docO czym będzie mowa?
download 
Reklamacja Transkrypt
O czym będzie mowa?
Elementy etycznej infrastruktury działalności gospodarczej* Prof. dr hab. Wojciech Gasparski Centrum Etyki Biznesu Instytutu Filozofii i Socjologii PAN & Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie *wg: W. Gasparski, Etyczna infrastruktura działalności gospodarczej, w: B. Klimczak & A. Lewicka-Strzałecka, red., Etyka i ekonomia, Wydawnictwo Polskiego T-wa Ekonomicznego, Warszawa, s. 48-66 1 O czym będzie mowa? 1. Przypomnienia 2. Etyczna infrastruktura działalności gospodarczej 3. intelektualna materialna Zagadnienia szczegółowe 4. 5. Dwa działy etyki Dwa modele etyki biznesu Infrastrukturalne znaczenie ładu korporacyjnego Infrastruktura w świecie finansów Kodeksy postępowania jako ważny element infrastruktury etycznej Znaczenie szkoleń dla ugruntowania infrastruktury etycznej firm Infrastruktura etyczna w administracji publicznej Ku obywatelskiej Rzeczypospolitej Gospodarczej Konkluzja 2 1.Przypomnienia - Dwa działy etyki Endomoralność dotyczy kwestii wewnętrznych rodzaju działań, tj. norm moralnych (kodeksu) działań należących do danego rodzaju działalności Egzomoralność dotyczy kwestii zewnętrznych rodzaju działań, tj. norm moralnych (kodeksu) dotyczących społecznej odpowiedzialności związanej z uprawianiem danego rodzaju działalności 3 1. PrzypomnieniaDwa modele etyki biznesu Model moralnego menedżera „W tym modelu moralny menedżer to nie tylko ktoś, kto jedynie działa moralnie, lecz ten kto myśli moralnie, to znaczy aktywnie włącza rozważania moralne do podejmowania decyzji dotyczących biznesu. A celem etyki biznesu jest wytworzenie moralnych menedżerów, czyli ludzi myślących moralnie.” Model moralnego rynku „Jako kierownik gospodarstwa domowego [...] zatrudniam pracowników konserwujących i naprawiających urządzenia, kupuję artykuły spożywcze i inne, pożyczam pieniądze. W każdym przypadku działam jak uczestnik rynku, który stara się uzyskać najwyższą cenę. [...] Jeśli tak kieruję swoim życiem, to dlaczego powinienem oczekiwać, że kierownik organizacji gospodarczej będzie działał inaczej?” [wg.J. R. Boatright, Czy etyka biznesu wspiera się na błędzie?, Prakseologia, nr 138.1998, s. 207-218.] 4 Porównanie dwu modeli EB [wg. J. R. Boatright, op. cit. .] Kwestie etyki biznesu Model moralnego menedżera Model moralnego rynku Odpowiedzialność Odpowiedzialność jednostkowa, głównie szefów firm (stawanie się „pełniejszym człowiekiem, kimś więcej niż umiejącym liczyć szympansem”). Odpowiedzialność roli pełnionych na rynku (minimalizacja jednostkowej swobody, dawanie pierwszeństwa zasadom) Uczestnictwo Decydują szefowie (organizacje nie są demokratyczne), ale zachęca się menedżerów do uwzględniania interesów („stawek”) każdej z grup interesariuszy (stakeholders) Kładzie nacisk na uczestnictwo w rynkach („Nie tylko uczestniczymy aktywnie w rynkach jako konsumenci, inwestorzy, [..] dostawcy dóbr lub usług, lecz same organizacje gospodarcze są rodzajem rynku, w którym uczestniczymy jako zatrudnieni”). Związki międzyludzkie Nieformalne sposoby kontroli i oparte na zaufaniu podejście do przepisów (relacje osobiste/związek otwarty; „przyjacielski kapitalizm”) Formalne sposoby kontroli społecznej i kontraktowe podejście do przepisów. 2.1. Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej Zacznijmy od założeń stanowiących swego rodzaju intelektualną infrastrukturę działalności gospodarczej. Liczni ekonomiści mają ambicję dorównania fizykom i uczynienia z ekonomii nauki ścisłej, ot takiej społecznej „fizyki”, która niczym przyrodoznawstwo wolna jest od wartościowania. „Wiara w świat zewnętrzny, niezależny od postrzegającego podmiotu leży u podstaw wszystkich nauk przyrodniczych.” [Einstein 1999, 97]. Stanisław Butryn [2006, 27], za którym przytaczamy stanowisko Einsteina zwraca uwagę na to, że wiarę, czegokolwiek ona dotyczyła, cytowany fizyk wiązał ze swoiście pojmowaną przezeń religią: „Jeśli uważał (wierzył), że jakieś przekonanie jest słuszne, ale nie potrafił tego udowodnić, wówczas mówił, że przekonanie to jest jego religią.” [Butryn 2006, 26-27]. 6 2.1. Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Cytowany egzegeta Einsteina dodaje, ze Einstein uznawał pogląd o istnieniu obiektywnej rzeczywistości za tezę z logicznego punktu widzenia „całkowicie dowolną’, niemożliwą do naukowego udowodnienia. Butryn dodaje, że „Współcześnie przekonanie o takiej właśnie naturze tego poglądu jest chyba powszechne.” [Butryn 2006, 45]. Słowo „chyba” jest tu na miejscu, bowiem nawet poza fizyką dotyczącą świata realnego, badacze świata zachowań ludzi, np. teoretycy ekonomii przekonani - w Einsteinowskim sensie wierzący - że ekonomia wolna od wartości istnieje w sensie ontologicznym - są wyznawcami takiej właśnie ich swoistej religii. Niedawno zmarły Milton Friedman był zwolennikiem takiej właśnie ekonomicznej „religii”. 