia punkty dostępu, w których inni operatorzy mogą dołączać swoje serwery, aby móc świadczyć własne usługi na bazie jego infrastruktury. Inwestycje związane z „hostingiem” polegają w głównej mierze na instalacji centrów hostingu czyli miejsc w sieci udostępnianych innym operatorom w celu świadczenia usług hurtowych. Centra hostingu, jako „duże serwerownie danych” wymagają zapewnienia ze strony operatora mechanizmów agregacji ruchu. Implementacja mechanizmów „cachingu” umożliwia optymalizację dystrybucji treści w sieci IP. Inwestycje związane z „cachingiem” polegają na implementacji w sieci serwerów i pamięci typu „cache”, umieszczanych możliwie jak najbliżej lokalizacji użytkownika, aby zmniejszyć obciążenie ruchowe w sieci. Koszty inwestycji w warstwie aplikacyjnej mogą wzrosnąć w sytuacji, gdy operator będzie jednocześnie pełnił rolę dostawcy usług. Wówczas koszty mogą wynikać z konieczności implementacji serwerów aplikacyjnych i ewentualnie z faktu wdrażania aplikacji usługowych. 4.3.4. Kierunki rozwoju infrastruktury z punktu widzenia konieczności zapewnienia wymaganej przepływności i jakości obsługi ruchu Zapotrzebowanie na przepływność danych W przeszłości można się było wielokrotnie przekonać, jak trudno jest przewidzieć wzrost ruchu w Internecie. Obecnie dotyczy to w równym stopniu publicznych sieci IP. W związku z tym operatorzy sieci muszą wykazywać dużą dozę elastyczności w projektowaniu swoich sieci, która zapewni absorpcję tych niepewności. Radykalny wzrost szybkości transmisji danych spowoduje prawdopodobnie transformację zarówno usług, jak i struktur cenowych. Oczekuje się, że systemy zwiększą swoją maksymalną szybkość transmisji i będą zapewniały skalowalność stosownie do wzrastającej przepływności, lecz trudno przewidzieć do jakiej wartości wzrośnie przepływność sieci na kierunku do i od użytkownika. Należy zauważyć, że większość oferowanych dzisiaj usług toleruje zapewnianą obecnie przepływność i że usługi będą ewoluowały wraz z rozwojem technologii. Z punktu widzenia pożądanej przez użytkowników przepływności istnieją dwie zasadnicze kategorie usług. Pierwsza to pobieranie plików oraz usługi strumieniowania audio i wideo. Druga grupa to usługi poszukiwania informacji w Internecie, zaliczana generalnie do usług o niskiej przepływności. Technologia zapewniająca wzrost przepustowości sieci w przyszłości We współzawodnictwie o jak najwyższą przepływność informacji kluczową rolę odgrywają technologie optyczne. W chwili obecnej do domów i biur, szczególnie w 42 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” aglomeracjach miejskich coraz częściej dociera łączność światłowodowa, a połączenia optyczne „od końca do końca” są już dostępne dla wielu użytkowników biznesowych. Należy oczekiwać, że jakościowy wzrost przepływności danych nastąpi z chwilą upowszechnienie się technologii 10 Gigabit Ethernet (10 GbE) i rozwoju technologii 100 Gigabit Ethernet (100 GbE). Dzięki tej technologii już w chwili obecnej znacząco wzrosła przepływność sieci, a sieć transportowa oparta na szkielecie sieci ethernetowej zwiększa zasięg i zaczyna się integrować ze środowiskiem sieci WAN i WLAN. Rozwój sieci w kierunku zapewnienia współczynników QoS wymaganych dla różnych kategorii usług Sieć powinna być wymiarowana (w sensie liczby i przepustowości interfejsów) w taki sposób, aby zapewniać infrastrukturę dla realizacji usług szerokopasmowych, w tym interaktywnych, zgodnie z wymaganiami na QoS obejmującymi trzy klasy obsługi ruchu: BE [Best Effort forwarding](standard IETF RFC 1633), AF [Assured Forwarding] ](IETF RFC 2597) i EF [Expedited Forwarding] (IETF RFC 2598). Do tych klas są przydzielane poszczególne usługi i grupy usług. Usługi w ramach jednej klasy mają te same priorytety. Usługi wymagające obsługi w klasie EF Dla tej kategorii usług, jakość obsługi ruchu w łączu (obejmująca takie parametry jak: szybkość transmisji, opóźnienia i jitter) nie powinna spadać poniżej zadanego minimum, niezależnie od wielkości ruchu generowany w tym łączu. Usługi tej klasy wymagają zwykle opóźnień transmisji nieprzekraczających 30ms oraz małego jittera (tj. małej zmienności opóźnień w czasie). W związku z tym pakiety usług obsługiwanych w tej klasie powinny być kierowane tak szybko jak to tylko jest możliwe i posiadać preferencje w stosunku do innych usług. Wybrane usługi tej klasy to: VoIP (szybkość bitowa 64 kbit/), wideokonferencja (szybkość bitowa 300-500 kbit/s) i obsługa połączeń alarmowych (szybkość bitowa 64 kbit/s – 2 Mbit/s). Są to usługi konwersacyjne czasu rzeczywistego o stałej i symetrycznej szybkości transmisji danych. Infrastruktura sieciowa (do realizacji tych usług) powinna zapewniać zarówno mechanizmy do redukcji błędów kierowania jak i małe opóźnienia i jitter. Usługi VoIP i obsługa połączeń alarmowych powinny być wymagane dla wszystkich implementacji architektury. Należy oczekiwać, że dla usług VoIP i wideokonferencja wymagania na pasmo dla pojedynczej sesji będzie się zmniejszało z uwagi na stosowanie lepszych mechanizmów kompresji i wyższą moc przetwarzania. Usługi klasy AF Klasa AF jest definiowana jako działanie sieci, polegające na kierowaniu pakietów z dużym prawdopodobieństwem, ale z szybkością niższą od szybkości wysyłania pakietów przez użytkownika. Może być dostarczany nadmiarowy ruch, lecz z mniejszym prawdopodobieństwem dotarcia do właściwego miejsca. Ponadto pakiety nie powinny docierać w zmienionej kolejności. Usługi tej klasy wymagają zwykle opóźnień transmisji w przedziale od 30ms do 10s. Wybrane kategorie w tej klasie usług to: usługi konwersacyjne/interaktywne (AF11), usługi strumieniowania (AF23) i usługi interaktywnej obsługi ruchu (AF31). Usługi strumieniowania (AF23) Do klasy AF23 zalicza się grupę usług strumieniowania, których charakterystyki transmisyjne są w typowych przypadkach bardzo niesymetryczne, z małą przepustowością pasma w górę, które jest zwykle mniejsza o rząd wielkości od przepustowości w dół. 43 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Wybrane usługi tej kategorii to: wideo w czasie rzeczywistym, wideo na żądanie i strumieniowanie sygnału audio. Dla pierwszej z nich mniej ważna jest szerokość pasma, natomiast ważne są opóźnienia, a dla dwóch pozostałych odwrotnie. Usługi strumieniowania mediów są odpowiednie do zastosowań typu punkt-wielopunkt oraz transmisji multicastowej. Dla strumieniowania sygnału wideo, typowy niski poziom akceptowalnej jeszcze jakości wynosił około 3,2 Mbit/s. Jednakże obecnie stosowane metody kompresji sygnału wideo stawiają mniejsze wymagania na szerokość pasma, kosztem wyższej mocy przetwarzania tego sygnału przez komputer. Strumieniowanie mediów ma typowo asymetryczną charakterystykę pasma i wymaga komunikacji w czasie rzeczywistym. W tym przypadku ważne jest, aby infrastruktura sieci zapewniała jak najmniejszy jitter i opóźnienia. W zależności od zastosowanej metody kodowania, szybkość transmisji danych może być stała lub zmienna. Mniej ważne są metody korekcji błędów i kwestie związane z retransmisją pakietów. Strumieniowanie mediów staje się coraz bardziej powszechne, chociaż na przekór temu, dzisiejsza infrastruktura nie sprzyja realizacji tego rodzaju usług. Usługi zapewniające obsługę interaktywnego ruchu (AF31) Usługi klasy AF31 są typowymi usługami, dla których wystarczająca jest obsługa w klasie best-effort, aczkolwiek powinny zapewniać akceptowalną interaktywność i czas odpowiedzi. Wybrane usługi tej kategorii to: serwowanie po Internecie, usługi komunikacji tekstowej oparte na technice chat i usługi z zakresu gier i rozrywki. Usług pierwszej grupy wymagają asymetrycznego pasma. Pasmo dla drugiej grupy może być wąskie, a dla trzeciej różne w zależności od rodzaju gry. W tego typu usługach stosuje się typową procedurę zapytań typu punkt-punkt. Wskutek zastosowania metod dystrybucji ruchu typu punkt-wielopunkt (rozdzielonych serwerów chat i pamięci web caches), można optymalizować ruch dla dużych grup użytkowników w sytuacji, gdy pojawi się asymetryczny jego rozkład. Dla tej kategorii usług nie są konieczne mechanizmy FER [Forward Error Reduction] i nie są istotne opóźnienia i jitter. Szybkość transmisji danych może się zmieniać w szerokich granicach w sytuacji dostarczania dużej ilości wysokiej jakości danych (wielu obrazów, zdjęć, grafiki). W przypadku usług z zakresu gier i rozrywki, każda gra wymaga odmiennych funkcjonalności ze strony sieci i dlatego też stawiane są w tym przypadku różne wymagania. Ilość danych przesyłanych w związku z realizacją tych usług nie jest jeszcze zbyt duża, ale może gwałtownie wzrosnąć w następnych latach, jeśli zostaną upowszechnione dostępy szerokopasmowe. Jednakże w ostatnim czasie daje się zauważyć trend polegający na dodawaniu do gier sygnałów audio, a w najbliższej do przewidzenia przyszłości także wideokonferencji, co umożliwi grającym szybką komunikację w czasie gry. Ruch wynikający z dodatkowych funkcji usługi należy do klasy EF, ale dodaje się do wymagań nakładanych na infrastrukturę dla usług tej klasy. Ponadto, dla tej kategorii usług bardzo ważną sprawą jest transmisja danych z opóźnieniami tak małymi, jak to tylko jest możliwe. Usługi klasy BE/background Usługi tej klasy realizują czynności wykonywane w tle oraz działania związane z transferem danych. O jakości świadczenia tych usług nie decyduje jitter ani opóźnienia, które mogą przekraczać nawet 10s. Powszechnie używane aplikacje w tej klasie usług to: poczta elektroniczna, usługi oparte na lokalizacji użytkownika, transfer plików i usługi typu peer-topeer. 44 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Usługi wykonywane w tle (background service) mogą wykorzystywać takie pasmo, jakie jest dostępne bez dodatkowych kosztów. Operacje transferu danych są zwykle bardzo niesymetryczne. Komunikacja typu peer-to-peer może być zarówno symetryczna [Instant Messaging] jak i niesymetryczna [file sharing]. Usługi w tej klasie nie wymagają realizacji w czasie rzeczywistym oraz konieczności zapewnienia małych opóźnień i jittera i mają niski priorytet w stosunku do innych usług. Dopuszcza się zmienną szybkość transmisji danych, ale wymaga się zwykle redukcji błędów, ażeby podczas transferu nie zostały utracone żadne dane. Dwie spośród wyżej wymienionych usług (poczta elektroniczna i transfer plików) są bardzo szeroko rozpowszechnione i wymagana jest ich bardzo duża dostępność, pozostałe usługi są traktowane jako opcjonalne. 4.4. Inwestycje związane z modernizacją infrastruktury sieci telekomunikacyjnej 4.4.1. Strategie inwestowania w rozwój sieci telekomunikacyjnej Chociaż, każdy operator będzie modernizował sieć idąc własną drogą, to generalnie można wyróżnić następujące strategie rozwoju sieci: wymiana infrastruktury sieci PSTN, a) b) budowa nakładkowej sieci NGN, c) budowa sieci NGN od podstaw, d) częściowe zastępowanie istniejącej infrastruktury nowymi technologiami i budowa sieci nakładkowej, zastępowanie istniejącej infrastruktury w sieci dostępowej i rozbudowa sieci e) szkieletowej. 4.4.2. Fazy inwestycji w procesie migracji od sieci PSTN do sieci NGN Szybkość migracji od sieci PSTN do sieci NGN zależy od wielu czynników zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych, z których najważniejsze to: stan techniczny istniejącej infrastruktury, pozycja operatora i jego kondycja finansowa oraz szybkość wdrażania nowych usług w sieci. Proces migracji w kierunku sieci NGN obejmuje trzy fazy: a) fazę optymalizacji sieci, b) fazę zwiększania pojemności sieci i rozwój usług, c) fazę konwergencji sieci. Z każdą fazą związane są określone cele, przedsięwzięcia i korzyści. Operatorzy mogą przyjmować różne strategie, np. strategię powolnego rozwoju polegającą na przechodzeniu kolejno przez wszystkie ww. fazy lub strategię przyspieszonego rozwoju polegającą na konwergencji sieci tak szybko, jak tylko jest to możliwe. Niezależnie od przyjętej strategii korzyści i cele każdej z faz pozostają takie same. Modernizacja poprzez optymalizację stanowi pierwszy etap rozwoju sieci, mający na celu redukcję kosztów działania sieci i poprawę efektywności jej działania oraz uzyskanie wyższych profitów z tytułu świadczenia dotychczas wdrożonych usług. Faza druga polega na zwiększaniu pojemności sieci i rozwoju usług poprzez budowanie sieci nakładkowych NGN bez wymiany istniejącej infrastruktury PSTN. Sieci nakładkowe mogą świadczyć wybrane usługi sieci NGN, obsługiwać specyficzne segmenty rynku (biznesowy) oraz pełnić funkcje sieci metropolitarnych. Rozwój sieci nakładkowych 45 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” inicjuje proces modernizacji sieci NGN (tylko w małej skali) i stanowi wkład w jej rozwój. Sieć nakładkowa powinna składać się z sieci rdzeniowej (działającej w oparciu o protokół IP/MPLS), platformy wielousługowej oraz węzłów dostępowych. Powinna działać niezależnie od sieci PSTN i komunikować się z nią za pośrednictwem bram medialnych (media gateways), działających pod kontrolą urządzeń sterujących typu softswitch. W fazie drugiej sieć może być rozwijana w kierunku sieci NGN także poprzez rozszerzenie zakresu świadczonych usług. W tym celu operatorzy mogą udostępnić zasoby swoich sieci dostawcom dostępów (np. szerokopasmowego dostępu radiowego) oraz dostawcom usług internetowych, którzy będą świadczyć usługi VoIP. W fazie trzeciej następuje „wchłonięcie” sieci PSTN w konwergentną architekturę sieci NGN. Technologie przewodowej i bezprzewodowej transmisji głosu i danych oraz bezprzewodowe sieci dostępowe są zastępowane jedną architekturą sieciową, jaką jest system IMS. To rozwiązanie pozwala operatorom zachować swój stan posiadania z przeszłości i unowocześnić swoją sieć zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym na usługi w przyszłości. 4.4.3. Czynniki mające wpływ na decyzje operatorów związane z migracją od sieci PSTN do sieci NGN Podjęcie przez operatorów decyzji, dotyczących rozwoju inwestycji związanych z migracją w stronę sieci NGN, jest uzależnione głównie od czynników, takich jak: a) koszt utrzymania sieci PSTN, b) koszt inwestycji w modernizację infrastruktury istniejącej sieci PSTN, c) dostępność nowych technologii i kompatybilność z technologią sieci PSTN, polityka regulacyjna, d) e) konkurencja cenowa na usługi, f) konkurencja między operatorami. Na koszty utrzymania istniejącej sieci PSTN składa się koszt utrzymania i naprawy wyposażeń, koszt wdrażania nowych wersji sprzętu i oprogramowania, utrzymanie laboratoriów i ośrodków szkolenia oraz wzrost kosztów działania systemów komutacyjnych. W wielu przypadkach koszty utrzymania stanowią ważną część wydatków operatorów i są uważane za najważniejszy czynnik przemawiający za koniecznością migracji w stronę sieci NGN. Wiek elementów infrastruktury sieci PSTN odgrywa także ważną rolę w procesie planowania strategii modernizacji sieci. Systemy komutacyjne mające 20 lat i więcej uważane są za stare i chociaż ich wymiana nie jest jeszcze sprawą pilną, to jeśli rozważyć koszty, jakie w dłuższym okresie czasu należałoby ponieść na ich modernizację, staje się oczywiste, że lepszym wyjściem są inwestycje w infrastrukturę sieci NGN zastępującą stare systemy. Kompatybilność z technologią sieci PSTN stanowi nadrzędne wymaganie w stosunku do technologii sieci NGN, brane pod uwagę na etapie planowania strategii rozwoju sieci. Nawet operatorzy, którzy wybierają szybką drogę migracji w stronę sieci NGN będą świadczyć usługi PSTN jeszcze przez wiele lat. Produkty dostępowe, które zapewniają wzajemne dostosowanie technologii wąsko- i szerokopasmowych, będą początkowo obsługiwać abonentów analogowych, ale z czasem pozwolą na powolne odejście od sieci PSTN. Nowe technologie w obszarze radiowych sieci dostępowych, takie jak WiMAX pozwolą w przyszłości zmienić rynek usług VoIP. W niektórych segmentach tego rynku może pojawić się konkurencja ze strony operatorów sieci radiowych wykorzystujących technologię UMA [Unlicensed Mobile Acces]. 46 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Polityka regulatora względem rynku usług telekomunikacyjnych, w szczególności usług VoIP, może wpłynąć na przyspieszenie procesu migracji w stronę sieci NGN, o ile będzie to polityka oparta na jasnych i przejrzystych zasadach, powodująca wzrost konkurencji międzyoperatorskiej na tym rynku. W promowaniu konkurencyjności na rynku usług telekomunikacyjnych agendy rządowe muszą poszukiwać efektywnych konkurencyjnych cen. Operatorzy i dostawcy usług są zainteresowani stabilizacją cen usług w dłuższym okresie czasu. Dla rozwoju rynku usług bardziej korzystna jest sytuacja, gdy usługi są oferowane po umiarkowanie zróżnicowanych cenach, a nie po cenach ekskluzywnych. Najważniejszy wskaźnikiem dla konkurencyjności jest koszt w przeliczeniu na jednostkę CPU [Cost Per Unit]. Konkurencja między operatorami prowadzi w stronę oferowania alternatywnych produktów, usług i technologii. Większa konkurencja zmusza operatorów i dostawców usług do obniżenia kosztów, co oznacza przejście na świadczenie usług NGN. 4.4.4. Inwestycje związane z modernizacją sieci w warstwie komutacyjnej Poszukiwanie, przez operatorów, właściwej drogi transformacji sieci nie jest sprawą prostą ani łatwą i przypomina dylematy kierowcy na rozwidleniu dróg. W procesie migracji od sieci świadczącej usługi klasy 5 (tj. zaawansowane usługi telefoniczne dla abonentów indywidualnych i biznesowych) do sieci IP, istnieje możliwość wyboru wielu różnych opcji w ramach dwóch podstawowych wariantów ewolucji (Softswitch NGN i IMS). Przy podejmowaniu decyzji w sprawie wyboru kierunku inwestycji w infrastrukturę sieci rodzą się następujące pytania: a) emulować, czy symulować usługi PSTN, b) zachować parytet usług w sieciach PSTN i NGN, czy nie, c) jakie wybrać rozwiązanie softswitch NGN czy IMS, d) zastępować istniejącą sieć PSTN, czy budować nakładkową sieć NGN. Inwestycje związane z emulacją lub symulacją usług klasy 5 w sieci NGN Stosując technologię IP, opartą na rozwiązaniu Tispan NGN, operator może świadczyć usługi klasy 5 w trybie emulacji lub symulacji. Aby dostarczać takie usługi w trybie emulacji, operator musi zapewnić możliwość ich (prawie dokładnej) replikacji w sieci NGN bez konieczności wymiany istniejących wyposażeń abonenckich. Wybierając opcję związaną z symulacją usług, operator może zapewnić pełną reprodukcję tradycyjnych usług telekomunikacyjnych w nowej technologii sieci NGN, dostępnych w nieco inny sposób niż usług klasycznych. Pod auspicjami Tispana powstała koncepcja dwóch rozwiązań: podsystemu emulacji sieci PSTN/ISDN (PSTN/ISDN Emulation Subsystem (PES)) i podsystemu symulacji sieci PSTN/ISDN (PSTN/ISDN Simulation Subsystem (PSS)). Podsystem PSS jest ściśle związany z usługami klasy 5 i bazuje na modelu sieci nakładkowej zbudowanej w oparciu o system IMS. Przy pomocy tego rozwiązania operatorzy sieci i dostawcy usług mogą świadczyć usługi tradycyjne oraz nowe szerokopasmowe usługi multimedialne. Rozwiązanie PSS jest całkowicie niezależne od systemów komutacyjnych klasy 5. Wybór tego rozwiązania ma sens w przypadku takich operatorów, którzy nie widzą możliwości redukcji kosztów związanych z konsolidacją systemów TDM klasy 5, szczególnie gdy zakupią nową infrastrukturę dostępową zapewniającą komunikację z abonentami analogowymi. Instalacja podsystemu PES w sieci jest ściśle związana z demontażem systemów TDM klsy 5. Podsystem PES zapewnia efektywny mechanizm odłączania abonentów POTS spod obsługi tradycyjnych systemów komutacyjnych w sposób całkowicie przez nich 47 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” niezauważalny, dzięki któremu abonenci POTS są transparentnie przenoszeni do sieci IP, a operatorzy mogą dekomponować drogie w eksploatacji systemy TDM. W ramach działań prowadzonych przez grupę Tispan opracowano standardy dla dwóch rodzajów podsystemu PES: NGN PES i IMS PES. Rozwiązanie NGN PES, zdefiniowane w standardzie ETSI ES 282 002, zakłada wykorzystanie funkcjonalności MGCF [Media Gateway Control Function] do celów sterowania połączeniami, która jest standardową funkcją softswitch’a. W rozwiązaniu NGN PES, urządzenie softswitch dostarcza także zestaw funkcji komutacyjnych, które są najczęściej identyczne lub prawie identyczne z funkcjami oferowanymi przez systemy komutacyjne TDM. W rozwiązaniu IMS PES, zdefiniowanym w standardzie ETSI TS 182 012, zakłada się, że abonenci sieci wąskopasmowych będą dołączeni do sieci IP za pośrednictwem bram dostępowych [Access Gateways], oraz że do sterowania połączeniami będzie wykorzystana funkcjonalności AGCF [Access Gateway Control Function]. Funkcja AGCF zapewnia ciągłość połączeń wąskopasmowych w strukturze sieci IMS oraz obsługę użytkowników usług POTS przez serwer aplikacyjny systemu IMS. Główna korzyść, wynikająca dla operatorów z zastosowania tego rozwiązania, polega na zapewnieniu im bezkolizyjnej migracji od sieci TDM do sieci IP opartej na IMS, bez konieczności przechodzenia przez etap pośredni (intermediacyjny), polegający na wykorzystywaniu platformy usługowej opartej na softswitch’ach. Zachowanie parytetu usług w sieciach PSTN i NGN, czy brak parytetu Kwestia zachowania lub niezachowania parytetu usług wiąże się ściśle z decyzją dotyczącą symulacji względnie emulacji usług. W większości przypadków emulowanie usług polega na dokładnej replikacji usług sieci TDM w sieci IP. Taka równorzędność usług ma być zachowana także w przyszłości, jako mocny atut operatorów dokonujących przełączania sieci na technologię IP. Ma stanowić również wymaganie na platformę usług VoIP odnośnie dostarczania tych usług i usług dodatkowych takiej samej jakości, jak usługi głosowe w sieci PSTN przy wykorzystaniu tych samych wyposażeń abonenckich. Jako uzasadnienie wyboru takiej drogi transformacji sieci należy podkreślić, że operatorzy zawsze dążą do redukcji wydatków poprzez wprowadzanie ekwiwalentynych usług po niższych kosztach. Z tego powodu czołowi producenci sprzętu TDM, tacy jak Siemens i Nortel, dominowali w początkowym okresie na rynku softswitch’ów, oferując dokładnie równorzędne usługi, tylko w innej technologii. Jednakże ostatnio operatorzy zaczynają wykazywać dużo większą tolerancję w stosunku do usług VoIP i odchodzą od zasady parytetu (w stosunku jeden do jednego) jakości tych usług w sieciach IP i PSTN (ponieważ zaczynają stosować w sieci IP model symulacji usług). Część z nich chcąc pozyskać nowych abonentów wdraża technologie mobilne oraz alternatywne technologie PSTN, aby dzięki nim być bardziej konkurencyjnymi i lepiej zaspakajać potrzeby użytkowników. Taka otwartość na zapotrzebowanie społeczne ma prowadzić do wzrostu zadowolenia użytkowników i akceptacji dużej różnorodności oferowanych usług oraz wyboru drogi rozwoju sieci. Inwestowanie w NGN czy w IMS Pytanie, która z dróg transformacji sieci w kierunku infrastruktury IP usług klasy 5 jest bardziej opłacalna dla operatorów (tzn., czy adoptowanie rozwiązania opartego na urządzeniach softswitch (określanego, jako model sieci softswitch NGN), czy ewolucja bezpośrednio w stronę rozwiązania opartego na systemie IMS) jest nadal aktualne. 48 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Konsekwencje tej decyzji mogą być ogromne i brzemienne w skutki. Odpowiedzi na tak postawione pytanie należy szukać odpowiadając na podane niżej pytania cząstkowe. Po pierwsze, czy transformacja ma przebiegać w jednym, czy w dwóch krokach? Operatorzy, którzy adoptują strategię sieci NGN opartej na urządzeniach softswitch, utrzymują, że decydują się na pośredni krok w procesie transformacji swoich sieci. Operatorzy wybierający rozwiązanie TDM-to-IMS tzn. adoptujący bezpośrednio technologię IMS (nie przechodzący przez etap pośredni TDM-to-NGN-to-IMS), modernizują sieć w krótszym czasie i bez konieczności zarządzania dwoma odrębnymi zestawami usług i elementami sterującymi połączeniami/sesjami w sieci IP. Pojawiające się sugestie, że przejście od NGN do IMS nie jest ani żmudne ani drogie i że nie wiąże się z żadnym ryzykiem finansowym, mają wspierać operatorów w podjęciu pierwszego kroku, związanego z transformacją TDM-to-NGN. Po drugie, czy oferować w sieci NGN usługi równorzędne jak w sieci PSTN, czy symulować usługi POTS? Rozwiązania pośrednie (Softswitch NGN) jest mniej więcej zsynchronizowane z modelem PES [PSTN/ISDN Emulation Subsystem], ponieważ większość urządzeń softswitch dostarcza usługi, stanowiące prawie dokładną replikę usług sieci TDM. Chociaż system Tispan IMS ma zestandaryzowaną funkcję emulacji usług PSTN, to w praktyce tylko nieliczni dostawcy wyposażeń potrafią „wydobyć” usługi POTS z systemów komutacyjnych TDM oraz z softswitch’y i umieścić je serwerze aplikacyjnym systemu IMS (dotychczas tylko Nortel, w czerwcu 2007 r., złożył oświadczenie, że przenosi usługi central DMS/CS 2000 do serwera aplikacyjnego IMS). Ogólna uwaga jest taka, że operatorzy, którzy chcą oferować w sieci NGN usługi równorzędne, jak w sieci PSTN muszą adoptować rozwiązanie oparte na softswitch’ach. Po trzecie, czy rozwiązanie oparte na IMS jest już gotowe do praktycznych zastosowań?Chociaż dostawcy sprzętu anonsują gotowość rozwiązań IMS do praktycznego wdrożenia, to w rzeczywistości, w chwili obecnej istnieje wiele standardów uniemożliwiających współdziałanie urządzeń pochodzących od różnych dostawców. Mimo, że prace standaryzacyjne nad IMS są mocno zaawansowane, to kwestia interoperacyjności sieci IMS jest nadal poważnym i otwartym problemem. W rezultacie, operatorzy, którzy w latach ubiegłych odłożyli termin wdrożenia zasadniczego etapu transformacji sieci i obecnie stoją przed tą koniecznością, czując presję czasu, mogą optować za transformacją stylizowaną na Softswitch NGN, niezwiązaną bezpośrednio z IMS. która nie jest jeszcze w pełni dopracowana do współdziałania. Należy podkreślić, że tocząca się obecnie debata nt. softswitch NGN czy IMS, jest nie mniej burzliwa niż wcześniejsza debata poświęcona softswich’om. Przyjmując strategię opartą na IMS, należy zastanowić się, jak „długie życie” jest jeszcze przed produktami linii softswitcha. Zastępowanie sieci PSTN siecią NGN kontra sieć nakładkowa NGN Zanim operatorzy rozpoczną proces przenoszenia usług do sieci IP, muszą najpierw podjąć fundamentalną decyzję dotyczącą obsługi usług świadczonych na bazie infrastruktury sieci TDM. Zasadniczo operatorzy mogą wybrać trzy opcje zarządzania usługami TDM: a) strategię agresywną, polegającą na usunięciu wszystkich naraz dużych central, zastępowaniu urządzeń PSTN sterujących połączeniami przez urządzenia sieci IP i relokację pozostałych użytkowników usług POTS do alternatywnych wąskopasmowych urządzeń dostępowych, które pod kontrolą systemu Tispan są obsługiwane przez softswitch obsługujący protokół H.248 lub przy wykorzystaniu protokołu SIP przez urządzenie dostępowe realizujące funkcję AGSF, 49 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” b) mniej agresywną strategię, polegającą na wycofywaniu z eksploatacji central jedna za drugą, przy zachowaniu standardów (w zakresie obsługi połączeń) obowiązujących w sieci PSTN, c) najbardziej konserwatywną opcję polegającą na wyłączaniu z działania systemów komutacyjnych klasy 5, dopiero po przełączeniu do alternatywnego urządzenia ostatniego abonenta centrali. W tabeli 4.1 przedstawiono zestawienie trzech głównych podejść operatorów do kwestii modernizacji sieci, z uwzględnieniem implikacji wynikających z wybranej drogi m.in. na tryb świadczenia usług i koszty transformacji. 50 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 4.1 Czynnik Podejście polegające na wymianie krok po kroku (softswitch-bysoftswitch) Podejście polegające na budowaniu nowej sieci bez ingerencji w sieć PSTN Zastępowanie central TDM klasy 5 urządzeniami sofstwitch (jedna po drugiej) przy zachowaniu wymaganych progów jakości obsługi połączeń Nadrzędny cel Redukcja Zastąpienie kosztów opex infrastruktury TDM poprzez infrastrukturą IP, w zastąpienie usług celu redukcji czasu nadmiarowości rzeczywistego kosztów capex usługami VoIP Jednoczesność Dwa mechanizmy Trzy mechanizmy – stosowania kilku - NGN i IMS lub TDM, NGN i IMS potencjalnie jeden lub potencjalnie dwa mechanizmów – IMS – TDM i IMS sterowania połączeniami w sieci Dostarczanie usług Przede wszystkim Przede wszystkim w w trybie emulacji trybie symulacji Możliwość wymiany Korzyści Redukcja kosztów opex infrastruktury TDM poprzez w dłuższym okresie agresywną czasu wymianę infrastruktury TDM Koszty Znaczące koszty Operator musi capex związane z utrzymywać dwie wymianą sieci oddzielne sieci przez wąskopasmowej dłuższy czas niż w przypadku wymiany strategii agresywnej Długość czasu 4-5 lat 15-20 lat procesu transformacji Kontynuowanie modernizacji sieci PSTN poprzez modernizację central TDM klasy 5 oraz rozbudowę szerokopasmowych sieci dostępowych Strategia transformacji Podejście polegające na masowej wymianie starych urządzeń sieciowych na nowe Proaktywna wymiana central TDM klasy 5 Świadczenie usług klasy 5 na bazie infrastruktury sieci szerokopasmowej bez perturbacji w świadczeniu istniejących usług POTS Trzy mechanizmy – TDM, NGN i IMS lub potencjalnie dwa – TDM i IMS Przede wszystkim w trybie symulacji Nie inwestowanie w sieć wąskopasmową Operator utrzymywać oddzielne sieci długi czas musi dwie przez Powyżej 20 lat 51 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Operatorzy, którzy wybrali trzeci scenariusz, z zasady kierują się w stronę modelu sieci nakładkowej, dostarczając usługi klasy 5 i usługi multimedialne za pośrednictwem infrastruktury sieci szerokopasmowej. W tym modelu sieci, świadczenie usług głosowych oraz usług transmisji danych za pomocą mediów o dużej szybkości transmisji, bazuje na łączności światłowodowej lub xDSL w lokalizacji domowej użytkownika lub w biurze. Główną zaletą tej strategii jest fakt, ż istniejąca infrastruktura, dedykowana usługom internetowym o dużej przepływności lub telewizji internetowej IPTV może być wykorzystana do świadczenia usług głosowych. Dzięki temu operatorzy nie muszą inwestować w alternatywne wyposażenia dostępu wąskopasmowego, których koszt stanowi główną część kosztów związanych z zastępowaniem systemów TDM. Z drugiej strony, operatorzy będą zmuszeni kontynuować proces utrzymania i działania systemów TDM w przyszłości. Ponadto, ta strategia jest bardziej ryzykowna niż strategia agresywnego zastępowania systemów TDM, bo wprawdzie operatorzy, którzy przenieśli użytkowników POTS do środowiska sieci kontrolowanej przez urządzenia IP, mogą bez żadnych perturbacji rozpocząć oferowanie usług multimedialnych niskiego poziomu oraz oferować proste przejście do usług VoIP, ale użytkownicy POTS, którzy mają pozostawione wyposażenie związane z systemem TDM, często okazują się nielojalni wobec swoich operatorów w sytuacji, gdy operatorzy decydują się ich przełączyć na VoIP. Inna możliwość w modelu sieci nakładkowej jest taka, że operatorzy mogą dostarczać usługi głosowe klasy 5 (świadczone w centralach TDM) abonentom dołączonym do sieci o dużej przepływności. Przykładem jest tu projekt AT&T Uverse, polegający na doprowadzeniu światłowodów do „do bram szerokopasmowych” (tj. do milionów domów w Ameryce Północnej), w celu dostarczania podobnych usług telefonicznych przez nowe sieci szerokopasmowe. Operatorzy, którzy chcą realizować strategię transformacji sieci w sposób ciągły, mogą dodawać urządzenia sterujące sesjami w sieci IP oraz serwery aplikacji bazujące na protokole SIP, aby w ten sposób dokonywać przełączenia abonentów. Ocena popularności wariantów transformacji sieci wśród operatorów Ocenia się, że około 60% operatorów będzie dążyć do budowy sieci nakładkowej. Pozostali (po połowie) będą się dzielić na tych, którzy realizują koncepcję agresywnej transformacji i wymieniają centrale TDM (23%) i tych, którzy wdrażają metodę kombinowaną, łączącą w sobie obie ww. opcje poprzez zastępowanie central TDM (jeśli zajdzie taka potrzeba) i przenoszenie usług głosowych do szerokopasmowej sieci IP (23%). Podjęcie następnego kroku O ile ubiegłe lata to okres, w którym operatorzy podejmowali decyzje odnośnie najbardziej optymalnego dla nich wariantu transformacji sieci i jednocześnie czas, w którym organizacje standaryzacyjne i dostawcy technologii mogli rozwijać standardy i produkty, o tyle obecnie nadszedł czas podejmowania decyzji związanych z wykonaniem radykalnych kroków na drodze transformacji infrastruktury sieci i usług oraz modelu biznesowego przedsięwzięcia. Chociaż kilku głównych operatorów już opracowało strategię transformacji, to setki innych, którzy rozpoczynają dopiero ten proces musi stawić czoła szeregu decyzjom, które podano w tabeli 4.2. 52 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 4.2 Decyzja Przebudowa sieci Liczba kroków w procesie migracji Pakiet usług Dostawcy Opcja Wynik Usunięcie central TDM klasy 5 i modernizacja infrastruktury dostępowej umożliwi bezkolizyjne przejście Zastępowanie sieci użytkowników usług POTS pod nadzór urządzeń sieci IP sieci PSTN sterujących połączeniami/sesjami oraz może potencjalnie przez IP zredukować koszty opex. Zakup alternatywnych technologii wąskopasmowych zwiększa wartość kosztów capex. Umożliwia przesunięcie abonentów do sieci IP (o wzbogaconym środowisku multimedialnym) po niższych Sieć kosztach niż w strategii polegającej na zastępowaniu sieci nakładkowa PSTN siecią IP. Zapewnia transformację w sposób najbardziej płynny i Połączenie obu ww. opcji szybki, ale zwiększa znacząco koszty capex. Dzięki przejściu bezpośrednio do technologii sterowania sesjami z wykorzystaniem protokołu SIP (do IMS), Jeden operatorzy mogą wykonać pośredni krok związany z adoptowaniem rozwiązania opartego na softswitch’u oraz mogą stosować jeden system sterowania połączeniami i świadczyć jeden pakiet usług zamiast dwóch. Dzięki rozpoczęciu instalowania softswitch’ów, a następnie przejściu na technologię IMS, operatorzy mogą rozpocząć Dwa proces transformacji sieci w kierunku IP nie bacząc na gotowość rozwiązania IMS do zastosowań praktycznych. Jednak to zmusza operatorów do utrzymywania w dłuższym okresie czasu dwóch systemów sterowania połączeniami/sesjami. Emulacja/ Zwykle rozwiązanie oparte na emulacji usług na softswitch’u parytet usług pozwala operatorom zachować „stan posiadania” abonentów i zapewnia, że abonenci nie zostają pozbawieni usług, z których dotychczas korzystali. Symulacja/bra Usługi dostarczane przez system IMS podobne do k parytetu klasycznych usług telefonicznych tylko w powiązaniu z możliwościami, jakie dają usługi multimedialne i konwergencja sieci. Rozwijanie współpracy z tymi samymi dostawcami, którzy produkują centrale TDM klasy 5 jest dla operatorów Dostawcy wyjściem bardziej bezpiecznym, szczególnie dla zachowania dobrze znani parytetu usług. Z drugiej strony platforma aplikacyjna tworzona na bazie tradycyjnego podejścia stosowanego w centralach TDM może być mniej elastyczna niż tworzona bez tych obciążeń. Zaprzestanie współpracy z dotychczasowymi dostawcami wiąże się zwykle z przyjęciem strategii symulacji usług. Nowi Jednakże nowi dostawcy mogą przenosić tylko około 80% dostawcy usług oferowanych w pakiecie tradycyjnych dostawców, ale oferują bardziej gładkie przejście od NGN do IMS. 53 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Związek z dostawcami usług internetowych Kooperacja Konkurencja Wymaga się, żeby operator udostępnił zasoby dla świadczenia usług internetowych. Istnieje ryzyko zmniejszenia dochodów, jeśli abonenci będą preferować usługi klasy „best effort”, świadczone przez operatorów usług internetowych. Abonenci mają dostęp tylko do usług oferowanych przez operatorów. Istnieje ryzyko braku akceptacji takiego ograniczenia przez abonentów Transformacja TDM-NGN-IMS W tym przypadku proces transformacji obejmuje trzy fazy: rozpoczyna się w środowisku sieci TDM, przechodzi przez fazę NGN/softswitch i kończy wdrożeniem systemu IMS. Jak powszechnie wiadomo, tradycyjna, shierarchizowaną sieć TDM składa się z urządzeń peryferyjnych obsługiwanych przez centralę TDM klasy 5. Przejście od sieci TDM do NGN polega na pozostawieniu urządzeń peryferyjnych sieci dostępowej w dotychczasowym stanie i przetransferowaniu sterowania połączeniami TDM do urządzenia typu softswitch, które przejmuje rolę centrali TDM dla obsługi połączeń generowanych na łączach wąskopasmowych. To przetransferowanie sterowania wiąże się z zastąpieniem centrali TDM softswitchem i wprowadzeniem do sieci dodatkowych elementów - bram dostępowych [Access Gateway], stanowiących interfejs między siecią dostępową i softswitchem i bram łączy międzycentralowych [Trunk Gateway] stanowiących interfejs między softswitchem i siecią PSTN. Transformacja NGN-IMS polega z kolei na przetransferowaniu sterowania połączeniami z urządzeń softswitch do systemu IMS poprzez wprowadzenie do sieci NGN infrastruktury IMS. Oprócz infrastruktury samej platformy IMS, dotyczy to w szczególności implementacji w sieci modułu AGCF, pełniącego rolę bramy konwersacyjnej dla sygnalizacji PSTN i SIP [POTS-to-SIP conversion gateway]. Moduł AGCF zapewnia możliwość obsługi przez elementy platformy IMS użytkowników usług POTS dołączonych za pośrednictwem łączy wąskopasmowych. Z punktu widzenia funkcjonalnego, moduł AGCF wykonuje autentyfikację i rejestrację zadań dla potrzeb obsługi użytkowników usług POTS tzn. pełni funkcje podobne do tych, które dla użytkowników usług SIP-owych, w środowisku IMS wykonuje moduł P-CSCF. Operatorzy, którzy będą posiadać sieć opartą na infrastrukturze IMS, będą w stanie ujednolicić proces sterowania sesjami w ramach jednej architektury, jeśli w przyszłości nastąpi migracja użytkowników POTS w struktury sieci IMS. 4.4.5. Inwestycje związane z ewolucyjną rozbudową sieci szkieletowej w kierunku sieci transportowej wyposażonej w interfejsy 100 Gb/s Uwarunkowania wpływające na wybór przyszłościowej technologii w warstwie transportowej sieci Szybki rozwój technologii informatycznych wymusza konieczność wprowadzania zmian w technikach komunikacji. Nowe aplikacje wymagają dostarczania na żądanie szerokiego pasma do komputerów stacjonarnych, telefonów komórkowych i odbiorników telewizyjnych. Globalizacja wymusza współdzielenie zasobów [file sharing] między lokalizacjami rozmieszonymi w różnych częściach świata, a także między różnymi gałęziami gospodarki począwszy od przemysłu informatycznego po sektor finansowy i medyczny. Z drugiej strony wzrost generowanej przez użytkowników treści (content), wymaga stosowania szerokopasmowej komunikacji dwukierunkowej o dużej szybkości transmisji (dla zapewnienia wysokiej efektywności transportu danych) oraz wywiera presję na technologie sieciowe, aby zapewniały możliwość skalowalności na życzenie. 