Radiografia cyfrowa w stomatologii: przejście od filmu

Radiografia cyfrowa w stomatologii: przejście od filmu

Radiografia cyfrowa w stomatologii:
przejście od filmu rentgenowskiego do
obrazowania cyfrowego
Gail F. Williamson, RDH, MS
Edycja tłumaczenia polskiego: Prof. dr hab. n. med.
Ingrid Różyło-Kalinowska
Niniejszy kurs szkoleniowy jest przeznaczony dla lekarzy dentystów ogólnych,
higienistek i asystentek stomatologicznych. Zawiera on podstawowe informacje
na temat techniki obrazowania cyfrowego, niezbędnego wyposażenia, czujników
cyfrowych, techniki wykonywania, korekcji, przesyłania i przechowywania zdjęć.
Technika cyfrowa zostanie porównana do konwencjonalnego obrazowania za
pomocą filmu rentgenowskiego, a ponadto zostanie omówiona użyteczność
diagnostyczna zdjęć cyfrowych.
Deklaracja konfliktu interesów
Autor nie zgłasza konfliktu interesów w związku z niniejszym kursem.
ADA CERP
Firma Procter & Gamble jest Dostawcą Usług uznawanym przez system ADA
CERP.
ADA CERP jest usługą Amerykańskiego Towarzystwa Stomatologicznego, która
1
ma na celu wspomóc dentystów poprzez wskazywanie instytucji oferujących
wysokiej jakości usługi z dziedziny doskonalenia zawodowego. ADA CERP ani
nie aprobuje i nie wspiera konkretnych kursów lub szkoleniowców, ani nie
implikuje akceptacji liczby punktów edukacyjnych przez izby lekarskie.
Uwagi lub zażalenia dotyczące dostawców kursów szkoleniowych należy
kierować do tego dostawcy lub do ADA CERP pod adresem:
http://www.ada.org/prof/ed/ce/cerp/index.asp
Ogólny opis
W radiologii korzystano z filmów rentgenowskich przez ponad wiek. To
tradycyjne medium jest jednak zastępowane przez względnie nową metodę
obrazowania. Najnowszym postępem w dziedzinie radiologii stomatologicznej
jest zastosowanie technologii cyfrowej. Pomimo że technologia ta została
wprowadzona pod koniec lat 80. XX wieku, większość zdjęć stomatologicznych
jest w dalszym ciągu wykonywana na filmach rentgenowskich. Tym niemniej
cyfrowe metody obrazowania są coraz powszechniej stosowane zarówno w
prywatnych gabinetach stomatologicznych, jak i na uczelniach w celach
edukacyjnych. Cyfrowe techniki obrazowania zmniejszają ekspozycję pacjenta
na promieniowanie, umożliwiają szybsze i wygodniejsze wykonywanie,
przeglądanie i przechowywanie zdjęć, a także eliminują konieczność
przetwarzania błony radiologicznej w ciemni, co było związane z ryzykiem
popełnienia błędów.
Prace nad technologią cyfrową pod kątem radiologii stomatologicznej rozpoczęły
się w 1984 r. we Francji. W 1989 r. w amerykańskim piśmiennictwie
stomatologicznym ukazał się artykuł dotyczący radiografii cyfrowej
bezpośredniej.1 Od tego czasu technologia obrazowania cyfrowego rozwinęła się
w zakresie czujników, oprogramowania komputerowego, sprzętu i rozwiązań
technicznych. Niniejszy kurs zawiera podstawowe informacje na temat
obrazowania cyfrowego, niezbędnego wyposażenia, cyfrowych rejestratorów
obrazu (tzw. czujników), techniki wykonywania, korekcji, przesyłania i
przechowywania zdjęć. Radiografia cyfrowa zostanie porównana do
konwencjonalnego obrazowania przy użyciu filmu rentgenowskiego, a ponadto
zostanie omówiona użyteczność diagnostyczna zdjęć cyfrowych.
2
Cele kursu
Osoba po ukończeniu kursu powinna być w stanie:
• Wymienić podstawowe elementy systemu obrazowania cyfrowego.
• Omówić zalety i wady obrazowania cyfrowego w porównaniu z obrazowaniem
konwencjonalnym.
• Wyjaśnić różnicę między danymi analogowymi i cyfrowymi.
• Wyjaśnić różnicę między czujnikami bezpośrednimi i pośrednimi.
• Porównać i zestawić ze sobą czujniki do obrazowania cyfrowego.
• Omówić podstawowe wymogi dotyczące kontroli zakażeń dla cyfrowych
czujników wewnątrzustnych.
• Omówić procedurę wykonywania i zapisywania obrazu cyfrowego.
• Omówić
zastosowanie
zewnątrzustnych.
techniki
cyfrowej
w
wykonywaniu
zdjęć
• Omówić funkcje korekcji obrazów, w które są wyposażone systemy
obrazowania cyfrowego.
• Wymienić najczęściej popełniane błędy przy wykonywaniu zdjęć cyfrowych.
• Wyjaśnić, w jaki sposób standard DICOM wpływa na obrazowanie cyfrowe.
Struktura kursu
• Słownik A-C
• Słownik D-G
• Słownik H-M
• Słownik N-Z
• Wymagania sprzętowe
• Zalety i wady
• Cyfrowe zdjęcia wewnątrzustne
•
Czujniki bezpośrednie
3
•
Czujniki pośrednie
•
Technika wykonywania zdjęć wewnątrzustnych
•
Zapobieganie zakażeniom
•
Częste błędy
• Cyfrowe zdjęcia zewnątrzustne
• Bezpieczeństwo i ochrona radiologiczna
• Przetwarzanie obrazu
•
Korekcja obrazu
•
Analiza obrazu
•
Kompresja obrazu
• Cyfrowa radiografia subtrakcyjna
• Użyteczność diagnostyczna
• Eksport obrazu
•
Teleradiologia
•
Standard DICOM
• Podsumowanie
• Test
• Piśmiennictwo
• O Autorce
4
Słownik A-C
Absorpcja - pochłonięcie części lub całości energii fotonów
promieniowania rentgenowskiego przez materiał lub substancję; jej zakres
zależy od energii wiązki rentgenowskiej i składu substancji absorbującej
(pochłaniającej promieniowanie).
ALARA - zasada ochrony radiologicznej, według której należy
zminimalizować narażenie pacjenta na promieniowanie jonizujące, w
sposób, który nie będzie nadmiernie utrudniał lub uniemożliwiał uzyskania
pożądanych i uzasadnionych informacji diagnostycznych lub efektów
leczniczych (ang. As Low As Reasonably Achievable).
Algorytm - równanie matematyczne dopasowane do oprogramowania
komputerowego, które przetwarza dane źródłowe w procesie rekonstrukcji
obrazu.
Bajt - jednostka składająca się z ośmiu bitów wyrażająca słowo lub cyfrę.
Liczba różnych możliwych bajtów w języku komputerowym wynosi 28, czyli
256.
Bezstratna metoda zapisu - metoda zapisu, wskutek której żadne
informacje nie są tracone w wyniku kompresji.
Bit - cyfra binarna, najmniejsza jednostka informacji, jaką komputer jest w
stanie odczytać i zapisać w postaci 0 lub 1.
CD (ang. compact disc) - nośnik danych o pojemności 650 MB; dostępne
są wersje zapisywalne (CD-R) i przeznaczone wyłącznie do odczytu (CDROM).
CMOS (ang. complimentary metal oxide sensor) - detektor
półprzewodnikowy podobny do CCD, charakteryzujący się wbudowanymi
funkcjami kontroli, mniejszym rozmiarem pikseli i mniejszym
zapotrzebowaniem na prąd.
CMOS-APS (ang. complimentary metal oxide sensor active pixel
sensor ) - przetwornik CMOS z aktywnymi tranzystorami wzmacniającymi
zintegrowanymi z każdym pikselem w celu zmniejszenia szumu i poprawy
jakości sygnału wyjściowego.
częstotliwość przestrzenna - miara rozdzielczości wyrażana w parach
linii na milimetr.
Czujnik (inaczej detektor lub rejestrator obrazu) - urządzenie
5
zamieniające energię promieniowania rentgenowskiego w obraz utajony,
który może być odczytany w wyniku przetworzenia danych.
Czujnik bezpośredni - pochłania promieniowanie bezpośrednio, tak jak
film rentgenowski, i magazynuje jego energię w studniach potencjału lub
elementach obrazu.
Czujnik pośredni - czujnik pochłaniający energię promieniowania
rentgenowskiego po ekspozycji i uwalniający ją w procesie skanowania.
Słownik D-G
Dane analogowe - dane, które charakteryzuje płynna skala szarości od
czerni do bieli.
DICOM (ang. Digital Imaging and Communications in Medicine,
Obrazowanie Cyfrowe i Wymiana Obrazów w Medycynie) - standard
zawierający szczegółowe zapisy dotyczące metody formatowania i
wymiany obrazów cyfrowych i powiązanych z nimi informacji. Standard ten
odnosi się do obsługi interfejsu używanego do przesyłania danych do
urządzenia obrazującego oraz z niego.
Digitalizacja - przetworzenie wejściowego sygnału analogowego na
wartość cyfrową lub numeryczną do celów zapisu i przetwarzania.
Dpi (ang. dots per inch, liczba plamek na cal) - jednostka gęstości
wyjściowej skanerów i drukarek; im wyższa wartość dpi, tym wyższa
rozdzielczość drukowanego zdjęcia.
DVD (ang. digital video disc, cyfrowy dysk video) - dysk o wysokiej
gęstości wykorzystywany do przechowywania danych o pojemności od 4,7
do 17 GB.
Dysk magnetooptyczny (MOD)
przechowywania danych cyfrowych.
-
dysk
optyczny
służący
do
Dysk twardy - urządzenie wchodzące w skład komputera i zawierające
dysk pamięci.
Filtrowanie - analogowa lub cyfrowa metoda przetwarzania stosowana do
poprawy jakości lub modyfikacji zdjęcia.
Foton - promieniowanie elektromagnetyczne w postaci promieni
rentgenowskich i gamma, które oddziałują np. z cząsteczkami lub małymi
porcjami energii, w przeciwieństwie do postaci falowej.
6
Fotostymulacja - emisja światła widzialnego pod wpływem wzbudzenia
wiązką światła laserowego.
Fotopowielacz - lampa elektronowa zamieniająca światło widzialne w
sygnał elektryczny.
Gęstość - ogólny stopień zaczernienia obrazu na naświetlonym filmie
rentgenowskim; parametr porównywalny do jasności w obrazowaniu
cyfrowym.
Gigabajt (GB) - jednostka pamięci komputerowej oznaczająca miliard
bajtów.
Słownik H-M
Histogram - graficzne przedstawienie rozkładu częstotliwości każdej
wartości szarości pojawiającej się w obrazie.
Intensywność - względna jasność części obrazu.