7 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Współczesny metodolog ekonomii Sheila C. Dow [2002, 132-133] pisze o tym jak postępują ci, którzy korzystają z dorobku teoretycznego ekonomii w ich aktywności praktycznej: Decydenci polityczni wybierają dogodną dla nich teorię i traktują ją jako konwencję służącą do uzasadnienia tych decyzji, jakie podejmują. Jednym z aspektów konwencji są ukryte założenia ujawniane przez metodologię właśnie. Otóż takim założeniem jest myślenie w kategoriach typu idealnego prowadzące do błędnego przekonania o ścisłości wniosków. A przecież idealny sprawca dokonuje wyborów w sytuacji pełnego zbioru informacji, bądź znanych ograniczeń. Tymczasem, pisze cytowana autorka, sprawę trzeba odwrócić, bowiem działamy w sytuacjach niepełnej informacji i niedokładnej wiedzy o ograniczeniach. Ważne jest więc pytanie o wiedzę umożliwiającą podejmowanie decyzji przy niedostatku informacji. Dotyczy to zarówno aktorów życia gospodarczego, jak i ekonomistów jako aktorów ekonomii, pointuje autorka 8 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Z Friedmanem polemizowali m. in. Herbert A. Simon oraz Peter F. Drucker. Ten pierwszy na warszawskiej konferencji „Praxiologies and the Philosophy of Economics”, jaką w roku 1988 zorganizowało środowisko prakseologiczne skupione wokół ówczesnego Zakładu Prakseologii IFiS PAN, stwierdzał: „W empirycznej literaturze klasycznej ekonomii można zauważyć uderzający brak dowodów na dążenie do optymalizacji, które byłyby oparte na bezpośredniej obserwacji zachowania podmiotów ekonomicznych. Milton Friedman* usiłował w swym słynnym eseju o metodologii ekonomii uczynić z tego niedostatku cnotę. Dowodzi on, że teorii nie można osądzać na podstawie realizmu jej założeń, lecz na podstawie zasadności opartych na niej przewidywań. [...] Drugą wadą dowodów Friedmana jest twierdzenie, że nierealność założeń nie jest naganna lub przynajmniej, jest to możliwe do przyjęcia. [...] Żaden ze znanych mi systemów logiki, ani też żadna ze szkół filozofii nauki nie dostarcza poparcia dla friedmanowskiej zasady nierealizmu.” [Simon 1989, 142-143]. *Friedman, M., 1953, Essays in Positive Economics, Chicago, University of Chicago Press. 9 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Drugi z oponentów Friedmana, Peter F. Drucker, poszukując odpowiedzi na pytanie „czym jest odpowiedzialność społeczna?” wskazuje, że współczesne społeczeństwo, to społeczeństwo organizacji, z czego wypływa ich społeczna odpowiedzialność za to, co tworzą, bowiem: „Kto jeszcze może troszczyć się o społeczeństwo, jego problemy i jego bolączki? Razem te organizację są społeczeństwem. Próżne jest dowodzenie amerykańskiego ekonomisty i laureata Nagrody Nobla, Miltona Friedmana (ur. w 1912 roku), że biznes odpowiada jedynie za ekonomię swego działania. Ekonomia działania jest pierwszą odpowiedzialnością biznesu. Biznes nie przynoszący zysku, przynajmniej równego swoim kosztom kapitału, jest społecznie nieodpowiedzialny. Marnuje zasoby społeczne. Ekonomia wykonywania działań jest podstawą; bez niej biznes nie może podjąć żadnej innej odpowiedzialności, nie może być dobrym pracodawcą, dobrym obywatelem, dobrym sąsiadem. Ale ekonomia wykonywania działań nie jest jedynym składnikiem odpowiedzialności biznesu. [...] A bez odpowiedzialności władza zawsze degeneruje się i nie spełnia swoich zadań. Organizacje mają władzę, chociaż tylko władzę społeczną, [...] w społeczeństwie organizacji ponoszą odpowiedzialność za próby poszukiwania rozwiązań podstawowych problemów społecznych, które odpowiadają ich kompetencjom i czynią – w istocie – z problemu społecznego szansę dla organizacji.” [Drucker 1999, 86-87]. 10 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Cytowani autorzy nie znali zapewne pojęcia współczynnik humanistyczny i dlatego nie powołują się na pojęcie wprowadzone przez Floriana Znanieckiego, choć powinni, bo Znaniecki przecież wykładał w Ameryce. Oto co pisał polski socjolog [Znaniecki 1988, 25]: „Tę cechę zjawisk kulturalnych, przedmiotów humanistycznego badania, tę ich zasadniczą właściwość, że jako przedmioty teoretycznej refleksji są one już przedmiotami komuś danymi w doświadczeniu, lub czyimiś świadomymi czynnościami, nazwać możemy współczynnikiem humanistycznym”. Ekonomia zaś należy do świata nie natury, lecz kultury, tj. tworów człowieka – artefaktów ergo uwzględniać powinna współczynnik humanistyczny, pod rygorem głoszenia tez dalekich od empirii działań gospodarczych*. *Na wspomnianej wcześniej konferencji warszawskiej Donald N. McCloskey opatrzył swoje wystąpienie tytułem wyśmiewającym praktyczność takich tez: „If you’re so smart why ain’t you rich?” (skoroś taki mądry, to czemuś nie bogaty). 