54 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” W rezultacie operatorzy sieci telekomunikacyjnych poszukują oszczędnych metod gwarantujących zwiększanie przepływności optycznych systemów komunikacyjnych. Dostawcy sprzętu, instytucje standaryzacyjne i operatorzy sieci faworyzują przepływność 100 Gb/s, jako rozwiązanie dla przyszłej sieci. Ewolucja w kierunku sieci transportowej 100 GbE Architektura sieci transportowej ewoluuje w kierunku infrastruktury opartej na technologii ethernetowej na wskutek wzrostu zapotrzebowania na usługi szerokopasmowe. Niezawodność i dostępność taniej technologii internetowej, i urządzeń pochodzących od różnych producentów, czyni ethernet rozwiązaniem sieciowym przydatnym dla wielu zastosowań. Komunikacja oparta na ethernecie stanowi bazę sieci szkieletowych, na której są budowane sieci internetowe, wykorzystujące technikę DWDM [Dense Wavelenght Division Multiplexing]. Tego rodzaju sieci oferują łącza o dużej przepustowości i umożliwiają przenoszenie pakietów ethernetowych w pakietach transmisji synchronicznej SONET/SDH lub w pakietach optycznej sieci transportowej OTN [Optical Transport Network]. Ponadto zapewniają funkcje zarządzania elementami infrastruktury i monitorowania sygnałów dla potrzeb niezawodnego transportu aplikacji. Aplikacje i środowiska wymuszające rozwój sieci ethernetowej Wymagania na dużą szerokość pasma generują różne środowiska korzystające z technologii ethernetowej, na które składają się dostawcy dostępów, korporacyjne centra danych, kampusy badawcze i edukacyjne oraz instytucje rządowe. Gwałtowny rozwój sieci transmisji danych w kierunku infrastruktury zapewniającej duże przepływności wymuszają różnorodne aplikacje korzystające z komunikacji ethernetowej, w tym: aplikacje o dużej szybkości przetwarzania danych, usługi VoIP, handel elektroniczny, telewizja internetowa (IPTV), wideo na życzenie (VoD), usługi umożliwiające współdzielenie zasobów [file sharing], usługi przekazu zawartości generowanej przez użytkownika, usługi z zakresu gier i rozrywki on-line, zaawansowane aplikacje urządzeń ruchomych. Jeśli wymagania na pasmo będą w dalszym ciągu wzrastać wykładniczo, to obecna generacja urządzeń ethernetowych o przepływności 10 Gb/s stanie się niewystarczająca do zastosowań, które pojawią się w najbliższym czasie. Ten wzrost zapotrzebowania na pasmo dla transmisji danych jest kontynuacją adaptacji standardów przepływności 40 Gb/s do sieci transportowej (powstałych pod koniec lat dziewięćdziesiątych), instalacji pilotowych ruterów IP o przepływności 40 Gb/s oraz adaptacji technologii multipleksowania sygnałów DWDM po roku 2004. Jednakże okazuje się, że również ta generacja urządzeń ethernetowych może być niewystarczająca dla wielu przyszłych aplikacji sieciowych. Przyczyny zapotrzebowania na duże szybkości transmisji w sieci NGN W sieci NGN wzrost szerokości pasma jest uwarunkowany przyczynami, takimi jak: przetwarzanie danych na potrzeby przedsiębiorstw, przepustowość sieci szkieletowej oraz sieciowe centra agregacji danych. Każda z nich staje wobec charakterystycznych dla siebie problemów. Technologia dużych szybkości początkowo została zaadoptowana do sieci 55 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” szkieletowych, gdzie zaspokajała zapotrzebowanie na pasmo, następnie przeniknęła do urządzeń sieciowych i przełączających, następnie do serwerów, w końcu do komputerów osobistych. Problem agregacji w sieci szkieletowej W związku ze wzrostem ruchu w sieciach dostępowych i prognozami utrzymania się tej tendencji w przyszłości, infrastruktura sieci na styku klient - sieć użytku publicznego, migruje w kierunku interfejsów ethernetowych 10 Gb/s. Jednakże, aby zapewnić dobrą jakość obsługi ruchu, bez naruszenia SLA [Service Level Agreements], łącza sieci szkieletowej wymagają od 2 do 10 razy większej szerokości pasma niż to, które jest wymagane dla najbardziej wyrafinowanej usługi (z punktu widzenia szerokości pasma). Ponieważ interfejsy 100 Gb/s nie są jeszcze dostępne, to odkąd wprowadzono interfejsy 40 Gb/s, aby rozwiązać problem „zakorkowanego” pasma, wielu operatorów stosuje rozwiązanie znane jako Nx10 LAGs [Link Agregation Groups]. Innym ważnym powodem, przemawiającym za koniecznością ewolucji w kierunku interfejsów 100 Gb/s, są zmiany w rozpływie ruchu w sieci. Zadaniem LAG jest zarządzanie rozdrobnionym przepływem danych. Strumienie danych rzędu kilobitów trafiają do punktów dystrybucji, w których (dla potrzeb transportu w sieci) są umieszczane w strumieniach 10 Gb/s. Przy pomocy funkcji protokołów MPLS i IPSec [IP Security] dane są grupowane w większe pliki i umieszczane w tunelach, (które dbają o to, żeby przekaz stanowił jedną całość). Przekazywanie danych niestanowiących jednej całości może być wynikiem zbyt dużych opóźnień transmisji lub wykorzystywania w małym stopniu mechanizmów IP stosowanych do transportu danych. Jeśli ich wykorzystywanie jest zbyt małe, to pakiety są odrzucane, co wywołuje trudności w zapewnieniu SLA i działaniu sieci, które są szczególnie niepożądane w przypadku aplikacji czasu rzeczywistego związanych z transmisją głosu i sygnałów video. Aby uniknąć odrzucania pakietów łącza muszą być utrzymywane w stanie niskiego wykorzystania, która prowadzi jednak do dużej nieefektywności pracy rutenów. Rozpoznanie aktualnych trendów związanych z szybkością transmisji danych w sieci szkieletowej jest ważne dla zrozumienia ewolucji infrastruktury tej sieci w kierunku interfejsów 100 Gb/s. Obecnie mamy do czynienia z sytuacją, że cena łączy o przepływności 10 Gb/s jest relatywnie niska i utrzymuje się stały trend spadku tej ceny. W związku z tym rynek usług szerokopasmowych akceptuje stosowanie interfejsów 10 Gb/s. Użytkowane obecnie sieci transportowe są sieciami o przepływności wielu Tb/s. Przepływność w porcie interfejsu sieciowego jest ograniczana z 40 do 10 Gb/s. Ruch generowany przez centra danych i dostawców treści do sieci szkieletowej przewyższa 10 Gb/s, a w niektórych przypadkach nawet 100 Gb/s. W sieci opartej na interfejsach 10 Gb/s, do transportu danych używa się techniki LAG, która pozwala wiązać ze sobą wiele pojedynczych łączy o standardowej przepływności 10 Gb/s. Jednocześnie w sieci wyposażonej w interfejsy 40 Gb/s i 100 Gb/s szerokość pasma po stronie usług można powiększać, stosując interfejsy 10 Gb/s. Zastosowanie łączy o dużej przepływności (100 Gb/s) pozwala znacznie zwiększyć efektywność działania sieci, ponieważ zapewnia transfer dużych plików danych, jako jednej całości, umieszczanych w dużych kontenerach o przepływności 100 Gb/s. Takie kontenery mogą „przechodzić” przez porty rutenów obsługujących ruch z szybkością 100 lub 40 Gb/s. Wdrożenie interfejsów 100 Gb/s pozwala znacznie uprościć architekturę sieci i daje oszczędności w kosztach Opex. Konwergencja sieci transportowej SONET/SDH/OTN i Ethernetu w interfejsie 100 Gb/s W procesie migracji sieci telekomunikacyjnej w kierunku sieci pakietowych IP, środek ciężkości przesuwa się w kierunku budowy ethernetowych sieci transportowych. Z punktu widzenia genezy systemu, szybkość transmisji w Ethernecie była zwiększana 10 56 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” krotnie i obecnie wynosi 10 Gb/s. Odpowiednio, szybkość transmisji w sieci SONET/SDH/OTN była zwiększana 4 krotnie i obecnie sieci działające w tej technologii oferują szybkość transmisji 40 Gb/s. W chwili obecnej (dla potrzeb agregacji centrów danych i przetwarzania danych w przedsiębiorstwach) dostępne są także elementy infrastruktury sieci ethernetowej 40GbE, w których szybkość transmisji została zwiększona 4 razy. Dla potrzeb sieci szkieletowej SONET/SDH/OTN o przepływności 40 Gb/s tworzone są elementy o szybkości transmisji 100 Gb/s (2,5 krotnie większej niż dotychczas). Konwergencja Ethernetu i sieci SONET/SDH/OTN umożliwia szybką i łatwą zmianę architektury sieci szkieletowej, a rozwój standardów związanych z bezpieczeństwem wspiera ten proces i potwierdza, że szkielet sieci konwergentnej jest obecnie szkieletem sieci nowej generacji. Rozwój technologii transportowych Definiowanie protokołów dla transmisji 100 Gb/s i optycznych technik modulacji, które funkcjonują efektywnie-kosztowo na istniejących światłowodach i utrzymywanie zasad projektowania obowiązujących dla sieci o niższych prędkościach transmisji jest prawdziwym wyzwaniem. W przeszłości były wymagane nowe technologie do transportu danych przy wykorzystaniu pojedynczych długości fali dla każdej wyższej szybkości transmisji DWDM, ponieważ dyspersja chromatyczna wzrasta z kwadratem szybkości bitowej, a dyspersja trybu polaryzacji liniowo z szybkością bitową. Te problemy związane z dyspersją doprowadziły do powstania multipleksowania odwrotnego, w których sygnał 10 Gb/s może być podzielony dla potrzeb transportu na 4 strumienie 2,5 Gb/s. Aczkolwiek tego typu rozwiązania są efektywne kosztowo, to jednak są regularnie odrzucane przez operatorów z powodu skomplikowanego działania i niskiej efektywności spektralnej. Wraz z dojrzewaniem technologii sieci NGN całkowity koszt instalacji w przeliczeniu na bit informacji zmniejsza się wraz ze wzrostem szerokości pasma. Dodatkowo, ponoszone przez operatorów koszty pomniejsza stosowanie techniki DWDM. Mechanizm FEC [Forward Error Correction] umożliwił pracę DWDM w technologii 2,5 Gb/s i przyczynił się do zmniejszenia całkowitych kosztów. Wykorzystanie w technologii 10 Gb/s mechanizmu DCF [Dispersion Polaryzation Fiber] - kompensującego efekt dyspersji - oraz mechanizmów korekcji błędów i wzmocnienia pozwoliło osiągnąć jakość porównywalną z jakością uzyskiwaną w technologii 2,5 DWDM. Zastosowanie w technologii 40 Gb/s rozwiązań w postaci technologii DCF i PMD [Polarization Mode Dispersion] redukującej niekorzystny wpływ zjawiska dyspersji polaryzacyjnej na transmisję sygnałów z szybkością 40 Gb/s i wyższą - oraz nowych metod modulacji, pozwala tej technologii osiągać takie same parametry jak w technologii 10 Gb/s. W technologii 100 Gb/s (działającej w oparciu o jedną długość fali i zasady kierowania ruchem w sieci, jakie stosuje się obecnie przy szybkości 10 Gb/s), aby osiągnąć parametry porównywalne z uzyskiwanymi w technologii 10 Gb/s, zostaną użyte techniki multipleksowania sygnałów przesyłanych w technologiach transmisyjnych wykorzystujących dyspersję polaryzacyjną oraz nowoczesne zaawansowane metody modulacji. Technologia 100 Gb/s przodującą technologią światową Technologia 100 Gb/s jest uważana za przodującą technologię zarówno w odniesieniu do rozwiązań ethernetowych (100 GbE), jak i innych systemów transportu danych. Aktualnie komitet IEEE opracowuje standard 802.3 dla technologii ethernetowej 100 GbE, a ITU-T tworzy standard dla sieci transportowych 100 Gb/s. Obecnie podejmowane są próby wdrażania systemu 100 GbE i świadczenia usług transmisji danych w oparciu o tę technologię. Nowy system ma zabezpieczyć rozpoczęte wcześniej inwestycje w infrastrukturę sieci o przepływności 10 Gb/s z modulacją DWDM. 57 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” System 100 GbE jest rozwiązaniem zapewniającym dużą szybkość transmisji danych w sieci optycznej zbudowanej na bazie technologii Ethernet, efektywność wydatkowanych kosztów i skalowalność w zakresie od 10 do 100 Gb/s. Nieuchronność wdrożenia technologii 100 Gb/s Agregacja ruchu w ruterach 10 Gb/s IP, w powiązaniu z wyczerpywaniem się możliwości technicznych technologii 10 Gb/s, sprawia, że wprowadzenie technologii 100 Gb/s ze zwielokrotnianiem DWDM (w komunikacji switch-to-switch), staje się koniecznością. Dlatego niektórzy operatorzy już modernizują infrastrukturę teleinformatyczną poprzez usuwanie ograniczeń związanych z szerokością pasma przenoszonego w sieciach szkieletowych i podejmują próby dostosowania żądań zgłaszanych ze strony nowoczesnych usług wymagających dużej szybkości transmisji danych. Podjęcie takiej decyzji jest tym bardziej słuszne, że inwestycje związane z wdrażaniem technologii 100 Gb/s są uważane za działania uzasadnione ekonomicznie, zapobiegające powstaniu sytuacji kryzysowej, wynikającej z braku szerokości pasma potrzebnego do realizacji nowoczesnych usług w najbliższej przyszłości, oraz, że tego rodzaju inwestycje mogą być prowadzone na bazie istniejącej infrastruktury sieci szkieletowej 10 Gb/s. Działania operatora związane ze zwiększaniem przepływności do szybkości 100 Gb/s Operatorzy są zmuszeni zapewnić łączność z szybkością transmisji danych 100 Gb/s, na bazie infrastruktury sieci ethernetowej, po bardzo niskich cenach, dostosowanych do niskich opłat na bit informacji pobieranych w sieciach IP. Ponieważ na ogół operatorów nie stać na budowanie nowej sieci nakładkowej, więc przyjmują koncepcję etapowej modernizacji sieci, polegającą na wdrażaniu dodatkowych elementów infrastruktury, zapewniających przepływność rzędu 100 Gb/s w środowisku zdominowanym przez interfejsy 10 i 40 Gb/s bez przekonfigurowywania sieci. Zastosowaniu technologii multipleksowania 10x10 Gb/s ogranicza dostępność interfejsów 10 Gb/s, ponieważ wykorzystanie 10 fal równocześnie szybko zmniejsza zdolność sieci do oferowania przepustowości 100 Gb/s. Aby można było zwiększyć przepływność w już istniejącej sieci musi nastąpić wzrost widmowej wydajności sieci, czyli wzrost szerokości pasma dla przenoszenia sygnałów. Jak wiadomo wydajność widmowa wzrasta proporcjonalnie do wzrostu szybkości bitowej. Transmisja z szybkością 100 Gb/s musi być oparta na pojedynczej długości fali (nie może to być technika składania równoległych strumieni 10 lub 25 Gb/s). Działania standaryzacyjne dotyczące technologii 100 Gb/s W odpowiedzi na potrzeby rynku (związane z koniecznością zwiększenia szerokości pasma w sieciach szkieletowych), w czerwcu 2006 r. organizacja standaryzacyjna IEEE powołała grupę roboczą IEEE 802.3 Working Group. Zadaniem grupy było przeprowadzenie prac studialnych mających na celu rozpoznanie rzeczywistych potrzeb w zakresie szybkości transmisji sygnałów w realizacji usług szerokopasmowych w sieci NGN. W lipcu 2007 r. grupa robocza zatwierdziła wymagania dla dwóch szybkości transmisji w warstwie MAC – 40Gb/s (dla zastosowań typu „server-to-server” i „server-to-switch”) oraz 100Gb/s (dla zastosowań typu „server-to-switch”. Ponadto grupa potwierdziła, że powinny być wspierane działania związane z: zapewnieniem komunikacji w trybie full-duplex, zapewnieniem w warstwie MAC/PSL [Physical Layer Signalling] bitowej stopy (BER) większej lub równej 10 (exp-12), 58 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” - zapewnieniem obsługi technologii OTN, utrzymaniem formatu ramki 802.3 MAC jako formatu ramki 802.3 Ethernet, utrzymaniem maksymalnej i minimalnej wielkości ramki obowiązujących w aktualnych standardach 802.3. Rok 2010 został wyznaczony jako rok zakończenia prac nad standardami IEEE 802.3, opisującymi technologie 40 i 100 GbE. Równolegle do działań prowadzonych w IEEE, wymagania na sieci transportowe NGN o przepływności 40 Gb/s opracowuje także Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU). W marcu 2007 r., Unia zatwierdziła koncepcję rozszerzenia standardu G.709 OTN w kierunku wyższej szybkości transmisji niż obecnie 43 Gb/s, zdefiniowanej jako OTU-4. Została przedłożona propozycja zwiększenia szybkości do wartości około 130 Gb/s dla systemu 3xODU-3 oraz zoptymalizowanie szybkości transmisji do około 112 Gb/s dla technologii 100GbE. 4.4.6. Kierunki inwestowania w rozwój warstwy aplikacyjnej z punktu widzenia świadczenia nowoczesnych usług szerokopasmowych W przyszłości sieć powinna umożliwiać świadczenie usług hurtowych (operatorom innym sieci i dostawcom usług), zapewniać możliwość dystrybucji informacji w różnych jej punktach oraz świadczyć usługi szerokopasmowe (w tym multimedialne usługi strumieniowe) przy wykorzystaniu trybów transmisji zależnych od specyfiki usługi i warunków ruchowych w sieci. W związku z tym inwestowanie w warstwie aplikacyjnej powinno pójść zasadniczo w trzech kierunkach: w kierunku implementacji rozwiązań określanych jako „hosting” i „caching oraz w stronę nowoczesnych usług multimedialnych świadczonych w sposób elastyczny w trybie unicast, multicast lub broadcast (w zależności od potrzeb). Dotychczas większość usług była świadczona w trybie unicast (jeden do jednego) i tylko nieliczne usługi w trybie rozgłoszeniowym (broadcast). Obecnie wraz z upowszechnianiem się usług strumieniowania następuje rozwój usług świadczonych w trybie multicast (jeden do wielu). Obserwuje się tendencje związane z odchodzeniem od trybu unicast w kierunku multicast i broadcast, nawet w przypadku usług tradycyjnie świadczonych w trybie unicastowym, a także łączenia tych trybów. Zgodnie z nowymi tendencjami tryb transmisji powinien być dobierany stosownie do specyfiki danej usługi. Przewiduje się, że w przyszłości największy rozwój osiągną usługi strumieniowania. Uważa się, że oprócz tych usług największe perspektywy rozwoju mają usługi realizowane w trybie multicast i broadcast, takie jak: a) b) c) d) e) wideokonferencja, usługi internetowe [web service], transfer plików [file transfer], usługi oparte na lokalizacji [location-based services], usługi do służb alarmowych [emergency services]. Rozwój w kierunku zapewnienia funkcji „hostingu” i „cachingu” Inwestycje związane z„hostingiem” wpisują się w trend związany z liberalizacją rynku usług telekomunikacyjnych, ponieważ są prowadzone w celu udostępniania zasobów sieciowych (operatora zasiedziałego) innym operatorom i dostawcom usług dla potrzeb dystrybucji dostarczanych przez nich treści (content’u). Wiążą się z zapewnieniem (przez operatora udostępniającego infrastrukturę) m.in. bezpieczeństwa przekazu i przechowywania informacji w sieci, uaktualniania przechowywanych informacji oraz wymaganej jakości obsługi ruchu i wydajności sieci. 59 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Inwestycje związane z „cachingiem” wiążą się z poprawą dystrybucji treści w sieci IP poprzez wprowadzenie dodatkowych serwerów i pamięci typu „cache” umieszczonych w pobliżu lokalizacji użytkowników usług. Prowadzą do wzrostu efektywności działania sieci, w szczególności zmniejszania ruchu w sieci i bardziej efektywnego wykorzystywania przepustowości łączy. Obecnie w sieci Internet, większość często używanych usług jest replikowana i użytkownicy są przekierowywani do najbliższego miejsca, w którym znajduje się kopia żądanej zawartości. Mechanizm przechowywania treści w pamięciach typu „cache” znajdujących się w różnych lokalizacjach (noszący nazwę „cachingu”) przyczynia się do znaczącej redukcji pasma. Caching może być wykonany w wielu miejscach np. w oryginalnym serwerze (w celu redukcji jego obciążenia) oraz w sieci szkieletowej lub w lokalizacji użytkownika (w celu redukcji ilości transferowanych danych). Rozwój w kierunku usług multicastowych i broadcastowych Stosowany dotychczas powszechnie tradycyjny sposób komunikacji polegał na przekazywaniu informacji w trybie unicast, z jednego punktu do drugiego (telefonia) lub w trybie rozgłoszeniowym [broadcast] - radio, telewizja. Transmisję w trybie rozgłoszeniowym umożliwiały systemy łączności satelitarnej, naziemne systemy rozgłoszeniowe oraz sieci kablowe. Mechanizmy, dominujące w realizacji usług audio i wideo były dostarczane w trybie unicastowym. W rezultacie, do obsługi grupy użytkowników na wymaganym poziomie, potrzeba było wielu połączeń, szerokiego pasma i dużej mocy przetwarzania serwerów. Ponieważ rośnie liczba użytkowników dołączanych poprzez dostępy szerokopasmowe, należy oczekiwać wzrostu zapotrzebowania na przekazywanie treści usług audio i wideo. W związku z tym z najbliższych latach bardzo szybko będzie rosło zapotrzebowanie na pasmo i na przepustowość serwerów. Obecnie ten problem jest rozwiązywany poprzez zwiększanie (do tego samego poziomu) przepływności sieci szkieletowej i serwerów. Nie jest to jednak konstruktywne rozwiązanie, tylko maskowanie realnego problemu. Dzisiaj mamy do czynienia z rozwojem technik transferu informacji idącym generalnie w dwóch kierunkach. Pierwszy jest związany z faktem, że tradycyjny dystrybutor sygnałów w trybie broadcast chce oferować pełny zakres usług, obejmujący realizację zarówno usług interaktywnych jak i telefonii IP w oparciu o transmisję sygnałów audio i wideo. Drugi wynika z faktu, że nowi operatorzy sieci szerokopasmowych chcą oferować dodatkowo (w stosunku do usług transmisji danych) tradycyjne usługi świadczone w trybie broadcastowym, jakich wymagają od nich ich użytkownicy i dostawcy usług, a nawet szerszy zakres usług, obejmujący usługi TV. W sieciach szerokopasmowych (zorganizowanych w formie komórek, z ograniczoną liczbą użytkowników), będzie to powodowało trwonienie przepływności, a w przypadku sieci pokrywających w dużym zakresie indywidualne żądania na przepływność może stać się bardzo drogie. Generalnie, transmisja unicastowa powinna mieć zastosowanie do realizacji indywidualnych usług, a multicastowa do realizacji grupy usług dostępnych na żądanie dla pojedynczych użytkowników lub grup użytkowników (np. TV i wideo na żądanie). Dla większości usług świadczonych na żądanie, transfer danych w trybie multicastowym i broacastowym może być bardziej odpowiednim typem transportu danych do pamięci cache lub bezpośrednio do użytkownika. Unicast jest optymalnym rozwiązaniem dla usług, których zawartość nie jest używana zbyt często. Dla usług unicastowych i multicastowych istotne są dwa główne wymagania dotyczące szerokości pasma i opóźnień. Wymagania na pasmo zmieniają się w zależności od rodzaju usługi. W przypadku usług multicastowych, typową usługą, która wymaga bardzo szerokiego pasma jest dystrybucja plików audio/wideo. Opóźniania toleruje większość 60 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” aplikacji broadcastowych, natomiast usługi multicastowe (np. teległosowanie) oraz usługi typu „wielu do wielu” (usługi konferencyjne i nauczanie na odległość) nie są podatne na tolerowanie opóźnień. W procesie rozwoju sieci, oferującej pełny zakres usług, brane są pod uwagę wymagania stawiane zarówno przez ogół użytkowników, jak i przez poszczególne grupy użytkowników (biznesowych, instytucjonalnych i indywidualnych). Różnorodność potrzeb ma wpływ na różnorodność przepływności poszczególnych usług. Wzrastają wymagania na niezawodność usług broadcastowych, multicastowych i unicastowych, przy czym obserwuje się przede wszystkim rozwój sieci w kierunku zwiększenia roli usług milticastowych, które jak się wydaje, w przyszłości mogą przynieść najwięcej korzyści w postaci możliwości jednoczesnej dystrybucji sygnału w obrębie wielu grup użytkowników, redukcji kosztów w przeliczeniu na użytkownika i wzrostu efektywności wykorzystywania przepływności sieci. Rozwój warstwy aplikacyjnej w kierunku usług strumieniowania Wyróżnia się dwie kategorie usług strumieniowania: wideo/audio w czasie rzeczywistym [real-time video/real-time audio] oraz wideo na żądanie [video on demand]. Pierwsza grupa usług zapewnia możliwość transmisji „na żywo” strumienia sygnałów audio/wideo, druga daje możliwość realizacji na żądanie usług, takich jak biblioteka wideo [video library]. Realizacja usługi wideo w czasie rzeczywistym „Transmisja na żywo”, przy wykorzystaniu strumienia danych IP, jest porównywalna z konwencjonalnym radiem i telewizją działającymi w trybie rozgłoszeniowym, (w którym jeden nadajnik przesyła dane do wielu odbiorników). Sieć świadcząca usługi przekazu wideo i audio powinna posiadać infrastrukturę zapewniającą przepływność szerokopasmową w kierunku użytkownika i dynamiczną jej kontrolę oraz skalowalność sygnału audio/wideo i monitorowanie poziomu jakości (QoS). Powinna zapewnić użytkownikom tej usługi odpowiednią jakość transmisji sygnałów obrazu i głosu, pozbawionych jittera, zauważalnych opóźnień i przerywania połączeń. W niedalekiej przyszłości do realizacji tej usługi powinna być wykorzystywana technika „layered multicasts”, pozwalająca dostosowywać (w sposób dynamiczny) jakość przekazu wideo do łącza i możliwości przetwarzania sygnałów. Nowa metoda zapewnia także różne poziomy jakości świadczenia usług oraz możliwość adaptowania strumieni audio/wideo do systemów modulacji i metod kodowania stosowanych w kanale radiowym. Funkcjonalność powinna pozwolić użytkownikom zmieniać parametry strumienia danych audio/wideo w dowolnym czasie, w celu uzyskania zarówno lepszej jakości jak i oszczędności pasma, a tym samym kosztów. Realizacja usługi wideo na żądanie Transmisja sygnałów wideo na żądanie staje się coraz bardziej powszechna. Obecnie istnieje już duża liczba firm, które podjęły działalność polegającą na dostarczaniu w celach komercyjnych transmisji sygnałów audio i wideo (np. T-Online w Niemczech, Telecom Austria oraz fima amerykańska CinemaNow). Jednym z oferowanych obecnie rozwiązań jest Near Video-On-Demand [Near-VoD], w którym strumień wideo jest wielokrotnie transmitowany z ustalonym przesunięciem czasowym. Rozwiązanie przewidziane do stosowania w przyszłości powinno obejmować możliwość wykorzystywania techniki unicastowej dla pewnej liczby użytkowników i możliwość przełączania się na multicastowy tryb strumieniowania w sytuacji pojawienia się większej liczby użytkowników korzystających z usługi VoD. W przyszłości aplikacja VoD powinna zapewniać caching transferu zawartości informacji dostarczanej na żądanie, w trybie retransmisji („nie na żywo”), w celu redukcji roli sieci szkieletowej i obciążenia serwerów. 61 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rozwój warstwy aplikacyjnej pod kątem usługi wideokonferencja Usługa wideokonferencji jest bardzo podobna do usługi wideo w czasie rzeczywistym. Główna różnica polega na tym, że każdy odbiornik jest zwykle także nadajnikiem (komunikacja peer-to-peer). W związku z tym w obu kierunkach transmisji używa się takiej samej szerokości pasma. W przypadku tej usługi tryb transmisji zależy od liczby aktywnych użytkowników. Dla dwóch użytkowników najlepszym wyjściem (z uwagi na redukcję pasma) jest transmisja unicastowa, a dla wielu multicastowa. Istnieje także możliwość użycia w konferencji dwóch trybów transmisji, jednego w sytuacji, gdy stacja typu master rozsyła dane do wielu klientów i drugiego w sytuacji, gdy klienci wysyłają dane audio lub wideo do stacji typu master. W przypadku wideokonferencji bardzo ważną sprawą jest zapewnienie możliwości wzięcia udziału w konferencji wyłącznie autoryzowanym użytkownikom. Dla zapewnienia tej funkcjonalności konieczne jest zaimplementowanie w infrastrukturze sieci procedur autoryzacji i szyfrowania. W przyszłości usługi wideokonferencji będą wymagały także zaimplementowania odpowiedniego mechanizmu zapowiedzi i procedury dynamicznego przydziału kanałów multicastowych. Rozwój warstwy aplikacyjnej z punktu widzenia usług typu web service Usługi internetowe charakteryzują się dużą liczbą „wejść” na popularne strony www. W związku z tym identyczne kopie dokumentów przechodzą przez te same łącza w sieci i administratorzy obserwują wzrost ich obciążenia. Oznacza to, że muszą zwiększać przepustowość łączy lub wymieniać serwery, a mimo to użytkownicy końcowi doświadczają coraz większych opóźnień. Problem może być rozwiązany przez rozpowszechnienie wędrówki kopii popularnych dokumentów w sieci i przekazywanie ich z serwerów do punktów znajdujących się blisko użytkowników. W ten sposób następuje gromadzenie (caching) dokumentów w kilku miejscach w sieci np. w oryginalnym serwerze lub u klienta (np. dzięki wbudowaniu pamięci typu „cache” w przeglądarkę internetową lub w serwery typu proxy zwane „web caches”). Do pamięci „cache” składane są dokumenty nawet wtedy, gdy ta pamięć ich nie żądała. Zatem idea tego rozwiązania polega na składaniu dokumentów w pamięci typu „cache”, przy założeniu, że klienci prawdopodobnie będą ich żądać. Aby działanie serwerów proxy było jak najbardziej efektywne trzeba zminimalizować opóźnienia pośrednie, powstające w czasie pozyskiwania dokumentów za pomocą tych serwerów. Można to osiągnąć poprzez przydzielanie użytkownikom dodatkowej pamięci „web cache close” (umieszczonej w zakończeniach dostępów sieciowych lub przez umieszczanie kilku serwerów proxy w różnych miejscach sieci lokalnej. Efektywnym sposobem uzyskiwania replikacji jest użycie (do komunikacji między serwerami proxy), multicastowego protokołu transportowego, wykorzystującego do odświeżania wszystkich serwerów pojedyńczej transmisji multicastowej. Efektywność transmisji multicastowej może w przyszłości wzrosnąć dzięki monitorowaniu użytkowników i stosowaniu kryteriów selekcji. W sieciach operatorów, którzy wprowadzą ten mechanizm, taka forma dystrybucji może w istotny sposób zredukować opóźnienia i szerokość pasma oraz zwiększyć efektywność systemu, ponieważ dokumenty mogą być dystrybuowane awansem. Technika multicast web caching zapewnia infrastrukturę dla transportu i przechowywania informacji, która może być dodatkowo wykorzystywana do przesyłania zawartości usług multimedialnych takich jak usługi wideo w czasie rzeczywistym i wideo na żądanie. Jednak w takim przypadku powinny zostać rozszerzone funkcje związane m.in. z filtrowaniem informacji, w taki sposób, ażeby istniała możliwość transferu zawartości nie tylko dokumentów HTML. W przypadku usług web service, infrastruktura sieciowa powinna także zapewniać możliwość stosowania wielu kanałów multicastowych (layered multicast) w 62 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” celu zrównoważenia ruchu oraz zapewnienia możliwości obsługi klientów realizujących szerokie spektrum połączeń w relacjach z wieloma różnymi sieciami. Ta technika pozwala użytkownikom abonować tyle kanałów ile są w stanie wykorzystać. Rozwój w stronę usług transferu plików Z dostarczaniem plików wiąże się problem zwracanych pakietów. Jest to szczególnie ważne w przypadku nadawania do wielu grup odbiorników, ponieważ potrzeba retransmisji (w takich warunkach) powoduje konieczność wykreowania ogromnej liczby kanałów ruchu dla transmisji zwrotnej. Ten dobrze znany problem nosi nazwę implosion ACK. W celu zmniejszenia liczby zwracanych pakietów, a tym samym minimalizacji ruchu wynikającego z przesyłania zwrotnie pakietów danych, infrastruktura sieci powinna zapewniać procedurę cyklicznej retransmisje pakietów oraz obsługę multicastowego protokołu transportowego MTP [Multicast Transfer Protocol] z mechanizmem korekcji błędów w przód FEC [Forward Error Correction] lub protokołu RRMP [Restricted Reliable Multicast Protocol], zapewniającego zarówno funkcjonalność FEC jak i możliwość retransmisji w oparciu o procedurę NACK [Negative Acknowledgement Packet]. Dostarczanie plików na żądanie coraz częściej nie wiąże się ze wzrostem przepustowości sieci, dzięki temu, że szereg wykorzystywanych w tym celu protokołów multicastowych działa w oparciu o koncepcję tzw. „data carousels”. Przy wykorzystaniu tej technologii pliki są retransmitowane cyklicznie, co sprawia, że użytkownicy mogą otrzymywać pliki nawet, gdy w danej chwili nie są dołączeni do sieci. Z uwagi na ograniczoną przepustowość łącza radiowego i moc przetwarzania, jest to ważny problem także dla użytkowników sieci mobilnych. W przyszłości, w scenariuszu transferu plików powinien być stosowany unicastowy tryb przesyłania danych (jeden do jednego), ale z możliwością przełączania na tryb multicastowy typu carousel, w sytuacji gdy tylko pojawi się dostateczna liczba odbiorców. Rozwój warstwy aplikacyjnej w kierunku usług opartych na lokalizacji Tego rodzaju aplikacje są szczególnie interesujące dla osób podróżujących oraz dla społeczności lokalnych, ponieważ dostarczają mapy i informacje dotyczące najbliższego otoczenia (restauracji, dworców, banków, kin itd.), a w przyszłości będą dostarczały dane o ruchu drogowym. Aplikacja ta stanowi pochodną aplikacji „messaging”, rozwiniętej w kierunku pełniejszej personifikacji usług. Informacje dostarczane abonentowi są selekcjonowane w zależności od aktualnego miejsca jego pobytu, aktualnych potrzeb i zainteresowań oraz czasu. Aplikacja pracuje na bazie informacji otrzymanych z sieci, dotyczących aktualnego miejsca pobytu użytkownika. Aby efektywnie przesyłać informację do wielu użytkowników, tego rodzaju usługi powinny działać w trybie multicast. Rozwój warstwy aplikacyjnej dla potrzeb obsługi wywołań alarmowych Obecnie usługi alarmowe są rzadko dostępne i stosowane w sieciach IP, chociaż technologia multicast IP mogłaby być technologią odpowiednią do realizacji tego rodzaju usług, przynajmniej dla niektórych ich rodzajów. Technologia multicast daje możliwość powiadamiania (w tym samym czasie) wielu służb alarmowych. Jeśli nawet któraś ze służb alarmowych ma problemy ze swoimi serwerami lub komunikacją w Internecie, to w tym samym czasie inne służby mogą odbierać informacje alarmowe (bez żadnego dodatkowego wysiłku czy potrzeb związanych z transmisją wiadomości). Takie rozwiązanie zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia służby 63 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” ratowniczej. Obsługa ruchu multicastowego do służb alarmowych powinna mieć przydzielony najwyższy priorytet i rezerwowany minimalny zakres pasma. Ataki typu denial of service stanowią potencjalne zagrożenie dla obsługi połączeń do służb alarmowych, ponieważ w tym przypadku przeważnie nie są znane adresy źródeł informacji alarmowych. Zabezpieczenie przed tego rodzaju niebezpieczeństwem polega na filtrowaniu przez ruter wszystkich nieautoryzowanych wiadomości. Jednym z możliwych rozwiązań jest logowanie wiadomości na multicastowych grupach służb specjalnych (na wejściu do rutera), w celu identyfikacji nadużyć związanych z wysłaniem błędnych wiadomości alarmowych. Takie rozwiązania stanowią obecnie najlepsze praktyki stosowane w sieciach telefonicznych. 