Jasność - cyfrowy odpowiednik gęstości lub ogólnego zaczernienia
obrazu.
Kolimator - urządzenie ograniczające
promieniowania rentgenowskiego.
rozmiar
i
kształt
wiązki
Kompresja danych - metoda zapisywania danych w sposób wymagający
mniej miejsca na dysku lub pamięci.
Kontrast - różnica gęstości między różnymi obszarami na zdjęciu
rentgenowskim; na zdjęciach o dużym kontraście jest niewiele odcieni
szarości między czernią i bielą, podczas gdy zdjęcia o niskim kontraście
posiadają więcej odcieni szarości.
Kopia bezpieczeństwa - kopia plików znajdujących się na jednym dysku
twardym na innym nośniku pamięci wykonywana w celu przechowywania
plików na wypadek utraty danych.
Krawędź - granica części obiektu.
Liniowość - liniowy lub bezpośredni związek między ekspozycją i
gęstością obrazu. Po wykonaniu zdjęcia można zmodyfikować gęstość, ale
kontrastu nie można zmienić.
Magistrala - droga, po której komputer przesyła informacje.
7
Matryca CCD - półprzewodnikowy, krzemowy detektor w postaci czipa,
który przetwarza fotony światła lub promieniowania rentgenowskiego w
elektrony.
Matryca obrazu - układ komórek zorganizowanych w rzędy i kolumny, w
którym każda komórka odpowiada określonej lokalizacji i zapisuje
określoną jasność lub intensywność.
Megabajt (MB) - jednostka pamięci komputerowej oznaczająca milion
bajtów.
Megaherc (MHz) - jednostka miary służąca do określania szybkości
mikroprocesorów. Wskazuje liczbę instrukcji wykonywanych przez
mikroprocesor w ciągu jednej sekundy.
Słownik N-Z
Napęd Jaz - przenośny napęd dysków o pojemności 1 GB produkowany
przez firmę Iomega Corporation.
Napięcie - różnica potencjałów na anodzie i katodzie w lampie
rentgenowskiej. Jego wartość wpływa na jakość i głębokość penetracji
wiązki promieniowania.
Ognisko - obszar anody wolframowej, w którym powstaje promieniowanie
rentgenowskie. Rozmiar ogniska powinien być jak najmniejszy i mieścić
się w zakresie od 0,5 do 1,5 mm2. Rozmiar ten ma wpływ na ostrość
obrazu i zniekształcenia geometryczne.
Oprogramowanie - programy komputerowe sterujące działaniem sprzętu
komputerowego i zapisywaniem danych.
Osłona pierwotna - osłona, która jest w stanie zaabsorbować wiązkę
pierwotną lub użyteczną promieniowania rentgenowskiego.
Ostrość - zdolność zdjęcia rentgenowskiego do uwidocznienia krawędzi
lub granic między obszarami o różnych gęstościach.
Pamięć - urządzenie o dużej pojemności i szybkości umożliwiające
przechowywanie i odczytywanie danych i zdjęć.
Pamięć RAM (o dostępie swobodnym) - pamięć komputera o
charakterze tymczasowym, w której są przechowywane programy i
informacje.
8
Para linii - pasek i odstęp od następnego paska o równej grubości;
jednostka stosowana do oznaczania rozdzielczości obrazu.
Pentium® - mikroprocesor piątej generacji firmy Intel Corporation.
Piksel - element obrazu; pojedyncza komórka macierzy obrazu, w której
wartość komórki określa jasność.
Płytka fosforowa (PSP) - poliestrowa podstawa pokryta emulsją
zawierającą
kryształy
halogenków.
Płytka
przetwarza energię
promieniowania rentgenowskiego na energię, która jest uwalniania w
trakcie skanowania wiązką lasera helowo-neonowego.
Poprawa jakości zdjęcia (inaczej wzmocnienie obrazu) - operacja
przetwarzania obrazu mające na celu jego graficzną poprawę. Do
typowych narzędzi do poprawy jakości zdjęcia należy modyfikacja
gęstości, kontrastu, wysycenia, nakładanie filtrów i subtrakcja.
Poziom szarości - stopień jasności lub intensywności obrazu w zakresie
od czerni do bieli.
Promieniowanie
rentgenowskie
postać
promieniowania
elektromagnetycznego charakteryzująca się długością fali krótszą niż
światło widzialne oraz zdolnością przenikania, jonizacji i wytwarzania
obrazu utajonego.
Przetwornik analogowo-cyfrowy A/C - urządzenie zamieniające
wyjściowy sygnał analogowy na dane numeryczne na podstawie systemu
binarnego. Napięcie sygnału wyjściowego jest mierzone i przypisuje mu
się liczbę od 0 (kolor czarny) do 255 (kolor biały) w zależności od wartości
napięcia.
Przetwarzanie obrazu - proces mający na celu poprawę jakości, korekcję,
analizę lub modyfikację obrazu.
Rozdzielczość – wielkość, która opisuje, jak dokładnie dane zdjęcie
radiologiczne przedstawia małe przedmioty znajdujące się blisko siebie;
wyrażana jest w parach linii na milimetr.
Rozdzielczość kontrastowa - zdolność różnicowania małych zmian
gęstości na zdjęciu.
Rozdzielczość przestrzenna - miara zakresu, w jakim uzyskany obraz
jest identyczny z pierwotnym zdjęciem analogowym; warunkuje ją liczba i
9
rozmiar pikseli składających się na wyświetlane zdjęcie.
Sieć - metoda połączenia wielu komputerów w sposób umożliwiający
interakcję między nimi oraz dostęp do informacji, które mogą być
wyświetlane na dowolnej stacji roboczej znajdującej się w sieci.
Sprzęt komputerowy - części lub elementy komputera.
Stacja robocza - komputer biurkowy podłączony do większego systemu
komputerowego umożliwiającego przesyłanie i udostępnianie informacji.
Stratna metoda zapisu - metoda zapisu, wskutek której część danych jest
tracona, ale skompresowany plik zapewnia akceptowalną jakość zdjęcia
do celów diagnostycznych.
Studnia potencjału - pojedynczy piksel, w którym magazynowana jest
energia promieniowania rentgenowskiego lub światła w trakcie ekspozycji
detektorów CCD lub CMOS.
Subtrakcja - technika przetwarzania komputerowego służąca do
odejmowania danych z dwóch zdjęć jednej struktury anatomicznej
wykonanych w tej samej projekcji w różnym czasie; w trakcie tego procesu
usuwane są wszystkie zbędne struktury, a pozostaje widoczny obszar
zainteresowania lub obszar, w którym zaszły zmiany.
SVGA (Superior Video Graphics Array) - zestaw norm graficznych
dotyczących wyższej rozdzielczości z zakresu 800 x 600 pikseli.
System binarny - język komputerowy, w którym przy pomocy dwóch cyfr,
0 oraz 1, zapisuje się informacje.
System operacyjny (OS) - oprogramowanie komputera, które tworzy
środowisko do obsługi komputera przez użytkownika.
Szablon – wzór lub format służący do tworzenia dokumentów lub plików,
które są podobne do siebie, różniąc się szczegółami.
Szum - niepożądane lub nieistotne informacje, które zakłócają lub
zmniejszają czytelność informacji diagnostycznej.
Szum tła - niewielkie wahania natężenia prądu, które nie zawierają
żadnych informacji, ale zamazują sygnał elektryczny.
Światłowód
-
cienkie, przezroczyste
10
włókna szkła lub materiału
plastikowego, wzdłuż
wewnętrzna odbicie.
których
zachodzi
propagacja
światła
przez
Teleradiologia - proces transmisji na odległość i oglądania zdjęć
cyfrowych.
Tolerancja - wskaźnik zakresu warunków ekspozycji zapewniających
użyteczną różnicę gęstości na filmie rentgenowskim.
Układ liniowy macierzy - układ półprzewodnikowych detektorów
zorganizowany w postaci pojedynczego rzędu pikseli format stosowany w
czujnikach cyfrowych przeznaczonych do
wykonywania zdjęć
zewnątrzustnych.
Układ powierzchniowy macierzy - macierz lub układ pikseli
zorganizowany w kolumny i rzędy; format stosowany w czujnikach
cyfrowych przeznaczonych do wykonywania zdjęć wewnątrzustnych
techniką bezpośrednią.
USB (uniwersalna magistrala szeregowa) - port umożliwiający
podłączanie urządzeń peryferyjnych i ich automatyczną konfigurację do
używania.
Wyjście (ang. output) - procesy przetwarzania lub przesyłania informacji
z pamięci pierwotnej do miejsca przechowywania lub pamięci użytkownika.
Wyostrzanie - funkcja komputerowa poprawiająca widoczność krawędzi.
Wczytywanie (ang. input) - proces przenoszenia informacji do pamięci
pierwotnej.
Wyrównanie histogramu - modyfikacja histogramu w celu uzyskania
równego rozkładu wąskiego zakresu poziomów szarości w obrębie całego
dostępnego zakresu.
Zakres dynamiczny - numeryczny zakres każdego piksela; pod względem
graficznym odnosi się do liczby odcieni szarości, które mogą być
odwzorowane.
Zasada odległości i pozycji - zasada dotycząca ochrony radiologicznej,
według której operator powinien stać w odległości 180 cm od źródła
promieniowania i pod kątem 90°-135° do kierunku wiązki pierwotnej w celu
minimalizacji ekspozycji.
Zdjęcia cefalometryczne - zdjęcia zewnątrzustne czaszki wykonane przy
11
pomocy urządzenia pozycjonującego głowę lub cefalostatu. Zdjęcia mają
zazwyczaj rozmiar 18x24 cm. Przykładem jest telerentgenogram boczny,
który jest często stosowany w diagnostyce ortodontycznej.
Zdjęcie cyfrowe - obraz w formacie pikseli, który można zapisać w
pamięci komputera w celu dalszego przetwarzania.
Wymagania sprzętowe
Obrazowanie cyfrowe wykorzystuje technologie komputerowe oraz czujniki
cyfrowe w celu wykonywania, przeglądania, korekcji, przechowywania i
przesyłania zdjęć radiologicznych. Głównymi elementami są aparat
rentgenowski z dokładną regulacją emisji wiązki promieniowania, komputer
z
monitorem
i
odpowiednim
wyposażeniem
sprzętowym,
oprogramowaniem i drukarką, przetwornik analogowo-cyfrowy oraz czujnik
cyfrowy.