11 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Zacytujmy raz jeszcze H. A. Simona: „(1) W ekonomii istnieją zarówno aspekty opisowe, jak i normatywne, a mianowicie ekonomia opisuje jak zachowują się ludzie podejmując ekonomiczne decyzje i działania oraz zaleca zachowania racjonalne. (2) Ekonomia jest ‘nauką o artefaktach', albowiem zajmuje się systemami, które do osiągania celów (w tym także związanych z przetrwaniem) starają się przystosować do otoczenia. [...]. [Simon 1989, 129]. Ekonomia ma zatem korzenie prakseologiczne (prakseologia to teoria ludzkiego działania), na co wskazywali Tadeusz Kotarbiński, Ludwig von Mises, Oskar Lange i inni. Ma to swoje konsekwencje, na które zwracałem uwagę wielokrotnie, pisząc że będące przedmiotem ekonomii działania gospodarcze to działania poważne. Jako takie powinny być wykonywane sprawnie, czyli efektywnie (skutecznie) oraz ekonomicznie (tj. z nadwyżką wyniku na kosztem) oraz licząc się ze społecznym kontekstem aksjologicznym wyznaczającym ramy przyzwolenia na dobór celów i środków tych działań, co wyraża etyczność. 12 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Analizowanie działań gospodarczych ze względu na dowolny z trzech wymiarów tj. efektywności, ekonomiczności, lub etyczności jest metodologicznie uprawnione. Metodologicznie uprawnione jest wyrażanie wymiarów sprawności (efektywność, ekonomiczność) w jednostkach monetarnych. Jest natomiast metodologicznie wadliwe projektowanie oraz wykonywanie działań gospodarczych, tj. synteza, bez brania pod uwagę „potrójnego E”, tj. wszystkich trzech charakterystyk działania. Metodologicznie nieuprawnione jest sprowadzanie etyczności do przestrzeni wspólnej miary, tj. wyrażania etyczności w jednostkach monetarnych. To etyczność bowiem, jest warunkiem sine qua non, który dopuszcza wykonanie jedynie takiego działania gospodarczego, które spełnia ten warunek. Tak więc, etyczność działania gospodarczego jest normą prymarną wyznaczającą endo- i egzomoralność działań gospodarczych, zaś sprawność ekonomiczna, tj. efektywność i ekonomiczność wyrażona w jednostkach monetarnych, jest normą sekundarną w porządku norm stanowiących społeczny ład gospodarowania. 13 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Ujmując ludzkie działanie w kategoriach naukowych, pisze Mario Bunge, oraz uwzględniając kwestie społeczne nie czyni się tego jako rozważań wolnych od wartościowania, indyferentnych etycznie lub neutralnych ideologicznie. Teoria działania prezentowana przez cytowanego autora, ściśle nawiązująca do prakseologii, w tym także polskiej, a także filozofia społeczna zależy od systemu wartości i norm moralnych oraz stanowiska, że „integralna demokracja jest najlepszym ładem społecznym”. Znajduje to potwierdzenie w badaniach empirycznych. Stanowisko to służy interesom ludzkości, a nie tym czy innym grupom społecznym. [Bunge 1989, 320]. 14 2.1.Etyczna infrastruktura intelektualna działalności gospodarczej (c.d.) Uzależnianie etyczności działań gospodarczych (podobnie jak wszelkich działań) od ich opłacalności jest pozbawione sensu. Znalazło to w Polsce swój formalny, choć niedoskonały, wyraz niezbędny dla tych, dla których „co niezakazane, to dozwolone” - w artykułach 17. i 18. ustawy o swobodzie gospodarczej z lipca 2004 roku: Art. 17. Przedsiębiorca wykonuje działalność gospodarczą na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów. Art. 18. Przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki wykonywania działalności gospodarczej, w szczególności dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska. Jest to spełnienie jednego z postulatów dotyczących kształtowania infrastruktury etycznej działalności gospodarczej uprawianej w Polsce. W tym przypadku dotyczy to infrastruktury etycznej poziomu makro, tj. gospodarki kraju. 