Iwanow_Powstanie Warszawskie.indd

NIKO’AJ IWANOW
POWSTANIE WARSZAWSKIE
WIDZIANE Z MOSKWY
NIKO’AJ IWANOW
POWSTANIE WARSZAWSKIE
WIDZIANE Z MOSKWY
WYDAWNICTWO ZNAK
KRAKÓW 2010
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Część I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość
w godzinie próby
Rozdział 1. Sowiecka propaganda i obraz Polaków w sowieckim
społeczeństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Imperialistyczny wróg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Pierwszy naród ukarany: Polacy i „wielki terror” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Bękart układu wersalskiego: lata wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Rozdział 2. Polska i strategiczne cele Kremla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Od układu Ribbentrop-Mołotow do „Barbarossy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Wielka wojna ojczyźniana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Schyłek dziwnego sojuszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
W stronę ostatecznego zerwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rozdział 3. Stalin i Katyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Decyzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
„Broń katyńska” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Najlepszą obroną jest atak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Dezinformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Rozdział 4. Akcja „Burza” i reakcja Kremla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Co zrobić z Polakami w Polsce? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Rozgromić „Burzę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Część II. Zatrzymana ofensywa: Armia Czerwona
i powstanie w Warszawie
Rozdział 1. Możliwości ofensywne Armii Czerwonej
latem 1944 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wojna totalna Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
81
Operacja „Bagration” zatrzymana pod Warszawą? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Zaopatrzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Rozdział 2. Sowieckie plany opanowania Warszawy . . . . . . . . . . . . . . .
Natarcie na Warszawę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybuch powstania i drugi plan zdobycia Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wznowienie natarcia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozkaz „zatrzymać się” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
96
96
103
107
109
Rozdział 3. Polska „lubelska” i jej wpływ na sowieckie
postrzeganie Powstania Warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Nasi Polacy” i ich plany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oszukany sojusznik Kremla? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reprymenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
117
123
129
Część III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
Rozdział 1. Mikołajczyk w Moskwie: kwestia pomocy
dla powstania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Scenariusze podporządkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Wizyta ostatniej szansy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Rozdział 2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu? . . . . . . . . . . . . . . . .
Czerwona agentura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polska teczka Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bezpośrednio z Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fałszywe rozkazy, fałszywe raporty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147
147
152
155
160
Rozdział 3. Oficjalne stanowisko Moskwy wobec powstania
a propaganda sowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sierpniowa dezorientacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pierwsze sygnały z Moskwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ideologiczna twardość Stalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
164
164
168
173
Rozdział 4. Kapitan Kaługin: nieznany bohater powstania? . . . . . . . .
Nawrócony własowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kapitan wkracza na scenę wielkiej polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rezultaty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176
176
179
182
185
8
Spis treści
Rozdział 5. Co o powstaniu wiedzieli żołnierze Armii Czerwonej? . . . .
Bracia z obcego mocarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Propaganda w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rezultat wieloletniej pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
188
188
190
196
Część IV. Operacja desantowa w Warszawie 15–22 września:
próba wyzwolenia Warszawy?
Rozdział 1. Dwie polskie armie: armia Berlinga a Armia Krajowa . . . . 201
Fundament nowej Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Armia Polski lubelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Rozdział 2. 1. Armia Wojska Polskiego i Armia Czerwona
pod Warszawą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Wrześniowy front pod Warszawą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Przygotowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Rozdział 3. Rokossowski czy Berling – kto stał za rozkazem
sforsowania Wisły? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marszałek Rokossowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zygmunt Berling i jego „samowola”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Raport Rokossowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
221
221
227
233
Rozdział 4. Klęska desantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pierwsze walki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wsparcie operacji desantowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy możliwe było wyzwolenie Warszawy we wrześniu? . . . . . . . . . . . . . . .
Krajobraz po bitwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
235
241
246
248
Rozdział 5. Reakcja Moskwy na kapitulację powstania . . . . . . . . . . . . 252
„Zaskakująca” kapitulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Jak wykorzystać kapitulację? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Część V. Jak Rosjanie patrzą dziś na Powstanie Warszawskie?
Rozdział 1. Historycy sowieccy i rosyjscy o powstaniu. . . . . . . . . . . . . .
Czasy sowieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spojrzenie po „przełomie”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historycy polonofobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy w Rosji da się napisać prawdę o powstaniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
263
263
267
271
274
Spis treści
9
Rozdział 2. Czy Polacy i Rosjanie mogą dojść do porozumienia
na temat powstania?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Historyczna inkwizycja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Jelena Jakowlewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Po tragedii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
24
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
przygranicznym oraz na to, że w oczach mas pracujących Polski i zagranicy będą mogli
nową wojnę imperialistyczną przedstawić jako rzekomą walkę o wyzwolenie ludności
polskiej jęczącej pod jarzmem bolszewickim. Złudne są te nadzieje. Ponadto wzrost
sympatii i przywiązania ludności polskiej ZSRR do Władzy Radzieckiej sam przez się
wywiera rewolucjonizujący wpływ na masy robotniczo-chłopskie Polski, a zwłaszcza
na robotników i chłopów Białorusi i Ukrainy Zachodniej.