Niektóre starsze aparaty rentgenowskie trzeba wymienić na nowe, gdyż te
pierwsze nie zapewniają wystarczająco niskich ustawień parametrów
ekspozycji, koniecznych do wykonywania zdjęć cyfrowych. Aparaty
rentgenowskie zalecane do obrazowania cyfrowego powinny mieć
następujące właściwości: jak najmniejsze ognisko, dokładny regulator
czasu umożliwiający bardzo krótkie ekspozycje, prąd stały o napięciu 70
kV lub niższym i natężeniu 5 mA lub niższym oraz prostokątny kolimator.2
Specyfikacje techniczne producentów są różne, ale zazwyczaj wymagany
jest komputer z procesorem Pentium 600-800 MHz, systemem
operacyjnym Microsoft® Windows® (np. 2000, ME, XO), 256 MB pamięci
RAM oraz 20 GB wolnego miejsca na dysku twardym, przynajmniej
17-calowy ekran SVGA o rozdzielczości 800 x 600 i 256 kolorach do
wyświetlania zdjęć radiologicznych, port USB, chipset firmy Intel oraz
urządzenia do wykonywania kopii zapasowych (np. płyta CD-R, dysk
Iomega® Jaz®, MOD).3-5
Zaleca się codziennie wykonywać kopie zapasowe danych cyfrowych.
Mogą być również potrzebne dodatkowe urządzenia peryferyjne w
zależności od danego systemu cyfrowego, konfiguracji sieci oraz
wyposażenia dodatkowego, dzięki którym lekarz może chcieć poszerzyć
możliwości obrazowania.
Optymalne
zastosowanie
technologii
cyfrowej
w
gabinecie
stomatologicznym polega na skonfigurowaniu sieci gabinetowej, która
eliminuje konieczność drukowania dokumentów i integruje wszystkie
elementy dokumentacji pacjentów, w tym dane z wywiadu ogólnego i
12
stomatologicznego, zdjęcia rentgenowskie, fotograficzne oraz wykonane
kamerą wewnątrzustną. Sieć taka powinna również dawać dostęp do
materiałów przeznaczonych do edukowania pacjentów, rozrywkowych i
mieć możliwość prowadzenia rozliczeń.
Ważnym elementem wdrażania w gabinecie nowej technologii, takiej jak
radiografia cyfrowa, jest zaangażowanie wszystkich pracowników w
zmianę, przeprowadzenie szkoleń, przygotowanie i umożliwienie próbnego
użycia technologii przed zastosowaniem jej na pacjentach. Dzięki temu
zmiana przebiegnie płynnie, a lekarze zyskają pewność i kompetencję w
posługiwaniu się nową technologią oraz podstawy do prezentowania jej
pacjentom w pozytywny i entuzjastyczny sposób.
Zalety i wady
Radiografia cyfrowa jest bardzo atrakcyjną alternatywą dla tradycyjnych
metod opartych na filmie rentgenowskim. Jedną z najczęściej
wymienianych korzyści jest redukcja dawki promieniowania. Przy
wykonywaniu zdjęć wewnątrzustnych zależy ona od czułości
porównywanego filmu rentgenowskiego, liczby wykonanych zdjęć,
kolimacji wiązki i liczby zdjęć powtórzonych z powodu błędów
technicznych. Szacuje się, że redukcja dawki przy wykonywaniu cyfrowych
zdjęć wewnątrzustnych wynosi od 50%6 do 60%7 w porównaniu z filmami
rentgenowskimi o czułości E, a w przypadku zdjęć zewnątrzustnych
wynosi od 50%8 do 70%9 w porównaniu z filmem rentgenowskim w
połączeniu z folią wzmacniającą. Do innych oczywistych zalet należy
eliminacja ciemni, obróbki chemicznej i błędów związanych z
nieprawidłowym wykonywaniem procedur w ciemni, stosowaniem
odczynników chemicznych oraz uzupełnianiem i wymianą roztworów. W
wielu badaniach udowodniono, że nieprawidłowa obróbka jest głównym
powodem ponownego wykonywania zdjęć w radiografii konwencjonalnej z
użyciem filmu rentgenowskiego.10,11 Do innych zalet należy skrócenie
czasu między ekspozycją a otrzymaniem gotowego zdjęcia, możliwość
korekcji obrazu oraz łatwość przechowywania, wyszukiwania, powielania i
przesyłania radiogramów.12,13 Czujniki cyfrowe są przeznaczone do
wielorazowego użytku, ale w przypadku nieprawidłowego posługiwania się
nimi lub uszkodzenia może być konieczna ich wymiana. Zastosowanie
technologii cyfrowej stawia gabinet w pozytywnym świetle i świadczy o
tym, że dentysta i cały zespół gabinetu podążają za bieżącymi trendami w
stomatologii.
Dużą wadą radiografii cyfrowej jest koszt systemu, komputera i urządzeń
peryferyjnych wspierających procesy obrazowania, integracja systemu
13
obrazowania z oprogramowaniem do zarządzania gabinetem oraz kwestie
natury prawnej. Producenci systemów obrazowania cyfrowego zmagają
się z tymi problemami i dokonują postępów w tym zakresie. Również
rozdzielczość obrazu wymieniano jako wadę metod cyfrowych w
porównaniu ze zdjęciami na filmie rentgenowskim. Pomimo że zdjęcia
wykonane płytkami fosforowymi (6-8 par linii/mm) oraz CCD (8-10 par
linii/mm) mają istotnie mniejszą rozdzielczość niż konwencjonalne filmy
rentgenowskie (16-20 par linii/mm), to nie różni się ona tak znacznie od
zakresu możliwości ludzkich oczu (8-10 par linii/mm).14 Ponadto pewne
właściwości czujników wewnątrzustnych stanowią niedogodności w
porównaniu z filmem rentgenowskim ze względu na możliwość
przenoszenia zakażeń oraz utrudnione wprowadzanie ich do jamy ustnej.
Te kwestie zostaną omówione w następnej części.
Cyfrowe zdjęcia wewnątrzustne
Obrazowanie cyfrowe jest bardzo podobne do zdjęć wykonywanych na
filmach rentgenowskich pod tym względem, że wymaga oddziaływania
promieniowania rentgenowskiego z czujnikiem, przetworzenia obrazu
utajonego, po czym możliwy jest podgląd zdjęcia. W radiografii cyfrowej
czujnikami są detektory o wysokiej czułości, które wymagają znacznie
mniejszej dawki promieniowania niż filmy rentgenowskie. Dane
rejestrowane przez czujnik są analogowe i mają postać ciągłej skali
szarości, ale aby mogły być użyteczne muszą zostać przetworzone w dane
cyfrowe. Przetwornik A-C/analogowo-cyfrowy zamienia informacje
analogowe w numeryczne w oparciu o system binarny. Działanie
komputerów jest oparte na systemie binarnym (dwójkowym), w którym
dane lub informacje są zapisywane za pomocą dwóch cyfr (0 i 1). Takie
znaki noszą nazwę bitów (binarnych cyfr), które tworzą wyrażenia o
długości co najmniej ośmiu bitów, które określa się mianem bajtów. Liczba
możliwych różnych bitów w języku 8-bitowym wynosi 28, czyli 256.
Napięcie sygnału wyjściowego jest mierzone i przypisuje mu się liczbę od
0 (kolor czarny) do 255 (kolor biały) w zależności od jego intensywności.
Te wartości z kolei przekładają się na 256 odcieni szarości. Niektóre
systemy cyfrowe próbkują dane źródłowe w rozdzielczości przekraczającej
256 poziomów szarości, np. w postaci danych 10- lub 12-bitowych, ale
redukują je do 256 odcieni szarości.15 Po przetworzeniu danych przez
komputer zdjęcie jest wyświetlane na monitorze, po czym można je
interpretować, korygować i zapisać.
14
Czujniki do wykonywania zdjęć wewnątrzustnych
W radiografii cyfrowej wykorzystuje się czujniki "bezpośrednie" oraz
"pośrednie". Czujniki bezpośrednie komunikują się z komputerem za
pośrednictwem kabla elektronicznego lub, w najnowszych modelach,
bezprzewodowo. W przypadku czujników pośrednich konieczny jest
dodatkowy etap skanowania.
Czujniki bezpośrednie
Matryce CCD, CMOS oraz CMOS-APS są czujnikami bezpośrednimi. Są
one sztywnymi, półprzewodnikowymi detektorami wykonanymi z krzemu,
zbudowanych z macierzy pikseli czułych na promieniowanie
rentgenowskie lub światło (ryc. 1).
Ryc. 1. Bezpośrednie czujniki są sztywne i posiadają przewód (po lewej stronie),
a ostatnio dostępne są czujniki bezprzewodowe (po prawej stronie).
Schick Technologies, Inc., Long Island City, New York
Wszystkie trzy wymienione rodzaje czujników wykorzystują podobną
technologię, a różnią się wymaganiami odnośnie zasilania, częściami
wewnętrznymi, drogą przenoszenia ładunku i możliwościami produkcji.
Każdy piksel ma rozmiar od 40 do 20 μm15 i stanowi element macierzy
pikseli o wymiarach 512 x 512. Rozmiar piksela zależy od rodzaju czujnika
cyfrowego i ma wpływ na rozdzielczość obrazu. Na przykład piksele o
rozmiarze 40-50 μm zapewniają uzyskanie obrazu o rozdzielczości około
10 do 11 par linii/mm.16 Czujniki „sztywne” stosowane w obrazowaniu
wewnątrzustnym są macierzami o dwóch formatach - sprzężonymi
15
bezpośrednio oraz światłowodem. Czujniki bezpośrednie rejestrują obraz
bezpośrednio, tak jak film rentgenowski, a czujniki sprzężone
światłowodem wykorzystują ekran scyntylacyjny sprzężony z macierzą
CCD. Kiedy promieniowanie rentgenowskie pada na ekran, powstają
fotony światła, które są wykrywane i przechwytywane przez macierz CCD.
Czujniki bezpośrednie łączą się z komputerem za pośrednictwem kabla
elektrycznego. Niedawno wprowadzone na rynek czujniki bezprzewodowe
do wykonywania zdjęć wewnątrzustnych. Czujniki bezpośrednie są
dostępne w rozmiarach porównywalnych do filmów rentgenowskich nr 0, 1
i 2, ale są grubsze i bardziej sztywne niż one. Powierzchnia aktywna
czujników jest mniejsza niż w przypadku filmów rentgenowskich, w
związku z czym pole obrazowania jest nieco bardziej ograniczone.
Czujnikami bezpośrednimi można od razu wykonywać kolejne projekcje, a
zarejestrowane obrazy wyświetlane są niemal od razu po wykonaniu
ekspozycji.
Czujniki pośrednie
Światłoczułe płytki fosforowe (ang. photostimulable phosphor plates, PSP),
znane również jako płytki pokryte fosforem magazynującym (ang. storage
phosphor plates, SPP) są czujnikami pośrednimi. Płytki PSP/SPP są
elastycznymi, bezprzewodowymi czujnikami o rozmiarze i grubości
podobnych do zwykłego filmu rentgenowskiego (rycina 2). Płytki fosforowe
są dostępne w rozmiarach filmów do zdjęć zębowych - 0, 1, 2, 3 i 4.