15 2.2.Etyczna infrastruktura materialna działalności gospodarczej Infrastruktura etyczna w biznesie, nazwijmy ją materialną w odróżnieniu od intelektualnej, wymagana jest na wszystkich poziomach uprawiania działalności gospodarczej, to jest: (a) na poziomie gospodarczych zachowań ludzi, zwany poziomem mikro (b) na poziomie funkcjonowania organizacji gospodarczych, czyli przedsiębiorstw, firm, korporacji (spółek), zwany poziomem mezzo (c) na poziomie systemu gospodarczego, czyli regionu, kraju lub wspólnoty gospodarczej, zwany poziomem makro (d) na poziomie globalnym, czyli gospodarki prowadzonej na skalę światową. Poziom mezzo jest głównym przedmiotem zainteresowania etyki biznesu utożsamianej w związku z tym z: etyką organizacyjną (etyką organizacji) etyką zarządzania (zawodową etyką menedżerów), 16 2.2. Etyczna infrastruktura materialna działalności gospodarczej (c.d.) Istotną zachętą do wprowadzania infrastruktury etycznej w biznesie amerykańskim było wydanie w roku 1991 specjalnych Wytycznych orzekania w sprawach przeciwko organizacjom zarówno gospodarczym, jak i rządowym oraz pozarządowym, w tym szkołom i uczelniom; zasady te zostały znowelizowane w roku 2005 pod wpływem skandali w biznesie amerykańskim* (Enron, WorldCom, Arthur Andersen itd.). Szczególnie istotny jest rozdział ósmy dokumentu dotyczący wyrokowania w sprawach organizacji. Wytyczne te, odnoszące się do deliktów, których sprawcami są organizacje niezależnie od sprawców indywidualnych występujących w imieniu organizacji – mają na celu nie tylko stosowne karanie za popełnione czyny, ale także dostarczenie organizacjom „zachęt do wprowadzania wewnętrznych mechanizmów zapobiegających działaniom o charakterze kryminalnym, wykrywaniu takich działań oraz ich ujawnianiu**” Wytyczne orzekania stwarzają możliwość redukcji kar, aż do ich niestosowania w przypadkach, gdy organizacja wykazać się może wewnętrzną polityką firmy oraz programem etycznym. *Wcześniej w 2002 r., jako reakcja na wydarzenia na nowojorskiej giełdzie, wydana została ustawa znana jako Sarbanes-Oxley Act. Dokument ten definiuje normy odpowiedzialności korporacyjnej dotyczące rachunkowości jako profesji, stosunków audytor-klient oraz kierowania (governance) spółkami publicznymi. ** Federal Sentencing Guidelines Manual www.ussc.gov/2005guid/tabcon05_1.htm, s. 470. 17 2.2. Etyczna infrastruktura materialna działalności gospodarczej (c.d.) Zakres wymagań wobec programu etycznego firm został rozszerzony w stosunku do ustaleń z roku 1991. Obejmuje on nie tylko obowiązek należytego postępowania zapobiegającego popełnianiu przestępstw oraz ułatwiającego ich wykrywanie, ale także obowiązek promowania kultury organizacyjnej zachęcającej do przestrzegania prawa. Wewnątrz-organizacyjne standardy i procedury powinny gwarantować wewnętrzną kontrolę redukującą prawdopodobieństwo popełniania czynów nagannych. Bezpośrednia odpowiedzialność za wprowadzenie i nadzór nad przestrzeganiem norm i procedur spoczywa na organach władczych organizacji (zarządzie, dyrekcji itp.). Osoba (business ethics officer, compliance officer lub tp.) lub komórka organizacyjna (Ethics Office lub tp.) odpowiedzialna za bieżącą realizację programu etycznego powinna dysponować stosownymi zasobami, cieszyć się autorytetem i mieć bezpośredni dostęp do kierownictwa organizacji. Żadne odpowiedzialne stanowisko nie powinno być powierzane osobie, o której wiadomo, że angażowała się w działalność nielegalną lub działania sprzeczne z programem etycznym firmy. Na organizacjach spoczywa obowiązek systematycznego szkolenia personelu, w tym kierownictwa najwyższego szczebla oraz zapewnienia drożnych kanałów wewnątrzorganizacyjnego komunikowania się. Ponadto organizacje powinny przeprowadzać okresowy audyt dotyczący przestrzegania przepisów prawnych i norm etycznych, oceniać efektywność istniejących rozwiązań oraz zapewnić poufność informowania o nierzetelnym postępowaniu. Złe postępowanie powinno być karane, zaś dobre stanowić obowiązek wspomagany odpowiednimi zachętami. Program etyczny powinien być okresowo analizowany oraz modyfikowany stosownie do potrzeb. 18 2.2. Etyczna infrastruktura materialna działalności gospodarczej (c.d.) Postulat podobnych rozwiązań w Polsce był od dawna formułowany przez etyków biznesu*. Korzystanie z wzorów zagranicznych i umiejętne dostosowywanie ich do polskich warunków spotykało się werbalnie ze zrozumieniem, faktycznie zaś z przekonaniem, że – jak powiadano – „warunki jeszcze nie dojrzały”. Liczne negatywne przykłady upublicznione w środkach masowego przekazu oraz będące tajemnicą poliszynela dostarczały pars pro toto negatywnego przykładu. Niestety nie jest to jedynie czas przeszły. *W roku 2001, w którym wprowadzenie Global Compact (Globalnego Przymierza) – inicjatywy Sekretarza Generalnego ONZ, Centrum Etyki Biznesu zorganizowało wraz z UNDP konferencję „Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych” [Gasparski i in. 2002]. Konferencja ta inicjowała dialog społeczny służący upowszechnieniu zasad Globalnego Przymierza w Polsce ogłaszając Apel do świata biznesu [op. cit., 18-20]. 