4.4.7. Kierunki inwestowania w warstwie dostępowej Obecnie operatorzy telekomunikacyjni inwestują w dwa obszary sieci dostępowych: w sieci przewodowe i radiowe. Inwestycje w obszarze w sieci przewodowych wspomagają rozwój systemów miedzianych, światłowodowych i systemów telewizji kablowej. W grupie szerokopasmowych miedzianych systemów dostępowych rozwijane są systemy pracujące w technologii xDSL (HDSL, SDSL, ADSL i VDSL), a w grupie światłowodowych systemów dostępowych - systemy z grupy FITL (Fiber In The Loop), pracujące w technologii EFM, EPON i GPON. Sieci telewizji kablowej budowane są jako systemy współosiowe i systemy mieszane światłowodowo-współosiowe). Inwestycje w obszarze w sieci przewodowych wspomagają rozwój szerokopasmowych systemów radiowych pracujących w technologii cdma 2000, WiMAX i WLAN oraz systemów satelitarnych. Zaletą systemów miedzianym, przemawiającą za celowością ich rozwoju, jest przede wszystkim duża penetracja łączy miedzianych w infrastrukturze sieci dostępowej. Natomiast ich wadą może być nieprzydatność części zasobów miedzianych sieci dostępowej do stosowania technologii xDSL (z uwagi na nie spełnianie wymagań na parametry transmisyjne przez niektóre łącza). Celowość rozwoju systemów radiowych wynika z ich podstawowej zalety, jaką jest łatwość i szybkość implementacji i rekonfiguracji sieci oraz ich skalowalność. Wady systemów radiowych wiążą się trudnością zapewnienia kompatybilności elektromagnetycznej, z zależnością jakości obsługi ruchu od warunków propagacyjnych oraz (w przeważającej większości przypadków) z ograniczeniem dostępnej szerokości pasma. Głównym atutem w rozwoju systemów światłowodowych jest ich duża przepływność, nieograniczająca możliwości realizacji usług o najbardziej wyrafinowanych wymaganiach na pasmo. Rozwój systemów xDSL Pomimo barier tkwiących w istniejącej infrastrukturze sieci miedzianej, należy przyjąć, że w miarę rozwoju pozostałych warstw (w szczególności warstwy komutacyjnej i aplikacyjnej) będzie następował dalszy technologii xDSL (głównie ADSL i VDSL) w oparciu o istniejące łącza. Aby zapewnić abonentom dostęp do usług szerokopasmowych, operator będzie zmuszony wyselekcjonować i zaadaptować „lepszej jakości” łącza miedziane dla potrzeb technologii xDSL. Należy sobie także zdawać sprawę z barier występujących w samej technologii xDSL. Szybkość transmisji systemów miedzianych jest ograniczona, mimo, że wyniku ewolucji technologii (od DSL do VDSL) ich szybkość transmisji wzrosła od 160 kb/s (na obu kierunkach transmisji) do 52 Mb/s (na kierunku do abonenta) i do 2,3 Mb/s (na kierunku do sieci). Technologia VDSL oferuje wprawdzie największą przepływność, ale ma jednocześnie najmniejszy zasięg. Dane z maksymalną szybkością transmisji mogą być 64 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” przesyłane jedynie na dystansie około 500m. Powyżej tej odległości szybkość transmisji spada o połowę, a na dystansie od 900 do około 1500 m. zmniejsza się do około 10 Mb/s. Większy zasięg uzyskuje się w technologii ADSL, ale ta technologia oferuje dużo mniejszą przepływność (maks. do 9 Mb/s na kierunku do abonenta i maks. 640 kb/s na kierunku do sieci). Maksymalną szybkość transmisji uzyskuje się na dystansie do 2,7 km, zwiększenie odległości do 3,5 km powoduje zmniejszenie szybkość transmisji do około 6 Mb/s, a powyżej tej odległości szybkość spada do około 2 Mb/s. Dlatego ocenia się, że rozwój sieci dostępowych będzie szedł generalnie w dwóch kierunkach: w stronę systemów radiowych obsługujących użytkowników ruchomych i stacjonarnych o niezbyt wygórowanym zapotrzebowaniu na pasmo oraz w stronę systemów światłowodowych obsługujących użytkowników stacjonarnych żądających szerokopasmowych usług multimedialnych. Rozwój systemów radiowych System cdma 2000 Spośród szerokopasmowych systemów komórkowych 3G największe uznanie na świecie (oprócz systemu WCDMA, znanego w Europie jako UMTS) zyskał system cdma 2000. Zasadniczo ten system został zaprojektowany do stosowania w sieciach ruchomych, ale może być także eksploatowany przez operatorów dysponujących tylko prawem do świadczenia usług w sieci stacjonarnej. Jeżeli ma być stosowany do świadczenia usług nomadycznych, to może być wymagane przez administrację ograniczenie mobilności terminali. Systemy cdma 2000 z ograniczeniem mobilności zastosowano w wielu krajach, w tym bardzo rozległych, o dużym rozproszeniu abonentów, takich jak. Indie i Brazylia. W celu świadczenia usług nomadycznych, system został wdrożony także w Polsce w sieci Sferia, należącej do OSP Polpager Sp. z o.o., przygotowywane jest wykorzystanie tego systemu w nowej ogólnopolskiej cyfrowej sieci trankingowej. Wg wymagań 3GPP2, warstwa MAC Release B powinna realizować jedną usługę transmisji głosu i jedną transmisji danych w trybie pakietowym z szybkością do 2 Mb/s. W kolejnym etapie ewolucji przygotowywana jest wersja systemu cdma 2000 służąca do obsługi aplikacji multimedialnych. Wydaje się, że w niedalekiej przyszłości istotnym ograniczeniem dla tego systemu stanie się szerokość podstawowego kanału radiowego (1,25 MHz). Jak wskazują prognozowane charakterystyki przepływności wersji EV-DO Rev. A i Rev. B, możliwości systemu w kanale o tej szerokości kończą się na szybkości 3,1 Bb/s dla DL i 1,8 dla UL. Większe szybkości transmisji będą w kanałach Nx1,25 MHz (aż do 20 MHz), ale pozyskanie dodatkowych kanałów w pasmach częstotliwości dotychczas używanych przez operatorów (głównie 850 MHz) jest raczej niemożliwe. Przewiduje się, że w najbliższych latach nastąpi rozwój systemów 3G zarówno wywodzących się z rodziny cdma 2000, jak i systemów WCDMA, oraz że obie rodziny będą migrować w kierunku usług VoIP. Systemy te konkurują ze sobą, a dodatkowym czynnikiem stymulującym ich rozwój jest zainteresowanie rynku wykorzystywaniem systemu WiMAX.. System WiMAX System WiMAX wypełnia lukę zaistniałą między możliwościami radiowych sieci lokalnych WLAN (oferujących duże szybkości transmisji, bliski zasięg i ograniczoną mobilność terminali), a możliwościami sieci komórkowych cdma 2000 i UMTS (oferujących duży zasięg i dużą mobilność terminali, ale znacznie niższą szybkość transmisji niż sieci WLAN). System został zaprojektowany w dwóch wariantach: w wersji stacjonarnej i ruchomej. Wersję tego systemu przeznaczoną do obsługi abonentów stacjonarnych i 65 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” nomadycznych opisuje standard IEEE 802.16-2004 (nazywany także 802.16d), a przeznaczoną do obsługi abonentów stacjonarnych i ruchomych (noszonych lub używanych w pojeździe) - standard IEEE 802.16e. Należy podkreślić, że ze względu na właściwości warstwy fizycznej (system w wersji ruchomej umożliwia dostosowanie sposobu transmisji do różnych warunków, urządzeń abonenckich, aplikacji, rodzajów anten), interfejsy radiowe obu tych wersji są niekompatybilne. Ponadto, pod wspólną nazwą WiMAX, w różnych regionach świata oferowane są rozwiązania zaprojektowane do pracy w różnych zakresach częstotliwości, dostosowane do kanałów radiowych o różnej szerokości (np. 3,5 MHz,, 5MHz, 7MHz), z dupleksem w dziedzinie częstotliwości (FDD) lub w dziedzinie czasu (TDD). Oznacza to, że użycie samej nazwy WiMAX nie wskazuje cech systemu i dlatego wymagane jest opisanie wybranej opcji. Radiowe łącza WiMAX mogą być używane w sieciach dostępowych, zastępujących pod względem funkcjonalnym przewodowe technologie xDSL. Mogą być także wykorzystywane w sieciach szkieletowych np. do dołączania hotspot’ów sieci Wi-Fi oraz do oferowania dzierżawionych łączy szerokopasmowych. W wielu publikacjach podawana jest informacja, że system umożliwia transmisję z szybkością 70 Mb/s i zasięg 50 km. Jednak w rzeczywistości, udostępnianie użytkowi przepływności bliskiej wartości maksymalnej jest możliwe i celowe tylko w warunkach bezpośredniej widoczności anten (w środowisku LOS) w pobliżu stacji bazowych. Natomiast w przypadku konfiguracji sieci typu punkt-wielopunkt, do komunikacji z terminalem (na krańcach zasięgu) konieczne jest stosowanie modulacji QPSK lub BPSK, tolerujących wyższy poziom szumu i zakłóceń, ale odznaczających się mniejszą niż QAM szybkością transmisji. Wykorzystanie mało efektywnej modulacji do przesyłania dużych strumieni danych angażuje znaczne zasoby systemu i przyczynia się do radykalnej redukcji szybkości transmisji. System WiMAX jest projektowany głównie do pracy w „licencjonowanych” zakresach częstotliwości (tzn. w zakresach przydzielanych w drodze decyzji administracyjnej). Jest postrzegany, jako wiarygodna technologia zdolna rozwiązać wiele problemów dotyczących stacjonarnych sieci dostępowych, przede wszystkim braku otwartego standardu i kompatybilnego sprzętu radiowego. Rozwój systemów optycznych Technologia EFM Uważa się, że systemy światłowodowe są najbardziej przyszłościowe, ponieważ spełniają teraźniejsze i przyszłe potrzeby w zakresie transmisji danych (głosu, audio, wideo) i odznaczają się dużą efektywnością transferu danych oraz interoperacyjnością z innymi elementami sieci. Technologia EFM [Ethernet in the First Mile] jest zaliczana do jednej z najbardziej efektywnych metod transmisji danych. Prace nad jej rozwojem prowadzi EFMA [Ethernet in the First Mile Alliance] oraz IEEE (standard TF 802.3 ah). Jest stosowana w konfiguracji punkt-punkt w topologii EFM Copper (EFMC) tzn. w połączeniu z istniejącym okablowaniem zapewniającym przepływność około 10 Mb/s na dystansie około 750m. Może być też stosowana w topologii EFM Fiber (EFMF) i EFM PON (EFMP) w oparciu o jednomodowy światłowód o przepływności odpowiednio 100/1000 Mb/s na dystansie około 10 km i 1000 Mb/s na dystansie mniejszym niż 20 km. Ponadto może być stosowana w topologii EFM Hybrid (EFMH) powstałej z połączenia ww. technologii. 66 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Technologie EPON i GPON Technologia EPON [Ethernet Passive Optical Network] bazuje na pasywnej infrastrukturze optycznej w sieci dostępowej (spliterach i switch’ach dostępowych) oraz na elementach aktywnych, których role pełnią zespoły OLT [Optical Line Termination] po stronie sieci i ONU [Optical Network Unit] po stronie abonenta. Zapewnia przepływność do 1 Gb/s w oparciu o jednomodowy światłowód i jest stosowana w konfiguracji punktwielopunkt. Sygnał o tej przepływności może być rozdzielony do 32 punktów końcowych (jednostek ONU), oddalonych od siebie o 10 km, za pomocą pasywnych spliterów optycznych, rozmieszczonych w różnych miejscach sieci. Technologia EPON wywodzi się od ATM PON, której początek datuje się w połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy to podjęto prace nad siecią FSAN [Full Service Access Networks] i opracowano standard ITU G.983. W procesie ewolucji tej technologii w kierunku EPON switch’e ATM-owe zostały zastąpione switch’ami ethernetowymi. W wyniku dalszej ewolucji powstała technologia GPON [Gigabit Passive Optical Network], działająca w oparciu o światłowód jednomodowy, w której zwiększono szybkość transmisji do 2,4 Gb/s na kierunku „w dół sieci” oraz do 1,2 Gb/s na kierunku „w górę sieci”. Sygnał o podanej wyżej przepływności może być rozdzielany do 32 lub 64 punktów końcowych (jednostek ONU), które mogą być oddalone od siebie nawet o 20 km. System 10G-PON gwarantuje przepływność wymaganą zarówno przez usługi obecnie oferowane, jak i te, które dopiero się pojawią. Spełnia zapotrzebowanie na pasmo dla transmisji IP wideo w klasie 3D HDTV, przy jednoczesnej szerokopasmowej transmisji danych na potrzeby usług biznesowych. Jest skalowalny w zakresie od 1 Gb/s do 10 Gb/s. Perspektywy technologiczne zwiększania szybkości transferu danych w sieciach dostępowych Perspektywy zwiększenia szybkości transmisji danych w warstwie dostępowej wiążą się ściśle z upowszechnieniem technologii światłowodowych, które stanowią poważną konkurencję dla innych technologii we współzawodnictwie o jak najwyższą dostępność (przepływność sieci). Dzięki podejmowanym inwestycjom, już dziś na terenie miast łączność światłowodowa, dociera do lokalizacji użytkowników i w formie end-to-end jest dostępna dla wielu użytkowników biznesowych. Technologia Gigabit Ethernet (GbE) i powstająca technologia 10 Gigabit Ethernet (10 GbE) jest osiągana poza lokalizacjami sieci LAN tzn. w środowisku sieci WAN. Dodatkowo, elementy ethernetowej sieci IP o wysokiej przepływności (takie jak rutery multi- i terabitowe), zapewniają funkcje multipleksowania i agregacji ruchu. Tymczasem szybkość transmisji za pomocą najszybszej techniki „miedzianej”, jaką jest obecnie technologia VDSL wynosi maksymalnie 52 Mbit/s (na kierunku do abonenta i około 2,3 Mb/s na kierunku do sieci) i osiąga odległość około 500m. Obecnie sieci WLAN oferują użytkownikom końcowym maksymalną przepływność 54 Mbit/s. Ocenia się, że stacjonarne radiowe systemy dostępowe powinny umożliwiać transferowanie danych do użytkowników mieszkaniowych z szybkością co najmniej 150 Mbit/s. Systemy te wraz z technologią 10 Gigabit Ethernet powinny odgrywać wiodącą rolę na rynku użytkowników o znaczącej pozycji, takich jak użytkownicy biznesowi i organy administracji publicznej. 4.5. Uwarunkowania rynkowe wymuszające konieczność modernizacji sieci w kierunku „all-IP” Efektem liberalizacji rynku usług telekomunikacyjnych jest fakt, że nie tylko operatorzy sieci stacjonarnych mogą świadczyć usługi abonentom sieci ruchomych, ale 67 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” również i odwrotnie. Korzystając z tego przywileju, operatorzy sieci ruchomych minimalizują koszty świadczenia usług głosowych wykorzystując w tym celu technologię UMA. Pracujące w tej technologii terminale abonenckie, które znajdują się w danym momencie w stanie aktywnym (połączenia), po wykryciu, że znalazły się na obszarze objętym pokryciem radiowym sieci WLAN, przełączają się na tryb świadczenia usługi VoIP. Implementacja technologii UMA pozwala operatorom sieci ruchomych być bardziej konkurencyjnymi w sektorze usług głosowych w stosunku do operatorów sieci stacjonarnych. 4.6. Przyszłościowy model sieci telekomunikacyjnej w Polsce Przyszłościowy model sieci telekomunikacyjnej w Polsce powinien spełniać, co najmniej następujące wymagania: powinien odznaczać się nowoczesną, jednolitą architekturą (zgodną z trendami międzynarodowymi), powinien zapewniać świadczenie nowoczesnych usług szerokopasmowych w pełnym zakresie możliwości funkcjonalnych odpowiadających zapotrzebowaniu społecznemu na te usługi, powinien spełniać wymagania na przepływność danych w chwili obecnej i w przyszłości, zapewniać usługom VoIP współczynniki QoS wymagane dla usługi powszechnej, zapewniać możliwość transmisji danych w trybie unicast, multicast lub broadcast w zależności od specyfiki i potrzeb danej usługi. W perspektywie krótko- i średnioterminowej sieć użytku publicznego w Polsce powinna być budowana według modelu opartego na urządzeniach softswitch. W perspektywie długoterminowej, jako przyszłościowy model architektury sieci NGN, operatorzy sieci stacjonarnych powinni przyjąć najbardziej rozwojowy model tej sieci, jakim jest sieć pakietowa pracująca w oparciu o sieć rdzeniową Core IMS z funkcjonalnością PSTN emulation (dającą możliwość obsługi abonentów analogowych i ISDN). Operatorzy nieposiadający abonentów analogowych mogą budować swoje sieci na bazie sieci Core IMS z funkcjonalnością PSTN simulation. Z punktu widzenia gwarantowanych przez sieć współczynników QoS operatorzy sieci stacjonarnych powinni budować sieć transportową charakteryzującą się dwoma podstawowymi cechami: przepływnością spełniającą najbardziej krytyczne wymagania stawiane przez usługi multicastowe) i możliwością obsługi ruchu w jednej z trzech klas: „best effort forwarding”, „assured forwarding” i „expedited forwarding”. 4.7. Podsumowanie Transformacja sieci PSTN w kierunku sieci NGN na świecie jest już rzeczywistością i chociażby z tego powodu, aby nie zostać w tyle w stosunku do innych, operatorzy sieci telekomunikacyjnych w Polsce powinni modernizować swoje sieci korzystając z doświadczeń innych. Tym bardziej, że utrzymywanie klasycznej sieci jest kosztowne. Poza tym transformacja jest konieczna także po to, aby operatorzy telekomunikacyjni mogli sprostać konkurencji cenowej w rywalizacji z dostawcami usług głosowych w Internecie. Strategia budowy nakładkowej sieci NGN jest preferowaną strategią migracji w kierunku sieci NGN przez operatorów, którzy mają stosunkowo nową infrastrukturę sieci PSTN oraz przez tych, którzy mając starą infrastrukturę chcą budować „wyspy nowej 68 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” technologii” z wyizolowanym pakietem usług sieci nowej generacji). Dlatego uważa się, ze operatorzy zasiedziali, tacy jak Deutsche Telecom w Niemczech, czy Telekomunikacja Polska oraz operatorzy o znaczącej pozycji rynkowej w innych krajach Europy Wschodniej będą rozwijać strategię migracji opartą na rozbudowie sieci nakładkowej. Niektórzy operatorzy wybierają drogę bezpośredniej migracji w stronę sieci NGN opartej na systemie IMS, z pominięciem etapu budowy sieci opartej na urządzeniach softswitch, jednak zdecydowana większość operatorów na świecie wybiera drogę dłuższą, ale bardziej bezpieczną budując sieci na bazie urządzeń softswitch. Niezależnie od tego, którą z tych strategii przyjmą krajowi operatorzy sieci telekomunikacyjnych, wydaje się, że sieć NGN w Polsce powinna być rozwijana etapami - tylko w takim zakresie, jaki wynika z zapotrzebowania na usługi szerokopasmowe w najbliższym czasie. Dotyczy to także modernizacji sieci dostępowych, która powinna obejmować adaptację lub rozbudowę łączy tylko takiej grupy abonentów, których można zakwalifikować, jako potencjalnych użytkowników usług szerokopasmowych. Jest to uzasadnione przede wszystkim tym, że największe koszty transformacji to koszty związane z zastępowaniem infrastruktury wąskopasmowej infrastrukturą szerokopasmową sieci dostępowej. Reasumując należy stwierdzić, że przedstawione w tej części pracy wyniki analizy rozwoju sieci telekomunikacyjnych obejmują zarówno koncepcje ewolucji sieci proponowane przez międzynarodowe gremia, jak i praktyczne strategie migracji w stronę sieci NGN realizowane przez czołowych operatorów telekomunikacyjnych. Ponadto obrazują one trendy w podejściu do rozwoju nowych rozwiązań sieciowych wymaganych do realizacji usług głosowych i multimedialnych w przyszłości - usług najbardziej popularnych i nowoczesnych, wymagających dużej przepływności oraz asymetrii przepustowości na obu kierunkach transmisji. Chociaż każdy operator musi pójść własną drogą, to kierunek rozwoju sieci telekomunikacyjnej w Polsce będzie z pewnością jednym z tych, które były przedmiotem niniejszej analizy. 69 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5. Model infrastruktury sieci telekomunikacyjnej z zastosowaniem wielousługowej platformy IMS [IP Multimedia Subsystem] 5.1. Zmiana struktury i organizacji sieci telekomunikacyjnych Zachodzące w skali globalnej procesy takie jak: rozwój technologii, wprowadzanie nowych regulacji prawnych, liberalizacja, dynamiczny rozwój rynku telekomunikacyjnego sprawiły, że nastąpiła zmiana struktury oraz organizacji sieci telekomunikacyjnych i powstały warunki rozwoju konkurencyjności. W rezultacie obserwowany jest: - dynamiczny rozwój sieci telekomunikacyjnych i szybki wzrost liczby ich abonentów, w szczególności abonentów sieci ruchomych (rys.1), - pojawienie się nowych operatorów telekomunikacyjnych (uruchamiających własne sieci lub korzystających z sieci istniejących) oraz dostawców usług, - rozwój usług oferowanych użytkownikom sieci telekomunikacyjnych teleinformatycznych oraz zmiana sposobu ich dostarczania, - rozwój współpracy sieci różnych operatorów (wymiana ruchu i usług), - zmiana struktury kosztów sieci telekomunikacyjnej. i 6.0 5.0 billions 4.0 Internet us ers Mobile s ubs cribers 3.0 Fixed lines 2.0 1.0 0.0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Rys.5.1 Wzrost liczby abonentów korzystających z sieci stałych, ruchomych i Internetu w latach 1996-2006 (w miliardach) 39 Postęp technologiczny przyczynił się do: 39 spłaszczenia architektury sieci, zmiany sposobu dostarczania usług, scentralizowania zarządzania i kierowania ruchu w sieci, możliwości nomadycznej realizacji usług, zmiany sposobu adresowania, ITU World Telecommunication/ICT Indicators Database 70 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” - konwergencji usług i sieci, - wprowadzania nowych usług, - zmiany zachowań użytkowników (stosowanie zamienników usług). Obecnie technologie sieci migrują od technologii opartych na komutacji łączy do technologii bazujących na przekazie pakietów, wykorzystujących protokół IP [Internet Protocol]. 5.2. Model warstwowy sieci NGN Funkcjonujące przez lata sieci telekomunikacyjne miały strukturę hierarchiczną z rozproszonym sterowaniem i zarządzaniem. Obecnie obserwuje się przejście do modelu warstwowego sieci i w wyniku tego spłaszczenie sieci. Sieci przyszłości, określane jako sieci nowej generacji NGN [Next Generation Network] to sieci całkowicie oparte na protokole IP, których funkcjonalna architektura jest określana w postaci trzech oddzielnych warstw (rys.5.2): warstwy transportowej [Transport Layer], warstwy sterowania [Control Layer], warstwy usług [Service Layer]. Rys.5.2 Ogólna architektura funkcjonalna sieci NGN Architektura NGN zapewnia konwergencję usług multimedialnych z użyciem jednego, wspólnego rdzenia sieci (core network) oraz pakietowego trybu transportu dla wszystkich typów dostępu i usług. Warstwa transportowa realizowana jest albo wyłącznie poprzez IP, albo na bazie ATM z przewidywaną konwergencją do IP. Protokół IP może być stosowany przy wykorzystaniu różnych technologii transmisyjnych. Ponadto, protokół IP umożliwia separację warstwy transportowej od warstwy usługowej, dzięki czemu można wprowadzać zmiany w jednej warstwie bez wpływu na drugą. Ułatwia to proces wprowadzania nowych usług. Pakiety IP mogą być transportowane przy wykorzystaniu różnych protokołów warstwy 2 (takich jak: Ethernet, PPP, Frame Relay, ATM) z zastosowaniem różnorodnych technologii zapewniających fizyczne medium (warstwę 1) takimi jak np. SDH, OTN, Ethernet, Cable, DSL, DSL, Wireless. 71 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Kluczowym zagadnieniem dla sieci NGN jest przyjęcie otwartych i standaryzowanych interfejsów między każdą warstwą, a w szczególności między warstwami sterowania i usług, żeby umożliwić innym usługodawcom rozwijanie i tworzenie usług niezależnie od sieci. Zgodnie z założeniami, sieci NGN powinny zapewniać współpracę różnorodnych terminali przy wykorzystaniu różnorodnych sieci dostępowych. Ponadto sieci te powinny umożliwiać realizację szerokiego wachlarza usług telekomunikacyjnych oraz usług mających charakter aplikacji (aplikacji multimedialnych, aplikacji czasu rzeczywistego, aplikacji transakcyjnych i mobilnych), z zapewnieniem wymaganej jakości usług (QoS). Przejście od modelu usług w obecnych sieciach do modelu usług w sieciach NGN przedstawia rys. 5.3. Rys.5.3 Przejście od modelu usług w obecnych sieciach do modelu usług w sieciach NGN 40 Koncepcja sieci NGN jest stale rozwijana i standaryzowana (głównie przez ITU-T i ETSI TISPAN). Może być realizowana technicznie przy wykorzystaniu różnorodnych technologii i powstawać poprzez stopniową transformacje obecnie istniejących sieci lub poprzez budowę nowych sieci. 5.3. Prognozy dotyczące wdrażania sieci NGN Z publikacji na temat zmian w zakresie telekomunikacji wynika, że do roku 2020 większość sieci telekomunikacyjnych osiągnie strukturę i funkcjonalności określone przez organizacje standaryzacyjne (głównie ITU_T, ETSI TISPAN) dla sieci NGN. Intensyfikacja zmian w sieciach ma nastąpić około roku 2012, kiedy to według prognoz nasilony będzie proces zstępowania istniejących central TDM przez systemy wykorzystujące nowoczesne technologie przełączania. Należy podkreślić, że przechodzenie do sieci NGN to proces skomplikowany, kosztowny i długofalowy, jednakże w sytuacji rozwoju technologii i usług, a także nasilającej się konkurencji - nieuchronny. Wdrażanie sieci NGN może być realizowane w różny sposób, przy wykorzystaniu różnych rozwiązań technicznych, tak w szkielecie, jak i w dostępie. Infrastrukturę sprzętową wraz z oprogramowaniem dla sieci NGN oferuje już wielu dostawców m.in. Alcatel- Lucent, Siemens, Ericsson, Cisco. 40 : ITU, CSR 2007 – Discusssion Paper 72 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Na wybór koncepcji i przyjęcie planów wdrażania sieci NGN w sieci danego operatora ma istotny wpływ istniejący stan infrastruktury sieci szkieletowej, a w szczególności stan, rodzaj i możliwości sieci dostępowych. Obecnie w wielu krajach (w tym krajach europejskich) rozpoczęto proces przygotowania do wdrażania w najbliższych latach NGN. Plany dotyczące aspektów architektury NGN, stosowanych technologii, przebiegu procesu wdrażania przyjmują obecnie czołowi operatorzy. Szczególną inicjatywę wykazuje BT, który jako jeden z pierwszych już w 2004 zaplanował szybką migrację do NGN poprzez budowę sieci w pełni IP (zwanej 21CN) do 2010 r. Wielu innych operatorów także rozpoczęło wdrażanie strategii NGN np.: NTT w Japonii, planuje zbudowanie szybkiej i bezpiecznej sieci o dużej pojemności i dużych możliwościach świadczenia usług, zapewniającej połączenia ,,od końca do końca” z wymaganą jakością. Korea Telecom planuje zastąpienie swojej sieci PSTN przez sieć w pełni IP do 2012r. To samo planuje zrealizować do 2009r. Telecom Austria. Bell Canada i Telus w Kanadzie zapowiedziały również plany implementacji NGN, podobnie jak Telecom Italia, KPN w Holandii, Teliasonera w Finlandii, Sprint Nextel w USA. Wśród koncepcji wdrażania sieci NGN dominuje tendencja do ewolucyjnego przechodzenia do NGN. Ma to na celu wykorzystanie w ciągu najbliższych lat (o ile to możliwe) istniejącej infrastruktury sieci, w celu zmniejszenia kosztów inwestycji i stopniowej zmiany sieci. Przejawem tego jest już obecnie wprowadzanie różnych rozwiązań (np. rozwiązań konwergencji FMC) dla zapewnienia (choć w ograniczonym zakresie) niektórych funkcjonalności określonych dla sieci NGN. 5.4. Usługi FMC jako przejaw dążenia do konwergencji sieci Obecnie i w najbliższych latach rozwój w telekomunikacji będzie ukierunkowany na usługi, a usługi FMC będą stanowić znaczące wyzwanie dla wszystkich operatorów telekomunikacyjnych. Choć usługi FMC nie są nowe (np. TDC w Danii zaczął oferować swoje usługi „Duet” w roku 1997 w oparciu o kierowanie połączenia do sieci komórkowej lub stałej w zależności od tego czy telefon komórkowy użytkownika jest włączony czy wyłączony włączony, a BT w Wielkiej Brytanii wypuścił na rynek „Onephone” w 1999r. z telefonem DECT/GSM) to realny wzrost zainteresowania koncepcją FMC nastąpił w roku 2005 w sytuacji obniżania się dochodów na rynku telefonii stacjonarnej, powolnego nasycania rynku telefonii ruchomej oraz wobec konkurencji ze strony innych technologii i rozwoju nowych usług (gł. VoIP). Wzrost zainteresowania koncepcją FMC nastąpił również w związku z rozwojem nowych technologii. Dla wdrażania usług konwergentnych istotną rolę odgrywa proces upowszechnienia dostępu szerokopasmowego zarówno w sieciach stacjonarnych jak i mobilnych. Chociaż pełne wprowadzenie FMC będzie możliwe przez wprowadzenie sieci NGN, to jednak już obecnie są rozwiązania techniczne, przeznaczone dla wdrażania FMC np. - UMA [Unlicensed Mobile Access] - rozwiązanie wykorzystujące nielicencjonowany dostęp radiowy, - I-WLAN [WLAN Interworking] – rozwiązanie zapewniające współpracę sieci WLAN i sieci komórkowych GSM, a także już dostępny 73 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” - IMS [IP Multimedia Subsystem] – docelowe rozwiązanie przeznaczone do realizacji usług multimedialnych w sieciach stacjonarnych i mobilnych. W 2006r. podejmowane były testowe wdrożenia UMA na świecie u ponad 20 operatorów, 10-ciu z nich w Europie. Operatorzy zaangażowani w te próby to m.in. TeliaSonera z Danii, SaunaLahti z Finlandii, Telecom Italia i T-Mobile z USA. Innym czynnikiem promującym FMC jest trend w kierunku telefonii bezprzewodowej umożliwiającej VoIP (VoWi-Fi). Większość operatorów VoWi-Fi dostarcza obecnie tylko usługi WiFi, ale niektórzy zaczynają już oferować usługi FMC, łącząc usługi komórkowe z VoWi-Fi. Przewiduje się wzrost zainteresowania usługami FMC wykorzystującymi WiFi. Obecnie obserwowany jest znaczący wzrost ilości hotspotów np. w W.Brytanii ilość hotspotów prawie się podwoiła pomiędzy czerwcem 2005 a czerwcem 2006 (z 8500 do 14600). Na dostarczanie usług FMC mogą mieć wpływ oprócz WiFi nowe technologie bezprzewodowe takie jak mobile WiMax. Jednym z czynników mających wpływ na przyszłe kierunki zmian jest powszechne stosowanie telefonów komórkowych. W 27 krajach Unii procent gospodarstw domowych mających jedynie telefon komórkowy wynosi 22% (koniec 2006r.)41 Innym czynnikiem, który należy brać pod uwagę w kontekście FMC jest stosunek liczby połączeń komórkowych do liczby wszystkich połączeń głosowych. Ta proporcja jest bliska 70% w Finlandii, ponad 50% w Austrii, ponad 40% we Francji i około 30% w Wielkiej Brytanii, natomiast w Niemczech proporcja ta wynosi zaledwie 12%.42 To stwarza możliwość dla operatorów komórkowych w Niemczech przejęcia części rynku od operatorów sieci stałych, szczególnie przez dostarczanie usług typu ,,strefa domowa’’ (home- zone services). Takie usługi obecnie są wdrażanie lub przygotowywane do wdrożeń wielu krajach Europy (np. Irlandii, W. Brytanii, Portugalii). FMC dotyczy głównie usług połączeń głosowych, ale w coraz większym stopniu, będzie dotyczyć również realizacji konwergentnych aplikacji i usług multimedialnych. Obecnie operatorzy występują z rozbudowanymi ofertami usług, obejmujących głos, dane, wideo jak w przypadku oferty tzw. usługi Triple Play, a także ostatnio usług obejmujących głos, dane, wideo i usługi mobilne (usługa Quadro Play). W takich pakietach operatorzy oferują przede wszystkim podstawowe, najbardziej popularne wśród użytkowników usługi jak: telefonia, telewizja, i dostęp do Internetu licząc na uzyskanie licznych odbiorów, przy czym w zakresie telefonii panuje tendencja oferowania telefonii cyfrowej VoIP, w zakresie telewizji - telewizji cyfrowej IPTV z możliwością interakcji, a w zakresie Internetu – Internetu szerokopasmowego o większych przepływnościach niż dotychczas oferowane. Realizacja FMC ma zapewnić operatorom korzyści w postaci nowych źródeł dochodów i przyczynić się do utrzymania klientów. Jednakże osiągnięcie tego celu jest ściśle związane z możliwościami sieci (w tym takimi, które umożliwiają wprowadzenie zaawansowanych usług wymagających odpowiedniego pasma, zapewnienia jakości, odpowiedniego zasięgu oraz małych opóźnień), z rodzajem zastosowanych technologii dostępowych oraz z możliwościami terminali końcowych. Szybko postępujący rozwój technologii (w szczególności technologii IP i technik kompresji), zmiany regulacji prawnych ułatwiające konkurencję, upowszechnienie Internetu i wynikające z tego wzrastające zainteresowanie usługami bazującymi na przekazie obrazu, doprowadziły do nowych tendencji zapewnienia oferowania kompleksowego pakietu 41 42 Eurobarometr, E-Communications Household Survey, 2007 j.w. 74 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” usługowego przez rożne istniejące dotychczas sieci i zmierzanie w kierunku tworzenia wielousługowych platform cyfrowych w oparciu o istniejącą infrastrukturę dostępową. W sieciach telewizji kablowej HFC, służących do tej pory jedynie do dostarczania programów telewizyjnych, zaczynają upowszechniać się usługi transmisji danych (zgodnie z przyjętym standardem DOCSIS [Data Open Cable Service Interface]), jak również usługi telefonii VoIP. Powszechne jest świadczenie razem z pakietem programów telewizyjnych i radiowych, usług dostępu do zasobów sieci Internet. Systemy szybkiej transmisji danych pozwalają również na oferowanie bardziej zaawansowanych usług multimedialnych w tym usług interaktywnych oraz tzw. usług biznesowych, wymagających łączy o wysokiej przepustowości i gwarantujących zachowanie ciągłości i spełnienia wymagań co do jakości transmisji. Sieci wywodzące się z telefonii stacjonarnej rozwijają usługi szybkiej transmisji danych (xDSL) z możliwościami świadczenia usług telewizyjnych. Pasmo w kierunku zwrotnym dostępne w technologii xDSL otwiera dostawcy usług potencjalne możliwości świadczenia różnych usług multimedialnych zorientowanych na komunikację w czasie rzeczywistym. Sieci xDSL mogą być we względnie prosty sposób przystosowane do obsługi ruchu charakteryzującego się znaczną zawartością ruchu „unicastowego” i ruchu w kierunku zwrotnym. Ruch w typu „unicast” oznacza oddzielne strumienie wideo przekazywane przez sieć do każdego odbiorcy, w przeciwieństwie do ruchu typu „multicast”, gdzie jeden strumień jest replikowany do wielu odbiorców. Stosowanie techniki „multicast” wymaga wykorzystywania w sieci dużo większej szerokości pasma niż w przypadku techniki „unicast,” gdyż każdy użytkownik otrzymuje pełną informację i ma w jednym czasie dostęp do wszystkich przekazywanych treści (programów telewizyjnych, treści typu wideo itp.). Technika „unicast” posiada cechę atrakcyjną dla dostawców usług; na jej bazie można budować bardziej zróżnicowane usługi (w tym tzw. usługi ukierunkowane na użytkownika), przy wykorzystaniu dostępnych w sieci (szkieletowej) treści przekazywanych przy użyciu techniki „multicast” lub techniki rozsiewczej ,,broadcast”. Sieci xDSL mają pod tym względem przewagę nad sieciami kablowymi. To samo zjawisko występuje w sieciach dedykowanych do transmisji danych (Ethernet, FTTx), w których to powszechne staje się wykorzystanie zasobów pod usługi telefoniczne VoIP, multimedialne (wideokonferencje, IP streaming) stwarzające możliwość dostarczania telewizji i wideo na żądanie (PPV, VoD). Do niedawna instalowanie sieci FTTx było jednak zbyt kosztowne i skomplikowane. Standaryzacja tej technologii, w połączeniu z obniżeniem kosztów sprzętu i instalacji, spowodowały zmianę takiego stanu rzeczy i otwarcie przed nią drogi do upowszechnienia. W wielu krajach np. w Japonii, Hong Kongu, Singapurze, Kanadzie, ta technologia jest obecnie stosowana na dużą skalę. Region Azji i Pacyfiku ma najwięcej sieci dostępowych wykonanych w technologii FTTx , w Japonii w 2005 r. liczba abonentów korzystających z FTTH wrosła do 88%. Uruchamianie sieci typu FTTx stanie się w niedługim czasie koniecznością z punktu widzenia utrzymania się dostawcy usług na rynku oraz zatrzymania klientów. Optyczna sieć dostępowa jest najlepszą gwarancją dla klienta, że operator sieci posiada infrastrukturę niezbędną do świadczenia pożądanych usług, do bycia konkurencyjnym oraz do utrzymania swoich abonentów. Implementowanie nowych rozwiązań technologicznych, zmiany infrastruktury różnych sieci dostępowych sprawiają, że każda z tych sieci będzie docelowo interaktywną, cyfrową platformą dostępową, w której dostępne będą trzy główne rodzaje usług: transmisja danych, telefonia i telewizja. 75 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Takie uniwersalne sieci dostępowe będą docelowo stanowiły platformę dla wdrażania usług zintegrowanych, których przykładem jest usługa Triple Play. Obecnie realizacja usług szerokopasmowych wchodzących w skład pakietu Triple Play możliwa jest w różnych sieciach i w oparciu różne technologie. Dostawcy usług i sieci wprowadzający usługę Triple Play dążą, o ile to możliwe, do maksymalnego wykorzystania istniejącej infrastruktury, funkcjonujących systemów i poczynionych inwestycji i innych dostępnych zasobów swoich sieci. Jednakże w wielu sieciach konieczne są nowe inwestycje w infrastrukturę i inne niezbędne zmiany dla przygotowania tych sieci do zwiększonego zapotrzebowania na pasmo, konieczności wdrożenia mechanizmów jakości QoS [Quality of Service] oraz innych wymagań zapewniających prawidłowe funkcjonowanie usług telefonii i wideo. Na rynku światowym są operatorzy, którzy tę usługę już wdrożyli i z zyskiem eksploatują. Wielu operatorów (m.in. w Europie) rozpoczęło jej świadczenie. 5.5. Koncepcja sieci NGN z zastosowaniem rozwiązania IMS Wielu operatorów planuje przyjęcie koncepcji sieci NGN z wykorzystaniem wielousługowej platformy IMS [IP Multimedia Subsystem] (rys.5.4) jako docelowego rozwiązania dla własnych sieci. Zainteresowanie IMS wzrasta i system ten staje się atrakcyjny się w skali globalnej. Jak wynika z publikacji IMS Forum z końcem 2007 roku około 100 operatorów na świecie rozpocznie proces implementacji w swoich sieciach strategii wdrażania IMS. Wiodący operatorzy w Europie (włączając British Telecom, BTT, FT, France Telecom), w USA, w Kanadzie, Australii, Chinach, Hong Kongu, Japonii zapowiadają wykorzystanie IMS jako rozwiązania dla realizacji już w najbliższych latach usług takich jak VoIP, wideotelefonia, konferencje multimedialne, wideo, ,,push-to-talk over cellular’’ i innych. Również niektórzy operatorzy regionalni a nawet lokalni (np. regionalny operator JSC Sakhatelecom w Rosji ogłosił w 2006 r. plany wdrożenia NGN w oparciu o IMS (przy współpracy z Alcatelem, bazując na urządzeniach Alcatela) i będzie oferował swoim klientom różne usługi NGN, takie jak: IP Centrex, wideo-konferencje, prywatne sieci wirtualne i system unifikacji wiadomości, jak i wzbogacone usługi internetowe. 