Analogicznie do filmów konwencjonalnych, jednorazowo płytką można
wykonać jedno zdjęcie. Składają się one z poliestrowego podłoża
pokrytego krystaliczną halogenkową emulsją aktywowanego europem
związku fluorohalogenku baru.19
Kiedy promienie rentgenowskie oddziałują na fosfor, powstaje obraz
utajony, który jest zapisany na płytce do czasu uwolnienia energii w trakcie
procesu skanowania (rycina 3).
Należy zachować ostrożność przy przenoszeniu i wprowadzaniu płytki do
urządzenia skanującego, w którym wiązka laseru helowo-neonowego
uwalnia z nich energię w postaci światła. Intensywność emitowanego
światła jest proporcjonalna do energii promieni rentgenowskich
pochłoniętej przez płytkę fosforową. Światło jest rejestrowane i
wzmacniane przez fotopowielacz, który przetwarza je w sygnał
elektryczny.
Przetwornik analogowo-cyfrowy wytwarza następnie dane cyfrowe i
wyświetla je na monitorze komputera.
16
Przed ponownym użyciem płytki konieczne jest usunięcie z niej resztkowej
energii przez wystawienie jej na działanie intensywnego światła. Jego
źródłem może być negatoskop lub specjalne urządzenie, którego użycie
zmniejsza ryzyko porysowaniu płytki.
Rycina 2. Światłoczułe płytki fosforowe są innym rodzajem czujników. Na
powyższym zdjęciu jest widoczna płytka o rozmiarze 2 z założoną osłonką oraz
opakowaniem ochronnym, w którym umieszcza się płytkę do momentu
skanowania.
Źródło: Air Techniques, Inc., Hicksville, New York
17
Rycina 3. Czujniki PSP po ekspozycji należy zeskanować, aby uwolnić
zmagazynowaną w nich energię, skonwertować obraz do postaci cyfrowej i
wyświetlić go na ekranie komputera. Urządzenie skanujące widoczne jest na
pierwszym planie po lewej stronie ryciny.
Źródło: Air Techniques, Inc., Hicksville, New York
Istnieje kilka systemów płytek fosforowych przeznaczonych do
obrazowania cyfrowego. Tak jak w przypadku czujników bezpośrednich,
główną ich zaletą jest zmniejszenie ekspozycji pacjenta na
promieniowanie.
Ponadto czujniki PSP mają większy zakres dynamiki, większą
powierzchnię aktywną, są cienkie i bezprzewodowe, dzięki czemu używa
się ich tak jak zwykłe filmy rentgenowskie. Z drugiej strony ich
rozdzielczość jest niższa niż czujników bezpośrednich i filmów,20
konieczny jest etap obróbki, tak jak w przypadku filmu, dlatego obraz jest
wyświetlony dopiero po pewnym czasie od wykonania zdjęcia. Czas ten
waha się od sekund do minut w zależności od systemu, rodzaju i liczby
projekcji. Korzystając z płytek, należy podejmować środki zapobiegania
zakażeniom i ostrożnie się nimi posługiwać, aby nie powstały artefakty.
Bedard i wsp.21 zbadali trwałość płytek fosforowych oraz spadek jakości
obrazu wskutek zadrapań. Stwierdzili, że wprowadzanie płytki do skanera
bębnowego oraz czas jej użytkowania w istotny sposób wpływały na liczbę
zadrapań na jej powierzchni.21 Dlatego należy stale sprawdzać stan płytek,
18
a ich wymiana może być konieczna już po wykonaniu 50 zdjęć.21 W innym
badaniu oceniano skutki różnych warunków przechowywania płytki oraz
czasu od wykonania zdjęcia do zeskanowania płytki.22 Martins i wsp.
stwierdzili w odniesieniu do jednego systemu płytek PSP, że pewne
warunki przechowywania i opóźnienie w zeskanowaniu obrazu prowadziło
do utraty gęstości obrazu, co mogło mieć wpływ na interpretację zdjęcia.
Dlatego płytki należy przechowywać w warunkach, które zapobiegają
pogorszeniu jakości obrazu i skanować je w krótkim czasie po wykonaniu
zdjęcia, aby zapobiec powstaniu zmian gęstości obrazu.
Zdjęcia wykonane na filmie rentgenowskim można zeskanować, aby
uzyskać postać cyfrową. Zeskanowane radiogramy są inną postacią
pośredniego obrazowania cyfrowego. Ponieważ w wyniku procesu
skanowania powstaje inna wersja pierwotnego obrazu, część informacji
jest tracona. W tym celu niezbędny jest skaner optyczny o rozdzielczości
600 dpi, mogący skanować obrazy przezroczyste i wyposażony w
oprogramowanie do generowania obrazu cyfrowego.14,16 Metoda ta
umożliwia ucyfrowienie zdjęć rentgenowskich wykonanych na filmie, dzięki
czemu można je przechowywać w cyfrowej karcie pacjenta po zamianie
aparatów konwencjonalnych na cyfrowe. Można wówczas porównać te
zdjęcia z nowymi, a wszystkie informacje są uporządkowane i
przechowywane na jednym nośniku.
Technika wykonywania zdjęć wewnątrzustnych
Tak jak w przypadku zdjęć wykonywanych na filmie rentgenowskim,
technika kąta prostego jest preferowaną metodą wykonywania cyfrowych
zdjęć wewnątrzustnych. Większość producentów cyfrowych systemów
obrazowania posiada w ofercie uchwyty dopasowane do rozmiaru
czujnika, które pozwalają odpowiednio umieścić go w jamie ustnej
pacjenta przy spełnieniu założeń zasady kąta prostego. Do wykonywania
zdjęć zgryzowo-skrzydłowych również można stosować odpowiednie
uchwyty (ryc. 4).
Zapobieganie zakażeniom
Konwencjonalne filmy rentgenowskie można było przed użyciem
poddawać sterylizacji parą wodną w autoklawie. Jednak czujników
cyfrowych nie można sterylizować, dlatego lekarz musi przestrzegać
procedur dezynfekcji i umieszczać je w osłonkach ochronnych, aby
zapobiec zakażeniom bezpośrednim i krzyżowym. Czasami może nie być
zalecana standardowa metoda dezynfekcji płynem w aerozolu i ligniną.
Lekarz powinien zapoznać się z instrukcją obsługi czujnika, aby
dowiedzieć się w jaki sposób należy go przygotowywać i ochraniać w
19
trakcie użytku. Na przykład sztywny czujnik należy przetrzeć ligniną
nasączoną środkiem dezynfekcyjnym do powierzchni, a następnie włożyć
do plastikowej osłonki obejmującej również część kabla widoczną poza
jamą ustną pacjenta23 (rycina 5).
Rycina 4. Technika wykonywania zdjęć ze skrzydełkiem do zagryzania może
być stosowana z czujnikami bezpośrednimi, tak jak pokazano powyżej, lub
pośrednimi w celu wykonania zdjęć zgryzowo-skrzydłowych.
Płytki PSP należy wkładać do kopert ochronnych i szczelnie zamykać je
przed wprowadzeniem do jamy ustnej. Po zdjęciu kopertę należy oczyścić
mydłem do rąk ze środkiem dezynfekującym oraz wodą, a następnie
osuszyć.24 Po zdjęciu rękawiczek i umyciu rąk należy ostrożnie otworzyć
kopertę i wysunąć delikatnym ruchem płytkę do specjalnego koszyczka w
skanerze.24 Lekarz powinien zachować ostrożność w trakcie wykonywania
zdjęcia, aby zredukować prawdopodobieństwo uszkodzenia koperty.
W tabeli I przedstawiono główne etapy wykonywania cyfrowych zdjęć
wewnątrzustnych.
Na rycinie 6 przedstawiono przykładową kartę pacjenta. Procedura
zapisywania obrazu nie różni się od zapisywania innych plików na
komputerze.
Częste błędy
Jak w przypadku każdej techniki obrazowania, lekarz może popełnić błędy
polegające na nieprawidłowym pozycjonowaniu czujnika, złym nachyleniu
wiązki centralnej promieniowania rentgenowskiego w płaszczyźnie
pionowej i poziomej oraz wyśrodkowania promienia centralnego w
stosunku do czujnika. Dlatego uzyskane obrazy struktur mogą być
20
skrócone, wydłużone, nachodzić na siebie, być obcięte przez część
tubusa, oraz mogą nie obejmować całych koron lub okolicy
przywierzchołkowej zębów (rycina 7). Jednak techniczna jakość obrazów
cyfrowych, tak jak w przypadku zdjęć na filmie rentgenowskim, zależy od
umiejętności lekarza.
Rycina 5. Do wykonywania zdjęć wewnątrzustnych zaleca się trzymadełka.
Zdezynfekowany czujnik zakłada się do uchwytu z osłonką, która powinna
obejmować czujnik, bloczek do zagryzania i drut łączący. Narzędzia: Dentsply
Rinn LLC, Elgin, Illinois;
Czujniki: Sirona Dental Systems, Charlotte, North Carolina
21
Tabela 1. Etapy techniki wykonywania cyfrowych zdjęć wewnątrzustnych
Postępowanie
Etap
Utwórz folder dla danego pacjenta i szablon do zdjęć.
Etap 1
Przygotuj czujnik i nałóż na niego odpowiednią osłonkę, następnie umieść
Etap 2
go w uchwycie.
Etap 3
Etap 4
Etap 5
Etap 6
Ustaw czas ekspozycji.
Załóż pacjentowi fartuch ochronny i wyjaśnij mu dalsze postępowanie.
Wprowadź czujnik w osłonce do jamy ustnej pacjenta.
Ustaw odpowiednio pionowy i poziomy kąt padania promienia centralnego
wiązki rentgenowskiej i wyśrodkuj go.
Etap 7
Przygotuj oprogramowanie do wykonywania zdjęć, przejdź za osłonę
radiologiczną i naciśnij przycisk ekspozycji.
Etap 8
Wyjmij czujnik z jamy ustnej pacjenta; zobacz zdjęcie na monitorze lub
zeskanuj płytkę.
Etap 9
Oceń zdjęcie; na tym etapie może być potrzebne ponowne wykonanie
zdjęcia, korekcja i/lub jego zapisanie.
Lub wykonaj kolejne zdjęcia zależnie od potrzeb - powtórz etapy 8 i 9.