19 2.2. Etyczna infrastruktura materialna działalności gospodarczej (c.d.) Na tym tle zasługują na szczególne wyróżnienie te rozwiązania, jakie zostały wprowadzone w Polsce przez poszczególne firmy oraz organizacje zrzeszające przedsiębiorstwa i korporacje. Dodajmy, że elementy materialnej infrastruktury etycznej w znacząco większym stopniu występują w dużych firmach, głównie międzynarodowych, aniżeli w małych i średnich przedsiębiorstwach. Firmy międzynarodowe, mające swe firmy-córki (subsidiaries) w Polsce prowadzą na ogół jednolitą politykę dotyczącą: przestrzegania norm prawnych (compliance), standardów etycznych (społecznej) odpowiedzialności biznesu (accountability) za przykład mogą służyć te firmy, które są partnerami Forum Odpowiedzialnego Biznesu. firmy duże (np. Orlen) starają się dostosować do zachowań podobnych firm w innych krajach. małe i średnie przedsiębiorstwa zachowują się raczej spontanicznie i w sposób niesformalizowany, o czym przekonali się badacze z Katedry Zarządzania Zasobami Ludzkimi WSPiZ im. L. Koźmińskiego w Warszawie*. * Raport z badań został przedstawiony na Seminarium “Zarządzanie ludźmi, a konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw” zorganizowanym w dniu 19 stycznia 2007 r. Kierownikiem projektu badawczego jest prof. Henryk Król, a badania przeprowadzili m. in. prof. prof. Czesław Szmidt oraz Jolanta Szaban. 20 3. Zagadnienia szczegółowe 3.1.Infrastrukturalne znaczenie ładu korporacyjnego 3.2.Infrastruktura w świecie finansów 3.3.Kodeksy postępowania jako ważny element infrastruktury etycznej 3.4.Znaczenie szkoleń dla ugruntowania infrastruktury etycznej firm 3.5.Infrastruktura etyczna w administracji publicznej 21 3.1 Infrastrukturalne znaczenie ładu korporacyjnego Istotnym elementem etycznej infrastruktury materialnej normującej tzw. ład korporacyjny jest dokument nazwany Dobre praktyki w spółkach publicznych. Dokument ten, swego rodzaju kodeks, został wprowadzony w roku 2002 przez warszawski Corporate Governance Forum zwany także Komitetem Dobrych Praktyk. Opracowany przezeń dokument nawiązuje do rozwiązania brytyjskiego z początku lat dziewięćdziesiątych ub. wieku znanego jako Raport [Sir Adriana] Cadbury’ego, przewodniczącego komitetu* jaki został powołany przez Komitet Finansowy Londyńskiej Giełdy Papierów Wartościowych oraz stowarzyszenie księgowych. Była to reakcja na nieprawidłowości w zarządzaniu korporacjami, jakie miały miejsce w Wielkiej Brytanii. Głównie chodziło o konflikt interesów związany z pełnieniem funkcji prezesa zarządu spółki i dyrektora wykonawczego (CEO) przez tę samą osobę będącą samej sobie „sterem, żeglarzem, okrętem”. *Report of the Committee on the Financial Aspects of Corporate Governance, Burges Science Press, London 1992; www.icaew.co.uk/index.cfm?route=116205. 22 3.1. Infrastrukturalne znaczenie ładu korporacyjnego (c.d.) Podobnie jak raport Cadbury’ego, Dobre praktyki w spółkach publicznych adresowane są do spółek giełdowych na zasadzie „stosuj lub wyjaśnij”, tj. wyraźnego zadeklarowania przez spółkę czy i jakie normy z tego zbioru zasad spółka będzie stosować w swej praktyce, a jakich nie i dlaczego. Zbiór ten stanowią także wzór do stosowania przez inne organizacje, lub do opracowania własnych zasad postępowania. W roku 2007 aktualne kierownictwo Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie przygotowało i wprowadziło kolejną zmianę Dobrych praktyk. 23 3.2. Infrastruktura w świecie finansów Wcześniejszymi od Dobrych praktyk w spółkach publicznych są Zasady Dobrej Praktyki Bankowej Związku Banków Polskich (ZBP) przyjęte w 2001 r. Jest to nieco zmodyfikowany dokument nazywany uprzednio Kodeksem Dobrej Praktyki Bankowej, a wprowadzony już w roku 1995. Wskazanymi w aktualnym dokumencie zasadami są cztery grupy zasad postępowania: (a) banku z klientami (b) banku z innym bankiem (c) pracowników banku (d) banku-pracodawcy z pracownikami Ogólne postanowienia zawarte w omawianym dokumencie nakazują kierowanie się w działalności bankowej normami prawa, dobrej praktyki bankowej, uchwałami samorządu bankowego i dobrymi zwyczajami kupieckimi*. Normy szczegółowe wskazane w dokumencie to: profesjonalizm, rzetelność, rzeczowość, staranność, wiedza. Normom tym nadają interpretację uprzedmiotowiającą orzeczenia Komisji Etycznej ZBP, a także postanowienia arbitra ZBP. Wyszczególnione w dokumencie zasady nawiązują do polskiej tradycji etyki gospodarczej przywołując dobre obyczaje kupieckie, jakie wskazywała ustawa dotycząca uczciwej konkurencji z 2 sierpnia 1926 r., a – niestety – pominęła ustawa z 16 kwietnia 1993 roku. 24 3.2 Infrastruktura w świecie (c.d.) finansów Dla porównania przypomnijmy, że na infrastrukturę etyczną sektora bankowego w innych krajach składają się m. in. London Principles jak nazywa się siedem