76 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.4 Ogólny model sieci z IMS43 W celu zaprezentowania modelu sieci NGN wykorzystującego platformę usługową IMS, poniżej w ogólny sposób przedstawiono IMS i opisano architekturę sieci NGN bazującej na IMS, a następnie wyszczególniono główne argumenty uzasadniające wybór tej koncepcji sieci przyszłości. 5.6. Ogólna charakterystyka platformy IMS Usługowa platforma IMS [IP Multimedia Subsystem] to system przeznaczony do realizacji usług multimedialnych dedykowany do zastosowania w szkielecie sieci telekomunikacyjnych. IMS (określany również jako podsystem multimedialny IP) posiada standaryzowaną architekturę i określone w standardach funkcjonalności. W strukturze IMS zdefiniowane (zestandaryzowane) zostały bloki funkcjonalne współpracujące ze sobą oraz z sieciami, w których IMS jest zaimplementowany. Współpraca ta przebiega za pośrednictwem zestandaryzowanych punktów styku (interfejsów) i przy wykorzystaniu zestandaryzowanych protokołów, wśród których dominującą role odgrywa protokół SIP. IMS zaprojektowany i przeznaczony został jako dedykowana platforma do realizacji usług multimedialnych bazujących na transmisji pakietowej wykorzystującej w warstwie transmisyjnej protokole IP (rys.5.5). 43 IMS: Walled in or Open Does the Open IMS exist’ Colin Pons (Kpn) - 2006 77 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.5 Model sieci z IMS w szkielecie sieci (z wyszczególnieniem różnych rodzajów dostępu) IMS zapewnia transport ruchu sygnalizacyjnego i danych dla usług multimedialnych w infrastrukturze IP, łączenie różnych mediów w ramach jednej sesji i gwarancję parametrów QoS, stosownie do rodzaju wykorzystywanych mediów oraz dzielenie zasobów sieciowych w celu wspólnego ich wykorzystywania przez wiele aplikacji. Umożliwia konwergencję usług oraz sieci stacjonarnych i ruchomych. Dostęp do usług jest możliwy z dowolnej sieci dostępowej (przewodowej lub radiowej). Obsługuje połączenia telefoniczne i sesje IP realizowane za pośrednictwem sieci CATV, DSL, Wi-FI, WiMax, CDMA, GSM/EDGE/UMTS. Zapewnia współpracę między systemami telefonii tradycyjnej i rozwiązaniami bazującymi na technologii IP. 5.7. Architektura platformy IMS Architekturę platformy IMS została pierwotnie zdefiniowana przez grupę 3GPP (Third Generation Partnership Projekt) we współpracy z Parlay w ramach prac standaryzacyjnych nad siecią UMTS. Platforma IMS opracowana i przeznaczona została dla dostarczania usług multimedialnych opartych na protokole IP w sieci UMTS. Na rysunku 5.6 przedstawiono schemat blokowy architektury IMS wg GPP. 78 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.6 Schemat blokowy architektury IMS wg 3GPP44 W systemie IMS można wyodrębnić następujące najważniejsze elementy: 1. HSS [Home Subscriber Server] – centralna baza danych użytkowników, zawierająca informacje o profilach, dane identyfikacyjne i inne dane o wszystkich użytkownikach systemu. 2. CSCF [Call Session Control Function] – jednostka centralna zarządzająca wszystkimi sesjami użytkowników. 3. MGCF [Media Gateway Control Function] – brama medialna umożliwiająca zestawianie połączeń do klasycznych sieci głosowych PLMN/PSTN, odpowiedzialna za konwersję sygnalizacji między protokołami SIP i ISUP oraz zarządzanie bramami dostępowymi. 4. MRFC [Multimedia Resource Function Controller] – element zarządzający zasobami sieciowymi w celu realizacji multimedialnych połączeń konferencyjnych. Bardziej szczegółowy opis funkcji poszczególnych elementów architektury wyszczególnionych na rys.5.6 zamieszczono w punkcie 5.15. Szeroka akceptacja rozwiązania 3GPP IMS w świecie telekomunikacyjnym sprawiła, że IMS przyjęto jako architekturę dla realizacji usług konwergentnych i podjęto dalsze działania w ramach prac standaryzacyjnych nad sieciami telekomunikacyjnymi nowej generacji. Znormalizowana przez 3GPP technologia IMS została zaakceptowana przez Komitet techniczny ETSI TISPAN (zajmujący się standaryzacją obecnych i przyszłych rozwiązań sieci konwergentnych z uwzględnieniem aspektów sieci stacjonarnych) i została przyjęta jako podstawa do opracowania standardowego rozwiązania platformy usługowej sieci następnej generacji. Pierwotna wersja IMS opracowana przez 3 GPP jest ciągle rozwijana w kolejnych wersjach standardów (3 GPP Release 5/6/7), które są dostępne na stronie http://www.3gpp.org/Specs. 44 3GPP 79 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Prace standaryzacyjne prowadzone na forum ETSI polegają głównie na adaptowaniu i rozszerzaniu standardów opracowanych przez 3GPP, o aspekty dotyczące sieci sieci stacjonarnej. Standardy powstałe w organizacjach: 3GPP (dla UMTS) oraz 3GPP2 (dla CDMA 2000) zostały uwzględnione w prowadzonych przez ITU pracach nad globalnym standardem dla sieci NGN. ITU-T włączyło również opracowaną przez ETSI koncepcję NGN Release 1 i przygotowuje na bazie dokumentów ETSI TISPAN własne dokumenty dotyczące NGN. Dokumenty standaryzacyjne ETSI TISPAN dotyczące sieci NGN dla wersji NGN Release 1 i NGN Release 2 są dostępne na stronie http://www.etsi.org/. 5.8. Koncepcja sieci NGN z wykorzystaniem platformy IMS wg ETSI TISPAN Koncepcja sieci NGN przyjęta ETSI TISPAN bazuje na zdefiniowanej przez organizację 3GPP multimedialnej platformie IMS. W opracowanych przez ETSI TISPAN standardach dla sieci następnej generacji: ETSI TISPAN NGN Release 1 i Release 2 usługowa platforma IMS stanowi rdzeń sieci NGN i określana jest jako ,,core IMS’’ lub TISPAN IMS. Architektura TISPAN IMS jest się wspólną architekturą dla sieci stacjonarnych i ruchomych, która umożliwia obsługę, zarówno usług szerokopasmowych dostępów stacjonarnych, jak również usług dostępu ruchomego 3GPP. Użytkownicy końcowi IMS, dołączeni poprzez technologie dostępu stacjonarnego i mobilnego mogą zestawiać między sobą sesje z gwarantowaną jakością QoS. Pierwsza wersja ETSI TISPAN IMS (zdefiniowana w oparciu o znormalizowane przez 3GPP rozwiązanie IMS) z uwzględnieniem niezbędnych funkcjonalności dla sieci stacjonarnej, rozszerzona o obsługę stacjonarnych dostępów xDSL, FTTx, czy WLAN została opublikowana w marcu 2006r. jako ,,Final draft ETSI ES 282 007 V1.1.1”. W trakcie prac nad wersją R1 podjęto prace nad kolejną wersją sieci opartą na IMS, określoną jako TISPAN NGN R2, która będzie dostarczała bardziej zawansowane usługi, m.in. takie jak dodatkowe możliwości związane z mobilnością i nomadyzmem, usługę IPTV i inne nowe usługi. Przewiduje się, że standaryzacja TISPAN NGN R2 zostanie zakończona w 2007r. Prace na rzecz standaryzacji IMS w zakresach takich np.: jak protokoły, usługi, współpraca protokołów na stykach sieci PSTN, sieci dostępowych i innych, z platformą IMS prowadzą (oprócz 3GPP, 3GPP2 i ETSI TISPAN), także inne organizacje w tym: IETF, ITU, OMA, ATIS, ANSI). 80 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5.9. Ogólna architektura sieci NGN TISPAN Rys.5.7 Ogólna architektura sieci NGN TISPAN145 Opis architektury (przedstawionej na rys.5.7) i funkcjonalności sieci TISPAN NGN przedstawiono w punkcie 5.15, w podpunktach 5.15.1-10. W punckie 5.15.11 opisano obszernie mozliwości IMS w zakresie świadzacznia usług, przy czym wymieniono główne grupy usług, opisano aspekty świadczenia usług multimedialnych, opisano aspekty emulacji usług PSTN/ISDN. W punkcie 5.15.11 scharakteryzowano również podstawowe funkcjonalności platformy usługowej IMS umożliwiające realizację nowych usług w sieciach IP (w tym np. kwestie: negocjacji i zarządzania sesją multimedialną, zarządzania jakością usług QoS [Quality of Service], zarządzania mobilnością). 5.10. Uzasadnienie dla stosowania koncepcji sieci NGN opartej na IMS TISPAN Poniżej podano główne agrumenty uzasadniające stosowanie koncepcji sieci opartej na IMS (zgodnej z zaleceniami ETSI TISPAN). 1. W przytoczonej koncepcji sieci NGN zastosowana jest technologia IMS, która w zakresie wersji 3GPPP Release 6 jest zestandaryzowana, a w zakresie wersji 3GPP Release 7 finalizacja procesu standaryzacji jest zapowiadana na koniec 2007r. Proces standaryzacji będzie kontynuowany, gdyż wymaga tego rozwój technologii i usług. 2. Koncepcja NGN wykorzystująca IMS w strukturze sieci, także podlega standaryzacji (ETSI, ITU-T), co pozwala na uzyskanie kompatybilności urządzeń i umożliwia współpracę różnych sieci, również sieci różnych operatorów. 45 ETSI ES 282 001 81 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 3. Standaryzacja obejmuje także proces testowania urządzeń, interfejsów i protokołów stosowanych w platformie IMS, co gwarantuje zgodność parametrów urządzeń ze standardami, upraszcza proces implementacji urządzeń w sieci i zapewnia warunki do poprawnej współpracy różnych sieci. (Testy, których celem jest ocena współdziałania systemów IMS różnych producentów oraz sprawdzenie, czy aplikacje multimedialne różnych producentów współdziałają harmonijnie między infrastrukturami różnych operatorów, prowadzi m.in. organizacja GSM Association). 4. Technologii IMS jest już obecnie przygotowana (gotowa) do wdrożenia. Wszystkie elementy składowe architektury IMS, w postaci urządzeń (wraz z wymaganym oprogramowaniem) są już obecnie dostępne na rynku. 5. Możliwość współdziałania elementów składowych systemu pochodzących od różnych dostawców, powoduje wzrost konkurencji i większą niezależność operatorów od dostawców oraz udostępnienie rynku aplikacji mniejszym firmom. 6. Sieci NGN zbudowane z wykorzystaniem architektury IMS wpisują się w założony warstwowy model sieci (rys. 2) i cechuje je oddzielenie warstwy transportowej i warstwy urządzeń końcowych od warstwy sterowania sesją. 7. Realizacja funkcjonalności platformy usługowej IMS przebiega przy wykorzystaniu zestandaryzowanych protokołów, głównie protokołu sterującego warstwy aplikacyjnej SIP [Session Initiation Protocol], odpowiedzialnego za zarządzanie i sterowanie połączeniami (sesjami). 8. Sieci NGN TISPAN zbudowane z wykorzystaniem architektury IMS zapewniają konwergencję usług przewodowych i bezprzewodowych, kompatybilność z istniejącymi usługami zawansowanych sieci inteligentnych. 9. Sieci NGN TISPAN zapewniają transparentną współpraca z sieciami TDM, z innymi sieciami np. siecią Internet, a także koegzystencję i współpracę sieciami dostępowymi wykonanymi w różnych technologiach. 10. Rozwiązania oparte na architekturze IMS będą umożliwiać dostawcom uproszczenie i przyspieszenie procesu implementowania usług, m.in. dzięki zastosowananiu interfejsów otwartych i aplikacji programowych API [Application Programming Interfaces] dla wprowadzania nowych usług dostarczanych przez dostawców usług i strony trzecie. 11. Dzięki temu, że IMS zapewnia jedno standardowe środowisko dla wszystkich usług, wprowadzanie nowych usług, jak i zastępowanie już istniejących nowymi, jest stosunkowo korzystne pod względem kosztów. 12. Zastosowanie IMS powoduje zorientowanie systemu w kierunku szybkiego tworzenia usług multimedialnych. 13. IMS daje użytkownikom możliwość konwergencji usług sieci stacjonarnych i ruchomych. Umożliwia dostępu do wielu, wygodnych dla użytkownika, nowych usług, z dowolnego miejsca i w dowolnym czasie, m.in. użytkownik może jednocześnie transmitować głos i dane w dowolnej kombinacji (np. może rozpocząć grę na swoim mobilnym telefonie i jednocześnie rozmawiać o przebiegu gry. Zapewnia możliwość świadczenia usług mieszanych (usługi głosowe i komunikacyjne czasu rzeczywistego [Instant Messaging]), dostęp do jednego profilu użytkownika dla różnych usług. 14. Usługi oferowane użytkownikowi na bazie IMS, chociaż mogą być skomplikowane pod względem realizacji są tak konstruowane, aby zapewnić użytkownikowi jak największą prostotę z ich korzystania. 15. Zastosowanie IMS zapewnia neutralność usługową. 82 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 16. Usługi oferowane przez IMS są ukierunkowane na klienta indywidualnego jak również biznesowego. 17. Zastosowanie w sieci platformy IMS usprawnia proces zarządzania siecią, usługami (umożliwia m.in. zarządzanie sesją z udziałem wielu serwerów komunikacyjnych czasu rzeczywistego). 18. Umieszczenie profili abonenckich w jednym punkcie sieci ułatwia operatorom zarządzanie siecią a abonentom możliwość sterowania opcjami abonowanych usług. 19. Platforma usługowej IMS umożliwia zapewnienie jakości QoS, w tym dla usług czasu rzeczywistego. 20. IMS zapewnia mechanizmy dla uwierzytelniania. 21. Zastosowanie IMS usprawnia proces bilingu użytkowników końcowych. 22. Sieci NGN zbudowane w oparciu o IMS spełniają wymaga się dostarczania funkcjonalności mobilności. 23. Zastosowanie wspólnych aplikacji działających w sieciach stacjonarnych i ruchomych spowoduje wzrost roli sieci stacjonarnej, która – dzięki obecnie wdrażanym szerokopasmowym rozwiązaniom łączy abonenckich xDSL – zapewni łączność typu „dostępny wszędzie” (Always-on) abonentom sieci stacjonarnych. 24. Zbudowanie sieci w oparciu o system IMS i jej eksploatacja wg prognoz jest korzystna dla operatorów (zmniejszenie kosztów eksploatacji, większe zyski, możliwość szybkiego i efektywnego pod względem kosztów, wprowadzania różnorodnych usług, sprawne zarządzanie siecią i danymi o abonentach, sprawny billing również on-line i inne). 25. Korzyści z sieci następnej generacji, budowanych w oparciu o architekturę IMS osiągną również użytkownicy. Chociaż architektura IMS została opracowana dla potrzeb sieci ruchomych, to według opinii ekspertów największe korzyści jej zastosowania osiągną operatorzy sieci stacjonarnych i sieci telewizji kablowej. Obecnie wzrasta liczba producentów telekomunikacyjnych, którzy oferują urządzenia do tworzenia infrastruktury IMS. Wielu z nich poddaje swoje urządzenia testom na zgodność ze standardami i możliwość współpracy z rozwiązaniami innych producentów. Z przestawionej argumentacji wynika, że IMS jest bogatym funkcjonalnie i dojrzałym do wdrożeń rozwiązaniem. Analiza obecnych kierunków rozwoju sieci i planów wiodących na świecie operatorów wskazuje na to, iż podsystem IMS będzie w przyszłości docelowym rozwiązaniem technicznym wprowadzanym w sieciach telekomunikacyjnych i w oparciu o ten system będzie przekształcana większość sieci operatorów. Z uwagi na to oraz ze względu na zalety technologii IMS wskazne jest, aby w prespektywicznych planach rozwoju sieci telekomunikacyjnych w Polsce, uwzględniona została przedstwiona koncepcja sieci bazująca na IMS. 5.11. Ogólne wymagania na parametry sieci pod katem wdrożenia IMS Przyjęcie modelu sieci NGN bazującego na IMS wymaga zmian w szkielecie sieci i warstwie dostępowej. Zmiany te mogą mieć charakter ewolucyjny, gdyż IMS może współpracować z istniejącą infrastrukturą dostępową, przy czym oczywiście możliwość realizacji usług i jakość usług będzie ograniczona. W celu zapewnienia wdrożenia, a w przyszłości możliwości wykorzystania bez ograniczeń oferowanych przez IMS funkcjonalności (w szczególności w zakresie realizacji 83 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” usług) szkielet sieci powinien być dostosowany do ogólnych wymagań dla sieci NGN (formułowanych w standardach np. przez ETSI TISPAN). Podstawą istotną cechą IMS jest jak wyżej wspomniano możliwość współpracy z różnego rodzaju sieciami dostępowymi tak istniejącymi jak i tymi, które pojawią się w przyszłości, co wynika z zastosowanych w architekturze IMS standaryzowanych interfejsów tzw. punktów referencyjnych i dedykowanych bloków współpracy z sieciami (wymienionych w punkcie 5.15). Jednakże, aby zapewnić możliwość realizacji usług wymagających dużych przepływności (usługi multimedialnych) sieć dostępowa powinna być siecią szerokopasmową. Powinna zapewniać dostarczenia usług o wymaganej stosownej do rodzaju usługi jakości, czyli powinna spełniać wymagania QoS. Powinna również zapewniać aspekty bezpieczeństwa (m.in. procesy identyfikacji i uwierzytelniania). Realizacja usług szerokopasmowych wchodzących w skład już obecnie oferowanych pakietów usług np. Triple Play, w szczególności interaktywnych usług multimedialnych narzuca nowe wymagania dla sieci transmisyjnych (zarówno dla sieci szkieletowych jak i sieci dostępowych). W przyszłości wraz ze wzrostem możliwości uświadczenia usług, takie wymagania mogą jeszcze wzrastać. Wymagania te wynikają przed wszystkim z konieczności przekazywania szerokiego zakresu usług typu wideo (wideo na żądanie, interaktywne przekazy telewizji cyfrowej, interaktywne gry, usług personalizowane i inne) do realizacji, których konieczna jest dwukierunkowa komunikacja w czasie rzeczywistym, umożliwiająca pobieranie, zapisywanie i odtwarzanie treści typu wideo i audio. Ponadto wymagania te związane są ze specyficzną charakterystyką materiału audio-wideo (duże pliki, długi czas trwania pojedynczej sesji, duża objętość pasma, podział plików na fragmenty). Rozwój technologii cyfrowej, technik kompresji danych, standaryzacja protokołów transmisji i urządzeń telekomunikacyjnych stworzyły możliwość użycia cyfrowych sygnałów telewizyjnych oraz przekazów cyfrowych związanych z realizacją usług i aplikacji w sieciach transportowych, tak w sieciach szkieletowych jak i dostępowych. Przez takie sieci telewizja cyfrowa i różne usługi multimedialne mogą być obecnie dystrybuowane do abonentów. Implementowanie nowych usług szerokopasmowych stawia przed sieciami nowe wymagania, z których kluczowe staje się: − poradzenie sobie ze zwiększonym zapotrzebowaniem na pasmo i wprowadzenie mechanizmów obsługi poziomów jakości QoS – niezbędnych do poprawnego funkcjonowania usług telefonicznych VoIP, wideo i innych usług multimedialnych; − zapewnienie warunków dla sprawniej dwukierunkowej komunikacji z możliwością kontroli i zarządzania informacjami przez użytkownika, (co m.in. wymaga stosowania kanałów zwrotnych o odpowiednio dużej przepustowości), − zapewnienie bezpieczeństwa komunikacji, pozwalające na bezpieczne działania w sieci tak operatora jak i użytkownika końcowego, − zachowanie „niezależność aplikacji” i separacja usług (np. usługi dostępu do Internetu, usług wideo) przy jednoczesnej integracji transmisji różnego rodzaju przekazów (wideo, dane, głos) w danej sieci, − zaimplementowanie platform do gromadzenia, przechowywania i udostępniania treści (w postaci urządzeń - serwerów aplikacji, filmów itp. lub postaci sieci dystrybucji treści), − wdrożenie systemów bilingowych pozwalających na obsługę pakietów Triple Play, − wdrożenie platform usprawniających zarządzanie usługami w sytuacji różnych, pakietów i różnych modeli biznesowych oferowania usługi, 84 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” − sprawne zarządzanie siecią (w zakresie konfiguracji i rekonfiguracji urządzeń, utrzymania systemów dla zapewnienia ciągłości i jakości świadczonych usług, wykrywania i zarządzania uszkodzeniami). Liczba aplikacji i użytkowników rośnie gwałtownie i będzie rosła, mimo doskonalenia metod kompresji. Większość dostawców usług uważa, że będzie to wymagało przepływności rzędu 20 Mb/s na jedno gospodarstwo domowe, co już uważa się za minimum i to przy założeniu wykorzystania następnej generacji kodeków wideo. Dziś trudno jest dokładnie określić, jakie będą wymagania użytkowników usług sieci NGN, jednakże wielu operatorów przewiduje znaczny wzrost zapotrzebowania zawłaszcza w sytuacji oferowania pakietów wielousługowych (Multi play offers). Już obecnie prognozuje się, że sieci dostępowe w przyszłości powinny być zdolne do dostarczania przepływności rzędu do 100Mbps dla użytkowników indywidualnych, a dla użytkowników biznesowych przepływności rzędu 1Gb. W tej sytuacji wiele krajów, głównie azjatyckich stawia na technologię VDSL, a przede wszystkim na technologię FTTx. Dziś oferowane w sieciach operatorów maks. przepływności są bardzo różne w różnych krajach (np.8 Mbps w W. Brytanii, 24 Mbps we Francji, 20Mbps w Maroku, 100 Mbps w Japonii, Korei Pł. Hong Kongu i Singapurze). Zwiększające się wymagania na przepływność są bardzo ważne dla wszystkich części architektury systemowej i dotyczą nie tylko sieci dostępowej, ale także sieci szkieletowej, stanowiącej centrum systemu transmisji pomiędzy siecią dostępową a dostawcami serwisów. W tej sieci następuje agregacja coraz większego ruchu, co wymaga zapewnienia coraz większych przepływności- przepływności gigabitowych. Do niedawna dominowała w sieciach szkieletowych (MAN i WAN) technologia ATM. Ponieważ zapotrzebowanie na pasmo nadal jednak rośnie, głównie za sprawą aplikacji multimedialnych, instalowana w szkielecie sieci metropolitalnej technologia ATM (155, 622 Mb/s) jest zastępowana przez sprawdzone i pozwalające na osiąganie większych szybkości transmisji rozwiązania Ethernetowe 1-10 Gb/s. Sieć wykonana zgodnie ze standardem Ethernet jest teraz prostsza i tańsza w budowie oraz eksploatacji od sieci ATM. Sieci Ethernet IP łączą w sobie stosunkowo niewygórowany koszt budowy, z możliwością stosowania protokołu MPLS niezbędnego do zagwarantowania odpowiedniego poziomu jakości świadczenia usługi QoS [Quality of Service]. Implementacja protokołu IP w szkielecie sieci optycznej do technologii transportu optycznego DWDM oraz możliwość ramkowania przekazów IP zgodnie ze standardem Ethernetu prowadzi do uproszczenia architektury sieci do struktury IP/DWDM, co z kolei umożliwia wdrożenie jednolitego sterownia opartego na przełączaniu etykietowanym MPLS [Multiprotocol Label Switching], które pozwala na rozwiązanie wielu problemów m.in. z agregowaniem ruchu w przeciążonych obszarach sieci. Sieć dostępowa, która „pokrywa” ostatni odcinek transmisji do końcowego odbiorcy spełnia funkcję transportującą dane z głównej sieci do użytkownika i w przypadku usługi interaktywnej również w kierunku zwrotnym. Sieć ta musi spełniać znacznie większe wymagania niż dotychczas, gdy abonentom oferowana jest interaktywna telewizja cyfrowa i inne nowe usługi oraz aplikacje interaktywne. Przekazy cyfrowe związane z tymi usługami niosą za sobą przede wszystkim wymagania na przepływność i interaktywność. W tym samym czasie inne usługi, takie jak: usługa telefonii, transmisja umożliwiającą dostęp do Internetu, transmisja danych, programy telewizyjne muszą być oferowane, przy wykorzystaniu tej samej infrastruktury. JTransmisja przekazów telewizyjnych i wideo oraz różnych innych usług multimedialnych możliwa jest dzięki rozwojowi technik kompresji, które pozwalają w zdecydowany sposób, ograniczyć przepływność transmitowanych strumieni cyfrowych. 85 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Aktualnie, powszechnie jest stosowana technika kompresji, realizowana w oparciu o zbiór standardów MPEG [Motion Picture Experts Group] dotyczących dekodowania sygnałów audio - wideo do skompresowanej postaci cyfrowej i odwrotnie. Najpowszechniej stosowana jest wersja MPEG-2, który pozwala na transmisję sygnałów wideo z przepływnością rzędu 2 - 3Mb/s, czyli w granicach możliwości urządzeń xDSL. Następcą MPEG-2 przynoszącym poprawę jakości kodowania jest standard MPEG-4 oraz standard H.264. Dzięki wprowadzeniu tych standardów możliwa jest redukcja przepływności dla przekazów wideo do 1 Mb/s, co odpowiada możliwościom powszechnie stosowanych urządzeń ADSL. Korzystając z nowego standardu kodowania sygnału wizyjnego MPEG-4- zarówno dla sygnału TV jak i VoD - użytkownicy będą mogli korzystać z kilku strumieni TV/VoD jednocześnie. Atrakcyjna jest również technika Microsoftu (WM9) wykorzystywana w Microsoft Windows Media 9, ponieważ jest ona dostępna w większości komputerów PC oraz przystawek STB pracujących pod kontrolą systemu Windows. W EJ Transmisja skompresowanych, cyfrowych sygnałów video poprzez sieci, od kodera MPEG do miejsca przeznaczenia, wymaga wysoce efektywnego medium transportowego. Przepływności wymagane dla usług w ramach pakietu Triple Play są różne. W przeciwieństwie do standardowej usługi szybkiego dostępu do Internetu, w której większość operatorów oferuje usługę w ramach modelu „best effort” – a więc w takim, w którym dostajemy transfer najlepszy z możliwych w danej chwili, usługi IPTV muszą mieć zagwarantowaną minimalną przepływność. Jeśli tego postulatu się nie zrealizuje, w efekcie widza mogą dotknąć bardzo niepożądane skutki: wystąpienie efektów poklatkowych, interpolacje, utrata synchronizacji czy wręcz przerwanie połączenia. To z kolei wymaga wprowadzenia do sieci „inteligencji”, której zadaniem jest rozpoznawanie rodzaju obsługiwanej usługi. Wprowadzenie usług telewizyjnych znacznie zwiększyło zapotrzebowanie na pasmo w sieci. Jeden standardowy kanał telewizyjny MPEG-2 wymaga transferów rzędu 3 Mb/s, a kanały telewizji o wysokiej rozdzielczości HDTV potrzebują aż 15 Mb/s (MPEG-2) lub 6 Mb/s (MPEG-4). Podobnie, każdy przekaz wideo o wysokiej jakości, mimo stosowania coraz wydajniejszych technik kodowania obrazu stanowi znaczące obciążenie dla sieci. Dla usługi ,,wideo na żądanie’’ (VoD) wymagana jest przepływność rzędu 3 Mb/s..Najnowszy koder H.264 zmniejsza te wymagania do około 2-2,5 Mb/s. Zapowiadana nowa generacja kodeków ma obniżyć wymagania na pasmo do 1,5 Mb/s. Jednakże upowszechniana HDTV wymaga pięciokrotnie większego pasma niż sygnał telewizyjny w systemie PAL. Podczas seansów dla wielu użytkowników jednocześnie, zwiększa się odpowiednio wymagania na pasmo. Dostęp do kilkudziesięciu, a niekiedy kilkuset aplikacji szerokopasmowych (telewizyjnych i filmowych) może wymagać przepływności sięgającej nawet 1 Gb/s. Aby sprostać wymaganiom na przepływność konieczne jest nie tylko zwiększanie przepływności samych łączy, ale również ograniczanie ilości danych jakie są do przesłania w sieci. Służą temu różne techniki przesyłania danych (transmisja multicastowa, unicastowa). Sieć dostępowa powinna obsługiwać transmisję unicastową – a więc wysyłać tylko te treści, których abonent sobie życzy, w przeciwieństwie do transmisji multicastowej zakładającej emisję zawartości wszystkich kanałów (analogie z telewizją tradycyjną – niezależnie czy użytkownika interesuje dany kanał, jest on transmitowany przez nadawcę do wszystkich). Innym sposobem ograniczenia pasma jest stosowanie wspomnianych wcześniej coraz efektywniejszych sposobów kompresji obrazu. 86 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Inny, bardzo istotny, aspekt stanowi ziarnistość pasma. Obecnie wykorzystanie przepływności polega na transmisji „bloków” w dostępnych przedziałach czasowych. Bloki te bazują na zwielokrotnianiu wartości 64 Kb/s, tak jak: 2, 8, czy 34 Mb/s. Bardziej efektywnym rozwiązaniem jest możliwość przydzielania pasma w sposób elastyczny (tzw. dynamicznie przydzielane pasmo), w zależności od wymagań danych usługi czy aplikacji. W praktyce wymagania „na przepływność” ustalane są w momencie ustabilizowania połączenia pomiędzy punktami przeznaczenia transmisji. Zaawansowane usługi wymagają nie tylko wystarczającego pasma, lecz również zróżnicowanych wymagań odnośnie jakości (QoS), wyrażonych w takich parametrach jak przepływność, stopa utraty pakietów, opóźnienie i jego zmienność. Sieć wielousługowa powinna być w stanie odróżnić poszczególne usługi i obsługiwać je w sposób adekwatny do wymagań zarówno w części dostępowej jak i szkieletowej. Sieć powinna nadawać usługom różne priorytety oraz podejmować działania zapobiegające powstawaniu natłoków. Transmisje wideo (a szczególnie realizowane w trybie multicastingu) i usługi VoIP są bardzo wrażliwe na utratę pakietów ponieważ kompresja powoduje, że każdy bit niesie istotne informacje. Pakiety, które zostały otrzymane „za późno” są generalnie bezużyteczne; nie ma czasu na retransmisję utraconych pakietów. Zapotrzebowanie na pasmo wynikające z ruchu telefonicznego i wideo powinno być ograniczane na poziomie aplikacji, aby dopuszczony ruch nie przekraczał dostępnego pasma. W sieciach z transmisją wideo występuje potrzeba stosowania tzw. twardego QoS. W standardowych sieciach z tzw. miękkim QoS – w momencie przeciążenia sieci, pasmo jest równomiernie dzielone, co nie rozwiązuje problemu obsługi usług wideo. Przy twardym QoS, po przekroczeniu określonego poziomu ruchu, sieć nie dopuszcza do nawiązania kolejnych sesji lub podłączenia następnych użytkowników tak, aby nie pogorszyć jakości transmisji osobom, które już korzystają z usług IPTV. W przypadku kolejek, ruch wideo, telefoniczny i multimedialny jest obsługiwany w pierwszej kolejności, natomiast pakiety związane z usługą szybkiego dostępu do Internetu zajmują pozostałą, wolną część pasma. Usługa szybkiego dostępu do Internetu może być zresztą obsługiwana w różny sposób dla różnych klientów (co pozwala dostawcy oferować użytkownikowi różne klasy QoS. Podobnie, jak w przypadku przepływności, ważna jest możliwość specyfikacji przez użytkownika rodzaju QoS wymaganej dla danej transmisji. Inaczej mówiąc to użytkownik powinien określać, jaki poziom tej usługi powinien być świadczony w danym momencie przesyłu. Obecnie, w sieciach IP jest możliwe zagwarantowanie wymaganego poziomu QoS i tym samym osiągnięcie jakości wymaganej przez przekazy wideo, gdyż istnieje możliwość kontrolowania najważniejszych parametrów QoS: fluktuacji pakietów (tzn. różnicy w opóźnieniu pakietów w danym czasie), procentu pakietów uszkodzonych i zagubionych, opóźnienia pakietów. Zaostrzone wymagania co do QoS, optymalizacja kosztów i wykorzystania sieci pociągają za sobą konieczność zastosowania m.in. następujących rozwiązań umożliwiających: − zajmowanie niewykorzystanego pasma przez usługi o mniejszym priorytecie (dostęp do Internetu), − zapewnienie hierarchicznego QoS - dającego możliwość jednoczesnego zarządzania wydajnością na poziomie nie tylko użytkownika, ale też i aplikacji, z których on aktualnie korzysta, − odmienne traktowanie usług w sposób optymalny dla każdej z nich. 87 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Realizacja wymienionych powyżej postulatów łączy się z dodatkowymi inwestycjami, nie tylko bezpośrednio w warstwie dostępowej. Do najistotniejszych należy zaliczyć instalowanie ruterów usługowych i przełączników przeznaczonych do pracy w środowisku IP/MPLS oraz wprowadzenie aplikacji realizujących zadania związane z obsługą QoS i kontrolą dopuszczania do połączeń. Ważnym zagadnieniem jest zabezpieczenie sieci przed atakami typu DOS [Denial of Service] oraz wprowadzenie funkcji chroniących przed nieautoryzowanym wykorzystaniem sieci do innych celów niż przewidział to operator. Ponieważ kwestie bezpieczeństwa są istotne dla obecnych i potencjalnych abonentów usług szerokopasmowych, usługodawca ma szansę zwiększenia przychodów i silniejszego związania się z klientami dzięki zaoferowaniu w swoim portalu funkcji podwyższających bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo jest kwestią o krytycznym znaczeniu nie tylko dla użytkowników biznesowych ale także dla użytkowników indywidualnych, dlatego użytkownicy łączy szerokopasmowych powinni mieć zainstalowane na komputerach programy chroniące przed atakami elektronicznymi tzw. zapory [firewall]. Korzystanie z wielu nowoczesnych usług szerokopasmowych wymaga uwierzytelnianie użytkownika dla uzyskania dostępu do usługi. Migracja do usług telefonicznych i telewizyjnych powoduje, że mechanizmy uwierzytelniania związane z protokołem PPP, gdzie podstawowym założeniem jest obecność oprogramowania klienckiego na komputerach użytkowników, którego zadaniem jest administrowanie identyfikatorem użytkownika oraz jego hasłem stają się niepraktyczne, a to ze względu na charakter wykorzystywanych terminali: przystawek telewizyjnych [set-top-box] oraz telefonów IP. Konieczne jest więc przejście do systemów uwierzytelniania opartych na protokole DHCP, dzięki któremu użytkownicy są uwierzytelniani na poziomie portu (lub na poziomie identyfikatora portu wirtualnego), co eliminuje kłopotliwe podawanie identyfikatora użytkownika oraz hasła. 5.12. Zastosowanie w szkielecie sieci urządzeń odwzorowujących funkcje blokowej struktury IMS Dla realizacji wizji sieci opartej na IMS, wymagane jest zastosowanie w szkielecie sieci urządzeń odwzorowujących funkcje blokowej struktury IMS. Obecnie żaden producent sprzętu telekomunikacyjnego nie dostarcza wszystkich urządzeń do budowy platformy IMS, tym niemniej wskazane jest aby maksymalnie jak najwięcej urządzeń, które będą stosowane pochodziło od jednego dostawcy, gdyż stwarza to warunki do poprawnej współpracy zaimplementowanych urządzeń. Istotą kwestią przy wyborze urządzeń systemu IMS jest korzystanie z urządzeń tego dostawy, który dysponuje certyfikatami pomyślnego przebiegu testów tych urządzeń. Wynika to faktów, że na rynku telekomunikacyjnym oferowane były i są urządzenia IMS, które nie zachowują zgodności ze standardami (lub kolejnymi wersjami). Zapewni to gwarancję kompatybilności ze standardami i poprawności pracy z urządzeniami innych dostawców sprzętu tak w ramach jednej sieci, jak w przypadku współpracy sieci różnych operatorów, w których zaimplementowane zostaną urządzenia IMS pochodzące od różnych dostawców, czyli spełnienie warunków interoperacyjności. Ta kwestia jest aktualna obecnie tj. w końcu 2007, kiedy proces standaryzacji jest w przypadku wersji Relaese 7 praktycznie finalizowany, a szereg operatorów podjęło działania dla wdrażania IMS, ale będzie aktualny także w przyszłości, gdyż obecnie już widać, że gwałtowny rozwój usług i technologii wymusza potrzebę ewolucji standardów a w rezultacie implementacji zmian czy rozszerzeń w urządzeniach. Jako przykład można podać kwestie dopracowania IMS w zakresie świadczenia usługi IPTV. 88 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Obecnie czołowi dostawcy dysponują urządzeniami, które zostały przetestowane. Testowanie urządzeń nie jest już problemem, gdyż jest to proces laboratoryjny, więcej problemów nastręcza obecnie kwestia testowania współpracy urządzeń IMS, które będą zaimplementowane w sieciach różnych operatorów, gdyż taka współpraca może być testowana jedynie w warunkach realnej implementacji w sieciach. Pierwsze próby takich testów niestety postawiły szereg wątpliwości dotyczących możliwości sprawnego wdrażania IMS, w tym celu IMS Forum podjęło inicjatywy (np. Plugfest I, II, III w 2007r, które służą wymianie doświadczeń pomiędzy operatorami, którzy podejmują się wdrożenia IMS). 5.13. Główne kierunki działań i inwestycji w infrastrukturę w przypadku implementacji w sieci krajowej platformy IMS i przechodzenia do sieci NGN 1) Dokonanie przeglądu obecnego stanu sieci. 2) Przyjęcie strategii zmian, wybór koncepcji sieci, przyjęcie planu działań w zakresie technicznego i organizacyjnego przeobrażania sieci. 3) Przyjęcie kierunków zmian w zakresie dostępu abonenckiego głównie dla uzyskania powszechności dostępu szerokopasmowego [w tym np. wymiana wąskopasmowych radiowych sieci dostępowych, wymiana znacznej części przewodowych (miedzianych) pętli abonenckich, że względu np. stan łączy i ich długość, zastosowanie, w szczególności w ośrodkach wysoce zurbanizowanych dostępu przy wykorzystaniu technologii światłowodowych FTTx, wybranie ekonomicznych technologii dostępowych dla obszarów mało zurbanizowanych]. 4) Dokonanie wyboru dostawców urządzeń platformy IMS. 5) Zakup urządzeń (urządzenia, oprogramowanie), które realizują funkcjonalności IMS. 6) Instalacja w szkielecie sieci i uruchomienie współpracy poszczególnych urządzeń (bloków) IMS. 7) Uruchomienie współpracy z warstwami dostępową i warstwą aplikacji. 8) Uruchomienie współpracy urządzeń platformy IMS z innymi urządzeniami w sieci (np. z urządzeniami brzegowymi). 9) Uruchomienie przetestowanie współpracy sieci TP z sieciami innych operatorów (posiadających lub nie posiadających IMS w swoich sieciach). 10) Podjęcie szeregu działań o charakterze organizacyjnym (w tym: umowy z dostawcami usług, informowanie abonentów, zmiany w zakresie zaliczania i taryfikacji połączeń i usług). 89 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5.14. Rodzaje kosztów implementacji platformy IMS Na koszty tej implementacji składają się przede wszystkim koszty: - urządzeń IMS, które mogą być oszacowane na podstawie aktualnych cen, - koszty procesów związanych z wdrażaniem (instalacją, uruchamianiem urządzeń IMS i współpracy z otoczeniem), - koszty związane ze zmianami w szkielecie sieci, - koszty związane z modernizacją i rozbudową sieci dostępowej, - inne koszty organizacyjne ( np. wymagane informowanie klientów o zmianach w sieci zawiązanych z implementacją IMS (m.in. o zmianach numeracji, zmianach zakresu usług i form ich świadczenia). 