Etap 10
Według: Williamson GF. Digital radiography in dentistry. J Prac Hyg, Montage Media
Corporation, November-December, 2004;13
22
Rycina 6. Jednym z etapów obrazowania cyfrowego jest otwarcie w komputerze
karty pacjenta w celu zapisywania i archiwizowania zdjęć rentgenowskich. W
powyższym przypadku wybrano format zdjęcia zgryzowo-skrzydłowego,
następnie wykonano zdjęcie i wyświetlono je na monitorze. Źródło: Patterson
Dental Supply Inc., St. Paul Minnesota
W kilku badaniach stwierdzono, że występują problemy związane z
wprowadzaniem sztywnych czujników do jamy ustnej pacjentów. Versteeg
i wsp.25 zaobserwowali istotnie większą liczbę błędów ustawienia
czujników w poziomie - szczególnie w okolicy zębów trzonowych, oraz w
pionie - w odcinku przednim, wskutek czego na zdjęciach nie były
widoczne brzegi sieczne. W innych badaniach poczyniono podobne
obserwacje nie tylko na temat pozycjonowania w pionie i w poziomie, ale
również obcięcia obrazu przez tubus i trudności związanych z pionowym
ustawieniem czujnika przy wykonywaniu zdjęć zgryzowo-skrzydłowych, co
skutkowało nieuwidocznieniem niektórych struktur i dyskomfortem dla
pacjenta.26-28 Oddzielny problem stanowi przechowywania płytek
fosforowych. Chociaż są one cieńsze i bardziej elastyczne, tak jak filmy
rentgenowskie, to technika wykonywania nimi zdjęć sprzyja powstawaniu
artefaktów z powodu starcia i zadrapań emulsji, do czego dochodzi w
trakcie użytkowania.21
23
Rycina 7. Jednym z najczęściej zgłaszanych błędów związanych z techniką
wykonywania zdjęć cyfrowych jest obcięcie koron zębów. Częściej zdarza się to
użytkownikom sztywnych czujników niż giętkich płytek PSP.
Rycina 8. Narzędzia korekcyjne zapewniają lekarzowi wiele możliwości
wyświetlania zdjęć. Jedną z możliwości jest odwrócenie skali szarości, wskutek
czego struktury przepuszczające promieniowanie mają postać cieni, a struktury
cieniujące stają się przejaśnieniami.
24
Cyfrowe zdjęcia zewnątrzustne
Tak jak w przypadku zdjęć wewnątrzustnych, cyfrowe zdjęcia
zewnątrzustne można wykonywać przy pomocy czujników bezpośrednich
lub pośrednich. Jedną z metod ułatwiających przejście z pantomografów
korzystających z filmów rentgenowskich na cyfrowe polegała na
dopasowaniu rozmiaru czujników cyfrowych do rozmiarów kaset na filmy
rentgenowskie. Na przykład wymieniano kasetę na czujnik CCD o tych
samych wymiarach co kaseta filmu, ale powierzchnia aktywna była wąskim
obszarem w środkowej części czujnika.9 Obecnie są dostępne w pełni
cyfrowe aparaty pantomograficzne i cefalometryczne, które wykorzystują
czujniki na bazie liniowych macierzy CCD lub CMS albo płytki PSP. W
przypadku wykonywania zdjęć zewnątrzustnych przy pomocy macierzy
CCD lub CMOS konwencjonalny film jest zastępowany długim w wymiarze
pionowym, sztywnym czujnikiem zewnątrzustnym.29 Z kolei czujniki PSP
mają te same wymiary co filmy do pantomografii i zdjęć
cefalometrycznych, dlatego można je umieszczać bezpośrednio w kasecie.
Tak jak w przypadku zdjęć wewnątrzustnych trzeba utworzyć w
komputerze kartę pacjenta, wybrać odpowiedni szablon i projekcję,
ustawić pacjenta w odpowiedniej pozycji i wykonać zdjęcie, które jest
następnie wyświetlane na monitorze (ryc. 8).
W przypadku czujników PSP do wyświetlenia zdjęcia konieczne jest
skanowanie płytki. Technika przygotowania i pozycjonowania pacjenta jest
taka sama, jak w przypadku tradycyjnych metod wykonywania
pantomogramów i telerentgenogramów. Ponadto błędy mogą wynikać z
nieprawidłowego przygotowania pacjenta do badania i z nieprawidłowej
pozycji pacjenta, kiedy ułożenie głowy nie jest zgodne z wymaganiami
technicznymi. Za jakość otrzymanego zdjęcia i odpowiednie zastosowanie
technik wykonywania zdjęć jest ostatecznie odpowiedzialny lekarz.
Zarówno zdjęcia konwencjonalne na filmach rentgenowskich, jak i cyfrowe
są porównywalne, przy czym rozdzielczość przestrzenna wynosi 3-4 pary
linii/mm dla czujników PSP oraz 6-8 par linii/mm dla czujników CCD.30 Tak
jak w przypadku zdjęć wewnątrzustnych, do zalet technologii cyfrowej
należy redukcja dawki promieniowania,8,9 Eliminacja ciemni, możliwość
korekcji9 oraz analizowania zdjęć,31 oraz wygodniejsze przechowywanie,
kopiowanie i wyszukiwanie zdjęć. Rozmiar plików, w których zapisywane
są zdjęcia zewnątrzustne sjest znacznie większy niż wewnątrzustnych,
dlatego te pierwsze muszą być poddawane kompresji, co ułatwia
przechowywanie ich na dysku i nie wpływa na ich wartość diagnostyczną.
25
Bezpieczeństwo i ochrona radiologiczna
Ponieważ źródłem energii wykorzystywanym do wykonywania zdjęć
rentgenowskich, zarówno konwencjonalnych, jak i cyfrowych, jest w
dalszym ciągu promieniowanie rentgenowskie, to należy przestrzegać
zasady ALARA (ang. As Low As Reasonably Achievable). Zasada ta
mówi, że należy zminimalizować narażenie pacjenta na promieniowanie
jonizujące, w taki sposób, który nie będzie nadmiernie utrudniał lub
uniemożliwiał uzyskania pożądanych i uzasadnionych informacji
diagnostycznych lub efektów leczniczych. Pomimo że dawka
promieniowania otrzymana przez pacjenta w trakcie wykonywania zdjęcia
cyfrowego jest niższa niż w przypadku filmu rentgenowskiego, to w
dalszym ciągu należy stosować środki chroniące pacjenta i lekarza.
Pacjentowi należy założyć osłonę na tarczycę oraz duży fartuch osłonny
na tułów, a osoba wykonująca zdjęcie powinna odejść od pacjenta za
ścianę pochłaniającą promieniowanie lub na odległość około 2 m w linii
tworzącej kąt z zakresu 90°-135° w stosunku do wiązki pierwotnej
promieniowania rentgenowskiego.
Dzięki znajomości oprogramowania, umiejętności posługiwania się
czujnikiem i spełnieniu założeń techniki wykonywania zdjęć można uniknąć
konieczności ponownego wykonywania zdjęć. Każde powtórzenie zdjęcia
zmniejsza redukcję dawki promieniowania uzyskaną dzięki zastosowaniu
metody cyfrowej, a w wielu przypadkach przy wykonywaniu zdjęć
cyfrowych osiąga się w sumie taką samą ekspozycję jak dla filmu
rentgenowskiego wskutek dużej liczby powtórzeń.
W swojej pracy Berkhout i wsp. z 2003 r.32 wyciągnęli wniosek, że dentyści
ogólni korzystający z cyfrowych systemów radiologicznych chętniej
wykonują zdjęcia niż lekarze korzystający z aparatów konwencjonalnych.
Lekarze korzystający ze sztywnych czujników półprzewodnikowych
wykonywali więcej zdjęć od użytkowników płytek PSP lub filmów
konwencjonalnych.32 Najczęstszym uzasadnieniem wykonywania większej
liczby zdjęć było to, że metody cyfrowe wymagają niższych parametrów
ekspozycji niż konwencjonalne oraz powtórzenie nieprawidłowo
wykonanego zdjęcia.32 W pewnych przypadkach redukcję dawki
uzyskiwaną dla pojedynczego zdjęcia niwelowała liczba zdjęć
powtórzonych.32 Badacze ocenili, że w przypadku użytkowników
sztywnych czujników, którzy wykonują o 50% więcej zdjęć, rzeczywista
redukcja dawki promieniowania była bliższa 25%, a nie często
opisywanemu zakresowi od 50% do 80%.32 W wielu badaniach
wskazywano na to, że procedura powtórnego wykonywania zdjęć jest na
tyle wygodna, że lekarz może chętniej się na nią zdecydować, niż by to
26
zrobił, dysponując tradycyjnym urządzeniem.27,32
Przetwarzanie obrazu
Jedną z zalet obrazowania cyfrowego jest możliwość zmiany parametrów
uzyskanego obrazu na wiele sposobów i przetwarzanie obrazu.
Przetwarzanie obrazu jest procesem komputerowym, który jest stosowany
do poprawy jakości, korekcji, analizy lub modyfikacji obrazu cyfrowego.33
Metody przetwarzania obrazy można podzielić na różne grupy - metody
korekcji, odtwarzania, analizy lub komprezji obrazu.33 Następna część
kursu będzie poświęcona najczęściej stosowanym narzędziom
przetwarzania obrazu - korekcji obrazu - i niektórym aspektom analizy oraz
kompresji obrazu.
Korekcja obrazu
Korekcję obrazu przeprowadza się w celu zmiany niektórych cech zdjęcia.
Do często używanych narzędzi korekcyjnych należą:
1. Regulacja jasności i kontrastu
2. Zamiana negatywu na pozytyw
3. Zastosowanie palety pseudokoloru
4. Wyostrzenie obrazu
5. Powiększenie obrazu
6. Cyfrowa subtrakcja obrazu
1. Regulacja jasności i/lub kontrastu może zapewnić czytelność
obrazowi, który gdyby był wykonany na filmie rentgenowskim, nie
spełniałby kryteriów jakości. W idealnej sytuacji zdjęcie wykonuje się we
właściwych warunkach ekspozycji. Jeżeli piksele nie są przesycone
promieniowaniem,14 to można zmienić ich jasność lub gęstość, dzięki
czemu obraz staje się bardziej czytelny. Osiąga się to przez dodanie lub
odjęcie tej samej wartości do wartości każdego piksela.14 Kontrast
dostosowuje się przez zmianę rozkładu poziomów szarości obrazu.
Rozkład szarości przedstawia histogram zdjęcia, na którym widoczna jest
częstotliwość występowania każdego odcienia szarości na zdjęciu.
Rozciągnięcie histogramu prowadzi do redystrybucji pierwotnego zakresu
skali szarości do całego zakresu bez zmieniania samego zdjęcia.33
Kontrast można zwiększyć, co jest pożądane w diagnostyce próchnicy, lub
zmniejszyć, co pomaga w wykrywaniu subtelnych zmian w przebiegu
chorób przyzębia.
2. Kolejną metodą jest zamiana negatywu na pozytyw, przez co struktury
przepuszczające promieniowanie ukazują się w postaci cieniujących i
27
odwrotnie (rycina 9). Narzędzie to może pomóc w uwidocznieniu
beleczkowania kości oraz ukształtowania kanałów korzeniowych i komory
zęba.
Rycina 9. Zmiana negatywu na pozytyw.
3. Zastosowanie pseudokoloru zamienia skalę szarości obrazu w paletę
kolorów. Uważa się, że opcja ta nie jest wydajnym narzędziem
segmentacji lub oceny obiektów na zdjęciu rentgenowskim.33 Chociaż w
przyszłości aplikacja kolorów może stać się bardziej przydatnym
narzędziem, to dotychczas nie wykazano żadnych korzyści ze stosowania
jej do korekcji obrazu.14,35
4. Korekcja ostrości pozwala lepiej uwidocznić granice struktur i
wykorzystuje różne techniki filtrowania obrazu.