zasad zrównoważonego rozwoju* dwa kodeksy wprowadzone przez British Bank Association: (a) Banking Code oraz (b) The Business Banking Code zawierające standardy dobrych praktyk w usługach finansowych**. We Włoszech Associazione Bankaria Italiana prezentuje specjalny pakiet edukacyjny z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu [Zappi 2006]. *Financing the Future, London Principles: The role of financial services in sustainable development, Corporation of London http://www.forumforthefuture.org.uk/docs/publications/224/L ondonprinciplesfullreport.pdf 25 3.2. Infrastruktura w świecie (c.d.) finansów W roku 2005, wzorując się na Zasadach ZBP oraz korzystając z doradztwa Centrum Etyki Biznesu organizacja zrzeszająca przedsiębiorstwa finansowe przyjęła Zasady Dobrych Praktyk Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce (KPFP). Inne praktyki uznane za najlepsze to m. in.: traktowanie ludzi jako osób dbałość o godność człowieka przy redukcji (co powinno być raczej wyjątkiem, aniżeli regułą) rozmiarów firmy inwestowanie w kapitał duchowy unikanie złego zachowania (mobbing, molestowanie) dbałość o wysoką kulturę firmy. Kultura firmy wyraża się nie tylko w traktowaniu jej personelu, ale także w sposobie traktowania wszystkich interesariuszy. Szczególnie dotyczy to sytuacji trudnych, z jakimi firmy finansowe mają notorycznie do czynienia.” [Gasparski 2006, 4]. 26 3.2. Infrastruktura w świecie (c.d.) finansów Podejmując trud wprowadzenia podstawowych zasad dobrych praktyk na polskim rynku finansowym, Komisja Nadzoru Finansowego zaprosiła do współpracy przedstawicieli organizacji zrzeszającej podmioty finansowe, organizacji konsumenckich oraz ekspertów. Grono to, w toku wielomiesięcznej debaty, opracowało Kanon Dobrych Praktyk Rynku Finansowego ogłoszony 13 marca 2008 r. Uczyniony został ważny krok w kierunku objęcia zasadami ładu etycznego kolejnego segmentu polskiego rynku. Kolejny krok to wprowadzenie tych zasad w życie, bowiem Kanon nadaje ton, a dopiero ton – jak głosi francuskie powiedzenie* – tworzy piosenkę. *C’est le ton qui fait la chanson. 27 3.3. Kodeksy postępowania jako ważny element infrastruktury etycznej Elementami infrastruktury etycznej stopniowo stają się kodeksy etyczne, zwane także kodeksami postępowania. Niektóre z nich wzorowane są wprost na rozwiązaniach zagranicznych, inne starają się wykorzystać wiedzę z zakresu etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu oraz dostosować ją do polskich warunków działalności gospodarczej. Jedne z nich są obszerniejsze, inne ujmują tylko zagadnienia najważniejsze. Takim dokumentem jest Kanon Etyczny Przedsiębiorców przyjęty przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych Lewiatan (PKPP), a opracowany we współpracy z Centrum Etyki Biznesu. Kanon ten jest otwarty dla wszystkich przedsiębiorców gotowych zadeklarować zamiar jego przestrzegania. 28 Jak projektować kodeks etyczny msp? ETYCZNA FIRMA PAKIET NARZĘDZIOWY DLA WDROŻENIA STANDARDÓW ETYCZNYCH W MAŁYCH I ŚRENICH PRZEDSIĘBIORSTWACH Prof. dr hab. Jerzy Cieślik Prof. dr hab. Wojciech Gasparski Centrum Etyki Biznesu www.cebi.pl Część I określa, co i jak należy zrobić by wdrożyć standardy etyczne w firmie. Prezentujemy tu najważniejszy z punktu widzenia małej firmy element programu etycznego, jakim jest kodeks etyczny, jak również dajemy wskazówki dotyczące przeprowadzenia audytu wewnętrznego oraz wdrożenia systemu monitorowania przestrzegania standardów etycznych. Cześć II zawiera praktyczne narzędzia, które mogą być wykorzystane przez firmy podejmujące się opracowania programu etycznego: wzór Kodeksu Etycznego oraz standardowy arkusz oceny przestrzegania standardów etycznych w firmie. 29 3.3. Kodeksy postępowania jako ważny element infrastruktury etycznej (c.d.) Podczas GALI Filarów Polskiej Gospodarki [Puls Biznesu 2007] zwróciłem uwagę na znaczenie demokratyzacji gospodarki w sensie udziału w niej wszystkich interesariuszy. W wystąpieniu tym nawiązałem do postulatu obywatelskiej rzeczpospolitej gospodarczej sformułowanego w tomie wydanym na 10-lecie UOKIK*: Demokratyzacja gospodarki zapoczątkowana została w krajach gospodarczo najwyżej rozwiniętych stających się społeczeństwami wiedzy, bowiem to wiedza w coraz większym stopniu decyduje o wartości firmy. Wiedza to nie mechanizmy, wiedza to wolni i świadomi ludzie, którzy ją posiadają i umieją z niej korzystać. [*Gasparski, W., 2005, Ku obywatelskiej Rzeczpospolitej gospodarczej, w: C. Banasiński, Ochrona konkurencji i konsumentów w Polsce i Unii Europejskiej: Studia prawno-ekonomiczne, UOKIK, Warszawa, s. 231-240] 30 3.3. Kodeksy postępowania jako ważny element infrastruktury etycznej (c.d.) Ludzie [...] angażując się w działalność wnoszą swe osobiste stawki inwestując niematerialne aktywa. Wyraża to pojęcie ‘ten-kto-angażuje-stawkę’, po ang. stakeholder; jego polskim odpowiednikiem jest interesariusz. Są nimi wszyscy, bez których żadna organizacja nie mogłaby funkcjonować. Uwzględnianie tego, co zainwestowali poszczególni interesariusze, jest warunkiem koniecznym efektywnego funkcjonowania firm w ich związku ze społecznościami w jakich funkcjonują oraz gospodarki jako całości w jej związku ze społeczeństwem. 