5.15. Opis architektury i funkcjonalności sieci NGN R1 wg standardu ETSI TISPAN 5.15.1. Opis architektury sieci NGN R1 Architektura sieci NGN R1 według standardu ETSI TISPAN, oparta na podsystemie IMS [IP Multimedia Subsystem], stanowi platformę zapewniającą realizację konwergentnych aplikacji i usług multimedialnych dla użytkowników protokołu SIP, sieci stacjonarnych i ruchomych oraz współdziałanie z użytkownikami istniejących sieci z komutacją łączy. Podstawowym celem architektury TISPAN NGN jest oferowanie usług multimedialnych i zaawansowanych rozwiązań biznesowych oraz symulacja na platformie IMS większości cech sieci PSTN. Architektura podsystemu IMS zastosowana dla sieci NGN TISPAN jest kompatybilna z architekturą 3GPP IMS zdefiniowaną dla sieci dostępowych IP (IP-CAN) i może dostarczać usługi do wyposażenia użytkownika dołączonego, zarówno do sieci dostępu szerokopasmowego stacjonarnego, jak i do sieci dostępowych 3GPP IP-CAN. Funkcjonalna architektura sieci TISPAN NGN R1 została zdefiniowana w ETSI ES 282 00146 i jest identyczna jak architektura 3GPP zdefiniowana w dokumencie 3GPP TS 23.002 47. Funkcjonalna architektura TISPAN NGN dzieli się na dwa podstawowe poziomy: poziom usług i poziom transportowy oparty na protokole IP. Poziom usług oprócz podsystemu IMS zawiera inne podsystemy i serwery aplikacji usług oraz elementy wspólne wykorzystywane podczas realizacji usług Na rys.5.8 przedstawiono ogólną architekturę sieci TISPAN NGN z zastosowaniem podsystemu IMS. 46 ES 282 001 (2005-08); Telecommunications and Internet converged Services and Protocols for Advanced Networking (TISPAN); NGN Functional Architecture Release 1; Overall architecture; 47 3GPP TS 23.002 (2005-12); 3rd Generation Partnership Project; Technical Specification Group Services and System Aspects; Network architecture”; (Release 6) 90 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.8. Architektura sieci NGN TISPAN1 wg ETSI ES 282 001 5.15.2. Podsystem IMS „Core IMS” w architekturze sieci NGN TISPAN Centralnym elementem sieci NGN TISPAN jest podsystem IMS „Core IMS” (TISPAN IMS). W architekturze TISPAN NGN realizuje on funkcjonalność zdefiniowaną przez 3GPP IMS R6 (opisaną w dokumencie ETSI TS 123 002 48), która obejmuje funkcjonalności związane ze sterowaniem sesją za pomocą protokołu SIP. Na rys.5.9 przedstawiono powiązanie podsystemu ,,Core IMS” z innymi elementami architektury TISPAN NGN. 48 ETSI TS 123 002 (2005-12); ,,Digital cellular telecommunications system (Phase 2+);Universal Mobile Telecommunications System (UMTS);Network architecture” (3GPP TS 23.002 version 6.10.0 Release 6) 91 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.9 Usytuowanie IMS w ogólnej architekturze sieci NGN wg ETSI ES 282 00749 Podsystem „Core IMS” wyposażony został w standardowe interfejsy do następujących elementów sieci NGN: − wyposażenia użytkownika [User Equipment], − podsystemu kontroli zasobów i admisji RACS [Resource and Admission Control Subsystem], − podsystemu dołączenia sieci NASS [Network Attachement Subsystem], − podsystemu emulacji sieci PSTN/ISDN [PSTN/ISDN Emulation Subsystem], − sieci PSTN/ISDN i innych, − innych multimedialnych subsystemów [Other MM Subsystem], − funkcji zaliczania [Charging Functions], − funkcji zarządzania siecią [Network Menagenent Functions], − aplikacji i innych wspólnych elementów architektury sieci NGN [Application/Common elements]. 49 ETSI ES 282 007 (2006-06); Telecommunications and Internet converged Services and Protocols for Advanced Networking (TISPAN); IP Multimedia Subsystem (IMS); Functional architecture 92 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5.15.3. Architektura funkcjonalna podsystemu IMS w TISPAN NGN R1 Architekturę funkcjonalną TISPAN NGN R1 podaną w standardzie ETSI ES 282 001 przedstawiono rys. 5.10. Rys.5.10 Architektura TISPAN IMS wg ETSI ES 282 00750 Wyszczególnione zostały główne funkcjonalności w postaci określonych bloków funkcjonalnych i standardowe punkty styku do współpracy z jednostkami tworzącymi sieć TISPAN NGN. Poniżej zostały scharakteryzowane podstawowe funkcje elementów funkcjonalnych „Core IMS”. CSCF [Call Session Control Function] CSCF [Call Session Control Function] - serce systemu, zarządza i steruje wszystkimi sesjami SIP użytkowników stacjonarnych i ruchomych, obsługuje funkcje rejestracji urządzeń końcowych i kieruje wiadomości sygnalizacyjne protokołu SIP do właściwych serwerów aplikacji. CSCF współpracuje z warstwą transportu i urządzeń końcowych w celu zagwarantowania QoS dla wszystkich usług. Element funkcjonalny CSCF został podzielony na trzy funkcjonalne jednostki − S-CSCF [Serving- Call Session Control Function] − P-CSCF [Proxy - Call Session Control Function] − I-CSCF [Interrogation - Call Session Control Function]. 50 ETSI ES 282 007 (2006-06); Telecommunications and Internet converged Services and Protocols for Advanced Networking (TISPAN); IP Multimedia Subsystem (IMS); Functional architecture 93 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” S-CSCF [Serving- Call Session Control Function] Element funkcjonalny S-CSCF [Serving- Call Session Control Function] pozyskuje adres IP na podstawie nazwy [address resolution] i realizuje dostarcza do niego usługi, wykonuje routing i translację adresów, dostarcza informacji zaliczeniowych do systemów mediacyjnych, przechowuje liczniki czasów związane z obsługą sesji, kontaktuje się z UPSF [User Profile Server Function] w celu uzyskania autoryzacji użytkownika, informacji o usługach i profilu użytkownika. Jest to „mózg” systemu IMS. P-CSCF [Proxy - Call Session Control Function] Jednostka funkcjonalna P-CSCF [Proxy - Call Session Control Function] – stanowi pierwszy punkt styku podsystemu IMS z UE [User Equipment]. P-CSCF może być umieszczony w sieci [home] lub w sieci wizytowanej. W kontekście sieci stacjonarnych sieć [home] może być siecią ogólnodostępną, a sieć wizytowana może być szczególną siecią, która współpracuje z siecią ogólnodostępną. P-CSCF zapewnia realizację procedury rejestracji użytkownika we właściwej sieci [home], a następnie po dokonaniu skutecznej rejestracji, dostarczanie wiadomości SIP do właściwej S-CSCF. Komunikacja z siecią [home] podczas rejestracji odbywa się poprzez I-CSCF sieci [home], a zestawienie sesji inicjującej SIP poprzez I-CSCF strony żądanej. Procedury jednostki P-CSCF zostały rozszerzone przez ETSI TISPAN. Rozszerzenia te dotyczą wprowadzenia funkcjonalności podobnych do realizowanych przez bramę poziomu aplikacji ALG [Application Layer Gateway] dla dostarczenia interakcji z NAPT-(PT) [Network Address and Port Translation] oraz zamieszczania przez P-CSCF informacji o lokalizacji w wiadomościach SIP. I-CSCF [Interrogation - Call Session Control Function] Jednostka funkcjonalna I-CSCF [Interrogation - Call Session Control Function] umożliwia wybór właściwej jednostki S-CSCF do obsługi usługi dla danego połączenia (sesji). Wybór ten dokonuje się na podstawie informacji o lokalizacji danego użytkownika zawartych w bazie profili UPSF. MGCF [Media Gateway Control Function] Brama medialna MGCF [Media Gateway Control Function] - jednostka funkcjonalna umożliwiająca zestawianie połączeń do klasycznych sieci głosowych PLMN/PSTN, odpowiedzialna za konwersję sygnalizacji między protokołami SIP i ISUP oraz za sterowanie i zarządzanie bramami dostępowymi. MRFC [Multimedia Resource Function Controller] Serwer medialny MRFC [Multimedia Resource Function Controller] – jednostka zarządzająca zasobami sieciowymi, wykorzystywanymi podczas realizacji multimedialnych połączeń konferencyjnych oraz dostarczająca prostych funkcji dla serwerów medialnych warstwy transportu i urządzeń końcowych. BGCF [Breakout Gateway Control Function] Jednostka funkcjonalna BGCF [Breakout Gateway Control Function] – jednostka, która jest wykorzystywana podczas zestawiania połączenia do użytkownika sieci PSTN lub PLMN. Jej funkcje mogą być realizowane lokalnie lub w innej sieci. Funkcje te wyznaczają miejsce opuszczenia domeny IMS przez dane połączenie (wybrania odpowiedniej MGCF). 94 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 5.15.4. Funkcje podstawowych elementów współpracujących z „Core IMS” UPSF [User Profile Server Function] Baza danych UPSF [User Profile Server Function] - centralna baza danych użytkowników, zawiera m.in. informacje dotyczące profili usługowych dla każdego użytkownika końcowego oraz dane identyfikacyjne wszystkich użytkowników zarejestrowanych w systemie. W profilu usługowym użytkownika końcowego zamieszczane są wszystkie informacje usługowe użytkownika i preferencje w lokalizacji centralnej, m.in. informacje dotyczące bieżącej rejestracji użytkownika końcowego (np. adres IP), informacje o roomingu, o usługach telefonicznych (np. informacje związane z usługą przeniesienia), usługą IM [Instant Messaging], opcje skrzynki głosowej (np. powitanie), itp. Sewer danych UPSF stanowi rozszerzony odpowiednik bazy adresowej HLR o użytkownikach mobilnych, SLF [Subscription Locator Function] Element funkcjonalny SLF jest jednostką funkcjonalną, z której korzystają podsystemy sterowania usługami i serwer aplikacyjny ASF w celu uzyskania identyfikacji serwera UPSF, zawierającego dane (profil) obsługiwanego użytkownika. Serwery aplikacyjne Usługi przeznaczone dla użytkowników końcowych realizowane są za pomocą serwerów aplikacyjnych. Podsystem IMS, poprzez punkty odniesienia ISC lub Ma, może współpracować z następującymi typami serwerów: − serwerami aplikacji SIP [SIP Application Sever] (SIP AS), − serwerem IM-SSF [IP Multimedia – Services Switching Function], − serwerem aplikacji OSA SCS [OSA Service Capability Server]. Sposób dołączenia serwerów aplikacyjnych do struktury IMS przedstawia rys. 5.11. Serwery aplikacji SIP nie biorą udziału w realizacji połączenia telefonicznego. Serwery SIP mogą współpracować z klientami urządzeń końcowych podczas dostarczenia usług, takich jak: [Instant Messaging], [Push and Talk], czy usług obecności [PresenceEnabled Services]. Dzięki implementacji serwerów SIP -nie telefonicznych, we wspólnej architekturze IMS jest możliwe wykreowanie nowych mieszanych usług komunikacyjnych. Przykładem takiej mieszanej usługi jest usługa [„converged click-to-contact buddy list”], która umożliwia wyświetlenie informacji o obecności i dostępności użytkownika końcowego. 95 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Rys.5.11 Sposób dołączenia serwerów aplikacyjnych do IMS wg ETSI ES 282 00751 Serwer SIP może zawierać funkcjonalność aplikacji do zarządzania interakcją SCIM [Service Capability Interaction Manager] i innych serwerów aplikacyjnych. Serwer IM-SSF umożliwia użytkownikom końcowym, wyposażonym w telefon IP, dostęp do usług sieci inteligentnej IN. SSF zapewnia współpracę protokołu SIP z następującymi protokołami IN: CAMEL [Customized Applications for Mobile Networks Enhanced Logic], − − INAP [Intelligent Network Application Protocol], − TCAP [Transaction Capabilities Application Part]. Serwer aplikacji SCS OSA umożliwia dołączanie do architektury IMS, różnego rodzaju serwerów aplikacji usług telefonicznych i usług multimedialnych. Serwery te zawierają logikę usług telefonicznych podstawowych i dodatkowych, która dostarcza podstawowych funkcji obsługi połączenia i realizacji usług dodatkowych (m.in. analizy cyfr, funkcji kierowania, zestawienie połączenia, funkcji związanych z obsługą połączenia oczekującego, połączeń przeniesionych, połączeń konferencyjnych, itp.). Niezależne serwery usług obsługują funkcje związane z realizacją usług, m.in. takich jak: [click to dial], [click to transfer], [click to conference], usługi poczty głosowej [voice mail services], usługi IVR, VoIP VPN, usługi prepaid [prepaid billing services] i blokada połączeń przychodzących i wychodzących. Do jednej platformy IMS może być dołączonych wiele serwerów, z których każdy, w sposób specyficzny, może obsłużyć określony typ urządzeń końcowych. Serwery aplikacji multimedialnych zapewniają realizację szerokopasmowych usług multimedialnych, takich jak: TV rozsiewczej [Broadcast TV], wideo na żądanie [Video-onDemand], wideotelefonnii [Video Telephony], wideokonferencji [Video Conferencing] i innych. Architektura IMS dzięki otwartym interfejsom zapewnia dostawcom usług dużą elastyczność we wprowadzaniu nowych usług do swoich sieci. Dostawcy usług sami mogą kreować usługi, lub wykorzystując otwarty dostęp do usług OSA [Open Service Access] (współpracujący z IMS za pomocą SIP), oparty na koncepcji zastosowania interfejsów 51 ETSI ES 282 007 (2006-06); Telecommunications and Internet converged Services and Protocols for Advanced Networking (TISPAN); IP Multimedia Subsystem (IMS); Functional architecture 96 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” programowania aplikacji APIs [Application Programming Interfaces] umożliwiają dostarczanie aplikacji wypracowanych przez strony trzecie w bezpieczny i kontrolowany sposób. Element funkcjonalny IBCF [Interconnection Border Control Function] Do architektury ETSI TISPAN został wprowadzony dodatkowo element funkcjonalny IBCF, zapewniający współpracę domen różnych operatorów. Element IBCF pracujący na brzegach sieci zapewnia za pośrednictwem RACS interakcję z zasobami transportowymi (włącznie z NAPT i funkcjami firewall), a za pośrednictwem jednostki funkcjonalnej IWF [Interworking Function], współpracę pomiędzy wersją protokołu NGN SIP i innymi wersjami SIP lub protokołami opartymi na IP (np. H.323), konwersję pomiędzy IPv4 i IPv6 oraz [screening] informacji sygnalizacyjnych w oparciu o zasoby/przeznaczenie. 5.15.5. Funkcje zaliczania i kolekcji danych Funkcje zaliczania i kolekcji danych obejmują procedury gromadzenia danych i funkcje mediacji, wykorzystywane przez systemy bilingowe (dla dostarczenia zaliczania zarówno [on-line] jak i [off-line]) lub inne aplikacje zarządzające. 5.15.6. Obsługa połączeń IP Architektura ETSI TISPAN NGN została uzupełniona o dwa podsystemy, wspierające obsługę połączeń IP szerokopasmowych dostępów stacjonarnych: - Podsystem NASS [Network Attachement Subsystem] – który wspiera funkcjonalność zarządzania nomadyzmem i lokalizacją urządzenia w sieci IP (obecnie funkcje te były realizowane w dostępach stacjonarnych i systemach AAA). NASS dostarcza w sposób dynamiczny adresów IP i innych parametrów konfiguracyjnych terminala, wykonuje autoryzację i autentyfikację dostępu w sieci IP i w oparciu o dane zapisane w profilu użytkownika zarządza lokalizacją w sieci IP i konfiguracją sieci dostępowej. - Podsystem RACS [Resource and Admission Control Subsystem] – który dokonuje kontroli dostępu do zasobów sieciowych QoS, kontroli polityki QoS, steruje bramą na brzegach sieci (włącznie z translacją protokółów i adresów sieciowych [Network Address and Protocol Translation]). Funkcja kontroli dostępu do zasobów sieciowych wykorzystuje informację o autoryzacji, opartą na profilach użytkownika, przechowywaną w NASS, specyficzne reguły polityki operatora i dostępność zasobów. 5.15.7. Rodzaje dostępów Dostępem sieci określa się zbiór jednostek sieciowych i interfejsów, które dostarczają podstawowych połączeń opartych na transporcie IP pomiędzy urządzeniem i siecią NGN. Cechą charakterystyczną dla architektury TISPAN NGN IMS jest to, że jest niezależna od rodzaju dostępu. Niezależność IMS od rodzaju dostępu została uzyskana poprzez wprowadzenie podsystemów NASS i RACS, stanowiących interfejsy, oddzielające technologię poziomu transportowego i topologii sieci transportowej od warstwy usługowej IMS. Podsystem NASS stanowi interfejs, poprzez który IMS uzyskuje informacje o lokalizacji i typie sieci dostępowej oraz o punkcie styku (Gq`) z RACS. 97 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Poprzez interfejs (Gq`) podsystem IMS otrzymuje informacje dotyczące rezerwowania zasobów QoS, decyzji polityki QoS, instalowania powiązań NA(P)T-PT, gromadzenia informacji zaliczeniowych, przejścia hosted NAT. Interfejs Gq (IMS-RACS) stanowi rozszerzenie interfejsu Gq 3GPP dla usług opartych na sterowaniu polityką QoS. Rozszerzenia te uwzględniają: − funkcje kontroli sieci dostępowych, weryfikację uprawnień i polityki QoS, kontrolę dostępu do zasobów sieciowych QoS, uwierzytelnianie, − dostosowanie wielu podsystemów sterowania do jednego transportu rdzeniowego w zakresie kontroli zasobów, − możliwość współpracy z tradycyjnymi sieciami PSTN i PLMN, − oddzielenie poziomu aplikacji od poziomu sesji i poziomu transportowego, − niezależność technologii dostępów od poziomu sterowania sesją/połączeniem i poziomu aplikacji. Architektura ETSI TISPAN w odniesieniu do standardu 3GPP IMS została rozszerzona o obsługę dodatkowych rodzajów dostępów sieciowych, takich jak xDSL i WLAN. Sieć NGN zbudowana na bazie IMS może obsługiwać m.in. następujące rodzaje dostępów: Dostępy przewodowe: − xDSL, obejmuje systemy transportowe typu: ADSL, SDSL, VDSL dostarczające połączeń i technologii multipleksowania. − Dostępy światłowodowe, w tym pojedyncze i xPON, takie jak: BPON, EPON, GEPON. − Inne typy dostępów przewodowych opartych o IP (np. Gigabit Ethernet do dołączenia sieci korporacyjnej). Przyjmuje się, że ten interfejs jest bezpośrednio dołączony do klienta we własnej i zarządzanej sieci LAN lub MAN. W tym przypadku sterowanie ogranicza się do kontroli dostępności zasobów. − Współpraca z sieciami korporacyjnymi (obsługującymi jedno lub wiele przedsiębiorstw). Sieć klienta dołączona może być poprzez dowolny typ sieci dostępowej. − Sieci kablowe mogą być traktowane jako inny rodzaj sieci dostępowych. W tym przypadku NGN IMS nie kontroluje zasobów ani nie wykonuje uwierzytelniania dostępu terminali i użytkowników do tych sieci. Dostępy bezprzewodowe: − Sieci bezprzewodowe LAN. Interfejs NGN do bezprzewodowych sieci LAN jest punktem stacjonarnym (nie jest to punkt radiowy). Wymagania dla tego typu dostępu są podobne do wymagań zdefiniowanych dla sieci dostępowych xDSL. − Domena sieci pakietowych PS 3GPP lub 3GPP2. Dołączenie domeny 3GPP PS do sieci NGN IMS zapewnia punkt styku taki sam jak dla innych sieci dostępowych (rysunek 5.12). Dołączenie sieci i funkcjonalność z nią związana jest dostarczona w taki sam sposób jak sieci 3GPP. Wszystkie interfejsy pomiędzy domeną PS i IMS pozostają niezmienione w sieci NGN. − Inne typy bezprzewodowych dostępów [connectivity]. Uproszczony rysunek 5.12 ilustruje sposób dostarczania usług do terminala użytkownika w przypadku, gdy jest on dołączony do szerokopasmowej stacjonarnej sieci dostępowej lub do sieci 3GPP IP-CAN. Jak wynika z rys. 5.12, obsługa terminali dołączonych do dostępu szerokopasmowego realizowana jest przez „Core IMS” za pomocą interfejsów NASS i RACS. 98 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Funkcjonalność NASS i RACS nie jest wykorzystywana, gdy wyposażenie użytkownika dołączone jest do 3GPP IP-CAN. W takiej sytuacji wykorzystywana jest tylko funkcja PDF [Policy Decision Function]. Funkcjonalność 3GPP PDF została ulokowana w podsystemie NASS w jednostce zwanej SPDF [Service-based Policy Decision Function]. Funkcja ta dokonuje translacji, odbieranych z poziomu aplikacji (np. P-CSCF) żądań ustalenia polityki dotyczącej poziomu usług, na parametry QoS w sieci IP. Np. m.in. dokonuje sprawdzenia, czy sieć dostępowa może dostarczyć wymaganą szerokość pasma dla obsługi danego połączenia w czasie rzeczywistym. Rys.5.12 Dostęp do usług IMS z wyposażeń dołączonych do dostępów pracujących w różnych technologiach wg ETSI ES 282 007 5.15.8. Standardowe punkty odniesienia W architekturze IMS określone zostały tzw. punkty odniesienia [reference points] (zwane również punktami styku). Punkty te określone zostały pomiędzy wewnętrznymi blokami funkcjonalnymi wydzielonymi w strukturze IMS oraz pomiędzy wspomnianymi blokami a otoczeniem zewnętrznym IMS. W punktach tych zdefiniowane zostały zasady komunikacji i współpracy pomiędzy poszczególnymi blokami (m.in. stosowane procedury i protokoły współpracy). W architekturze IMS wydzielone zostały m. in. następujące punkty odniesienia (rys.5.10): Dx - punkt odniesienia pomiędzy I-CSCF a SLF, Gm - punkt odniesienia pomiędzy UE and a P-CSCF, ISC - punkt odniesienia pomiędzy CSCF and an Application Server, Mg - punkt odniesienia pomiędzy MGCF a CSCF, Mi - punkt odniesienia pomiędzy CSCF a BGCF, Mj - punkt odniesienia pomiędzy BGCF a MGCF, Mk - punkt odniesienia pomiędzy BGCF/IMS ALG a innym BGCF, Mr - punkt odniesienia pomiędzy CSCF a MRFC, Mw - punkt odniesienia pomiędzy CSCF a innym CSCF, Mx - punkt odniesienia pomiędzy CSCF/BGCF a IMS ALG, 99 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Sh - punkt odniesienia pomiędzy AS (SIP-AS or OSA-CSCF) a UPSF, Ut - punkt odniesienia pomiędzy UE a serwerem aplikacyjnym [Application Server]. 5.15.9. Aspekty zastosowania protokołu SIP w IMS Funkcje platformy usługowej IMS realizowane są za pomocą nowoczesnego protokołu sterującego warstwy aplikacyjnej SIP [Session Initiation Protocol], odpowiedzialnego za zarządzanie i sterowanie połączeniami. Protokół SIP jest implementowany zgodnie ze standardem RFC 3261 i w prosty sposób umożliwia zestawianie sesji multimedialnych, negocjowanie i zapewnianie parametrów jakości usług QoS. Można łatwo go implementować zarówno po stronie sieciowej jak i w terminalach użytkowników końcowych. Standaryzacja protokołu SIP zapewnia kompatybilność procedur obsługi połączeń między systemami różnych dostawców. Właściwości protokółu SIP zostały wykorzystane do przesunięcia inteligencji i sterowania usługami z centrum zarządzania do urządzenia końcowego. 5.15.10. Rodzaje sesji System sterowania sesją umożliwia dostarczanie 3 rodzajów sesji: − sesji unikastowej [person-to-person] - sesja zestawiana między jednym źródłem i jednym punktem przeznaczenia (przykładem sesji unikastowej może być dowolna komunikacja peer-to-peer lub klient-serwer), − sesji multicastowej [person-to-group] - sesja zestawiana od jednego źródła do wielu punktów przeznaczenia (przykładem sesji multicastowej są gry [on-line] obsługiwane przez serwer gier), − sesji rozsiewczej [broadcast] - sesja zestawiana od jednego źródła do wszystkich punktów przeznaczenia (usługi rozsiewcze radiowe lub telewizyjne realizowane są w oparciu o sesje rozsiewcze, w tym przypadku terminal jest odpowiedzialny za wybranie żądanego strumienia (kanału) spośród wszystkich odbieranych strumieni). 5.15.11. Możliwości usługowe platformy IMS Wspólna infrastruktura dla realizacji usług, sterowania i interakcji Platforma IMS stanowi silną infrastrukturę do świadczenia usług telefonii IP, nowych aplikacji multimedialnych jak i klasycznych usług telefonicznych. Umożliwia oferowanie wszystkim użytkownikom jednolitego zbioru nowych aplikacji multimedialnych, w oparciu o mechanizmy Internetu, właściwości protokołu SIP oraz otwarte interfejsy API. Platforma IMS daje możliwość tworzenia usług zorientowanych na użytkowników, charakteryzujących się tym, że są łatwo dla nich dostępne i proste w obsłudze (bez względu na urządzenie, z którego korzysta użytkownik usługi są obsługiwane w podobny sposób. Wszystkie dane dotyczące użytkownika zarejestrowanego w sieci IMS danego operatora są umieszczane w postaci profili [Subscriber Service Profile - SSP] w UPSF. Profil indywidualnego użytkownika zawiera informacje związane z usługami tego użytkownika. Na podstawie informacji zawartych w profilu SSP, jednostka CSCF może: - zidentyfikować usługi, które mogą być zrealizowane dla danego abonenta (na podstawie kryterium filtru w SSP), 100 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” - określić kolejność wykonywania [„multiple”] usług (jeśli użytkownik ma do nich prawo), - określić adres (-y) serwerów aplikacyjnych, które są odpowiedzialne za wykonanie żądanej przez użytkownika końcowego usługi. Architektura sieci NGN zbudowanej w oparciu o IMS umożliwia realizację usług, zarówno domeny z komutacją łączy, jak i usług domeny z komutacją pakietów, dostarczającej usług przenoszenia IP, a także usług niezwiązanych z połączeniem, niosących wartość dodaną, dostarczanych za pomocą specyficznych aplikacji (scenariusze tych usług i stosowane protokoły na ogół nie wymagają specyfikacji). Jednakże IMS to przede wszystkim standaryzowana infrastruktura dla dostarczania do urządzeń końcowych usług multimedialnych, obejmujących usługi głosowe, wideo, obrazy, wymianę prostych danych, lub ich kombinację. Dzięki temu, że dostęp do systemu IMS nie jest zależny od rodzaju sieci pakietowej, usługi bazujące na nim mogą zostać zaoferowane użytkownikom korzystającym z dowolnej technologii dostępowej (UMS, GPRS/EDGE, WLAN). Rys.5.13 Konwergentna platforma usługowa IMS52 Na rysunku 5.13 przedstawiono konwergentną platformę usługową opartą na podsystemie IMS. Wspólna infrastruktura IMS dostarcza usług użytkownikom dołączonym do różnych dostępów, stacjonarnych i komórkowych w technologii IP i sieci z komutacją łączy. Usługi realizowane na platformie IMS 52 Session Border Control in IMS; Data Connnection 101 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Kategorie usług Generalnie, usługi realizowane na platformie IMS można podzielić na następujące kategorie: − usługi konwersacyjne: − połączenia głosowe [Voice call], − połączenia wideo [Video call], − połączenia tzw. ,,czat” [chat], sesje multimedialne [Multimedia Sessions]; − − przesyłanie wiadomości [Messaging]: poczta elektroniczna [e-mail], − − krótkie wiadomości SMS [Short Message Service], − wiadomości wzbogacone EMS [Enhanced Message Service], − wiadomości multimedialne MMS [Multimedia Message Service], natychmiastowe wiadomości i obecność [IM&Presence]; − − przesyłanie treści na żądanie [Content-on-demand]: − ściąganie plików[Download], − usługi strumieniowe[Streaming], − usługi trybie rozsiewczym [Broadcast]; − usługi PSTN/ISDN. Usługi te mogą być świadczone użytkownikom indywidualnym oraz użytkownikom biznesowym. Usługi multimedialne Usługi multimedialne reprezentują nową kategorię usług. Dowolna nowa usługa multimedialna, która może mieć nazwę i funkcjonalność podobną do usługi standardowej, niekoniecznie musi być realizowana w taki sam sposób jak standardowa usługa. Przykładem tej sytuacji może być komunikacja głosowa (usługa czasu rzeczywistego), która może być dostarczona jako aplikacja multimedialna IP. Usługi multimedialne charakteryzują się tym, że w danym połączeniu występują dwa lub więcej elementów mediów (głos, audio, dane, wideo) oraz może być dołączonych jednocześnie kilka stron i sesji. Realizacja usług multimedialnych wymaga zastosowania elastycznych procedur dodawania i usuwania zarówno zasobów, jak i stron. Realizacja usługi multimedialnej polega na zestawieniu sesji. Sterowanie sesją IMS jest oparte na protokole SIP, wymienianym między wyposażeniem użytkownika UE [User Equipment] i podsystemem IMS. Żądanie zestawienia sesji poprzedzone jest zgłoszeniem gotowości do korzystania z systemu IMS, polegającej na zainicjowaniu procedury rejestracji w systemie IMS. Użytkownik po zarejestrowaniu się w systemie IMS może: − żądać dostępu do określonej usługi, np. uaktualnienia swoich danych dla usługi obecności, − żądać dołączenia do usługi innego użytkownika IMS, np. wykonując połączenie wideo z innym użytkownikiem, − odbierać żądania od innego użytkownika IMS aby się z nim połączyć w danej usłudze, np. włączyć się do gry. Proces wyłączenia terminala użytkownika powoduje zainicjowanie procedury wyrejestrowania z systemu IMS i rozłączenia połączenia. 102 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” IMS umożliwia użytkownikowi zestawianie na jednym terminalu i utrzymywania kilku połączeń (sesji) jednocześnie. Każde z tych połączeń może wymagać innych parametrów QoS. IMS dostarcza mechanizmów, które umożliwiają zapewnienie specyficznych parametrów QoS podczas wykorzystywania wielu sesji jednocześnie w danym połączeniu. Usługi PSTN/ISDN Architektura IMS umożliwia dostarczanie usług PSTN/ISDN w dwóch trybach: − w trybie emulacji – usługi dostarczane są do terminali tzw. [„legacy”], pracujących w sieciach z komutacją łączy, za pomocą podsystemu emulacji PES PSTN/ISDN [PSTN/ISDN Emulation Subsystem], − do terminali multimedialnych w trybie symulacji usług PSTN/ISDN. Emulacja usług PSTN/ISDN Emulacja usług PSTN/ISDN polega na dostarczaniu dokładnie takich samych usług, jak realizowane w sieci PSTN/ISDN, do [„legacy”] terminali pracujących w sieci PSTN/ISDN oraz dołączonych do sieci NGN IMS poprzez bramy rezydencjalne RGW [Residential Gateway] lub bramy dostępowe AGW [Access Gateway]. Podsystem PES może obsługiwać następujące rodzaje interfejsów na styku [„legacy”] terminali i bramy [Gateway]: − styk Z - punkt dołączenia telefonów analogowych, − styk S/T - punkt dołączenia poprzez NTE dostępu podstawowego ISDN, − styk T - punkt dołączenia dostępu pierwotnego, − styk V5 – punkt dołączenia sieci dostępowej z sygnalizacją V5. Na rysunku 5.14 przedstawiono sposób dołączenia [„legacy”] terminali, obsługiwanych emulacji PES. Rys. 5.14 Terminale obsługiwane przez podsystem PES wg ETSI ES 282 00253 Symulacja usług PSTN/ISDN Symulacja usług PSTN/ISDN polega na realizacji przez system IMS za pomocą protokołu SIP usług, podobnych do usług świadczonych w sieci PSTN/ISDN i dostarczeniu ich do multimedialnych wyposażeń końcowych użytkownika. Usługi symulacyjne PSTN/ISDN są dostarczane do interfejsu użytkownika UNI [User Network Interface] (rys.5.7). Usługi te nie muszą być identyczne, jak standardowe usługi, realizowane w sieci 53 ETSI ES 282 002 (2006-01); Telecommunications and Internet converged Services and Protocols for Advanced Networking (TISPAN); PSTN/ISDN Emulation Sub-system (PES); Functional architecture 103 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” PSTN/ISDN i niekoniecznie muszą wykorzystywać modele i scenariusze połączeń PSTN/ISDN, w przeciwieństwie do usług realizowanych w trybie emulacji, które muszą być dokładnie takie same jak dostarczane do [„legacy”] terminali pracujących w różnych sieciach. Usługi symulacyjne PSTN/ISDN w sieci NGN IMS realizowane są w oparciu o standardy opracowane przez organizację TISPAN. Dotychczas zostały wyspecyfikowane następujące usługi dodatkowe: − Prezentacja i blokada prezentacji identyfikacji strony wywołującej [Originating Identification Presentation and Restriction] (OIP/OIR), − Prezentacja i blokada prezentacji identyfikacji strony żądanej [Terminating Identification Presentation and Restriction] (TIP/TIR), − Identyfikacja wywołań złośliwych [Malicious communication Identification] (MCID), − Odrzucenie anonimowych wywołań [Anonymous Communication Rejection] (ACR), − Przekierowanie wywołań [Communication Diversion] (CDIV), − Transfer połączenia [Explicit Communication Transfer] (ECT), − Połączenie oczekujące [Communication Waiting] (CW), − Zawieszenie komunikacji [Communication Hold] (CH), − Informacja o oczekującej wiadomości [Message Waiting Indication] (MWI), − Konferencja [Conference] (CONF), − Informacja o zaliczaniu [Advice of Charge], − Zamknięta grupa użytkowników [Closed User Group], − Bezpośrednie wybieranie [Direct Dialling In], − Wiązki łączy [Trunk Hunting]. Wyposażenie końcowe użytkownika Usługi realizowane w sieci NGN IMS zależą od możliwości terminala i możliwości sieci dostępowej. Architektura IMS NGN R1 umożliwia wykorzystywanie przez użytkownika końcowego różnych terminali. Nie ma specjalnych zaleceń ani obowiązku stosowania określonego typu terminali. Istnieje jedynie wymóg, aby terminale mobilne były w pełni zgodne ze specyfikacją 3GPP tylko wówczas, gdy są dołączane do sieci dostępowych 3GPP IP-CAN. IMS może obsługiwać m.in. następujące urządzenia końcowe: − terminale pracujące w tradycyjnej sieci [„legacy”], które mogą współpracować z architekturą IMS poprzez bramy, − telefony SIP, − oprogramowanie do realizacji telefonii na PC [softphon], − przystawki [set-top box], − terminale multimedialne, − komputery PC, − wyposażenia końcowe użytkownika z możliwością dostarczania prostego zestawu usług lub zestawu usług programowalnych. 104 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Charakterystyka podstawowych funkcjonalności platformy usługowej IMS dla realizacji nowych usług w sieciach IP Nowe usługi w sieci NGN (w sieciach IP) mogą być realizowane w oparciu o funkcjonalności platformy usługowej IMS, m.in. takie jak: − sterowanie dynamiczne sesją multimedialną, − negocjacja i zarządzanie sesją multimedialną,, − zarządzanie jakością usług QoS [Quality of Service], − zarządzanie mobilnością, − informacja o obecności i dostępności. Dynamiczne sterowanie sesją multimedialną Dzięki funkcjonalności dynamicznego sterowania sesją, platforma IMS umożliwia elastyczny i łatwy w operowaniu model sesji. IMS umożliwia dynamiczne modyfikowanie zestawionej sesji dowolnego typu. Funkcjonalność dynamicznego sterowania sesją daje końcowemu użytkownikowi następujące możliwości: − możliwość wywołania różnego typu medium wewnątrz pojedynczej sesji (np. dodanie video do sesji głosowej); − możliwość przełączania pewnych typów usług wewnątrz oddzielnych i niezależnych sesji (przykładem może być usługa [click to dial]; − możliwość realizowania wielu niezwiązanych ze sobą usług w równoległych, niezależnych sesjach. Negocjacja i zarządzanie sesją multimedialną Proces zestawienia sesji multimedialnej między punktami końcowymi poprzedzany jest procedurą negocjacji, polegającą na uzgodnieniu warunków komunikacji pomiędzy punktami końcowymi (np. zastosowanie specyficznych kodeków, zastosowanie typu medium, itp.). Negocjacja i zarządzanie sesją multimedialną są realizowane przy zastosowaniu protokołu SIP. Domena IMS umożliwia zestawienie dowolnego typu sesji (np. sesji głosowych, wideo, sesji do przesyłania tekstu, itp.) i dynamiczne modyfikowanie zestawionych sesji (np. dodanie wideo do sesji głosowej). Zarządzanie jakością QoS Jedną z podstawowych funkcjonalności platformy usługowej IMS jest zapewnienie jakości QoS podczas realizacji usług czasu rzeczywistego. Komunikacja w czasie rzeczywistym w sieciach IP jest trudna do zrealizowania ze względu na fluktuację szerokości pasma, która ma istotny wpływ na transmisję pakietów poprzez sieć IP. W sieciach IP, transport pakietów odbywa się najczęściej w trybie „best effort”, co oznacza, że sieć „stara” się zapewnić wymagane pasmo, jednakże bez żadnych gwarancji. W takich sieciach IP usługi mobilne czasu rzeczywistego mogą funkcjonować, jednakże często są zubożone i zniekształcone (np. głos jest ubogi i zniekształcony). Koncepcja QoS eliminuje niedogodne właściwości sieci IP, i umożliwia transmisję zamiast w trybie „best effort” z gwarantowanym poziomem transmisji. Mechanizm QoS zastosowany w domenie IMS zapewnia, że krytyczne elementy transmisji takie jak: szybkość transmisji, opóźnienie na bramach medialnych, i stopa błędów są gwarantowane z góry, mogą być mierzalne i korygowane. 