5. Funkcja powiększania umożliwia zwiększenie wymiarów dowolnej
części zdjęcia, dzięki czemu lepiej uwidaczniają się szczegóły. Lekarz
określa obszar powiększenia przez zaznaczenie ramki na wyjściowym
zdjęciu.
6. Cyfrowa subtrakcja obrazu jest wymieniona jako metoda korekcyjna,
ale będzie omówiona w dalszej części niniejszego kursu.
Analiza obrazu
Metody analizy zdjęcia służą do pozyskiwania ze zdjęcia informacji
niewizualnych.33
Najczęściej
wykorzystywanym
narzędziem
w
stomatologicznej radiografii cyfrowej są pomiary. Do typowych narzędzi
pomiarowych należą pojedyncze lub wielokrotne pomiary liniowe, pomiary
kątowe, nałożenie siatki oraz kalibracja struktur lub narzędzi o znanej
wielkości i ich obrazu na zdjęciu.36 Pomiarów pikseli można dokonywać
28
pojedynczo lub wzdłuż prostej pionowej lub poziomej linii na histogramie.36
Kompresja obrazu
Kompresja polega na redukcji rozmiaru pliku. Jej celem jest zmniejszenie
zajmowanego przez zdjęcie miejsca na dysku i przyspieszenie otwierania i
przesyłania zdjęć. Kompresja ma tym większe znaczenie, im więcej kart i
zdjęć pacjentów jest przechowywanych na komputerze. Istnieją dwie
metody kompresji: bezstratna oraz stratna. Kompresja bezstratna
zachowuje wszystkie informacje każdego piksela pierwotnego zdjęcia i w
zasadzie prowadzi do powstania pliku identycznego z pierwotnym
radiogramem. Algorytmy kompresji bezstratnej zapewniają bardzo
ograniczony stopień zmniejszenia rozmiaru pliku w stosunku od 1:233 do
1:337, co odpowiada zmniejszeniu w przybliżeniu o połowę lub jedną
trzecią. Wykonywanie różnych działań na obrazach poddanych kompresji
bezstratnej wymaga większej ilości pamięci, a przesyłanie ich do innych
komputerów trwa dłużej. Kompresja stratna zapewnia większą redukcję
rozmiaru pliku, ale wiąże się jednocześnie z utratą części danych.
Kompresja stratna polega na podziale obrazu na małe bloki danych i
następnie selektywnym ich odrzucaniu.37 Wykonywanie różnych działań na
obrazach poddanych kompresji stratnej wymaga mniejszej ilości pamięci, a
przesyłanie ich do innych komputerów trwa krócej.
JPEG (ang. Joint Photographic Experts Group, Połączona Grupa
Ekspertów Fotografii) jest popularnym protokołem kompresji, który
wykorzystuje zarówno metody bezstratne, jak i stratne.37 Wiele badań
poświęcono zakresowi kompresji, jakiej można poddać zdjęcie, tak aby w
dalszym ciągu spełniało kryteria jakości. W 2002 r. Eraso i wsp.37
stwierdzili, że wysoki wskaźnik kompresji bardzo negatywnie wpływa na
wartość diagnostyczną zdjęć w odniesieniu do wykrywania zmian
okołowierzchołkowych. Wyniki tego badania wykazały, że w diagnostyce i
endodoncji bezpiecznie można korzystać ze wskaźników kompresji poniżej
1:32.
W innym badaniu dotyczącym skutków kompresji i wykrywania zmian
okołowierzchołkowych indukowanych środkami chemicznymi Koenig i
wsp.38 nie wykryli istotnych różnic między obrazami pierwotnymi i
skompresowanymi dla poziomów stratnej kompresji JPEG 1:23 i 1:28.
Jeżeli chodzi o diagnostykę próchnicy, Pabla i wsp.39 zbadali wpływ
kompresji na możliwość wykrywania zmian na powierzchniach stycznych.
Doszli do wniosku, że kompresja JFIF w stosunku 1:16 nie pogarsza
istotnie wartości diagnostycznej zdjęć pod kątem wykrywania zmian na
powierzchniach stycznych.39 W przeprowadzonym wcześniej badaniu
Wenzel i wsp.40 wyciągnęli wniosek, że zdjęcia poddane kompresji w
29
stosunku 1:12 mogą być wykorzystywane do diagnozowania próchnicy, a
ich dokładność i jakość nie są istotnie gorsze. Kompresja zdjęć i jej wpływ
na ich wartość diagnostyczną jest przedmiotem wielu trwających badań.
Cyfrowa radiologia subtrakcyjna
Cyfrowa radiografia subrakcyjna (ang. digital subtraction radiography,
DSR) jest techniką wykorzystywaną do wykrywania różnic między dwoma
zdjęciami tych samych struktur wykonanymi w odstępie czasu. Pierwsze
zdjęcie przedstawia stan początkowy, a na drugim zdjęciu stwierdza się
zmiany, które zaszły od momentu wykonania pierwszego zdjęcia. 34
Technika DSR polega na odjęciu wartości pikseli z pierwszego zdjęcia od
wartości pikseli z drugiego zdjęcia.34 Wynikiem procesu odejmowania jest
uwidocznienie zmian, ponieważ wszystkie niezmienione struktury zostają
usunięte. Aby subtrakcja zapewniła potrzebne informacje, zdjęcia muszą
być wykonane w tej samej projekcji, przy takiej samej pozycji czujnika i
zapisane w plikach o tych samych rozmiarach. Dostępne jest
oprogramowanie rekonstrukcyjne przeznaczone do korekcji błędów pozycji
czujnika i geometrii projekcji, czyniąc technikę DSR przystępniejszą w
praktyce.34 Ponadto zdjęcia cyfrowe mają standardowe rozmiary pliku i
liczby pikseli, co ułatwia posługiwanie się tą techniką.14
Dzięki obrazom uzyskanym z subtrakcji można stwierdzić progresję
procesów chorobowych lub potwierdzić skuteczność wdrożonej metody
leczniczej. W 1998 r. Parsell i wsp.41 zbadali różne metody wykrywania
zmian w istocie gąbczastej i stwierdzili, że zastosowanie subtrakcji
zwiększało prawdopodobieństwo postawienia prawidłowej diagnozy
niezależnie od tego, czy jednocześnie stosowano narzędzia korekcyjne. W
innym badaniu Danesh i wsp.42 wykorzystywali DSR do porównywania
poziomu kości wyrostka zębodołowego oraz zmiany poziomu przyczepu
łącznotkankowego po zabiegach sterowanej regeneracji tkanek.
Zaobserwowali silną korelację między oceną poziomu kości wyrostka
zębodołowego
metodą
subtrakcji
i
poziomem
przyczepu
34
łącznotkankowego. Te oraz inne badania sugerują, że cyfrowa radiologia
subtrakcyjna sprawdzi się jako użyteczne narzędzie do diagnozowania i
leczenia chorób stomatologicznych.
Przydatność diagnostyczna
Przeprowadzono wiele badań, aby ocenić przydatność diagnostyczną
zdjęć cyfrowych i konwencjonalnych. Chociaż wyniki nie są jednoznaczne,
to większość najnowszych danych wskazuje na taką samą przydatność
zdjęć cyfrowych i konwencjonalnych do celów typowej diagnostyki
30
stomatologicznej. W niniejszym rozdziale zostaną omówione wyniki wielu
badań poświęconych ocenie przydatności tych zdjęć do diagnostyki
próchnicy, chorób przyzębia i tkanek okołowierzchołkowych.
Przeprowadzono wiele badań, aby określić czy bezpośrednie i pośrednie
czujniki są w stanie zapewnić taką samą dokładność zdjęć do celów
diagnostyki próchnicy jak film rentgenowski. Uzyskane wyniki wskazują, że
dostępne obecnie czujniki wewnątrzustne zapewniają tak samo dokładne
informacje diagnostyczne jak zdjęcia konwencjonalne na filmach.43,44,45
W kilku badaniach porównano różne systemy cyfrowe ze sobą oraz z
filmem rentgenowskim pod kątem różnych parametrów uzyskanych zdjęć.
W 2002 r. Hintze i wsp.46 zbadali dokładność wykrywania próchnicy za
pomocą filmu o czułości E oraz czterech różnych płytek fosforowych przy
różnych czasach ekspozycji. W przypadku próchnicy powierzchni
stycznych nie zaobserwowano istotnych różnic w dokładności
diagnostycznej między filmem o czułości E i trzema systemami PSP
(Dentopix, Digorablue, Digorawhite) przy dłuższym czasie ekspozycji (25%
ekspozycji dla filmu rentgenowskiego).46 W odniesieniu do próchnicy
powierzchni żującej obrazy uzyskane przy krótszym czasie ekspozycji
(10% ekspozycji dla filmu rentgenowskiego) płytkami PSP były mniej
dokładne niż wykonane na filmach rentgenowskich, a przy wyższych
parametrach ekspozycji tylko jeden system PSP, Digorablue, okazał się
być równie dokładny co film rentgenowski.46 Jacobs i wsp.47 zbadali w
2004 r. dokładność oceny próchnicy powierzchni stycznych na obrazach
uzyskanych przy pomocy dwóch czujników CCD (Dixi i Sidexis) i PSP
(Digora i Dentopix). Wyniki wykazały, że systemy Dixi i Digora pozwalały
dokładniej ocenić głębokość zmian próchnicowych niż aparaty Sidexis i
Dentopix.
Wiele badań poświęcono skuteczności diagnostycznej oceny kości
wyrostka zębodołowego i zmian w przyzębiu przy pomocy cyfrowych
metod obrazowania. Nair i wsp.48 nie stwierdzili istotnych różnic w
dokładności oceny poziomu kości wyrostka zębodołowego między
zdjęciami uzyskanymi przy użyciu filmu o czułości E i czujnika CCD
Sidexis zarówno z korekcją obrazu, jak i bez niej. W innym badaniu De
Smet i wsp.49 stwierdzili, że konwencjonalne i cyfrowe metody
wykonywania
zdjęć
wewnątrzustnych
zapewniały
akceptowalną
dokładność potrzebną do pomiaru poziomu kości w okolicy implantów.
Jednak w badaniu z 2003 r. Koch i wsp.50 stwierdzili, że cyfrowe zdjęcia
wewnątrzustne
wykonane
czujnikami
bezpośrednimi
nie
są
pełnowartościowymi
zamiennikami
konwencjonalnych
zdjęć
radiologicznych do celów oceny poziomu kości wyrostka zębodołowego.