31 3.4. Znaczenie szkoleń dla ugruntowania infrastruktury etycznej firm Szczególnie istotnym elementem tworzenia etycznej infrastruktury są szkolenia. Świadczą o tym wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Etyki Biznesu*, zgodnie z którymi stan firmy prowadzącej szkolenia znacząco okazał się lepszy od firm, które tego nie czyniły. Niestety liczba firm prowadzących takie szkolenia, aczkolwiek wzrasta, to nadal obejmuje jedynie jedną trzecią funkcjonujących w Polsce przedsiębiorstw, w tym 11% kilka razy w roku, 12% raz w roku, 7% rzadziej niż raz w roku. Jak wynika z badań 68% organizacji nie prowadzi szkoleń z zakresu etyki w ogóle. *Wespół z Zespołem Etyki Życia Gospodarczego IFiS PAN (badania przeprowadził OBOP w roku 2003). 32 3.5. Infrastruktura etyczna w administracji publicznej Etyczna infrastruktura w administracji publicznej niektórych krajów OECD obejmuje następujące elementy: (a) deklaracje wartości lub zasad (b) standardy postępowania (c) narzędzia do promowania (upowszechniania) oraz wzrostu świadomości dotyczących wartości (d) sposoby kontroli złych zachowań (e) zarządzania i oceniania programów etycznych [Gasparski 2004, 218-223]. Znajomość tych regulacji jest istotna zarówno ze względu na doświadczenie krajów rozwiniętych pod względem dbałości o standardy etyczne, jak również dlatego, że styk administracji i biznesu stwarza warunki dla nadużyć wynikające z traktowania decyzji administracyjnych dotyczących działalności gospodarczej jako swego rodzaju „towaru”, którego ceną jest korupcja, łapówki, czy tzw., „smar” (facilitating money). 33 3.5. Infrastruktura etyczna w administracji publicznej (c.d.) Najnowsze badania Transparency International Global Corruption Barometer lokują Polskę wśród krajów, w których do 5% respondentów deklaruje wręczanie łapówki w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Poprawiło się też nieco postrzeganie Polski jako kraju o wysokiej korupcji, nie jest to poprawa znacząca (z 70 pozycji na 61), można więc powiedzieć, że jedna jaskółka nie czyni wiosny. Troska o infrastrukturę etyczną polskiej działalności gospodarczej jest niezbędnym warunkiem trwałej poprawy nie wizerunku, lecz istoty tej działalności. Jest to niezmiernie ważne przy braku wzajemnego zaufania ludzi do siebie w Polsce. 34 4. Ku obywatelskiej Rzeczypospolitej Gospodarczej Spełnienie wskazanych postulatów przyczyni się do stopniowego nadawania kształtu polskiemu życiu gospodarczemu charakteru obywatelskiej rzeczpospolitej gospodarczej [Gasparski 2005]. Oto dwa fundamentalne pytania na jakie poszukiwać trzeba odpowiedzi: (1) Kto jest rzeczywistym obywatelem rzeczpospolitej gospodarczej? (2) Co należy zrobić, by przekształcić aktualną „szlachecką” rzeczpospolitą gospodarczą w rzeczpospolitą obywatelską? 35 4. Ku obywatelskiej Rzeczypospolitej Gospodarczej (c.d.) Jest to ważne ze względów wskazywanych przez takich myślicieli i ludzi czynu jak Ralf Dahrendorf*. Otóż zwrócił on uwagę na to, że: [...] wkraczamy właśnie w okres ideowych sporów o kształt społeczeństwa, a także protestów przeciwko czemuś, co nazywam ekscesami kapitalizmu. Ten ruch kontestacji może się zacząć w USA […] nie przeciw kapitalizmowi jako takiemu, ale na przykład przeciwko zwiększaniu zysków firm za cenę redukcji miejsc pracy. Także w Europie czeka nas chyba powrót do polityki nie tyle ideologicznej, ile opartej na ideach. Wydaje mi się, że narasta spór o nasz model kapitalizmu, o to, że bogaci bogacą się bez granic, że zanika wzór przedsiębiorcy, który nie tylko dbał o swój interes i zysk, ale brał również pod uwagę społeczne skutki swej działalności [Dahrendorf 2006].” *Światowej sławy badacz społeczny lord Ralf Dahrendorf, były komisarz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, poprzedniczki Unii Europejskiej (1970-1974), były rektor London School of Economics (1974-84), a następnie Saint Anthony College Uniwersytetu w Oksfordzie (1987-1997). Dodajmy, że Dahrendorf był uczniem Karla R. Poppera, autora książki Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. 