105 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” „Inteligencja” wymagana do zapewnienia QoS w sieciach IP została umieszczona w standaryzowanej jednostce funkcjonalnej IMS zwanej PDF [Policy Decision Function] (dla dostępu 3GPP) i SPDF [Service Policy Decision Function] (dla dostępu szerokopasmowego). Podczas zestawiania sesji IMS realizowane są dwie podstawowe funkcje mechanizmu QoS. Pierwszą z tych funkcji jest kontrola polityki. Działanie tej funkcji polega na sprawdzeniu komercyjnych reguł (zdefiniowanych przez operatora sieci) i porównania ich z subskrypcją usług wymagających określonej jakości QoS dla danego abonenta. Funkcja kontroli zgodności żądania zasobów dla QoS dla danej usługi z regułami ustalonymi przez operatora sieci realizowana jest na poziomie sterowania [connectivity] i poziomie transportu. Wynik kontroli polityki stanowi podstawę dopuszczenia (autoryzację) do zestawienia sesji IMS. Funkcja kontroli dopuszcza realizacje usługi tylko wtedy, gdy wynik kontroli jest zgodny z regułami polityki. Drugą funkcją jest kontrola jakości QoS. Kontrola jakości (QoS) jest podstawową funkcją realizowaną od końca do końca i dotyczy głównie kwestii możliwości zaangażowania odpowiednich zasobów w sieci podczas realizacji danej usługi. Realizacja usługi z właściwą dla danej usługi jakością QoS wymaga zastosowania na całej drodze sesji IMS (od końca do końca) odpowiednich zasobów sieciowych. Najbardziej wrażliwe na natłok są odcinek „pierwszej mili” (xDSL) i „sieć agregacyjna” i one stanowią tzw. „wąskie gardło” przejawiające się w postaci braku możliwości realizacji usługi z wymaganą jakością z powodu ograniczenia szerokości pasma. Mechanizm QoS zastosowany w IMS zapewnia dostarczenie usług z gwarantowaną lub relatywną jakością QoS. Mechanizm „gwarantowanej jakości QoS zapewnia realizację usług z zachowaniem absolutnej gwarancji dostarczenia wartości pewnych lub wszystkich uzgodnionych parametrów QoS, takich jak: szerokość pasma, opóźnienie, zmiany opóźnienia i starty pakietów. Działanie tego mechanizmu oparte jest na funkcji RAC [Resource Admission Control], która wypracowuje decyzje kontroli admisji, opartej na analizie bieżących dostępnych zasobów szerokopasmowych w sieci dostępowej. Model relatywnej jakości QoS zakłada realizację usług ze zróżnicowanymi klasami ruchu [Differential Services], poprzez ustalenie priorytetów kolejek poszczególnych klas ruchu IP. Rozwiązanie dostarcza tylko ograniczonych gwarancji dla zasobów rezerwowanych QoS, szczególnie w sytuacji kiedy sieć działa w warunkach przeciążenia. Jednakże brak w tym modelu mechanizmów warunkujących ruch, takich jak polityka, nie zabezpiecza zasobów rezerwowanych dla bieżących sesji. Obydwa modele mogą być stosowane do sterowania jakością QoS w IMS. Jednakże w celu dostarczenia absolutnej gwarancji QoS w segmentach sieci, które przedstawiają „wąskie gardło” i są narażone na natłok, zalecany jest pierwszy model. Tymi segmentami są „pierwsza mila oraz segment agregacji sieci. Sieć szkieletowa i segmenty sieci usługowej z uwagi na to, że nie stanowią „wąskiego gardła” w większości dzisiejszych sieci, mogą być zabezpieczone przy wykorzystaniu modelu relatywnej QoS. W przypadku sieci korporacyjnej dołączonej poprzez sieć dostępową nie wymaga się od sieci NGN zapewnienia kontroli admisji. Funkcjonalność ta może być realizowana w sieci klienta. Wymagania dotyczące klas QoS w sieci TISPAN NGN powinny być zgodne z treścią dokumentów: ITU-T Y.1541 „IP Network QoS classes” i 3GPP TS 23.107 „UMTS QoS classes”. 106 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Zarządzanie mobilnością Infrastruktura IMS została wyposażona w funkcjonalność zarządzania mobilnością użytkowników komunikacji mobilnej, polegającą na możliwości lokalizacji tych użytkowników w sieci i zestawieniu sesji z poszukiwanym użytkownikiem. Podstawowe bloki funkcjonalne IMS umożliwiające zarządzanie mobilnością to: CSCF [Call Session Control Function] i HSS [Home Subscriber Service]. Blok funkcjonalny HSS przechowuje wszystkie dane abonenta i umożliwia użytkownikom (lub serwerom) lokalizację i komunikację z innymi użytkownikami końcowymi. Blok CSCF wspomaga proces zestawiania i zarządzania sesjami oraz wymiany wiadomości między sieciami IMS. IMS umożliwia zarządzanie mobilnością zarówno w sieci macierzystej [home] operatora mobilnego jak również w sytuacji wystąpienia roamingu pomiędzy sieciami różnych dostawców. Od sieci NGN wymaga się dostarczania funkcjonalności mobilności usług, użytkowników i wyposażeń końcowych w sieciach, które są wyposażone w funkcjonalność zarządzania mobilnością. Funkcja mobilności może być realizowana tylko w sytuacji, gdy sieci wyposażone są w interfejsy zarządzania mobilnością. Funkcjonalność mobilności realizowana w sieci NGN R1 jest ograniczona do możliwości przenoszenia terminala między różnymi punktami dostępowymi (punkty te mogą być własnością dostawców sieci dostępowych). Urządzenie przenoszone między sieciami dostępowymi musi odpowiadać technologii stosowanej w danej sieci dostępowej. Funkcjonalność ta zapewnia umożliwia nomadyczne korzystanie z terminala w sieci. Informacja o obecności i dostępności Funkcja „obecność i dostępność” [Presence and enabled] pozwala abonentowi, realizującemu dowolną usługę uzyskać informację o żądanym użytkowniku, o jego dostępności w sieci (wolny, zajęty, niedostępny), o jego lokalizacji oraz sposobie kontaktu z nim. Informacja o statusie dostępności i obecności w sieci jest aktualizowana na bieżąco i może być przekazywana każdemu użytkownikowi natychmiast w chwili inicjowania połączenia lub sesji. Ta funkcja sieci jest wykorzystywana w usłudze natychmiastowej komunikacji obejmującej głos, tekst i obraz. 107 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 6. Regulacje i działania regulatora wpływające na rozwój infrastruktury W 1998 r. nastąpiło otwarcie rynku komunikacji elektronicznej Unii Europejskiej na konkurencję. Nastąpiło to na podstawie specjalnych rozwiązań prawnych, gwarantujących skuteczną kontrolę operatorów zasiedziałych (incumbents) w celu zapewnienia niekrępującego rozwoju podmiotów alternatywnych na tym rynku. Na operatorów zasiedziałych nałożono obowiązek udostępnienia konkurentom własnej sieci oraz usług funkcjonalnych. Rynek usług telefonicznych we Wspólnocie doświadczył silnych bodźców rozwojowych. Zasady działalności telekomunikacyjnej zostały ujęte w ramy prawa telekomunikacyjnego, będącego sektorową wersją prawa o działalności gospodarczej w konkurencyjnej gospodarce wolnorynkowej. Na obecnym etapie obowiązują w UE dwa systemy prawne odnoszące się do zasad kontrolowania uczestników rynku pod kątem zgodności z regułą fair play: • ogólne prawo o ochronie konkurencji w gospodarce, • prawo o wspieraniu i ochronie konkurencji na rynku komunikacji elektronicznej, z tym jednak, iż to regulator rynku komunikacji elektronicznej decyduje o doborze środków w celu wspierania i ochrony konkurencji na właściwym rynku. Regulator ten jest zobowiązany do stworzenia warunków dla zaistnienia efektywnej konkurencji, a nie do dyscyplinowania przedsiębiorstw ex post w przypadku stwierdzonych praktyk antykonkurencyjnych, do czego jest uprawniony urząd ochrony konkurencji. Z tego względu regulator został wyposażony w prawo do podejmowania decyzji ex ante, tzn. decyzji zapobiegających ewentualnym negatywnym skutkom dominacji na rynku. Regulacja konkurencji należy do głównego instrumentu pobudzania rozwoju komunikacji elektronicznej w UE w ramach realizacji strategii lizbońskiej, co stanowi nieodzowny warunek kształtowania podstaw europejskiego społeczeństwa informacyjnego z gospodarką opartą na wiedzy. Należy jednak wyraźnie stwierdzić, że obowiązujące dokumenty Wspólnoty nie precyzują rodzaju konkurencji, która podlega obowiązkowi wspierania i ochrony na rynku telekomunikacyjnym. W 2002 r. został opracowany, a od lipca 2003 r. już obowiązuje pakiet regulacyjny 2002, który stanowi podstawę polityki regulacyjnej w sektorze komunikacji elektronicznej oraz określa zakres odstępstwa od ogólnego prawa o konkurencji. Pakiet ten tworzy otoczenie prawne dla działalności telekomunikacyjnej, precyzuje obowiązki i prawa podmiotów rynkowych, w tym operatorów o znaczącej pozycji rynkowej (SMP – significant market power), a także ustala zasady regulacji konkurencji przez Komisję Europejską oraz krajowych regulatorów rynku. Pakiet nie wymienia rodzaju konkurencji ani nie wiąże postulatu wspierania konkurencji z konkretną formą działalności. Jednak analiza postanowień dyrektyw oraz zaleceń daje podstawę do sformułowania tezy o prymacie konkurencji usługowej (service-based competition). Pakiet obejmuje dyrektywę ramową54 oraz cztery dyrektywy szczegółowe: dyrektywę o dostępie55, dyrektywę o usłudze powszechnej56, dyrektywę o 54 Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on a common regulatory framework for electronic communications networks and services (Framework Directive). OJ L 108, 24.04.2002, p. 33–50 55 Directive 2002/19/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities (Access Directive). OJ L 108, 24.04.2002, p. 7–20 108 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” zezwoleniach57 oraz dyrektywę o ochronie prywatności w komunikacji elektronicznej58, a także zalecenia i wytyczne Komisji Europejskiej. Celem przyjęcia pakietu regulacyjnego 2002 było: − szybkie i zdecydowane złamanie monopolu operatorów zasiedziałych, szczególnie w płaszczyźnie sieci dostępowej; − stworzenie przyjaznego otoczenia prawnego dla nowo wstępujących operatorów; − harmonizacja zasad działalności gospodarczej w sektorze komunikacji elektronicznej państw członkowskich UE, co ma wspierać rozwój wspólnego rynku telekomunikacyjnego. Przyjęte rozwiązania regulacyjne tkwią korzeniami w początkach procesu demonopolizacji i liberalizacji w państwach UE-1559, dysponujących dobrze rozwiniętą infrastrukturą stacjonarną PSTN. Dlatego przewidziane w pakiecie środki regulacyjne służą wykorzystaniu infrastruktury operatora zasiedziałego do rozwoju konkurencji na rynku usług elektronicznych, to znaczy do rozwoju konkurencji usługowej. Instrumentarium prawne wyposaża regulatora rynku komunikacji elektronicznej w uprawnienia do podejmowania decyzji ograniczających zasięg dominacji oraz możliwość nadużywania pozycji dominującej przez operatorów zasiedziałych, a także do nakładania na nich obowiązków wobec wstępujących na rynek podmiotów konkurujących. Szczególnie trudne zadania demonopolizacyjne są związane z siecią dostępową operatora zasiedziałego. Podstawowe bodźce regulacyjne dla rozwoju konkurencji w komunikacji elektronicznej są następujące: • nakładanie obowiązków ex ante na operatorów o znaczącej pozycji rynkowej (SMP) na rynku właściwym; • obowiązek udostępniania własnej sieci przez operatorów zasiedziałych; • zrównanie warunków działalności podmiotów własnych z podmiotami konkurującymi w sieci operatora SMP; • dopuszczalność regulowanych cen za dostęp (nawet w nowych sieciach, jak np. szerokopasmowe sieci światłowodowe). Stworzone warunki prawne są bardzo korzystne dla nowych graczy rynkowych, którzy mogą podejmować działalność usługową ze stosunkowo skromnym kapitałem własnym, bez konieczności ponoszenia znacznych wydatków inwestycyjnych. Jednocześnie należy wskazać na uboczne skutki regulacji asymetrycznej przy preferowaniu konkurencji usługowej. W pewnych warunkach regulacja asymetryczna może przyczynić się do powstania konkurencji regulacyjnej, która tym różni się od konkurencji efektywnej, iż istnieje wyłącznie dzięki ingerencji regulatora w działalność przedsiębiorstw o znaczącej pozycji rynkowej na korzyść nowo wstępujących podmiotów. Występowanie konkurencji regulacyjnej jest specyficznym skutkiem regulacji rynku o cechach monopolu naturalnego w okresie jego transformacji w rynek konkurencyjny. Przyjmuje się, że preferowanie konkurencji usługowej na rynku bez wymogu ponoszenia nakładów infrastrukturalnych, a szczególnie w postaci konkurencji regulacyjnej, powinno być ograniczone w czasie niezbędnym do okrzepnięcia operatorów alternatywnych, zdobycia przez nich odpowiedniego udziału w rynku, własnych klientów oraz zakotwiczenia 56 Directive 2002/22/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on universal service and users' rights relating to electronic communications networks and services (Universal Service Directive). OJ L 108, 24.04.2002, p. 51–77 57 Directive 2002/20/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on the authorisation of electronic communications networks and services (Authorisation Directive). OJ L 108, 24.04.2002, p. 21–32 58 Directive 2002/20/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on the authorisation of electronic communications networks and services (Authorisation Directive). OJ L 108, 24.04.2002, p. 21–32 59 UE-15 – Unia Europejska przed rozszerzeniem w maju 2004 r. 109 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” marki u konsumentów. W przeciwnym razie należy liczyć się z negatywnymi skutkami takiej polityki regulacyjnej. W kontekście omawianego tematu warto wymienić niektóre z nich: • lobbowanie operatorów alternatywnych u regulatora rynku na rzecz coraz szerszego udostępniania im fragmentów sieci i urządzeń operatorów SMP na warunkach preferencyjnych, przy czym może to dotyczyć także nowych inwestycji; w oczekiwaniu na pozytywną reakcję regulatora następuje ograniczenie oraz przesunięcie w czasie wydatków operatorów alternatywnych na rozbudowę własnej infrastruktury; • koncentrowanie się operatorów alternatywnych przede wszystkim na obsłudze wysokodochodowych segmentów rynku; • długotrwałe postępowania sądowe, inicjowane przez operatorów zasiedziałych w wyniku braku zgody na decyzje regulatora w sprawach dotyczących obowiązków udostępniania sieci oraz warunków cenowych przy współpracy z operatorami alternatywnymi; • niepewność inwestycyjna w obszarze nowych technik świadczenia usług cyfrowych; • zmniejszenie środków na badania wyprzedzające oraz istotne zmiany tematyczne w programach badawczych u operatorów o znaczącej pozycji rynkowej przy jednoczesnym słabym zaangażowaniu operatorów alternatywnych w prowadzenie prac badawczych i innowacyjnych o istotnym znaczeniu dla rozwoju komunikacji elektronicznej jako podstawowej gałęzi w społeczeństwie informacyjnym z gospodarką opartą na wiedzy. Należy podkreślić, że dotychczasowa polityka regulacyjna doprowadziła do szybkiego rozwoju rynku usług przy spadku opłat i taryf. W tym czasie znacząco wzrosła liczba podmiotów telekomunikacyjnych o bardzo zróżnicowanym profilu działalności. W Komunikacie Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej60 KE stwierdza, że „Nowi uczestnicy rynku, operatorzy sieci kablowych, dostawcy usług internetowych oraz producenci oprogramowania i sprzętu wskazali, że ramy pozwoliły na rozwój konkurencji i innowacji w całej Europie, ułatwiając inwestowanie i rozpowszechnianie łączności szerokopasmowej.”. Jednocześnie daje się zauważyć, że polityka stymulowania rozwoju rynku oraz konkurencji przez udostępnianie konkurentom infrastruktury i usług funkcjonalnych operatora PSTN o znaczącej pozycji rynkowej jest bliska wyczerpaniu: nakłady na nowe sieci, szczególnie dostępowe, są stosunkowo skromne, przy czym wydatki inwestycyjne w tym zakresie alternatywnych operatorów sieci stacjonarnej są 8 razy mniejsze od nakładów operatorów zasiedziałych (SMP). Roczne wydatki operatorów zasiedziałych stanowią 70% ogółu nakładów inwestycyjnych w sektorze komunikacji elektronicznej; są one rzędu 35 mld euro rocznie. Od czasu urynkowienia telekomunikacji publicznej w latach dziewięćdziesiątych nastąpiły znaczące zmiany w sektorze komunikacji elektronicznej, szczególnie pod wpływem wprowadzenia nowych technik oraz innowacyjnych rozwiązań aplikacyjnych. W ocenie sytuacji rynkowej należy brać pod uwagę następujące fakty. ♦ Pod wpływem konkurencji ze strony innych platform komunikacyjnych, jak np. telekomunikacja ruchoma oraz telefonia internetowa, następuje systematyczny spadek znaczenia rynku usług telefonii stacjonarnej (PSTN). Świadczą o tym m.in. dane zawarte w raporcie „E-Communications household survey – wave II. Special Eurobarometer 274”61. 60 61 COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. TNS Opinion & Social, April 2007; ec.europe.eu/information_society/policy/ecomm/. 110 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Tabela 6.1. Wybrane dane o telefonizacji w Unii Europejskiej (UE-2562) Koniec 2006 r. Koniec 2005 r. Roczna zmiana Gęstość telefoniczna 73 78 -5 stacjonarna Gęstość telefoniczna 82 80 +2 ruchoma Gospodarstwa domowe z dostępem 60 61 -1 stacjonarnym i ruchomym (%) Gospodarstwa domowe tylko z dostępem 15 18 -3 stacjonarnym (%) Gospodarstwa domowe tylko z dostępem 22 18 +4 ruchomym (%) ♦ Świadczenie usług telefonicznych nie jest już domeną wyspecjalizowanych firm. Ten rodzaj biznesu stał się dostępny różnorodnym podmiotom z innych branż, o czym świadczy pojawienie się globalnych graczy na rynku usług komunikacji elektronicznej jak Skype, Gogle czy Yahoo. Pomyślny rozwój działalności firm telekomunikacyjnych zależy w pierwszym rzędzie od uzyskania dostępu do użytkownika, a więc od rozwiązań technicznych i prawnych w sieci dostępowej. W chwili obecnej podmioty alternatywne rozwijają działalność usługową z wykorzystaniem udostępnionej infrastruktury operatorów SMP. Ich inwestycje własne obejmują w pierwszym rzędzie zakup odpowiedniego oprogramowania aplikacyjnego oraz urządzeń; wydatki na rozwój własnej infrastruktury dostępowej nie są znaczne. ♦ Cechą charakterystyczną zmian w sektorze komunikacji elektronicznej jest szybki rozwój telekomunikacji ruchomej. Obecnie występuje przewaga usług telefonii ruchomej nad usługami telefonii stacjonarnej, co uzasadnia stwierdzenie, że telefonia ruchoma staje się substytutem telefonii stacjonarnej; jest to szczególnie widoczne na rynku usług telefonicznych w krajach środkowoeuropejskich. Badania przeprowadzone na zamówienie Komisji Europejskiej63 wykazały, że w UE na początku 2007 r. 82 gospodarstw na 100 korzystało z dostępu ruchomego, a 75 na 100 – z dostępu stacjonarnego. ♦ Zgodnie z postulatami strategii lizbońskiej w sprawie kształtowania europejskiego społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy następuje stopniowe upowszechnienie dostępu szerokopasmowego w UE z wykorzystaniem różnorodnych technik dostępowych, w tym systemów radiowych oraz kabli światłowodowych. Pod koniec 2006 r. 54% gospodarstw domowych w UE-25 miało szerokopasmowy dostęp do Internetu, co oznacza w tym roku wzrost o 4 punkty64. Dzięki temu powstaje możliwość oferowania pakietów usługowych z opcją nieodpłatnych usług głosowych oraz rozwijania tanich usług głosowych z wykorzystaniem protokołu internetowego (VoIP). 62 UE-25 – Unia Europejska po rozszerzeniu w maju 2004 r. E-Communications household survey – wave II. Special Eurobarometer 274, TNS Opinion & Social, April 2007; ec.europe.eu/information_society/policy/ecomm/. 64 E-Communications household survey – wave II. Special Eurobarometer 274, TNS Opinion & Social, April 2007; ec.europe.eu/information_society/policy/ecomm/. 63 111 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” W sektorze komunikacji elektronicznej następują zasadnicze zmiany w infrastrukturze transmisyjnej. Operatorzy zasiedziali realizują plany przekształcenia sieci PSTN w sieci następnej generacji (NGN – sieci z komutacją pakietów). W sieciach NGN powstają możliwości świadczenia nowych usług przy zachowaniu wysokich wskaźników jakościowych. Przedstawione fakty o sytuacji w sektorze komunikacji elektronicznej jak powstanie i rozwój nowych technik, daleko idące zmiany na rynku usług telefonicznych oraz konieczność wspierania rozwoju szerokopasmowego Internetu, doprowadziły do zapoczątkowania procesu przeglądu ram regulacyjnych w latach 2006 – 2007. Komisja Europejska w dokumentach65 przedstawiła swoje propozycje w sprawie kształtu nowego pakietu regulacyjnego, który ma obowiązywać w latach 2010/11 – 2015/16. Propozycje te nie przewidują jednak znaczących zmian w stosunku do pakietu regulacyjnego 2002. W intencji KE, regulacja konkurencji ma służyć rozwojowi techniki, zastosowaniom nowych aplikacji oraz usuwaniu barier na drodze do migracji do technicznie bardziej zaawansowanych sieci. Celem polityki regulacyjnej jest zapewnienie efektywnego oddziaływania konkurencji oraz zapobieżenie rezygnacji z jej wspierania w warunkach kosztownych inwestycji sieciowych i usługowych. Z tego względu KE wnioskuje o wzmocnienie jej pozycji wobec krajowych regulatorów rynku telekomunikacyjnego w kwestiach dotyczących analizy rynków oraz stosowania środków zapobiegawczych, a także o rozciągnięcie zasad regulowanego korzystania z sieci dostępowej operatora zasiedziałego na nowe sieci abonenckie. W szczególności zaproponowano ograniczenie regulacji ex ante do rynków hurtowych oraz uściślenie zasad regulowania wyłaniających się rynków z wykorzystaniem testu 3 kryteriów. Analiza rynku na podstawie testu 3 kryteriów ma dać odpowiedź na następujące pytania: 1. Czy występują wysokie i trwałe bariery utrudniające wejście na badany rynek? 2. Czy brak jest bodźców (tendencji) do rozwoju efektywnej konkurencji na badanym rynku w warunkach zaniechania regulacji ex ante? Czy zachodzi niemożność usunięcia braków w funkcjonowaniu badanego rynku przy 3. stosowaniu wyłącznie instrumentów ogólnego prawa o konkurencji? W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na wszystkie trzy pytania wyłaniający się rynek podlega regulacji ex ante. Jak wykazuje dotychczasowa praktyka, nowe inwestycje w sieci dostępowej z reguły spełniają test 3 kryteriów i dlatego ich właściciel może być zobowiązany do udostępnienia nowej sieci podmiotom konkurującym na zasadach regulowanych. W tym celu KE oraz Europejska Grupa Regulatorów (ERG) forsują regulację konkurencji na rynku usług dostępu szerokopasmowego z wykorzystaniem koncepcji drabiny inwestycyjnej, określanej też jako koncepcja drabiny konkurencji infrastrukturalnej. W myśl tej koncepcji regulator bada wyłaniający się rynek i tak dobiera warunki działalności na nim, aby maksymalnie wesprzeć operatorów alternatywnych: • na początku operatorzy alternatywni, z małym wkładem własnego kapitału, podejmują działalność na rynku usług szerokopasmowych korzystając z sieci dostępowej operatora zasiedziałego na dogodnych warunkach regulowanych (stosunkowo niskie opłaty z wykorzystaniem regulacji rynku hurtowego); 65 Commission Staff Working Document: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Review of the EU Regulatory Framework for electronic communications networks and services {COM(2006) 334 final}: Proposed changes. SEC(2006) 816, Brussels, 28.06.2006; ec.europe.eu/information_society/policy/ecomm/; Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej. COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 112 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” z czasem konkurenci pozyskują dostateczną liczbę klientów i stają się rozpoznawalni na rynku, co przynosi środki na realizację własnych projektów infrastrukturalnych; następuje proces wspinania się po szczeblach drabiny inwestycyjnej: na jej szczycie – • własna sieć dostępowa, całkowicie uniezależniająca od sieci operatora SMP; w charakterze bodźca wspinaczkowego ma służyć stopniowe podwyższanie opłat za korzystanie z sieci dostępowej incumbenta; • zadanie regulatora polega na egzekwowaniu od operatora SMP świadczenia niezbędnych usług dostępowych po cenach regulowanych dla rynku hurtowego. Według propozycji KE najbardziej istotne zmiany nastąpią w gospodarowaniu częstotliwościami. Ten sektor rynkowy ma funkcjonować w warunkach zliberalizowanych, z uwzględnieniem zasady neutralności technologicznej oraz zasady neutralności usługowej. Problematyka regulacji konkurencji jest bardzo skomplikowana i trudna do jednoznacznego ujęcia, szczególnie w warunkach dynamicznych przemian rynkowych. Stosowane modele teoretyczne, uzasadniające podejmowane kroki regulacyjne, są w dużym stopniu odbiciem poglądów autora danego modelu, intencji ich użytkownika oraz wytyczonych celów do osiągnięcia. Komisja Europejska stoi na stanowisku, że dotychczasowy model regulacji konkurencji zdał egzamin, przyczynił się do rozwoju rynku oraz wzrostu inwestycji w sektorze, przyniósł wymierne korzyści konsumentom przez wzbogacenie ofert usługowych oraz obniżkę cen. Dlatego wskazana jest dalsza kontynuacja polityki sektorowej regulacji konkurencji, z uwzględnieniem nowych wyłaniających się rynków oraz inwestycji infrastrukturalnych. W dokumencie66 Komisja stwierdza: „Ramy regulacyjne wskazują również, że rozwijające się rynki nie powinny podlegać niewłaściwym uregulowaniom. Komisja za rynki rozwijające się uważa rynki, które są nowe i zmieniają się bardzo szybko, wobec czego jest zbyt wcześnie na stwierdzenie, czy spełniają one trzy kryteria regulacji exante określone w jej zaleceniu. Kiedy tylko rynki te staną się bardziej dojrzałe i spełnią wspomniane kryteria, ramy umożliwią organom regulacyjnym nagrodzenie innowacyjnych i ryzykownych inwestycji. Ramy wyraźnie uznają potrzebę upoważnienia organów regulacyjnych do zapewnienia odpowiedniego zwrotu kosztów wytworzenia istniejących aktywów oraz właściwego wynagradzania innowacji oraz nowych, ryzykownych inwestycji, ponieważ zachęcają one krajowe organy regulacyjne (NRA) do „uwzględniania …pierwotnych inwestycji dokonanych przez właściciela zakładu, mając na uwadze ryzyko związane z realizacją inwestycji”. W opinii podmiotów zainteresowanych, takie zapisy nie dają wystarczającej gwarancji zwrotu poniesionych nakładów w przypadku udostępnienia nowej inwestycji firmom konkurującym. Stanowisko KE w sprawie kontynuowania sektorowej polityki regulacji konkurencji z wykorzystaniem instrumentów ex ante nie znajduje jednoznacznego wsparcia ze strony znacznej części podmiotów gospodarczych oraz niektórych instytucji w państwach członkowskich UE. • 6.1. W Europie Komunikacja elektroniczna, z uwagi na swój uniwersalny charakter, należy do podstawowych czynników kształtujących rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Problematyka zarządzania tym sektorem z uwzględnieniem kompleksowego kryterium efektywności i celowości społecznej znajduje się w centrum uwagi 66 Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej. COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 113 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” organów Unii Europejskiej oraz państw członkowskich. Na obecnym etapie, za właściwe rozwiązanie uznano maksymalne wykorzystanie możliwości gospodarki wolnorynkowej, funkcjonującej w otoczeniu konkurencyjnym dostosowanym do specyfiki okresu przejściowego (tzn. przejścia od monopolu do konkurencyjnego rynku) w sektorze komunikacji elektronicznej. Zachodzi zatem konieczność wypracowania i stosowania zasad regulacji sektorowej, określającej warunki ingerencji organów Wspólnoty oraz państw członkowskich w działalność podmiotów telekomunikacyjnych. Regulacja konkurencji stanowi jądro systemu regulacyjnego Wspólnoty. Konkurencja jest podstawowym instrumentem pobudzania i wspierania rozwoju komunikacji elektronicznej, co służy realizacji celów strategii lizbońskiej w dążeniu do ukształtowania podstaw społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy w Unii Europejskiej. W wielu dokumentach UE podkreśla się znaczenie komunikacji elektronicznej dla przyszłości UE oraz rolę konkurencji na tym rynku. Dla przykładu, raport Grupy Wysokiego Szczebla pod przewodnictwem Wima Koka67 postuluje: „Pełne wykorzystanie technologii telekomunikacyjno-informatycznych (ICT) W celu zapewnienia wzrostu gospodarczego w przyszłości, Unia Europejska potrzebuje wszechstronnej i całościowej strategii, aby przyspieszyć rozwój sektora technologii ICT oraz ich upowszechnienie we wszystkich sektorach gospodarki. Nadrzędnym celem jest wdrożenie planu działań eEurope, który przewiduje podjęcie kroków skierowanych na propagowanie handlu elektronicznego (eCommerce), administracji elektronicznej (eGovernment) oraz nauczania na odległość z wykorzystaniem Internetu (eLearning). Ponadto ramy regulacyjne dla komunikacji elektronicznej przyjęte w 2002 roku powinny zostać w pełni wdrożone i ściśle egzekwowane, aby poprzez zwiększoną konkurencję skuteczniej przyczynić się do obniżenia cen płaconych przez firmy i konsumentów. Wymaga to ściślejszej współpracy między Komisją Europejską, krajowymi organami ds. konkurencji oraz krajowymi organami regulacyjnymi.” Jednocześnie w raporcie tym stwierdza się, że „Strategia lizbońska wymaga ram regulacyjnych sprzyjających inwestycjom, innowacjom i przedsiębiorczości”. W komunikacie Komisji COM(2006) 334 podkreślono, że: „Stworzenie jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej z otwartym i konkurencyjnym rynkiem wewnętrznym jest jednym z głównych wyzwań dla Europy w ramach szerszej strategii na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Łączność elektroniczna stanowi fundament całej ekonomii i na poziomie UE jest wspierana przez ramy regulacyjne, które weszły w życie w 2003 r.68 Celem tych ram jest promowanie konkurencji, wzmacnianie rynku wewnętrznego łączności elektronicznej oraz przynoszenie korzyści konsumentom i użytkownikom.” Przedstawione cytaty reprezentują poglądy obowiązujące we Wspólnocie na rolę komunikacji elektronicznej, regulacji rynku oraz szczególnego znaczenia konkurencji. Należy zauważyć, że dyrektywy i zalecenia UE nie precyzują rodzaju konkurencji (tzn. nie operuje się pojęciami konkurencji usługowej i konkurencji infrastrukturalnej69), co ułatwia formułowanie postulatów oraz wymagań regulacyjnych. Postulat wspierania konkurencji w regulacjach sektora komunikacji elektronicznej nie jest powiązany z konkretną formą działalności rynkowej. Jednak na podstawie analizy zapisów można twierdzić, że dotyczą one 67 Sprostać wyzwaniom – Strategia Lizbońska na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Raport Grupy Wysokiego Szczebla pod przewodnictwem Wima Koka, listopad 2004. 68 Wzmianka dotyczy pakietu regulacyjnego 2002. 69 Polityka wspierania konkurencji usługowej (service-based competition) występuje w przypadku wykorzystywania istniejącej bazy materialnej jednego właściciela przez inne, konkurujące z nim podmioty gospodarcze, gdyż powielenie analogicznej bazy jest nieopłacalne ze względów ekonomicznych i społecznych. Polityka wspierania konkurencji inwestycyjnej (facilities-based competition; infrastructure-based competition) jest nastawiona na stworzenie warunków uczciwej konkurencji na rynku produktów dostarczanych przez przedsiębiorstwa dysponujące własną bazą materialną. 114 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” wspierania przede wszystkim konkurencji usługowej, co uzasadnia tezę o prymacie konkurencji usługowej w działalności regulacyjnej Wspólnoty. Wychodząc z założenia, że istotny postęp w rozpowszechnieniu zastosowań użytkowych komunikacji elektronicznej można osiągnąć dopiero po stworzeniu odpowiedniej bazy infrastrukturalnej, należy również przeanalizować aspekty inwestycyjne regulacji wspólnotowych na przykładzie wybranych materiałów związanych z przeglądem ram regulacyjnych dla sektora komunikacji elektronicznej. Od 2003 r. o kształcie polityki regulacyjnej w sektorze komunikacji elektronicznej Unii Europejskiej i jej państw członkowskich decyduje pakiet regulacyjny 2002. Zgodnie z pakietem 2002, obowiązują następujące kryteria polityki państwa w odniesieniu do rynku komunikacji elektronicznej: a. urynkowienie telekomunikacji publicznej; b. prymat zasady wspierania konkurencji; c. ograniczenie obszaru obecności państwa w sektorze komunikacji elektronicznej; d. utrzymanie zasady powszechnej dostępności i przystępności usług podstawowych w telekomunikacji; e. maksymalne wykorzystanie bogatej krajowej infrastruktury sieciowej, powstałej w okresie monopolu, do świadczenia usług komunikacji elektronicznej w warunkach konkurencji; f. stopień zaspokojenia potrzeb oraz skala zadowolenia użytkowników i konsumentów jako podstawa oceny skuteczności oraz poprawności prowadzonej polityki. Kryteria te określają granice swobody wyboru przez państwa członkowskie celów i instrumentów realizacji polityki na krajowym rynku komunikacji elektronicznej. Decydują one o poprawności podejmowanych rozwiązań prawnych w odniesieniu do form i środków wspierania inwestycyjnej i innowacyjnej działalności przedsiębiorstw na tym rynku, a w szczególności ograniczają bezpośredni udział państwa w finansowaniu inwestycji infrastrukturalnych. Obowiązujące regulacje na rynku komunikacji elektronicznej maja istotny wpływ na decyzje inwestycyjne przedsiębiorstw. W tym kontekście szczególne znaczenie mają następujące postanowienia dyrektywy o dostępie70 w pakiecie regulacyjnym 2002 w odniesieniu do operatorów o znaczącej pozycji rynkowej SMP: • dopuszczalność nakładania obowiązków ex ante na operatorów SMP (pkt 14 wstępu); • obowiązek uwzględniania przez operatorów SMP uzasadnionych wniosków o dostęp i użytkowanie specyficznych elementów sieci oraz do urządzeń towarzyszących (art. 12.1); • obowiązek stosowania przez operatorów SMP analogicznych wymogów w stosunku do innych przedsiębiorstw świadczących podobne usługi, w tym obowiązek świadczenia im usług i udostępniania informacji na takich samych warunkach i o tej samej jakości jak te, które zapewniają własnym jednostkom lub partnerom (art. 10.2); • dopuszczalność regulacji określonych rynków, np. w odniesieniu do sieci szerokopasmowych (pkt 13 wstępu), przy czym krajowe organy regulacyjne mogą zażądać od operatora SMP odpowiedniego dostosowania cen świadczonej usługi (art. 13.3). Ogólnie rzecz biorąc, pakiet regulacyjny 2002 wyposażył regulatora rynku komunikacji elektronicznej w silne instrumenty ingerowania w działalność podmiotów rynkowych: uprawnienie do uznania operatora za podmiot o znaczącej pozycji rynkowej na 70 Directive 2002/19/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities (Access Directive), OJ L 108, 24.04.2002, p. 7-20. 115 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” właściwym rynku (art. 14–16 dyrektywy ramowej71) oraz do stosowania wobec niego regulacji wyprzedzającej (ex ante), co przewidują punkty 25 i 27 wstępu w dyrektywie ramowej, odpowiednie artykuły dyrektywy o dostępie72 oraz zalecenie dotyczące rynków produktów i usług73. Należy jednocześnie zaznaczyć, że w pakiecie regulacyjnym są postanowienia wyraźnie nawiązujące do potrzeby ochrony inwestycji i rekompensowania strat poniesionych w wyniku nałożenia obowiązków na rzecz wspierania i rozwoju konkurencji. W praktyce jednak decyduje bieżąca polityka regulatora, który odwołuje się do obowiązku stosowania regulacji ex ante oraz prymatu aktualnego interesu społecznego i konsumenckiego. Pakiet regulacyjny 2002 został opracowany z myślą o możliwie szybkim i zdecydowanym złamaniu monopolu operatorów zasiedziałych i stworzeniu przyjaznego otoczenia prawnego dla nowo wstępujących podmiotów telekomunikacyjnych. Przewidziane w nim środki regulacyjne służą przede wszystkim rozwojowi konkurencji na rynku usług (tzw. konkurencja usługowa), a w mniejszym stopniu stanowią bodziec do rozwijania działalności inwestycyjnej i innowacyjnej (tzw. konkurencja infrastrukturalna). Znajduje to wyraz m.in. w tym, że nie wolno uzależniać prawa przedsiębiorstwa do prowadzenia działalności usługowej na rynku komunikacji elektronicznej z wykorzystaniem sieci i urządzeń towarzyszących operatora SMP – od rozmiaru jego własnych inwestycji w infrastrukturę. Oznacza to, że prawa operatorów bez własnej infrastruktury są takie same jak operatora sieciowego, z tym że ich obowiązki są już odmienne. W takim otoczeniu regulacyjnym wyniki działalności operatorów SMP, będących głównymi posiadaczami środków na inwestycje i innowacje infrastrukturalne oraz aplikacyjne, są w znacznym stopniu uzależnione od postępowania regulatora rynku. Wśród operatorów zasiedziałych powszechny jest pogląd, że pakiet regulacyjny 2002 oraz praktyka regulatorów (w tym Komisji) nie stanowią stabilnego fundamentu prawnego, gwarantującego bezpieczeństwo wieloletnich inwestycji, tj. nieskrępowanego dysponowania majątkiem oraz produktami wytworzonymi w wyniku poniesionych nakładów. W praktyce operator SMP podejmujący działalność inwestycyjną w celu wybudowania nowej bądź rozbudowy własnej infrastruktury oraz wprowadzenia innowacyjnych rozwiązań usługowych nie może oczekiwać z tego tytułu czasowego ograniczenia (złagodzenia) obowiązków regulacyjnych, aby mógł w rozsądnym terminie odzyskać poniesione koszty z uwzględnieniem ryzyka inwestycyjnego. Zdaniem Komisji, podejmowanie przez operatora poważnych nakładów inwestycyjnych w rozbudowę infrastruktury nie upoważnia do przyznania mu premii w postaci złagodzenia obowiązków regulacyjnych. W związku z nowym etapem realizacji strategii lizbońskiej, którego zadania sformułowano w komunikacie pt. „i2010 − Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia”74, Komisja Europejska (KE) wyznaczyła strategiczny cel polityki 71 Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on a common regulatory framework for electronic communications networks and services (Framework Directive), OJ L 108, 24.04.2002, p. 33–50. 72 Directive 2002/19/EC of the European Parliament and of the Council of 7 March 2002 on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities (Access Directive), OJ L 108, 24.04.2002, p. 7-20. 73 Commission Recommendation 2003/311/EC of 11 February 2003 on relevant product and service markets within the electronic communication sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communication networks and services, OJ L 114, 8.05.2003, p. 45-49. 74 i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, {SEC(2005) 717}, COM(2005) 229 końcowy, Bruksela, dnia 1.06.2005. 