31
Przeprowadzono wiele badań w celu oceny skuteczności wykrywania
zmian okołowierzchołkowych przy użyciu filmów rentgenowskich i
czujników cyfrowych. Paurazas i wsp.51 zbadali skuteczność wykrywania
zmian okołowierzchołkowych za pomocą filmu Ektaspeed Plus oraz
systemów CCD i CMOS-APS. Nie zaobserwowali istotnych różnic między
skutecznością diagnostyczną tych trzech metod w wykrywaniu zmian
okołowierzchołkowych w tkance kostnej. Dla porównania Walace i wsp. 52
ocenili skuteczność diagnostyczną filmów rentgenowskich i czujników
cyfrowych w wykrywaniu symulowanych zmian okołowierzchołkowych i
stwierdzili, że zdjęcia wykonane na filmach wykazywały najwyższą czułość
i swoistość, a w następnej kolejności pod tym względem znalazły się
zdjęcia uzyskane przy pomocy czujników PSP i CCD, które obserwatorzy
mogli modyfikować przez regulację kontrastu i jasności. W 2002 r.
Friedlander i wsp.53 porównali zdjęcia wykonane na płytkach PSP i filmach
rentgenowskich pod względem obrazowania cienkich narzędzi
endodontycznych i zmian okołowierzchołkowych. Stwierdzili, że zdjęcia
wykonane na płytkach fosforowych były gorsze od konwencjonalnych pod
względem wyrazistości obrazu narzędzi endodontycznych na ich długości
roboczej oraz obrazu przejaśnień okołowierzchołkowych.
Eksport obrazu
Po wykonaniu zdjęcia lekarz może je przeanalizować na monitorze
komputera. Jednak w celu przekazania go innym dentystom, należy je albo
wydrukować, albo wysłać w postaci elektronicznej. Zdjęcie wyświetlone na
monitorze często różni się od wydruku.54 Jego wygląd zależy od
parametrów
drukarki
i
zastosowanego
papieru.
Istnieje wiele drukarek i rodzajów nośników (np. o różnej przezroczystości,
papier termiczny, papier błyszczący itd.) przeznaczonych do drukowania
cyfrowych zdjęć radiologicznych. Ważnymi czynnikami branymi pod uwagę
przy wyborze drukarki są koszt, rodzaj papieru, z jakiego korzysta
drukarka, rozdzielczość i skala szarości. Do wydruku zdjęć o
rozdzielczości około 12 par linii/mm można używać drukarki o
rozdzielczości 600 dpi.14 Ponadto powinna ona mieć możliwość wydruku
zdjęć w 28 lub 256 odcieniach szarości.14
Teleradiologia
Przesyłanie zdjęć radiologicznych na duże odległości nosi nazwę
teleradiologii. Aby było to możliwe, nadawca i odbiorca muszą być w stanie
generować obrazy, które są odczytywane przez różne programy, lub
muszą mieć takie samo oprogramowanie. Rozmiar pliku ma wpływ na czas
jego przesyłania, co opisano w rozdziale na temat kompresji zdjęć.
32
Teleradiologia
umożliwia
przeprowadzanie
zdalnych
konsultacji,
przesyłanie dokumentacji do firm ubezpieczeniowych i ułatwia dostęp
pacjentów do opieki z różnych miejsc na świecie. Rozszerzenie tych
możliwości i bezpieczny przekaz danych zapewniło opracowanie
standardu DICOM.
Standard DICOM
Norma DICOM (ang. Digital Imaging and Communications in Medicine,
Obrazowanie Cyfrowe i Wymiana Obrazów w Medycynie) jest protokołem
formatowania i wymiany zdjęć oraz związanych z nimi informacji. Standard
DICOM stworzono i wdrożono w celu rozwiązania problemów związanych
z systemami wymiany obrazów i trudnościami w przekazie danych.14 Jest
uznaną
międzynarodową
normą
obrazowania
biomedycznego,
ustanawiającą logiczny format plików do wymiany danych między
systemami różnych producentów.55 W stomatologii również występowały
takie trudności w związku z wprowadzeniem cyfrowych metod
obrazowania do praktyki stomatologicznej. Producenci stomatologicznych
systemów radiologicznych wyposażyli urządzenia w obsługę standardu
DICOM. Cyfrowe systemy rentgenowskie zgodne ze standardem DICOM
wykorzystują powszechnie obsługiwane formaty plików, co umożliwia
przesyłanie obrazów i wykorzystywanie do różnych celów procedur
teleradiologii.14
Podsumowanie
Radiografia cyfrowa jest jednym z najnowszych osiągnięć w dziedzinie
diagnostyki obrazowej w stomatologii. Systemy radiografii cyfrowej
wykorzystują techniki informatyczne oraz czujniki promieniowana, które
służą do rejestracji obrazu, konwersji danych do postaci numerycznej i
umożliwiają wyświetlanie zdjęć na monitorze. Zdjęcia cyfrowe można
korygować, przechowywać w dogodny sposób, przeglądać, drukować i
przesyłać. Metody radiografii cyfrowej zredukowały dawki promieniowania i
wyeliminowały konieczność korzystania z ciemni i obróbki chemicznej
filmów rentgenowskich. Jakość uzyskiwanych zdjęć w dalszym ciągu
zależy od umiejętności technicznych lekarza. Cyfrowe zdjęcia
rentgenowskie uważane są za równe zdjęciom wykonanym na filmach pod
względem możliwości diagnozowania próchnicy, utraty kości wyrostka
zębodołowego oraz zmian przywierzchołkowych.
33
Piśmiennictwo
1.
Mouyen F, Benz C, Sonnabend E, Lodter JP. Presentation and
physical evaluation of RadioVisioGraphy. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol. 1989 Aug;68(2):238-42.
2.
Miles DA. Digital x-ray decision-making: Bringing it all into focus.
PDF file from: www.dentaltown. com.
3.
Sigma Direct Digital Intraoral Imaging Technical Specifications 2003.
Instrumentarium Imaging, Milwaukee, Wisconsin. PDF file from:
www.gehealthcare.com.
4.
Gendex DenOptix Digital Imaging System Specifications 2004.
Gendex Dental
Systems, Des Plaines, Illinois.
From:
www.gendex.com.
5.
Schick CDR User Guide. Part Number B1051001 Rev. B. Schick
Technologies, Inc. Long Island City, New York. 2001:5. PDF file
from: www.schicktech.com.
6.
Langland OE, Langlais RP, Preece JW. Principles of dental imaging,
2nd Ed. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins 2002:285. ISBN:
0781729653.
7.
Frederiksen NL. Health Physics. In: Pharoah MJ, White SC, editors.
Oral Radiology Principles and Interpretation. 4th Edition. St. Louis,
Mosby, 2000:53. ISBN: 0815194919.
8.
Visser H, Rödig T, Hermann KP. Dose reduction by direct-digital
cephalometric radiography. Angle Orthod. 2001 Jun;71(3):159-63.
9.
Farman AG, Farman TT. Extraoral and panoramic systems. Dent
Clin North Am. 2000 Apr; 44(2):257-72.
10.
Button TM, Moore WC, Goren AD. Causes of excessive bitewing
exposure: results of a survey regarding radiographic equipment in
New York. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1999
Apr;87(4):513-7.
11.
Yakoumakis EN, Tierris CE, Stefanou EP, et al. Image quality
assessment and radiation doses in intraoral radiography. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2001 Mar;91(3):362-8.
34
12.
Langland OE, Langlais RP, Preece JW. Principles of dental imaging,
2nd Ed. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins 2002:279. ISBN:
0781729653.
13.
Berkhout WE, Sanderink GC, Van der Stelt PF. A comparison of
digital and film radiography in Dutch dental practices assessed by
questionnaire. Dentomaxillofac Radiol. 2002 Mar;31(2):93-9.
14.
Parks ET, Williamson GF. Digital radiography: an overview. J
Contemp Dent Pract. 2002 Nov 15;3(4):23-39.
15.
van der Stelt PF. Principles of digital imaging. Dent Clin North Am.
2000 Apr;44(2):237-48.
16.
Langlais RP, Miles DA. Digital radiographic imaging: Technology for
the next millennium. Part A – Comparing receptors systems. From:
www.LearnDigital.net.
17.
Paurazas SB, Geist JR, Pink FE, et al. Comparison of diagnostic
accuracy of digital imaging by using CCD and CMOS-APS sensors
with E-speed film in the detection of periapical bony lesions. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2000 Mar;89(3):35662.
18.
Fossum ER. Active pixel sensors: Are CCDs dinosaurs?
International Society for Optical Engineering (SPIE) 1993;1900:214.
19.
Hildebolt CF, Couture RA, Whiting BR. Dental photostimulable
phosphor radiography. Dent Clin North Am. 2000 Apr;44(2):27397.
20.
Huda W, Rill LN, Benn DK, Pettigrew JC. Comparison of a
photostimulable phosphor system with film for dental radiology.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1997
Jun;83(6):725-31.
21.
Bedard A, Davis TD, Angelopoulos C. Storage phosphor plates: how
durable are they as a digital dental radiographic system? J
Contemp Dent Pract. 2004 May 15;5(2):57-69.
22.
Martins MG, Haiter Neto F, Whaites EJ. Analysis of digital images
acquired using different phosphor storage plates (PSPs) subjected
to varying reading times and storage conditions. Dentomaxillofac
35
Radiol. 2003 May;32(3):186-90.
23.
Schick CDR User Guide. Part Number B1051001 Rev. B. Schick
Technologies, Inc. Long Island City, New York. 2001:3,4. PDF file
from: www.schicktech.com.
24.
A/T ScanXTM Intraoral Digital Imaging Systems Operator’s Manual.
Air Techniques, Inc. Hicksville, NY. 2002:12,13. PDF file from:
www.airtechniques.com. 25.
Versteeg CH, Sanderink GC, van Ginkel FC, van der Stelt PF. An
evaluation of periapical radiography with a charge-coupled device.
Dentomaxillofac Radiol. 1998 Mar;27(2):97-101.
25.
Blendl C, Stengel C, Zdunczyk S. A comparative study of analog and
digital intraoral x-ray image detector systems [Article in German].
Rofo. 2000 Jun;172(6):534-41.
26.
Sommers TM, Mauriello SM, Ludlow JB, et al. Pre-clinical
performance comparing intraoral film and CCD-based systems. J
Dent Hyg. 2002 Winter;76(1):26-33.
27.
Bahrami G, Hagstrøm C, Wenzel A. Bitewing examination with four
digital receptors. Dentomaxillofac Radiol. 2003 Sep;32(5):317-21.
28.
Dula K, Sanderink G, van der Stelt PF, Mini R, Buser D. Effects of
dose reduction on the detectability of standardized radiolucent
lesions in digital panoramic radiography. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod. 1998 Aug;86(2):227-33.
29.
Langland OE, Langlais RP, Preece JW. Principles of dental imaging,
2nd Ed. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins 2002:288. ISBN:
0781729653.
30.
Chen YJ, Chen SK, Yao JC, Chang HF. The effects of differences in
landmark identification on the cephalometric measurements in
traditional versus digitized cephalometry. Angle Orthod. 2004
Apr;74(2):155-61.