36 4. Ku obywatelskiej Rzeczypospolitej Gospodarczej (c.d.) Słowa Dahrendorfa wspiera artykuł brytyjskiego ministra finansów Gordona Browna, który odnosi się do dzieł Adama Smitha powszechnie uważanego za ojca-założyciela nowoczesnej ekonomii, pisząc: [...] Wielu krytyków twierdziło, że oba […] te dzieła stoją ze sobą w sprzeczności: Teoria uczuć moralnych opowiada się za altruizmem, zaś Bogactwo narodów zakłada, że wszyscy są egoistami. Muszę podważyć tę interpretację. Adam Smith jasno stwierdził, że zasada „wszystko dla siebie i nic dla innych” jest ohydną maksymą. Będąc jego współziomkiem, bez trudu zrozumiałem, że Bogactwo narodów było podparte Teorią uczuć moralnych, że niewidzialna ręka rynku zależna jest od istnienia pomocnej dłoni. [Brown 2006, 26] 37 5. Konkluzja Rolę istotnego wsparcia działalności gospodarczej spełnia, jako swego rodzaju pomocna dłoń, infrastruktura etyczna i dlatego jej znaczenie trudne jest do przecenienia. Materialna infrastruktura - tj. regulacje etyczne i wspomagające je regulacje prawne wprowadzane z umiarem tam, gdzie to niezbędne, a także stosowne instytucje wewnątrzorganizacyjne i zewnętrzne stosunku do nich - wymaga stosownej infrastruktury intelektualnej, czyli wiedzy – a nie ideologii – także o aksjologicznym kontekście działalności gospodarczej, jako jednego z rodzajów wiedzy potrzebnej gospodarce, o której powiada się coraz częściej, że jest gospodarką opartą na wiedzy. Jeśli nie ma to być tylko sloganem, czy PR-owskim ozdobnikiem, to warto uznać, że bez dostatecznie rozwiniętych obu rodzajów infrastruktury działalność gospodarcza, zwana biznesem, nie będzie cieszyć się zaufaniem niezbędnym do jej prawidłowego funkcjonowania, na co zwracają uwagę nie tylko specjaliści ze świata akademickiego, ale także światli ludzie biznesu np. związani z Caux Round Table [Young 2005] oraz ONZ, który wprowadził zasady Global Compact (Globalnego Przymierza). 38 Literatura cytowana Brown, G., Nowy patron Adam Smith, Dziennik, nr 50/2006, s. 26. Boatright, J.R, 1998, Czy etyka biznesu wspiera się na błędzie?, Prakseologia, nr 138, s. 207-218. -, 2002, Business: The Ultimate Resource™, Perseusz Publishing, Cambridge, Mass. Bunge, M., 1989, Treatise on Basic Philosophy, Vol. 8, Ethics: The Good and the Right, Reidel, Dordrecht. Butryn, S., 2006, Zarys filozofii Alberta Einsteina, IFiS PAN, Warszawa. Cieślik, J., Gasparski, W. 2005, Etyczna firma, materiał niepublikowany dostępny na stronie www.cebi.pl R. Dahrendorf, R., 2006, Społeczeństwo otwarte i jego przyjaciele, wywiad przeprowadzony przez Marcina Bosackiego, Gazeta Wyborcza, 6-7- maja 2006, s. 1516. Dow, Sh. C., 2002, Economic Methodology: An Inquiry, Oxford University Press, Oxford. Drucker, P. F., 1999, Społeczeństwo prokapitalistyczne, PWN, Warszawa. Einstein, A., 1999, Pisma filozoficzne, IFiS PAN, Warszawa. Gasparski, W. 1996, Działalność gospodarcza z punktu widzenia filozofii: miedzy prakseologia a etyką, Prakseologia, nr 1-4 (130-133), s. 9-28. Gasparski, W., 2004, Między ustami a brzegiem pucharu: Etyczne aspekty styku administracji i biznesu, w: Dębicka, A., Dmochowski, M., Kudrycka, B., red., Profesjonalizm w administracji publicznej, Stowarzyszenie Edukacji Administracji Publicznej, Białystok, s. 211-223. 39 Literatura cytowana Gasparski, W., 2005, Ku obywatelskiej Rzeczpospolitej gospodarczej, w: Banasiński, C., red., Ochrona konkurencji i konsumentów w Polsce i Unii Europejskiej: Studia prawno-ekonomiczne, UOKIK, Warszawa, s. 231-240. Gasparski, W., 2006, Wystąpienie na uroczystości wręczenia nagród Filary Polskiej Gospodarki, Puls Biznesu, materiał niepublikowany dostępny na stronie www.cebi.pl Gasparski, W., Lewicka-Strzałecka, A., Rok, B., Szulczewski, G., 2002, Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: Inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa. Gasparski, W., Lewicka-Strzałecka, A., Rok, B., Szulczewski, G., 2004, Odpowiedzialność społeczna i etyka biznesu w polskim życiu gospodarczym: Infrastruktura na rzecz rozwoju etyczności funkcjonującego w Polsce biznesu. Wstępny raport z badań, Zespół Badawczy Etyki Życia Gospodarczego Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk we współpracy z Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa. Gasparski, W. & Botham, D., red., 1998, Action Learning, Transaction Publishers, New Brunswick (USA) - London (UK). Simon, H. A., 1989, Metodologiczne podstawy ekonomii, Prakseologia n. 4(105), s. 129-152. Young, S., 2005, Etyczny kapitalizm, Metamorfoza, Wrocław. Zappi, G., red., 2006, Operational Guidelines on Banking Corporate Social Responsibility: Creating Values though Listening to Stakeholders - Strategies, Policies and Tools of CSR, Bancaria Editrice, Rzym. 40