116 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Wspólnoty w sektorze komunikacji elektronicznej: ukształtowanie jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej, zapewniającej bezpieczną łączność szerokopasmową po przystępnych cenach, bogatą i zróżnicowaną zawartość, oraz usługi cyfrowe. Zachodzi zatem konieczność sprecyzowania przydatności dotychczas obowiązujących dyrektyw i zaleceń w sprawie regulacji rynku sieci i usług komunikacji elektronicznej do realizacji wytyczonej polityki. Komunikat KE ujmuje to następująco: „W ostatnim dziesięcioleciu uregulowania dotyczące komunikacji elektronicznej uległy przeobrażeniu. ... Regulacje muszą dotrzymywać kroku rozwojowi technologii i rynku. Dlatego w ramach przeglądu ram prawnych zaplanowanego na 2006 r. Komisja szczegółowo zbada ich zasady i tryb wprowadzania w życie, zwłaszcza tam, gdzie istnieją przeszkody opóźniające udostępnienie szybszych, bardziej innowacyjnych i bardziej konkurencyjnych usług szerokopasmowych.” W towarzyszącym dokumencie roboczym SEC(2005) 717 podkreślono, że w trakcie przeglądu ram regulacyjnych należy brać pod uwagę z jednej strony rozwój techniki oraz potrzebę usunięcia barier utrudniających migrację do technicznie bardziej zaawansowanych sieci (jak np. sieci następnej generacji, sieci telekomunikacji ruchomej 3G), a z drugiej − zapewnić efektywne oddziaływanie konkurencji. Jest to konieczne, gdyż zachodzi obawa, iż kosztownym inwestycjom w nowe sieci i aplikacje usługowe będzie towarzyszyć rezygnacja z polityki wspierania konkurencji. Dlatego w nowych ramach regulacyjnych należy powiązać proinwestycyjne bodźce z zachowaniem rozwiązań stymulujących konkurencję. W latach 2006 – 2007 KE przystąpiła do przeglądu ram regulacyjnych dotyczących komunikacji elektronicznej. Jest to proces wieloetapowy, zapoczątkowany dokumentem75 i następnie kontynuowany na podstawie dokumentów76 z wykorzystaniem m.in. raportu77; kolejny etap rozpoczął się w połowie 2007 r. po opublikowaniu propozycji KE w sprawie nowych ram prawnych na lata 2010/11 – 2015/16. W trakcie przeglądu wszyscy zainteresowani uczestnicy rynku oraz organizacje rządowe i pozarządowe mają możliwość zgłoszenia własnego stanowiska oraz uwag do propozycji KE. Przesłane wypowiedzi uczestników konsultacji są udostępnione na portalu KE; stanowią przydatne źródło informacji o funkcjonowaniu rynku komunikacji elektronicznej w warunkach regulacji sektorowej, w tym o klimacie inwestycyjnym na rynku. Stanowisko Komisji Europejskiej w kwestiach inwestycyjnych jest zawarte w komunikacie78, który został przygotowany na podstawie dokumentu roboczego79 oraz 75 Call for input on the forthcoming review of the EU regulatory framework for electronic communications and services including review on relevant markets, European Commission, Information Society and Media Directorate-General, Brussels, 25.11.2005. 76 Commission Staff Working Document: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Review of the EU Regulatory Framework for electronic communications networks and services {COM(2006) 334 final}: Proposed changes, SEC(2006) 816, Brussels, 28.06.2006. Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej, COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 77 An assessment of the regulatory framework for electronic communications – growth and investment in the EU e-communications sector, Final Report to the European Commission DG Information Society and Media, London Economics in association with PricewaterhouseCoopers, July 2006. 78 Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej, COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 79 Commission Staff Working Document: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Review of the EU Regulatory Framework for electronic communications networks and services {COM(2006) 334 final}: Proposed changes, SEC(2006) 816, Brussels, 28.06.2006. 117 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” raportu80. Ocena przez Komisję Europejską przydatności dotychczasowych ram prawnych do wspierania działalności inwestycyjnej przez firmy telekomunikacyjne jest bardzo pozytywna. Tok rozumowania KE jest następujący: głównym czynnikiem napędzającym inwestycje jest konkurencja; należy zatem czynić wszystko, co w sposób ciągły wspiera powstanie oraz rozwój konkurencji na każdym rynku i w dowolnym obszarze geograficznym, a także zapobiega możliwości uzyskania istotnej przewagi (dominacji) inwestora w wyniku tworzenia nowych rozwiązań infrastrukturalnych, jak np. światłowodowa sieć dostępowa FTTx. Zdaniem Komisji, o pozytywnym klimacie inwestycyjnym świadczy wzrost nakładów na infrastrukturę i innowacje w sektorze komunikacji elektronicznej UE, przy czym godne uwagi jest to, że „Nowe podmioty inwestują więcej w stosunku do swoich obrotów, niż podmioty od dawna obecne na rynku”81. KE zwraca uwagę na fakt, że szczególnie dobre wyniki w rozwoju komunikacji szerokopasmowej osiągnęły kraje, w których występuje konkurencja między operatorami telekomunikacji stacjonarnej a operatorami sieci telewizji kablowej, tzn. w warunkach konkurencji infrastrukturalnej. Szybki rozwój szerokopasmowych usług internetowych wymaga znacznych nakładów w modernizację sieci, a szczególnie w tworzenie infrastruktury dostępowej. W związku z tym KE zauważa, że „Niektórzy opowiadali się za zaniechaniem regulacji w celu zachęcenia do inwestycji w nową infrastrukturę sieciową, ale niewiele wskazuje na to, że przerwa regulacyjna generuje nowe inwestycje przy braku innych czynników takich jak konkurencja.”82 Jednocześnie Komisja stwierdza, że nowe, dynamicznie rozwijające się i zmieniające rynki nie powinny podlegać regulacji ex ante. Na podstawie wymienionych przesłanek KE proponuje utrzymać w mocy zasadnicze postanowienia pakietu regulacyjnego 2002 w okresie najbliższych kilku lat (do ok. 2015 r.). Rozwinięcie i uzasadnienie stanowiska KE znajduje się w dokumencie83, w którym tematykę inwestycyjną wzbogacono informacjami z raportu84. W szczególności zauważono, że operatorzy zasiedziali (incumbents) więcej inwestują niż operatorzy alternatywni, z tym że ci ostatni mają wyższe wskaźniki udziału inwestycji w stosunku do swoich obrotów8586. Podkreślono, że pozytywne sygnały o inwestycjach występują nawet w warunkach regulacji ex ante dostępu do sieci. Istotne znaczenie dla korzystnego klimatu inwestycyjnego ma właściwe zaimplementowanie ram prawnych dla rynku komunikacji elektronicznej; 80 An assessment of the regulatory framework for electronic communications – growth and investment in the EU e-communications sector, Final Report to the European Commission DG Information Society and Media, London Economics in association with PricewaterhouseCoopers, July 2006. 81 Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej, COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 82 Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie przeglądu ram regulacyjnych UE dotyczących sieci i usług łączności elektronicznej, COM(2006) 334 końcowy, Bruksela, dnia 29.06.2006 r. 83 Commission Staff Working Document: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Review of the EU Regulatory Framework for electronic communications networks and services {COM(2006) 334 final}: Proposed changes, SEC(2006) 816, Brussels, 28.06.2006. 84 An assessment of the regulatory framework for electronic communications – growth and investment in the EU e-communications sector, Final Report to the European Commission DG Information Society and Media, London Economics in association with PricewaterhouseCoopers, July 2006. 85 Według danych ETNO, udział inwestycji operatorów zasiedziałych w ogólnej kwocie nakładów inwestycyjnych w sektorze komunikacji elektronicznej wynosi 70%; według danych raportu [1], operatorzy zasiedziali wydają na inwestycje w rozwój infrastruktury stacjonarnej ośmiokrotnie więcej niż operatorzy alternatywni. 86 ETNO, Position on the Commission Communication on a review of the EU regulatory framework for electronic communications networks and services, ETNO Reflection Document RD248, 2006. 118 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” opóźnienie w ich wdrażaniu lub wadliwe stosowanie oddziałuje negatywnie na postawę inwestorów. Po przytoczeniu danych o wzroście nakładów inwestycyjnych w sektorze komunikacji elektronicznej oraz przedstawieniu zasad regulacji nowych, wyłaniających się rynków (emerging markets) według wytycznych KE (na podstawie testu 3 kryteriów), dokument stwierdza, że obowiązujące ramy prawne są dostatecznie elastyczne, aby sprawować nadzór nad nowymi i szybko zmieniającymi się rynkami, gdyż pozwalają regulatorowi nakładać na operatora SMP obowiązek udostępnienia sieci abonenckiej konkurentom na zasadzie rekompensaty kapitałowej, z uwzględnieniem ryzyka inwestycyjnego. Bogaty materiał o powiązaniu inwestycji infrastrukturalnych z obowiązującymi zasadami regulacji zawiera raport87. Analiza jest wielokryterialna, z wykorzystaniem różnych punktów odniesienia. Pewną słabą stroną tego raportu jest to, że obejmuje dane statystyczne do 2004 r., co nie pozwala w pełni ocenić wpływu pakietu regulacyjnego 2002, który zaczął obowiązywać dopiero od lipca 2003 r., na zachowanie inwestorów telekomunikacyjnych. Poczynione rozważania oraz przytoczone opinie o regulacji dostępu do sieci abonenckiej operatorów zasiedziałych (LLU, WLR, BSA) ukazują skomplikowaną naturę problemu, bez jednoznacznie pozytywnych rozwiązań z punktu widzenia bodźców inwestycyjnych wobec obu zainteresowanych stron. Stanowisko uczestników konsultacji w kwestii oddziaływania obowiązującego systemu regulacyjnego na inwestycje infrastrukturalne i innowacyjne jest bardzo zróżnicowane. Ogólnie rzecz biorąc, można wytypować trzy postawy w ocenie aspektów inwestycyjnych aktualnego i przyszłego pakietu regulacyjnego: całkowita lub prawie całkowita zgoda na proponowane zasady regulacji rynku 1. komunikacji elektronicznej w wersji KE; 2. brak zaangażowania, zachowanie pewnego dystansu wobec propozycji KE; 3. wysoce krytyczna ocena wpływu regulacji na decyzje inwestycyjne operatorów. Stanowisko reprezentantów grupy pierwszej nie wymaga szerszego omówienia. Z reguły są to operatorzy alternatywni i ich reprezentacje (jak np. ECTA88), których działalność w znacznej mierze zależy od dostępu do sieci operatorów zasiedziałych na warunkach regulowanych; są to główni beneficjanci konkurencji regulowanej na rynku usług. Oni w pełni popierają stanowisko KE w sprawie regulowanego dostępu do infrastruktury i produktów operatorów zasiedziałych, w tym do nowych sieci światłowodowych, rozwijanych z wykorzystaniem kapitału operatorów SMP, co byłoby niemożliwe po wycofaniu regulacji sektorowej, w warunkach obowiązywania wyłącznie ogólnego prawa o konkurencji. Reprezentant grupy ECTA w dokumencie89 podkreśla, że ramy regulacji sektorowej są właściwie dobrane i służą pobudzaniu inwestycji, innowacji oraz upowszechnieniu usług komunikacji elektronicznej. Ważne znaczenie dla rozwoju rynku usług szerokopasmowych ma regulacja dostępu do nowych sieci światłowodowych operatorów SMP zgodnie z koncepcją drabiny inwestycyjnej. Działalność regulatorów nie jest zwykłą biurokracją, gdyż jej efektem jest usuwanie barier dla konkurencji, co jest warunkiem istnienia firm alternatywnych. Należy w dalszym ciągu stosować system sektorowej regulacji zapobiegawczej, gdyż ramy ogólnego prawa o konkurencji nie dają możliwości skutecznego wspierania konkurencji oraz zapobiegania antykonkurencyjnym postawom operatorów zasiedziałych. ECTA podważa opinie ekspertów, na które powołują się operatorzy SMP, o 87 An assessment of the regulatory framework for electronic communications – growth and investment in the EU e-communications sector, Final Report to the European Commission DG Information Society and Media, London Economics in association with PricewaterhouseCoopers, July 2006. 88 The European Competitive Telecommunications Association 89 ECTA, 2006 review − Call for input: Legislative aspects, 2006. 119 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” negatywnych skutkach obowiązującego pakietu regulacyjnego dla rozwoju nowych sieci oraz innowacji, dając do zrozumienia, ze nie są to eksperci niezależni. Obok głosu organizacji ECTA należy także przytoczyć opinię Europejskiej Grupy Regulatorów (ERG)90. Grupa popiera stanowisko KE i proponuje dalsze rozszerzenie uprawnień regulatorów krajowych, m.in. przez upoważnienie do nakładania obowiązku separacji funkcjonalnej jako środka zapobiegawczego wobec operatorów zasiedziałych. ERG uważa, że nie wolno rezygnować z regulacji sektorowej bez szkody dla rozwoju konkurencji oraz interesu konsumentów, gdyż dotychczasowe ramy prawne w prawidłowy sposób łączą kwestię wspierania konkurencji z zasadą ochrony i pobudzania inwestycji w warunkach regulacji ex ante. Do grupy pierwszej należy także zaliczyć operatorów zasiedziałych w Danii TDC91 oraz w Wielkiej Brytanii BT92, którzy pozytywnie oceniają funkcjonowanie pakietu regulacyjnego 2002 i podejmowane kroki KE w obszarze inwestycji i innowacji. Do grupy drugiej należą przedstawiciele organizacji, które są zainteresowani jedynie w rozwiązywaniu pewnych specyficznych problemów, niezwiązanych bezpośrednio z bieżącą lub przyszłą działalnością inwestycyjną w sektorze komunikacji elektronicznej, przynajmniej w odniesieniu do inwestycji infrastrukturalnych. Do tej grupy można zaliczyć zrzeszenie branżowe dla przemysłu hi-tech w Wielkiej Brytanii - Intellect, które swoje credo przedstawiło w dokumencie.93 Do grupy trzeciej należą operatorzy zasiedziali oraz reprezentująca ich organizacja ETNO94. Jest to grupa największych inwestorów w sektorze komunikacji elektronicznej, co czyni zrozumiałym ich krytyczne podejście do stosowanych i proponowanych przez KE środków regulacyjnych. W wystąpieniu95, opracowanym i przyjętym bez aprobaty operatorów BT i TDC, ETNO zajmuje następujące stanowisko: • Pakiet regulacyjny 2002 powoduje opóźnienie poważnych inwestycji niezbędnych do rozwoju zaawansowanych sieci szerokopasmowych oraz usług, pozbawiając tym samym obywateli UE potencjalnych korzyści komunikacji szerokopasmowej. Polityka środków zaradczych jest krótkowzroczna, powoduje opóźnienie bądź wstrzymanie inwestycji w sektorze komunikacji elektroniczne. Twierdzenia KE o pozytywnym wpływie pakietu 2002 na inwestycje sektorowe nie są poparte przekonującymi dowodami, a przytoczone argumenty nie dotyczą regulacji. • Należy stopniowo odchodzić od regulacji zapobiegawczej (ex ante). Żaden inny sektor gospodarki nie jest poddany tak krępującej i asymetrycznej regulacji. Pakiet regulacyjny 2002 z jego interpretacją i stosowaniem przez KE i regulatorów krajowych nie stwarza szansy do stopniowego przejścia od regulacji sektorowej do rozwiązań ogólnogospodarczych. • Dotychczasowa polityka regulacyjna powoduje negatywne skutki dla operatorów SMP w postaci spadku notowań na rynkach finansowych, co przekłada się na zmniejszenie ich zdolności inwestycyjnej. 90 IRG/ERG, Response to the review of the EU regulatory framework for electronic communications network and services, 2006. 91 TDC, Public Consultation on the review of EU regulatory framework for electronic communications networks and services, launched by the European Commission, 2006. 92 BT, BT response to Commission Consultation on the 2006 review, 2006. 93 Intellect, Intellect response to Public Consultation on the review of the EU regulatory framework for electronic communications and services, 2006. 94 The European Telecommunications Network Operators’ Association 95 ETNO, Position on the Commission Communication on a review of the EU regulatory framework for electronic communications networks and services, ETNO Reflection Document RD248, 2006. 120 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” • Rynek znajduje się w stanie dynamicznych przemian, co narzuca firmom konieczność szybkiej adaptacji. Dlatego rozwiązania regulacyjne powinny być elastyczne, przystosowane do dynamiki zmian rynkowych. Obok wystąpienia ETNO warto też przytoczyć opinie i propozycje innych operatorów zasiedziałych. Deutsche Telekom w dokumencie96 postuluje: • zredukowanie interwencji państwa oraz biurokracji regulacyjnej, gdyż obecnie jest więcej regulacji niż na początku procesu demonopolizacji w połowie lat dziewięćdziesiątych ub.w.; została utworzona konkurencja administracyjna, która wymaga ciągłego doglądania z wykorzystaniem środków regulacyjnych; • przegląd ram prawnych trzeba wykorzystać do zminimalizowania ciężarów regulacyjnych oraz udzielenia wsparcia inwestycjom w sektorze ICT; obecne stosowanie pakietu 2002 wspiera raczej wzrost krótkoterminowej konkurencji usługowej kosztem trwałej konkurencji infrastrukturalnej i tym samym nie stwarza bodźców do inwestowania. • otoczenie prawne musi być stabilne i trwałe; pakiet regulacyjny 2002 nie stanowi stabilnego fundamentu dla działalności inwestycyjnej, a sposób jego stosowania nie przyczynia się do zwiększenia poczucia bezpieczeństwa regulacyjnego u inwestorów; • zlikwidować wszystkie regulacje sektorowe w odniesieniu do cen oraz dostępu, a sektor pozostawić pod nadzorem urzędu ochrony konkurencji, w ramach ogólnego prawa o konkurencji; doświadczenie międzynarodowe (USA, Australia) wskazuje na bezpośredni pozytywny związek deregulacji z poziomem inwestycji; • należy wyraźnie wskazać drogę odwrotu od regulacji sektorowej, a pakiet 2006 ma tworzyć właściwe otoczenie dla przejścia od regulacji sektorowej do ogólnych zasad konkurencji, co zahamuje tendencję do poszerzania ram regulacji; doświadczenie wykazało, że obecne otoczenie prawne nie dostarcza koniecznych bodźców inwestycyjnych i nie prowadzi do deregulacji. Telekom Austria w dokumencie97 podejmuje polemikę z tezą autorów dokumentu roboczego98 o znacznych inwestycjach w sektorze komunikacji elektronicznej UE. Zdaniem Telekom Austria należy raczej mówić o niedoinwestowaniu telekomunikacji europejskiej i rozziewie między inwestycjami w Europie a w USA i Azji. Uważa za wątpliwe wnioski KE o znacznym wpływie pakietu regulacyjnego 2002 na wzrost zatrudnienia i produkcji w UE. W sprawie regulacji zgłasza następujące uwagi: • Nie należy regulować wyłaniających się rynków; przykład USA świadczy o tym, że złagodzenie obciążeń regulacyjnych oraz rezygnacja z regulacji dostępu do nowych sieci szerokopasmowych pobudza konkurencję i sprzyja wzrostowi nakładów na inwestycje i innowacje. Nie należy zatem stosować środków zapobiegawczych na rynku usług świadczonych dla końcowych użytkowników, gdy są dostarczane w nowej sieci lub z wykorzystaniem nowych technik. • Wszystkie rynki detaliczne należy usunąć z listy rynków właściwych. Przemawia za tym pojawienie się nowych platform jak telekomunikacja ruchoma, VoIP. Regulacja rynków hurtowych powinna w wystarczającym stopniu załatwić sprawę. 96 Deutsche Telekom, Contribution to the Commission’s Communication on the forthcoming review of the EU regulatory framework for electronic communications networks and services, 2006. 97 Telekom Austria, Position Paper Telekom Austria on the review of the EU regulatory framework for electronic communications and services (Including Recommendation on relevant markets), 2006. 98 Commission Staff Working Document: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the Review of the EU Regulatory Framework for electronic communications networks and services {COM(2006) 334 final}: Proposed changes, SEC(2006) 816, Brussels, 28.06.2006. 121 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” • • Należy zredukować zakres interwencji sektorowej i stopniowo przechodzić od regulacji ex ante do nadzoru konkurencji post ante, co odwróci niepokojącą tendencję utrwalania dotychczasowego systemu regulacji. W szczególności nie powinno być automatyzmu między zajmowaniem pozycji dominującej na rynku a nakładaniem obowiązków regulacyjnych. Należy zezwolić operatorom na inwestycje na dynamicznych i ryzykownych rynkach, bez obawy poddania go regulacji już od samego początku. Należy bardziej dokładnie sprecyzować zasadę uwzględniania wartości początkowej inwestycji oraz ryzyka przy nakładaniu obowiązku regulacyjnego. France Télécom w dokumencie99 podejmuje również polemikę ze stanowiskiem KE w sprawie korzystnego wpływu pakietu regulacyjnego 2002 na inwestycje na rynku komunikacji elektronicznej. Zdaniem France Télécom ryzyko regulacji dostępu do nowych technologii stanowi istotny czynnik powstrzymujący inwestycje. Dlatego proponuje ograniczyć regulacje ex ante do odziedziczonych wąskich gardeł oraz przyjąć stanowisko o deregulacji rynków z nowymi technologiami, co będzie bardziej sprzyjać wzrostowi innowacji, inwestycji i konkurencji aniżeli jakakolwiek regulacja. (Jest to zgodne z zaleceniami ekspertów w tej kwestii.) Przyszły system regulacji powinien pozwolić przejść do trwałej konkurencji, która nie bazuje na regulacji dostępowej. Koncepcja KE w sprawie wyłaniających się rynków nie stanowi dostatecznej zapory przed ciągłym poszerzaniem zakresu regulacji nowych inwestycji, gdyż przyjęte kryteria regulacyjne (w tym zasada neutralności technologicznej) pozwalają zaliczyć każde nowe usługi oraz infrastruktury do rynków regulowanych. W tym kontekście France Télécom proponuje nie regulować dostępu do nowych sieci światłowodowych, gdyż to zachęci operatorów alternatywnych do rezygnacji z inwestycji sieciowych. Telecom Italia w wystąpieniu100 proponuje, aby w nowym systemie regulacyjnym: • ograniczyć regulacje ex ante do trwałych wąskich gardeł; • uwzględnić zróżnicowanie rynków według kryterium geograficznego; • stosować czasowo ograniczone środki zaradcze (klauzule warunkowe). Telecom Italia uważa, że obecny system regulacyjny powstał w innej epoce i był skierowany na złamanie monopolu operatorów zasiedziałych przez regulację dostępu do jego sieci, dlatego staje się nieprzydatny w zmienionych realiach rynkowych. Obowiązujący pakiet regulacyjny jest już przestarzały. Zbyt wielką rolę odgrywa w nim regulacja ex ante zarówno na rynku hurtowym jak i detalicznym. Na rynku komunikacji elektronicznej zachodzą zasadnicze zmiany biznesowe; nowe środki, nowe techniki, nowe sieci stwarzają nowe modele prowadzenia działalności. Obecne regulacje prowadzą do ograniczenia swobody przedsiębiorcy w tworzeniu ofert rynkowych w postaci pakietów usług, co jest niezbędne w nowych warunkach biznesowych. Nowe problemy wyłonią się w miarę rozwoju sieci następnej generacji i będą wymagały odmiennego spojrzenia i odmiennych kryteriów analizy. Operator proponuje zastosować środki zaradcze z klauzulą warunkową, co będzie sygnałem dla operatorów alternatywnych, aby nie polegały w dalszej perspektywie wyłącznie na sieci operatora SMP. Zaprezentowane omówienie dokumentów Komisji Europejskiej oraz uczestników konsultacji prowadzonych w związku z przeglądem ram prawnych w sektorze komunikacji elektronicznej wykazuje znaczną różnicę stanowisk w sprawie oceny wpływu pakietu regulacyjnego 2002 na działalność inwestycyjną i innowacyjną. Szczególnie krytyczne 99 France Telecom, Contribution of France Telecom to the Communication of the European Commission on the review of the EU regulatory framework, 2006. 100 Telecom Italia, Public Consultation on the review of EU regulatory framework for electronic communications networks and services, launched by the European Commission, 2006. 122 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” stanowisko reprezentują prawie wszyscy operatorzy zasiedziali, z wyjątkiem BT i TDC. Zważywszy, że operatorzy zasiedziali są największymi inwestorami, należy ze szczególną uwagą traktować ich opinie i oceny. Ostatecznie, to oni właśnie podejmują decyzje inwestycyjne, a zatem będą to czynić na podstawie własnego rozeznania sytuacji, nie zdając się wyłącznie na postanowienia dyrektyw, które losy gotowej inwestycji przekazują w ręce regulatora. W dokumentach KE zabrakło rozróżnienia inwestycji innowacyjnych z wykorzystaniem aplikacji softwarowych oraz pewnej liczby urządzeń, co charakteryzuje dostawców telefonii internetowej, od inwestycji infrastrukturalnych w rozbudowę i unowocześnienie sieci dostępowej, które są bardzo kapitałochłonne i praktycznie nie do odzyskania. W tych inwestycjach są odmienne parametry finansowe oraz odmienne parametry ryzyka inwestycyjnego. Analiza przedsięwzięć inwestycyjnych pod kątem wymagań regulacyjnych powinna brać pod uwagę wspomniane różnice. Wiele krytycznych uwag o podtrzymywanym przy życiu systemie regulacji sektorowej na rynku komunikacji elektronicznej nie jest pozbawionych słuszności. Nieraz odnosi się wrażenie, że zwalczanie za wszelką cenę dominacji na pewnym rynku staje się celem samym w sobie, w oderwaniu od kontekstu ogólnogospodarczego i społecznego. Ostatecznie w gospodarce wolnorynkowej występowanie podmiotów o dominującej pozycji na rynku nie jest rzadkością, a właściwie można mówić o prawidłowości, jak o tym świadczą zachodzące procesy konsolidacyjne w sektorze komunikacji elektronicznej USA. W opinii wielu ekspertów obecne zasady regulacji nie przystają do realiów rynkowych, a szczególnie w perspektywie długoterminowej; powstały one w epoce przechodzenia od monopolu do liberalizacji i nie powinny być stosowane do zupełnie innej rzeczywistości rynkowej. Środki zapobiegawcze w postaci regulacji dostępu oraz orientacji kosztowej nie mają w nowych warunkach uzasadnienia. Należy zatem podjąć ryzyko deregulacji, aby stworzyć warunki do efektywnej (nieregulowanej) konkurencji i przyspieszyć rozwój nowoczesnej gospodarki. W systemie regulacyjnym Wspólnoty należy uwzględnić specyfikę sektora komunikacji elektronicznej w państwach UE-10, ze względu na znaczny niedorozwój infrastruktury stacjonarnej w tym regionie oraz silną pozycję telekomunikacji ruchomej (usługi telefonii ruchomej stały się już substytutem usług telefonii stacjonarnej). Ten aspekt powinien być przede wszystkim uwzględniany przez regulatorów narodowych, którzy powinni umieć ocenić różnice w poziomie rozwoju infrastruktury, w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju całego rynku telekomunikacyjnego a nie tylko rynku usług. Przy opracowywaniu nowych przesłanek regulacyjnych należy uwzględnić obecność nowych graczy na rynku, jak np. Google, Yahoo!, Skype, a także szybki rozwój telekomunikacji ruchomej oraz usług VoIP. 6.2. W Polsce Polska, będąc członkiem UE musi respektować i stosować regulacje wprowadzane przez KE, dała temu wyraz po przez ustawę Prawo telekomunikacyjne z 16 lipca 2004 r.101 oraz przepisy wykonawcze do niej. W ustawie tej wdrożono pakiet dyrektyw z 2002 roku, tak więc przepisy prawne obowiązujące w Polsce w zakresie telekomunikacji są generalnie zgodne z regulacjami obowiązującymi w UE. Poza przepisami prawnymi istotny wpływ na kształtowanie rynku wywiera polityka regulacyjna prowadzona przez Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej (Prezes UKE), czyli przez organ powołany do regulowania rynku usług telekomunikacyjnych i pocztowych102. Uprawnienia Prezesa UKE są bardzo szerokie i 101 102 Dz. U. z 2004 r. Nr 171, poz. 1800, z późniejszymi zmianami. Patrz art. 190, ust.1. 123 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” jego decyzje istotnie wpływają na prowadzenie działalności na rynku telekomunikacyjnym, w tym również na proces prowadzenia inwestycji infrastrukturalnych na tym rynku. Prezes UKE w 2006 r. opracował dokument „Strategia Regulacyjna 2006-2007”, która 4 lipca 2006 r. została zaakceptowana przez Radę Ministrów i stał się dokumentem rządowym. Strategia ta przede wszystkim dotyczy rynku usług telekomunikacyjnych i rozwoju konkurencji na tym rynku, w daleko mniejszym stopniu odnosi się do rynku infrastruktury telekomunikacyjnej i rozwoju konkurencji na tym zakresie. Taka strategia ma wyraźne odzwierciedlenie w prowadzonej polityce regulacyjnej realizowanej przez Prezesa UKE, która jest ukierunkowana przede wszystkim na rynek usług telekomunikacyjnych i rozwój konkurencji usługowej. Wcześniejszym dokumentem strategicznym dotyczącym rynku telekomunikacyjnego była opracowana w 2004 r. przez Ministerstwo Infrastruktury i Ministerstwo Nauki i Informatyzacji „Narodowa Strategia Rozwoju Dostępu Szerokopasmowego do Internetu na lata 2004-2006”. Strategia ta jednak w całości nie została zrealizowana, w małym zakresie wdrożono wszystkie planowane instrumenty finansowe (oprócz programu dofinansowania dołączania szkół do Internetu), o czym świadczy relatywnie (w porównaniu z innymi krajami europejskimi) słaby rozwój dostępu szerokopasmowego do Internetu. Ustawa Prawo telekomunikacyjne wyposażyła Prezesa UKE w szereg istotnych instrumentów regulacyjnych mających wpływ na rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej. Do najważniejszych instrumentów regulacyjnych, o których jest mowa również w regulacjach UE, należy zaliczyć: regulowanie dostępu telekomunikacyjnego, w tym regulowanie kosztów tego dostępu • oraz opłat pobieranych za dostęp, • regulowanie usługi dzierżawy łączy telekomunikacyjnych, w tym regulowanie kosztów tej usługi oraz opłat pobieranych za tę usługę, regulowanie rachunkowości regulacyjnej, w tym kosztów działalności • telekomunikacyjnej, m.in. poprzez zatwierdzanie instrukcji i opisu kalkulacji kosztów, • regulowanie cen detalicznych usług, wchodzących w skład usługi powszechnej, • regulowanie dopłaty do kosztów świadczenia usługi powszechnej, • regulowanie częstotliwości radiowych. Regulowanie tych obszarów ma bardzo istotny wpływ na wyniki finansowe przedsiębiorców telekomunikacyjnych, w tym przede wszystkim na operatorów na których nałożono obowiązki regulacyjne, a przez to również na rentowność prowadzonych przez nich inwestycji w infrastrukturę telekomunikacyjną. Prowadzona przez Prezesa UKE polityka regulacyjna ukierunkowana głównie na rozwój usług telekomunikacyjnych i rozwój konkurencji na rynku usług powoduje, że niektóre decyzje podejmowane w stosunku do operatora zasiedziałego na rynku wywołują jego sprzeciw. Do najbardziej oprotestowywanych przez operatora zasiedziałego decyzji Prezesa UKE należy zaliczyć: • decyzje dotyczące usługi WLR, w tym w szczególności metodologię ustalania opłat, • decyzję o niezatwierdzeniu kalkulacji kosztów mimo braku zastrzeżeń do tej kalkulacji w opinii niezależnego audytora, • decyzję o odmowie zastosowania dopłaty do kosztów świadczenia usługi powszechnej, w tym utrzymania i budowy linii dostępowych. Zdaniem operatora, na którego nałożono obowiązki regulacyjne oraz którego zobowiązano do świadczenia usługi powszechnej decyzje te ograniczają jego środki na prowadzenie inwestycji infrastrukturalnych, a przecież jest on operatorem, który w ostatnim 124 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” dziesięcioleciu najwięcej inwestował w rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej i przed którym stoją istotne wyzwania w zakresie dalszej rozbudowy i modernizacji infrastruktury. Przykładów nowych wyzwań modernizacyjnych dostarczają decyzje inwestycyjne podejmowane ostatnio m.in. przez DT, TI czy FT. Ograniczenie środków na inwestycje infrastrukturalne lub trudność w ich pozyskaniu może opóźniać podobne inwestycje w sieci tego operatora i doprowadzić do zwiększenia dystansu jaki dzieli Polskę od rozwiniętych krajów Europy, który będzie miał wpływ na rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Przytoczone argumenty powinny stać się przedmiotem wnikliwej analizy i oceny w zakresie wpływu polityki regulacyjnej na inwestycje w infrastrukturę telekomunikacyjną. Opracowanie kompleksowej strategii wdrażania instrumentów proinwestycyjnych wspierających rozbudowę i modernizację infrastruktury telekomunikacyjnej tak, aby nowoczesne sieci w Polsce nadążały za zmianami zachodzącymi na rynkach telekomunikacyjnych w krajach UE, powinno stać się ważnym elementem polityki gospodarczej dla sektora telekomunikacyjnego Oprócz regulacji stricte telekomunikacyjnych w postaci przepisów prawnych oraz polityki regulacyjnej prowadzonej przez Prezesa UKE istotny wpływ na prowadzenie inwestycji telekomunikacyjnych mają również inne regulacje. Operatorzy telekomunikacyjni oraz izby gospodarcze (KIGEiT103, PITiI104, KIG105) wielokrotnie postulowały zmianę polityki regulacyjnej państwa (przepisów prawa, ich wykładni i działań urzędów państwowych), która utrudnia lub nawet czasami blokuje prowadzenie działalności inwestycyjnej w telekomunikacji. O wadze problemu świadczy fakt, że tym problemem zajęła się również Rada Ministrów, a ściślej Komitet Rady Ministrów do Spraw Informatyzacji i Łączności. Komitet ten wyraził swoje stanowisko w dokumencie „Stanowisko Komitetu Rady Ministrów do Spraw Informatyzacji i Łączności w sprawie barier procesu inwestycyjnego w telekomunikacji”. W stanowisku tym do najważniejszych barier procesu inwestycyjnego w telekomunikacji zaliczono: 1. Bariery związane z inwestycjami planowanymi na obszarach nieobjętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Dla tych obszarów nie ma jasnych i dostępnych inwestorowi przepisów określających warunki zagospodarowania i zabudowy terenu, co prowadzi do tego, że o warunkach tych decyduje każdorazowo organ administracji, a tym samym są one nieprzewidywalne, często niespójne i zależne od subiektywnych ocen estetycznych organu, tworząc doskonałą przestrzeń do nadużyć, dowolności i dyskryminacji. 2. Bariery związane z inwestycjami planowanymi na obszarach objętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada na gminy obowiązek uregulowania w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego m.in. zasad modernizacji, budowy i rozbudowy systemów telekomunikacyjnych, ale stopień zrozumienia tego obszaru przez samorządy jest znikomy i często ogranicza się do nieuzasadnionych obaw przed polami elektromagnetycznymi. Analiza obowiązujących planów pokazuje, że zagadnienia związane z telekomunikacją należą do najgorzej uregulowanych w całym planie – często są to regulacje szczątkowe, niejasne, dyskryminujące nowych przedsiębiorców i ograniczające się do stwierdzenia, że przewiduje się jedynie rozwój dotychczas istniejących sieci w uzgodnieniu z ich operatorami, co prowadzi do swoistych monopoli. 103 Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji. Polska Izba Telekomunikacji i Informatyki. 105 Krajowa Izba Gospodarcza. 104 125 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 3. Bariery związane z udziałem zespołów uzgadniania dokumentacji projektowej w procesie uzgodnienia usytuowania projektowanych sieci uzbrojenia terenu. Problemy te dostrzegł ustawodawca i nowelizując ustawę z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr 240, poz. 2017 z późn. zm.) ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo budowlane oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 163, poz. 1364) postanowił zlikwidować zespoły uzgadniania dokumentacji projektowej, zaś „uzgodnienie” zastąpić „koordynacją”. Przy nowelizacji ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne popełniono jednak kilka oczywistych błędów: „uzgodnienie” usytuowania projektowanych sieci uzbrojenia terenu zastąpiono „koordynacją”, ale nie we wszystkich przepisach, w których było to niezbędne. I tak z jednej strony przepisy ustawy nakładając w art. 27 ust. 2 pkt 1 ustawy obowiązek na inwestora stanowią o „uzgodnieniu” ze starostą, a z drugiej strony określając kompetencje starosty stanowią o „koordynacji” (art. 7d pkt 2 i art. 28 ust. 1 ustawy). Inwestor zatem nie może uzgodnić usytuowania projektowanych sieci uzbrojenia terenu ze starostą, gdyż ten nie ma takiej kompetencji, a za nieuzgodnienie usytuowania sieci – stosownie do przepisu art. 48 pkt 6 ustawy - grozi inwestorowi kara grzywny. 4. Przewlekłość postępowania w sprawie uwarunkowań środowiskowych. Przewlekłość postępowania w sprawie uwarunkowań środowiskowych jest wskazywana przez telekomunikacyjne izby gospodarcze jako główna przyczyna opóźniająca proces inwestycyjny. 5. Objęcie instalacji radiokomunikacyjnych obowiązkiem zgłoszenia organowi ochrony środowiska. Obowiązek ten nakłada na inwestorów w art. 152 ust. 1 ustawy Prawo ochrony środowiska, zgodnie z którym instalacja, z której emisja nie wymaga pozwolenia, mogąca negatywnie oddziaływać na środowisko, podlega zgłoszeniu organowi ochrony środowiska. Zgłoszenia tego inwestor dokonuje przed rozpoczęciem eksploatacji instalacji, ale już po jej wybudowaniu. 