31.
Berkhout WE, Sanderink GC, van der Stelt PF. Does digital
radiography increase the number of intraoral radiographs? A
questionnaire study of Dutch dental practices. Dentomaxillofac
Radiol. 2003 Mar;32(2):124-7.
36
32.
Mol A. Image processing tools for dental applications. Dent Clin
North Am. 2000 Apr;44(2):299-318.
33.
van der Stelt PF. Digital radiography as a diagnostic tool. AADMRT
Newsletter. Summer, 2004. From: www.aadmrt.com.
34.
Scarfe WC, Czerniejewski VJ, Farman AG, et al. In vivo accuracy
and reliability of color-coded image enhancements for the
assessment of periradicular lesion dimensions. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1999 Nov;88(5):603-11.
35.
Schick CDR User Guide. Part Number B1051001 Rev. B. Schick
Technologies, Inc. Long Island City, New York. 2001:82. PDF file
from: www.schicktech.com.
36.
Eraso FE, Analoui M, Watson AB, Rebeschini R. Impact of lossy
compression on diagnostic accuracy of radiographs for periapical
lesions. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2002
May; 93(5):621-5.
37.
Koenig L, Parks E, Analoui M, Eckert G. The impact of image
compression on diagnostic quality of digital images for detection of
chemically-induced periapical lesions. Dentomaxillofac Radiol. 2004
Jan;33(1):37-43.
38.
Pabla T, Ludlow JB, Tyndall DA, et al. Effect of data compression on
proximal caries detection: observer performance with DenOptix
photostimulable phosphor images. Dentomaxillofac Radiol. 2003
Jan;32(1):45-9.
39.
Wenzel A, Gotfredsen E, Borg E, Gröndahl HG. Impact of lossy
image compression on accuracy of caries detection in digital
images taken with a storage phosphor system. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1996 Mar;81(3):351-5.
40.
Parsell DE, Gatewood RS, Watts JD, Streckfus CF. Sensitivity of
various radiographic methods for detection of oral cancellous bone
lesions. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1998
Oct;86(4):498-502.
41.
Danesh-Meyer MJ, Chen ST, Rams TE. Digital subtraction
radiographic analysis of GTR in human intrabony defects. Int J
Periodontics Restorative Dent. 2002 Oct;22(5):441-9.
37
42.
Svanaes DB, Møystad A, Risnes S, et al. Intraoral storage phosphor
radiography for approximal caries detection and effect of image
magnification: comparison with conventional radiography. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1996 Jul;82(1):94-100.
43.
Naitoh M, Yuasa H, Toyama M, et al. Observer agreement in the
detection of proximal caries with direct digital intraoral radiography.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1998
Jan;85(1):107-12.
44.
Wenzel A. Digital imaging for dental caries. Dent Clin North Am.
2000 Apr;44(2):319-38. 45.
Hintze H, Wenzel A, Frydenberg M. Accuracy of caries detection
with four storage phosphor systems and E-speed radiographs.
Dentomaxillofac Radiol. 2002 May;31(3):170-5.
46.
Jacobsen JH, Hansen B, Wenzel A, Hintze H. Relationship between
histological and radiographic caries lesion depth measured in
images from four digital radiography systems. Caries Res. 2004 JanFeb;38(1):34-8.
47.
Nair MK, Ludlow JB, Tyndall DA, Platin E, Denton G. Periodontitis
detection efficacy of film and digital images. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod. 1998 May;85(5):608-12.
48.
De Smet E, Jacobs R, Gijbels F, Naert I. The accuracy and reliability
of radiographic methods for the assessment of marginal bone level
around oral implants. Dentomaxillofac Radiol. 2002 May; 31(3):17681.
49.
Khocht A, Janal M, Harasty L, Chang KM. Comparison of direct
digital and conventional intraoral radiographs in detecting alveolar
bone loss. J Am Dent Assoc. 2003 Nov;134(11):170-5.
50.
Paurazas SB, Geist JR, Pink FE, et al. Comparison of diagnostic
accuracy of digital imaging by using CCD and CMOS-APS sensors
with E-speed film in the detection of periapical bony lesions. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2000 Mar;89(3):35662.
51.
Wallace JA, Nair MK, Colaco MF, Kapa SF. A comparative
evaluation of the diagnostic efficacy of film and digital sensors for
detection of simulated periapical lesions. Oral Surg Oral Med Oral
38
Pathol Oral Radiol Endod. 2001 Jul;92(1):93-7.
52.
Friedlander LT, Love RM, Chandler NP. A comparison of phosphorplate digital images with conventional radiographs for the perceived
clarity of fine endodontic files and periapical lesions. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2002 Mar;93(3):321-7.
53.
Gijbels F, Sanderink G, Pauwels H, Jacobs R. Subjective image
quality of digital panoramic radiographs displayed on monitor and
printed on various hardcopy media. Clin Oral Investig. 2004
Mar;8(1):25-9.
54.
Dove SB. DICOM and dentistry: an introduction to the standard.
Accessed from http://ddsdx.uthscsa. edu/DICOM.html. [no longer
available at this location].
Piśmiennictwo słownika
1.Bushong SC: Radiologic Science for Technologists, 7th Ed., St. Louis:
Mosby, 2001, p. 582-602. ISBN: 0323013376.
2.Miles DA. Glossary of Computer and Digital X-Ray Terms. [no longer
available at this location].
3.Mol A. Image processing tools for dental applications. Dent Clin North
Am. 2000 Apr;44(2):299-318.
4.Parks ET, Williamson GF. Digital radiography: an overview. J Contemp
Dent Pract. 2002 Nov 15;3(4):23-39.
5.Schiff T. Glossary of maxillofacial radiology. 3rd ed. The American
Academy of Oral and Maxillofacial Radiology, 1990.
Zalecane piśmiennictwo uzupełniające
1.Langland OE, Langlais RP, Preece JW. Principles of dental imaging, 2nd
Ed. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins 2002:78-95. ISBN:
0781729653.
2.Miles DA, Van Dis ML, Jensen CW, Ferretti, AB: Radiographic Imaging
for Dental Auxiliaries, 3rd Ed. Philadelphia, Saunders, 1999, p. 149-63.
3.Parks ET, Williamson GF. Digital radiography: an overview. J Contemp
Dent Pract. 2002 Nov 15;3(4):23-39.
39
O Autorce
Gail F. Williamson, RDH, MS
Gail F. Williamson jest profesorem w dziedzinie diagnostyki
stomatologicznej w Zakładzie Patologii, Medycyny i Radiologii Jamy Ustnej
na Wydziale Stomatologii Uniwersytetu Indiana w Indianapolis. W 1974 r.
ukończyła higienę stomatologiczną na Wydziale Stomatologii Uniwersytetu
Indiana. Ukończyła na tym uniwersytecie dwuletnie studia z higieny
stomatologicznej oraz uzyskała tytuł licencjata z zakresu ochrony zdrowia i
magistra z zakresu pedagogiki. Jest dyrektorem Programu Radiologii dla
kierunków higiena stomatologiczna i asysta stomatologiczna. Jest
doświadczonym nauczycielem, otrzymała liczne nagrody za osiągnięcia
dydaktyczne. Jest autorką wielu publikacji i prowadzi liczne kursy
szkoleniowe z dziedziny radiologii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej
na poziomie ogólnokrajowym, regionalnym, stanowymi i lokalnym. Poza
tym brała aktywny udział w działalności wielu organizacji, w tym obecnie
bierze udział w pracach Komisji Rady Administracyjnej Amerykańskiego
Towarzystwa Edukacji Stomatologicznej oraz pełni funkcję doradcy ds.
akademickich oraz przewodniczącej komitetu corocznych sesji
Amerykańskiej Akademii Radiologii Stomatologicznej i SzczękowoTwarzowej.
40
O autorze polskiego tłumaczenia
Prof. dr hab. n. med. Ingrid Różyło-Kalinowska
Kierownik Samodzielnej Pracowni Propedeutyki Radiologii Stomatologicznej i
Szczękowo-Twarzowej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Specjalista (II°) z
zakresu radiologii i diagnostyki obrazowej. Jej dorobek naukowy obejmuje niemal
500 prac, publikacji i doniesień zjazdowych. Czynnie uczestniczyła w licznych
zjazdach międzynarodowych, wygłaszając osobiście referaty i prowadząc sesje
naukowe. Odbyła 5 staży zagranicznych. Od 1997 r. jest nauczycielem
akademickim oraz wykładowcą na licznych kursach kształcenia podyplomowego.
Jest współautorką podręczników „Współczesna radiologia stomatologiczna”
(Wyd. Czelej, 2012), „Tomografia wolumetryczna w praktyce klinicznej” (Wyd.
Czelej, 2011) wyróżnionego Nagrodą Ministra Zdrowia i „Radiologia
Stomatologiczna” (PZWL, 2007), jak też rozdziału w podręczniku
„Periodontologia współczesna” pod red. Prof. R. Górskiej i prof. T. Konopki (Med.
Tour Press Int., 2013), rozdziału w podręczniku „Chirurgia szczękowo-twarzowa”
pod red. prof. L. Krysta (PZWL, 2006) oraz „Słownika Stomatologicznego
Angielsko-Polskiego i Polsko-Angielskiego” (Wyd. Czelej, 1999). Przetłumaczyła
7 podręczników medycznych z języka angielskiego i niemieckiego, w tym 4 w
całości. Jest Przewodniczącą Oddziału Lubelskiego Polskiego Towarzystwa
Stomatologicznego. Była Przewodnicząca Sekcji Radiologii Stomatologicznej i
Szczękowo-Twarzowej Polskiego Lekarskiego Towarzystwa Radiologicznego.
Jest członkiem-założycielem, a zarazem członkiem Zarządu European Academy
of DentoMaxilloFacial Radiology i Przewodniczącym Sekcji ds. Specializacji tego
Towarzystwa, członkiem European Society of Head and Neck Radiology,
członkiem Zarządu Sekcji Stomatologicznej Polskiego Towarzystwa Fizjoterapii,
członkiem Polskiego Towarzystwa Edukacji Medyczno-Dentystycznej Sapientia
oraz członkiem towarzystwa European Society of Radiology. Jest promotorem 8
ukończonych rozpraw doktorskich i 2 przewodów w toku. Członek rad
naukowych i kolegiów redakcyjnych czasopism o zasięgu międzynarodowym
„Implantologia, Paradontologia Osteologia” (Ukraina) i Journal of Pediatric
Biochemistry (Turcja) oraz czasopism o zasięgu ogólnopolskim: „Czasopismo
41
Stomatologiczne”, „Protetyka Stomatologiczna”, „Dental and Medical Problems”,
„Polish Journal of Radiology”, „Magazyn Stomatologiczny”, „Forum
Ortodontyczne”, „TPS – Twój Przegląd Stomatologiczny” oraz „Medycyna
Praktyczna - Stomatologia”.
42