6. Problemy interpretacyjne związane z przepisami regulującymi postępowanie w sprawie uwarunkowań środowiskowych. W art. 11 ustawy Poś zapisano, że decyzja wydana z naruszeniem przepisów dotyczących ochrony środowiska jest nieważna. Niejasne jest czy pojęcie „przepisy dotyczące ochrony środowiska” dotyczą tylko przepisów materialnych związanych z ochroną środowiska czy także przepisów proceduralnych. Minimalne naruszenie procedury powoduje, że decyzja w sprawie uwarunkowań środowiskowych jest nieważna. Z kolei w art. 46 ust. 2 ustawy Poś definiującym pojęcie „przedsięwzięcia” posłużono się niezdefiniowanym i nieprecyzyjnym pojęciem „zamierzenia budowlanego”. Poza tym trzeba zauważyć, że do zamierzenia budowlanego nie odnosi się ostatnia cześć tego przepisu, czyli wyrazy „wymagającą decyzji, o której mowa w ust. 4 pkt 2-9, lub zgłoszenia, o którym mowa w ust. 4a”. Z tego przepisu wynikałoby zatem, że za przedsięwzięcie wymagające decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych mogą być uznane również takie „zamierzenia budowlane”, które nie wymagają uzyskania decyzji wskazanych w art. 46 ust. 4 pkt 2-9 ani dokonania zgłoszeń, o których mowa w art. 46 ust. 4a. Tymczasem z innych przepisów ustawy np. z art. 46 ust. 4 i 4a wynika, że intencja ustawodawcy była inna. 7. Brak przepisów w zakresie wymagań technicznych dla budynków obligujących do należytego uwzględnienia potrzeb związanych z dostępem do sieci i usług telekomunikacyjnych. W związku z brakiem takich przepisów powszechną praktyką stosowaną przez inwestorów wielorodzinnych budynków mieszkalnych lub budynków usługowych jest wymuszanie na przedsiębiorcach telekomunikacyjnych pokrywania nie tylko pełnych kosztów rozbudowy sieci, co jest uzasadnione, lecz także kosztów przyłączy oraz 126 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” wewnątrzbudynkowych instalacji telekomunikacyjnych. Nie sprzyja to oczywiście obniżce cen usług telekomunikacyjnych. Warto podkreślić, że inwestorzy nie kwestionują konieczności pokrywania kosztów instalacji i przyłączy w przypadku innych strategicznych dla społeczeństwa sieci (energetycznych, gazowych, wodociągowych kanalizacyjnych, itd.), w tym należących do podmiotów prywatnych. 8. Zbyt wąski i nieprecyzyjny katalog robót zwolnionych z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę. Przepis art. 29 ust. 1 pkt 7 Prawa budowlanego przewiduje zwolnienie z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę budowy wolno stojących kabin telefonicznych, szaf i słupków telekomunikacyjnych, a art. 29 ust. 1 pkt 2 tej ustawy zwalnia z tego obowiązku budowę wolno stojących parterowych budynków gospodarczych. Uzasadnione jest zwolnienie z tego obowiązku także innych niż budowa robót budowlanych wykonywanych przy tych obiektach, a w szczególności przebudowy i montażu. Ponadto uzasadnione jest zwolnienie z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę budowy obiektu budowlanego niepołączonego trwale z gruntem, w którym zainstalowane są szafy telekomunikacyjne (takiego jak np. kontener, który nie jest ani budynkiem, ani wolnostojącą szafą, ani obiektem o charakterze tymczasowym) oraz innych robót budowlanych związanych z tym obiektem. 9. Zbyt duża swoboda organów administracji w zakresie zgłaszania sprzeciwu do zgłoszenia robót budowlanych niewymagających pozwolenia na budowę oraz w zakresie nakładania obowiązku uzyskania pozwolenia. Zgodnie z art. 30 ust. 6 Prawa budowlanego organ właściwy do przyjęcia zgłoszenia robót budowlanych zwolnionych z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę może wnieść sprzeciw wobec tego zgłoszenia. Organ ten ma również możliwość nałożenia w drodze decyzji obowiązku uzyskania pozwolenia na wykonanie określonego obiektu lub robót, które są objęte obowiązkiem zgłoszenia. Zarówno przesłanki wniesienia sprzeciwu jak i przesłanki nałożenia obowiązku uzyskania pozwolenia zostały określone zbyt szeroko, dając tym samym organom dużą swobodę i możliwość blokowania inwestycji telekomunikacyjnych. 10. Obowiązek składania oświadczeń o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomością na cele budowlane dotyczących nieruchomości, których właściciel nie jest znany z miejsca pobytu. Istotnym problemem przy realizowaniu inwestycji telekomunikacyjnych jest brak możliwości ustalenia podmiotu posiadającego tytuł prawny do nieruchomości. Poza tym niekiedy obowiązek złożenia oświadczenia o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomością na cele budowlane wydaje się być nieuzasadniony np. w przypadku przeprowadzenia linii telekomunikacyjnej po istniejących słupach, w pasie torowiska tramwajowego, w pasie drogi. Należy zauważyć, że w przeszłości słupy były budowane bez poszanowania prawa własności i ten stan jest nieuregulowany do dzisiaj. Poza tym zbędne wydaje się składanie przedmiotowego oświadczenia wtedy, gdy przedsiębiorca telekomunikacyjny nadbudowuje istniejącą kanalizację albo wymienia lub dodaje kable telekomunikacyjne. 11. Bariery finansowe. Barierami inwestycyjnymi w zakresie infrastruktury telekomunikacyjnej są również różnego rodzaju opłaty publiczne. Istotne w procesie inwestycyjnym są np. obciążenia finansowe nałożone na przedsiębiorców wskutek opodatkowania linii kablowych umieszczonych w kanalizacji kablowej, które to opodatkowanie jest kwestią sporną w praktyce stosowania ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 121, poz. 844 z późn. zm.). Powyższe bariery, przytoczone zgodnie ze Stanowiskiem Komitetu Rady Ministrów powodują, że najczęściej uzyskanie odpowiednich dokumentów niezbędnych do rozpoczęcia 127 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” inwestycji, jak twierdzą operatorzy, sięga nawet 18 miesięcy. Usunięcie tych barier wpłynie niewątpliwie na usprawnienie i przyspieszenie procesów inwestycyjnych w telekomunikacji. Podsumowując, przedstawione powyżej problemy dotyczące regulacji telekomunikacyjnych oraz innych regulacji administracyjnych należy stwierdzić, że inwestowanie w infrastrukturę telekomunikacyjną jest objęte dużym ryzykiem inwestycyjnym, które nie przekłada się na odpowiedni poziom „renty inwestycyjnej” i może powodować zniechęcenie inwestorów do tego procesu oraz skierowanie środków finansowych do bardziej rentowych i łatwiejszych administracyjnie obszarów działalności gospodarczej lub finansowej. Oprócz formalnego stanu prawnego oraz prowadzonej polityki regulacyjnej wpływ na podejmowanie decyzji inwestycyjnych mają również czynniki ekonomiczne. Podejmując decyzje dotyczące inwestowania w infrastrukturę, potencjalny inwestor kalkuluje ich opłacalność. Co więcej, porównuje je z innego rodzaju inwestycjami i dopiero wówczas decyduje się (lub nie) na zwiększenie nakładów na określony cel. Inwestycje w infrastrukturę w klasyfikacji wszystkich inwestycji (rys. 6.1.) określone są jako inwestycje rzeczowe (wywołują przecież fizyczne powstanie określonej sieci), a częściowo także jako inwestycje niematerialne (np. w zakresie badań i rozwoju w sferze planowania chociażby architektury sieci). INWESTYCJE FINANSOWE RZECZOWE NIEMATERIALNE AKCJE ROZWÓJ BADANIA I ROZWÓJ OBLIGACJE MODERNIZACJA SZKOLENIE KADR NIERUCHOMOŚCI GRUNTY ODTWORZENIE ZAPLECZE SOCJALNE Rys 6.1. Ogólna klasyfikacja inwestycji Zdecydowaną alternatywą do inwestycji infrastrukturalnych są natomiast wszelkiego rodzaju decyzje finansowe, czyli lokowanie kapitału w rynki pieniężne. Jeżeli okaże się, że oczekiwana stopa zwrotu z inwestycji finansowych będzie wyższa niż zwrot z inwestycji w rozbudowę czy modernizację sieci, wówczas każdy racjonalnie postępujący przedsiębiorca skieruje swoje środki w kierunku rynków kapitałowych. Jest to sytuacja szczególnie niebezpieczna w przypadku krajów dynamicznie rozwijających się, w których obserwowalny jest duży wzrost PKB, a poszczególne rynki nie osiągnęły jeszcze ostatniej fazy rozwoju. Z 128 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” taką sytuacją mieliśmy do czynienia jeszcze niedawno w Polsce, kiedy to giełda dopuściła do obrotu małe spółki, na których w krótkim czasie można było dobrze zarobić (co chętnie robiły fundusze inwestycyjne). Podejmowanie decyzji na temat nowych inwestycji, według podstawowych teorii ekonomicznych, uwarunkowane jest ryzykiem inwestycyjnym. W analizie opłacalności inwestycji przyjmuje się wartości oczekiwane przez inwestora – nie są to zatem wielkości zagwarantowane, przez co istnieje pewne prawdopodobieństwo ich zmian. Taka niepewność wyników inwestycji wymaga głębszego przeanalizowania ryzyka niepowodzenia inwestycji (rys 6.2.). - polityka regulacyjna - poziom stóp procentowych - inflacja - bezrobocie - podatki - bariery administracyjne - CZYNNIKI MAKROEKON. - uwarunkowania naturalne utrudniające przeprowadzenie inwestycji RYNEK - zmienność popytu - nowi konkurenci - nowe, bardziej wymagające usługi RYZYKO TECHNIK A PRZYRODA - zawodność technologii - pojawienie się nowych technologii Rys. 6.2. Czynniki ryzyka wpływające na efektywność inwestycji Na rynku telekomunikacyjnym, tak jak i w przypadku innych rodzajów działalności, na decyzje inwestycyjne wpływa przyszła ocena rzeczywistości. Duże znaczenie ma strona popytowa, gdyż bez niej nie uda się osiągnąć założonych rezultatów. W telekomunikacji popyt nie jest nieskończony, i w pewnym momencie ulega wysyceniu. Trudno jest sobie wyobrazić, że gospodarstwa domowe będą w nieskończoność kupować usługi np. szerokopasmowego dostępu do Internetu. Jedno gniazdko w gospodarstwie domowym w zupełności wystarcza – można więc założyć, że poziomem nasycenia rynku będzie dostarczenie Internetu do wszystkich gospodarstw domowych, firm i instytucji. Zazwyczaj więc w tym miejscu potencjalny inwestor rozważa tzw. penetrację poszczególnych usług telekomunikacyjnych – jest ona bowiem w stanie pokazać potencjalnym inwestorom, w którym etapie rozwoju znajduje się rynek. Niekiedy wskaźniki penetracji mogą dawać dość zaskakujące wyniki. Przykładem tego jest rynek telefonii komórkowej, na którym penetracja przekroczyła już poziom 100% (w Polsce w październiku 2007 r. było to 106%) i nadal rośnie. Są to jednak sytuacje wyjątkowe, których (w głównej mierze) przyczyną są nieużywane karty SIM nadal uznawane za aktywne oraz posiadanie służbowych aparatów 129 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” telefonicznych przez część społeczeństwa. Nie oznacza to jednak, że penetracja ta będzie rosła w nieskończoność. Innym czynnikiem ryzyka jest pojawienie się nowych konkurentów na rynku. Skutkuje to koniecznością obniżki cen za usługi, a także wprowadzeniem promocji, czy zwiększeniem kampanii marketingowej skierowanej na utrzymanie klientów. Reakcje na próby wejścia mają z kolei swoje odzwierciedlenie w zmniejszeniu się zysków firm działających na rynku, co także należy uwzględnić przy estymowaniu przyszłych przepływów pieniężnych. Dodatkowo, wzrosnąć mogą również oczekiwania klientów dotyczące jakości i rodzajów dostarczanych usług. Taka ewolucja usług zazwyczaj pociąga za sobą konieczność dostosowania infrastruktury i sprzętu koniecznego do świadczenia tych usług. Przedsiębiorcy telekomunikacyjni, podobnie jak przedsiębiorcy z innych sektorów gospodarki, uwzględniać muszą czynniki związane ze zmianą otoczenia makroekonomicznego. Istotny wpływ mają w tym przypadku zmiany cen oraz zmiany poziomu stóp procentowych. Może się zdarzyć, że fluktuacje tych wielkości doprowadzą do sytuacji, w której powtórzenie wyboru inwestycyjnego przyniosłoby inny skutek (np. inwestycje rzeczowe stałyby się mniej opłacalne niż inwestycje finansowe). Ponadto, w decyzjach inwestycyjnych uwzględniać należy zmiany w kosztach świadczenia danych usług. Przykładowo, spadek stopy bezrobocia skutkować będzie najprawdopodobniej wzrostem wynagrodzeń i trudnościami w znalezieniu odpowiedniej, wykwalifikowanej siły roboczej. Już teraz w Polsce dostępność kadry naukowej i inżynierów, jest na stosunkowo niskim poziomie, a jeśli uwzględni się dodatkowo otwarcie granic na unijnym rynku pracy, sytuacja ta szybko nie ulegnie zmianie. Na podniesienie kosztów świadczenia usług wpływać będą także obciążenia podatkowe. Zazwyczaj jednak obciążenia te będą przerzucane na ceny oferowane użytkownikom końcowym, co wywoła po prostu zmianę popytu na dane usługi. Ze względu na to, że rynek telekomunikacyjny jest rynkiem regulowanym (zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym), duże znaczenie na podejmowanie jakichkolwiek decyzji (w tym inwestycji w infrastrukturę) mają przepisy wprowadzane przez regulatora. W przypadku stabilnej i konsekwentnej polityki regulacyjnej, łatwo jest określić kierunki rozwoju rynku i podejmowanych przez poszczególne podmioty decyzji. Znacznie gorsza jest jednak niepewność wynikająca z decyzji regulatora. Powstaje wówczas pytanie, czy opłaca się inwestować w infrastrukturę, bez gwarancji wyłączności na jej wykorzystanie? Znaczenia nabiera również szybkość zwrotu inwestycji – czy poniesione nakłady zwrócą się, zanim regulator podejmie niekorzystną dla inwestora decyzję. Istnieje wiele metod oceny efektywności inwestycji. Najogólniej można je podzielić na proste metody statyczne i metody dynamiczne. Zestawienie przedstawiono na rys.6.3. Wśród prostych kryteriów oceny efektywności wariantów inwestycyjnych najczęściej wykorzystywanym jest okres zwrotu poniesionych inwestycji. O ile bowiem duże znaczenie mają oczekiwane zyski i poziom kosztów danej inwestycji, to bez uwzględnienia czynnika czasu, analiza tak może dać błędne wyniki. Okres zwrotu nakładów kapitałowych pokazuje czas (w latach), w którym poniesione na inwestycje nakłady zwrócą się z uzyskanych zysków netto i amortyzacji. Na rynku rozwijającym się w takim tempie jak rynek IT, czas ten nie może być długi – im krótszy będzie okres zwrotu z poniesionych inwestycji, tym mniejsze prawdopodobieństwo pojawienia się nowej technologii, która może zrewolucjonizować rynek. Jednak pojęcia „krótki” bądź „długi” okres zwrotu z inwestycji, są pojęciami wysoce subiektywnymi i zależnymi od rozpatrywanej przez inwestora branży. Regulator polskiego rynku telekomunikacyjnego, czyli UKE przyjmuje, że okres zwrotu z inwestycji wynosi 10 lat106. Obecnie wśród inwestorów istnieje jednak tendencja do skracania okresu zwrotu do 3-5 106 Decyzja UKE z 27 grudnia 2006 130 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” lat, szczególnie w tak dynamicznie rozwijających się branżach jak ITC (do której zalicza się przecież telekomunikacja). METODA OCENY INWESTYCJI STATYCZNE PORÓWNANIE KOSZTÓW PORÓWNANIE ZYSKÓW OKRES ZWROTU DYNAMICZNE NADWYŻKA ZDYSKONTOWANA WEWNĘTRZNA STOPA ZWROTU ANNUITET RACHUNEK RENTOWNOŚCI Rys. 6.3 Metody oceny inwestycji Każda maksymalizująca zyski firma będzie przyglądała się wartości oczekiwanej zwrotu z aktywów zainwestowanych i ryzyka poniesienia straty (ważonymi odpowiednimi prawdopodobieństwami) z uwzględnieniem nie tylko okresu zwrotu z inwestycji, ale także z uwzględnieniem zmian wartości pieniądza w czasie – czyli po tzw. dyskontowaniu przepływów pieniężnych. Przedsiębiorstwo zdecyduje się na inwestycję tylko, jeśli inwestycja charakteryzować się będzie dodatnią wielkością NPV (net present value), lub jeśli przeciętna roczna stopa zwrotu z inwestycji przewyższy przeciętny ważony koszt kapitału (WACC). Na polskim rynku telekomunikacyjnym dla TP S.A. w roku 2007, poziom ważonego kosztu kapitału ustalony został na poziomie 11,29%107. Wynik taki osiągnięty został przez regulatora UKE na drodze konsultacji publicznych oraz międzynarodowych zestawień i wyliczeń firm eksperckich. Wzór zastosowany do policzenia WACC jest następujący: WACC = re E D + rd 1− t D + E D+E gdzie: re – koszt kapitału własnego, rd – koszt kapitału obcego, E – kapitał własny, D – kapitał obcy, t - stopa podatkowa 107 Decyzja Prezes UKE z dn 27 grudnia, 2006 r. 131 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” We wzorze na WACC kryją się także dodatkowe wielkości - miarę ryzyka zaangażowanego kapitału własnego oraz premię za udostępnienie kapitału własnego (różnica pomiędzy oczekiwanym zwrotem z zaangażowanego na zewnątrz kapitału a spodziewanym zwrotem z inwestycji w papiery wartościowe nieobciążone ryzykiem). Są one uwzględnianie przy wyliczaniu kosztu kapitału własnego, którego wzór wygląda następująco: re = rf + β (rm − rf ) gdzie: re jest kosztem kapitału własnego, rf to stopa wolna od ryzyka, β (rm − r f ) jest premią za ryzyko (przy czym β to miara ryzyka, a (rm − r f ) to premia za udostępnienie kapitału własnego). Premię za udostępnienie kapitału własnego w przypadku WACC dla polskiego rynku telekomunikacyjnego wyliczono w oparciu o pozycję ratingową Polski, natomiast β wyznaczono z regresji liniowej, wykorzystując do tego dane dziennych obserwacji cen akcji TP oraz WIG. Analogicznie do kosztu kapitału własnego, rozpisać można koszt kapitału obcego, na który składa się stopa wolna od ryzyka i premia za ryzyko udostępnienia kapitału obcego dla konkretnego przedsiębiorcy: rd = r f + DPi gdzie rd jest kosztem kapitału obcego, rf jest stopą wolną od ryzyka , a DPi to premia za udostępnienie kapitału. Powyższe rozważania pokazują jak skomplikowany jest proces podejmowania decyzji inwestycyjnych i jak wiele czynników ma na te decyzje wpływ. Konieczność modernizacji i rozbudowy infrastruktury telekomunikacyjnej zgodnie kierunkami europejskimi i światowymi jest niepodważalna. Regulator podejmując decyzje mogące mieć wpływ na procesy inwestycyjne, powinien też te czynniki uwzględnić 132 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” 7. Podsumowanie Analiza obecnego stanu rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce wykazuje obecność kilku umacniających się trendów: • rosnącej konkurencji usług oferowanych w sieciach telefonii komórkowej w stosunku do oferty obecnie dostępnej w sieciach telefonii stacjonarnej, • włączanie do pakietu usług tradycyjnie oferowanych w sieciach telewizji kablowej usług połączeń telefonicznych oraz dostępu do Internetu, • rosnące zainteresowanie użytkowników stacjonarnych łączy telefonicznych dostępem do Internetu umożliwiającym m.in. korzystanie z tańszej telefonii internetowej, • połączenia telefoniczne są także coraz częściej oferowane w technologii Voice over Internet Protocol (VoIP), która w odróżnieniu od telefonii internetowej zapewnia kontrolowaną przez operatora jakość tych połączeń. Efektem powyższych trendów jest obserwowana zmiana struktury przychodów na rynku przesyłu telekomunikacyjnego w sieciach stacjonarnych: maleją przychody z usług telefonicznych na rzecz wzrostu udziału przychodów z transmisji danych i usług w sieciach telewizji kablowych (przekaz multimedialny). Aby utrzymać swoją pozycję rynkową operatorzy tradycyjnej telefonii stacjonarnej muszą rozszerzać gamę oferowanych usług. Rozszerzona oferta umożliwia pobieranie dodatkowych opłat (w postaci abonamentu) za dostęp do Internetu i do przekazu telewizyjnego oraz opłat jednostkowych za usługi jednorazowe np. wypożyczanie filmów, udostępnianie translatorów lub słowników itp. Obecnie istniejąca tradycyjna sieć telefoniczna nie jest dobrze przystosowana do świadczenia tego typu usług i wymaga przebudowy lub budowy od nowa, gdyż jej parametry techniczne często stwarzają istotne ograniczenia. Podstawowym ograniczeniem są limity przepustowości sieci występujące głównie w sieci dostępowej, ale rosnące szybko wymogi użytkowników powodują, że konieczna będzie także rozbudowa i modernizacja sieci szkieletowej.. Całkowicie nowym elementem sieci będzie wielousługowa platforma aplikacyjna umożliwiająca tworzenie usług dla użytkowników oraz integrująca zarządzenie nimi. W sieci dostępowej zasadą musi być zbliżenie końcowego węzła optycznego (dojście światłowodowe) do abonenta tak aby długość dostępowej pary kabla miedzianego nie była dłuższa niż 200-400 m., umożliwi to zwiększenie szybkości transmisji do i od abonenta do kilkudziesięciu Mbit/s, a nawet 100 Mbit/s (np. przez zastosowanie modemów VDSL2). Jednakże wymóg taki oznacza konieczność budowy światłowodowej sieci rozdzielczej, w której kable światłowodowe będą doprowadzone jak najbliżej użytkownika końcowego (np. Fibre to the Building – FTTB), a tylko ostatni odcinek łącza abonenckiego mógłby pozostać wykonany jako para kabli miedzianych. Przebudowa sieci rozdzielczej, ze względu na jej rozległość i zasięg, niezależnie od malejących cen kabli światłowodowych będzie wymagać znacznych nakładów finansowych. Rosnące zapotrzebowanie konsumentów nowych usług telekomunikacyjnych (patrz rozdz. 2) powoduje, że konieczna staje się przebudowa tradycyjnej sieci telefonicznej w kierunku sieci nowej generacji (NGN). W wielu krajach proces ten został już rozpoczęty (p. 133 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” rozdz. 3), jego przebieg i uwarunkowania omówiono na przykładach Wielkiej Brytanii, Włoch, Chin i Słowacji. Wyróżnia się następujące strategie transformacji realizowane przez operatorów telekomunikacyjnych: a) zastępowania sieci PSTN technologią IP, b) budowanie sieci nakładkowych, c) tworzenia sieci nowej generacji od podstaw, d) rozwiązania pośrednie, łącząc ze sobą różne ww. strategie. Operator British Telecom buduje sieć NGN w oparciu o architekturę systemu IMS, a Slovak Telekom i China Telecom na bazie urządzeń typu softswitch. BT stosuje rozwiązanie, które zapewnia możliwość świadczenia zarówno nowych jak i klasycznych usług telekomunikacyjnych. Operator China Telecom chce w przyszłości utrzymywać istniejące sieci TDM, ponieważ infrastruktura sieci PSTN w Chinach jest relatywnie nowa (wiek 10-15 lat). Slovak Telekom zastępuje analogowe systemy komutacyjne i transmisyjne infrastrukturą sieci nowej generacji. Technicznie możliwe są następujące warianty transformacji sieci: a) budowa sieci NGN przy wykorzystaniu urządzeń typu Softswitch (TDM-toNGN), b) budowa sieci NGN przy wykorzystaniu systemu IMS (TDM-to-IMS), c) trzecia droga - ewolucja sieci PSTN w stronę sieci pakietowej (rozpoczętej wg wariantu pierwszego), a następnie w kierunku rozwiązania opartego na IMS (TDM-to-NGN-to-IMS). W rozdz. 4 przewiduje się, że infrastruktura sieci stacjonarnej w Polsce będzie rozwijana w kierunku zapewnienia: a) konwergentnej, wielousługowej pakietowej sieci NGN b) ethernetowej sieci transportowej wyposażonej w interfejsy 100 Gb/s i posiadającej ograniczoną liczbę ujednoliconych interfejsów, c) mechanizmu MPLS, jako środka służącego do zarządzania siecią niezależnie od stosowanych technologii transmisyjnych, d) nowoczesnych szerokopasmowych usług transmisji danych i usług VoIP, e) jakości obsługi ruchu porównywalnej z jakością QoS dla usługi powszechnej. Niezależnie od przyjętej przez operatorów strategii, należy sądzić, że sieć NGN w Polsce powinna być rozwijana etapami: a) modernizacja całej sieci tylko w takim zakresie, jaki wynika z zapotrzebowania na usługi szerokopasmowe w najbliższym czasie, b) modernizacji sieci dostępowych - adaptacja lub rozbudowa infrastruktury łączy tylko takiej grupy abonentów, których można zakwalifikować, jako potencjalnych użytkowników usług szerokopasmowych. Strategia budowy nakładkowej sieci NGN jest strategią preferowaną przez operatorów, którzy mają stosunkowo nową infrastrukturę sieci PSTN i tych, którzy mając starą infrastrukturę chcą budować „wyspy nowej technologii” z wyizolowanym pakietem usług sieci nowej generacji. 134 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” Obecny poziom rozwoju sieci telekomunikacyjnych (w szczególności sieci stacjonarnych) w Polsce jest znacznie niższy niż w innych, zwłaszcza rozwiniętych gospodarczo, krajach europejskich. Zachodzące w skali globalnej (opisane w niniejszym dokumencie) zmiany w zakresie technologii, regulacji, rynków i postępujące dynamicznie procesy rozwoju sieci i usług, konwergencji, migracji sieci w kierunku sieci przyszłości wyłącznie IP, określanych jako sieci nowej generacji (NGN), wymuszają konieczność wprowadzania zmian w krajowych sieciach komunikacji elektronicznej, a w szczególności w stacjonarnych sieciach telekomunikacyjnych. Jak stwierdzono w rozdz. 5, przechodzenie do sieci NGN to proces skomplikowany, kosztowny i długofalowy, jednakże w sytuacji rozwoju technologii i usług, a także nasilającej się konkurencji – nieuchronny, dlatego jak wynika z różnych publikacji (w tym ITU-T) do roku 2020 większość sieci na świecie zostanie zmodernizowana i stanie się sieciami NGN. Zdaniem autorów, na tle przedstawionej sytuacji widać konieczność określenia i przyjęcia przez operatorów w Polsce strategii rozwoju, a następnie szczegółowych planów działań i zmian, jakie konieczne są do przeprowadzenia w najbliższych latach i w dalszej przyszłości, w krajowych sieciach telekomunikacyjnych, aby sieci te były rozwijane zgodnie ze światowymi tendencjami i docelowo zostały przekształcone w sieci NGN. Wdrażanie sieci NGN może być realizowane w różny sposób, przy wykorzystaniu różnych rozwiązań technicznych, tak w szkielecie, jak i w dostępie, a na wybór koncepcji i przyjęcie planów wdrażania sieci NGN w sieci danego operatora ma istotny wpływ istniejący stan infrastruktury sieci szkieletowej, a w szczególności stan, rodzaj i możliwości sieci dostępowych. Analiza obecnych kierunków rozwoju sieci i planów wiodących na świecie operatorów wskazuje, że wielu operatorów planuje przyjęcie koncepcji sieci NGN z wykorzystaniem wielousługowej platformy IMS [IP Multimedia Subsystem] jako rozwiązania docelowego dla modernizacjii własnych sieci. Z uwagi na to oraz ze względu na liczne zalety technologii IMS, która zapewnia m.in. transport ruchu sygnalizacyjnego i danych dla usług multimedialnych w infrastrukturze IP, łączenie różnych mediów w ramach jednej sesji i gwarancję parametrów QoS, stosownie do rodzaju wykorzystywanych mediów oraz dzielenie zasobów sieciowych w celu wspólnego ich wykorzystywania przez wiele aplikacji, konwergencję usług oraz sieci stacjonarnych i ruchomych, dostęp do usług z dowolnej sieci dostępowej przewodowej lub radiowej (CATV, DSL, Wi-FI, WiMax, CDMA, GSM/EDGE/UMTS), a ponadto współpracę między systemami telefonii tradycyjnej i rozwiązaniami bazującymi na technologii IP - wskazne jest, aby w prespektywicznych planach rozwoju sieci telekomunikacyjnych w Polsce, uwzględniona została koncepcja sieci bazująca na zestandaryzowanym podsystemie IMS. Warto zauważyć, że implementacja IMS wymaga znacznych inwestycji w fazie wdrożenia, jednakże docelowo jest wg analiz korzystna pod względem ekonomicznym. Operatorom, umożliwia sprawne zarządzanie siecią, pozwala na uproszczenie i przyspieszenie procesu implementowania usług. zapewnia jedno standardowe środowisko dla wszystkich usług, a wprowadzanie nowych usług, jak i zastępowanie już istniejących nowymi, jest stosunkowo korzystne pod względem kosztów. Implementacja IMS jest szczególnie korzystna dla operatorów sieci stacjonarnych, gdyż pozwala rozszerzyć ofertę usług, stworzyć możliwość dostępu do wielu, wygodnych dla użytkownika, nowych usług, z dowolnego 135 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” miejsca i w dowolnym czasie, zapewni warunki do zatrzymania migracji użytkowników do innych sieci. Usługi oferowane przez IMS mogą być interesujące dla odbiorców indywidualnych, jak i biznesowych. Biorąc pod uwagę złożoność procesu wdrażania powyższych rozwiązań w rozdz. 6 omówiono uwarunkowania prawne, regulacyjne i wybrane ekonomiczne jakie należy brać pod uwagę w Polsce. Jak wiadomo obecnie w UE, regulacje dotyczące rynku telekomunikacyjnego oraz politykę regulacyjną kształtują dyrektywy KE, tzw. pakiet regulacyjny 2002. Celem przyjęcia tego pakietu regulacyjnego było: • szybkie i zdecydowane złamanie monopolu operatorów zasiedziałych, szczególnie w płaszczyźnie sieci dostępowej; • stworzenie przyjaznego operatorów; otoczenia prawnego dla nowo wstępujących • harmonizacja zasad działalności gospodarczej w sektorze komunikacji elektronicznej państw członkowskich UE, co ma wspierać rozwój wspólnego rynku telekomunikacyjnego. Kryteria polityki regulacyjnej wynikające z pakietu regulacyjnego 2002 określają granice swobody wyboru przez państwa członkowskie celów i instrumentów realizacji polityki na krajowym rynku komunikacji elektronicznej. Decydują one o poprawności podejmowanych rozwiązań prawnych w odniesieniu do form i środków wspierania inwestycyjnej i innowacyjnej działalności przedsiębiorstw na tym rynku, a w szczególności ograniczają bezpośredni udział państwa w finansowaniu inwestycji infrastrukturalnych. Przewidziane w pakiecie regulacyjnym 2002 środki regulacyjne służą przede wszystkim rozwojowi konkurencji na rynku usług (tzw. konkurencja usługowa), a w mniejszym stopniu stanowią bodziec do rozwijania działalności inwestycyjnej i innowacyjnej (tzw. konkurencja infrastrukturalna). Przyjęte rozwiązania tkwią korzeniami w początkach procesu demonopolizacji i liberalizacji w państwach UE-15, dysponujących dobrze rozwiniętą infrastrukturą stacjonarną publicznej sieci telefonicznej (PSTN). Dlatego przewidziane w pakiecie środki regulacyjne służą wykorzystaniu infrastruktury operatora zasiedziałego do rozwoju konkurencji na rynku usług elektronicznych, to znaczy do rozwoju konkurencji usługowej. Stworzone warunki prawne są bardzo korzystne dla nowych graczy rynkowych, którzy mogą podejmować działalność usługową ze stosunkowo skromnym kapitałem własnym, bez konieczności ponoszenia znacznych wydatków inwestycyjnych. Wydaje się, że preferowanie konkurencji usługowej na rynku bez wymogu ponoszenia nakładów infrastrukturalnych, a szczególnie w postaci konkurencji regulacyjnej, powinno być ograniczone w czasie niezbędnym do okrzepnięcia operatorów alternatywnych, zdobycia przez nich odpowiedniego udziału w rynku, własnych klientów oraz zakotwiczenia marki u konsumentów. W przypadku utrzymywania takich warunków w dłuższym okresie czasu należy liczyć się z negatywnymi skutkami takiej polityki regulacyjnej dla wielkości inwestycji w infrastrukturę sieciową. Polityka regulacyjna stymulowania rozwoju rynku oraz konkurencji przez udostępnianie konkurentom infrastruktury i usług funkcjonalnych operatora sieci PSTN o znaczącej pozycji rynkowej powoduje, że obserwowane nakłady na nowe sieci, szczególnie dostępowe są stosunkowo skromne. Nowe rozwiązania regulacyjne KE przygotowywane po przeglądzie ram regulacyjnych w latach 2006-2007 nie przewidują znaczących zmian w stosunku do obecnie obowiązującego pakietu regulacyjnego 2002. W intencji KE, regulacja konkurencji ma służyć 136 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” rozwojowi techniki, zastosowaniom nowych aplikacji oraz usuwaniu barier na drodze do migracji do technicznie bardziej zaawansowanych sieci. Nadal celem polityki regulacyjnej jest zapewnienie efektywnego oddziaływania konkurencji oraz zapobieżenie rezygnacji z jej wspierania w warunkach kosztownych inwestycji sieciowych i usługowych. Zdaniem KE najbardziej istotne zmiany nastąpią w gospodarowaniu częstotliwościami. Ten sektor rynkowy ma funkcjonować w warunkach zliberalizowanych, z uwzględnieniem zasady neutralności technologicznej oraz zasady neutralności usługowej. Stanowisko KE w sprawie kontynuowania sektorowej polityki regulacji konkurencji z wykorzystaniem instrumentów ex ante nie znajduje jednoznacznego wsparcia ze strony znacznej części podmiotów gospodarczych oraz niektórych instytucji w państwach członkowskich UE, co znajduje wyraz w trakcie publicznych konsultacji dokumentów KE. Uważają oni, że prawa operatorów bez własnej infrastruktury są takie same jak operatora sieciowego, z tym że ich obowiązki są już odmienne. W takim otoczeniu regulacyjnym wyniki działalności operatorów o znaczącej pozycji rynkowej (SMP), będących głównymi posiadaczami środków na inwestycje i innowacje infrastrukturalne oraz aplikacyjne, są w znacznym stopniu uzależnione od postępowania regulatora rynku. Wśród operatorów zasiedziałych, z wyjątkiem BT i TDC powszechny jest pogląd, że pakiet regulacyjny 2002 oraz praktyka regulatorów (w tym Komisji) nie stanowią stabilnego fundamentu prawnego, gwarantującego bezpieczeństwo wieloletnich inwestycji, tj. nieskrępowanego dysponowania majątkiem oraz produktami wytworzonymi w wyniku poniesionych nakładów. Wiele krytycznych uwag o podtrzymywanym przy życiu systemie regulacji sektorowej na rynku komunikacji elektronicznej nie jest pozbawionych słuszności. Zwalczanie za wszelką cenę dominacji na pewnym rynku staje się celem samym w sobie, w oderwaniu od kontekstu ogólnogospodarczego i społecznego. Ostatecznie w gospodarce wolnorynkowej występowanie podmiotów o dominującej pozycji na rynku nie jest rzadkością, a właściwie można mówić o prawidłowości. W opinii wielu ekspertów obecne zasady regulacji nie przystają do realiów rynkowych, a szczególnie w perspektywie długoterminowej; powstały one w epoce przechodzenia od monopolu do liberalizacji i nie powinny być stosowane do zupełnie innej rzeczywistości rynkowej. W systemie regulacyjnym Wspólnoty należało by uwzględnić specyfikę sektora komunikacji elektronicznej w regionach wymagających znacznej rozbudowy infrastruktury telekomunikacyjnej. Dotyczyć to może nowych państw UE-10, ze względu na znaczny niedorozwój infrastruktury stacjonarnej w tym regionie oraz silną pozycję telekomunikacji ruchomej (usługi telefonii ruchomej stały się już substytutem usług telefonii stacjonarnej). Jak się wydaje postulat taki nie znajduje obecnie odzwierciedlenia w trwającym przeglądzie regulacyjnym KE. Prowadzi to do wniosku, że poszukiwanie nowych proinwestycyjnych instrumentów polityki gospodarczej w sektorze telekomunikacyjnym musi być dokonywane w obowiązującym wspólnotowym i krajowym porządku regulacyjnym. Oprócz systemu prawnego i prowadzonej polityki regulacyjnej wpływ na podejmowanie decyzji inwestycyjnych mają również czynniki ekonomiczne. W podejmowaniu decyzji dotyczących inwestowania w infrastrukturę, potencjalny inwestor kalkuluje ich opłacalność. Co więcej, porównuje ją z innego rodzaju inwestycjami i dopiero wówczas decyduje się (lub nie) na wydatkowanie nakładów na określony cel. Podejmowanie decyzji na temat nowych inwestycji, według podstawowych teorii ekonomicznych, uwarunkowane jest także ryzykiem inwestycyjnym. Ze względu na wiele czynników mogących mieć wpływ na decyzje inwestycyjne w telekomunikacji proces podejmowania 137 Raport IŁ PIB „Uwarunkowania rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce” decyzji dotyczących inwestowania w infrastrukturę telekomunikacyjną jest obarczony dużym ryzykiem. Ryzyko takie powinno być również oceniane i brane pod uwagę przy ocenie skutków decyzji regulacyjnych wpływających na procesy inwestycyjne. Duży wpływ na inwestycje infrastrukturalne, szczególnie na rozbudowę sieci, mają bariery związane z realizacją procesu inwestycyjnego. Jak przeczytać można w stanowisku Komitetu Rady Ministrów do Spraw Informatyzacji i Łączności z września 2007 r., bariery te przedsiębiorcy telekomunikacyjni napotykają na każdym z trzech etapów procesu inwestycyjnego: lokalizacyjnym, środowiskowym i budowlanym. Zidentyfikowane w tym dokumencie bariery prawne i administracyjne powinny być jak najszybciej usunięte w drodze nowelizacji odpowiednich ustaw. Uwzględniając wyzwania wynikające z przedstawionych w opracowaniu potrzeb należy postulować opracowanie kompleksowej strategii rozbudowy i modernizacji infrastruktury telekomunikacyjnej w Polsce, nadążającej za zmianami zachodzącymi na rynku krajowym i rynkach telekomunikacyjnych w innych krajach. Taka strategia powinna stać się elementem planu działań zarówno operatorów, w tym Telekomunikacji Polskiej jak i wszystkich organów administracji łączności. Jego celem powinna być budowa sieci XXI wieku w Polsce, uwzględniająca przebudowę stacjonarnej sieci telefonicznej PSTN w sieć nowej generacji (NGN). Nowa sieć powinna stworzyć wielousługową platformę techniczną dla współpracy sieci wszystkich operatorów i dostawców usług w jednolitym środowisku technik IP. Zalet takiego rozwiązania dowodzą decyzje inwestycyjne w różnych krajach, w Polsce decyzji takich jeszcze nie podjęto. Rozpoczęcie dyskusji na ten temat jest jednym z celów przedstawionego raportu. W opinii zespołu autorów Instytutu Łączności – Państwowego Instytutu Badawczego złożoność nowych rozwiązań i zakres wymaganych inwestycji stanowią najpoważniejsze wyzwanie modernizacyjne polskiej telekomunikacji, od czasu podjęcia decyzji o przystąpieniu do budowy sieci komórkowych, wówczas nowej generacji (GSM), w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Wraz z planowaną cyfryzacją sieci naziemnej telewizji (a także radiofonii), sieć nowej generacji stworzy zintegrowaną infrastrukturę przyszłej telekomunikacji. *** 138