Dąbal nieprzypadkowo uwypuklił los dwóch najliczniejszych słowiańskich
mniejszości w II Rzeczypospolitej, były one bowiem traktowane w ZSRS jako
swego rodzaju odwrotność dla polskiej mniejszości narodowej w Związku Sowieckim. Polskojęzyczna prasa sowiecka nie przepuściła żadnej okazji do podkreślania tej współzależności. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że charakter
stosunków polsko-sowieckich w tym okresie sprzyjał pogłębianiu świadomości politycznej i aktywności społecznej tych grup mniejszościowych po obu stronach granicy polsko-sowieckiej. Nie ulega również wątpliwości, że im bardziej
były podatne na komunistyczną ideologię społeczności ukraińska i białoruska
w Polsce, tym bardziej władze sowieckie „przykręcały śrubę” Polakom na dalszych Kresach. Po prostu Polacy przestawali być potrzebni do bieżącej rozgrywki z II RP. Ta współzależność jest znamienna. Pokazuje bowiem, że władzom sowieckim nie zależało na autentycznym rozwoju polskiej mniejszości narodowej
na swoim terenie, lecz na wykorzystywaniu jej w celach propagandowych – do
destabilizacji państwa polskiego.
Przyglądając się istocie polityki tworzenia polskiej autonomii, można dojść
do wniosku, że jej aspekt zagraniczny wyraźnie przeważał. Miał on tak doniosłe
znaczenie, że gdyby nawet w ZSRS nie było odpowiednio licznej polskiej mniejszości narodowej nadającej się do przeprowadzenia eksperymentu polonijnego,
to pewnie kierownictwo komunistyczne nie zawahałoby się przed stwarzaniem
pozorów jej istnienia. Dowodów potwierdzających dominację celów zewnętrznych w tej sprawie jest sporo. Oto fragment rezolucji II Zjazdu Rad Polskiego
Rejonu Narodowościowego im. J. Marchlewskiego (19 i 20 marca 1927): „Zjazd
obecny ma znaczenie sięgające poza granice Związku Radzieckiego. Będzie on naocznym porównaniem polityki narodowościowej władzy radzieckiej z polityką faszystowskiej Polski, gnębiącej mniejszości narodowe”6.
Pierwszy naród ukarany: Polacy i „wielki terror”
Druga połowa lat trzydziestych to okres szczególnego nasilenia procesu kształtowania wrogiego obrazu Polski i Polaków. Terror stalinowski osiągnął apogeum i stał się głównym narzędziem polityki wewnętrznej totalitarnego państwa.
6
Archiwum Akt Nowych, MSZ, sygn. 6705, s. 167–168.
1. Sowiecka propaganda i obraz Polaków...
25
Propaganda komunistyczna nie szczędziła wysiłków, aby przekonać obywateli,
że Polak to wróg ustroju socjalistycznego, a Polska knuje plany agresji militarnej na ZSRS.
W roku 1935 Stalin uznał, że postępy sowietyzacji wśród sowieckich Polaków są
niewystarczające, że aby zwalczyć lojalność wobec II Rzeczypospolitej i Kościoła katolickiego nie wystarczy perswazja, lecz trzeba zastosować o wiele ostrzejsze środki. Tym bardziej że chętnych do zastosowania tych środków w jego imperium nigdy nie brakowało. Rozpoczęła się pierwsza fala antypolskich represji.
Jednym z głównych wykonawców stalinowskiego planu był Polak, namiestnik
Stalina na Ukrainie, pierwszy sekretarz Ukraińskiej Kompartii Stanisław Kosior,
który sam niedługo miał zginąć w kolejnej fali represji.
„Być Polakiem w Związku Sowieckim w latach 1937–1938 to prawie to samo, co
być Żydem w III Rzeszy”7 – zauważyła 79-letnia dziś Helena Trybl, matka znanego ukraińskiego polityka, byłego premiera Ukrainy Jurija Ehanurowa, mieszkająca w byłej polskiej stolicy Ukrainy Sowieckiej – Marchlewsku (obecnie Dowbysz). W kraju zapanowała atmosfera powszechnego strachu, GPU i NKWD na
polecenie władz urządziły prawdziwe polowanie na Polaków. Uważano ich za
swoistą „piątą kolumnę”, gotową w razie konfliktu zbrojnego z Polską zdradzić
„ojczyznę światowego proletariatu”.
Losy Heleny Trybl dobitnie odzwierciedlają tragiczne doświadczenia Polaków sowieckich w XX wieku. Kiedy mała Helenka miała pójść do pierwszej klasy polskiej szkoły w Marchlewsku, szkoła ta została zamknięta, a sama Marchlewszczyzna rozwiązana. Prawie połowę jej mieszkańców wysiedlono do Kazachstanu.
Był rok 1935.
Kolejna fala terroru antypolskiego to lata 1937–1938. Przeprowadzona wtedy
przez NKWD „operacja polska” swoją skalą i bezwzględnością przeraża nawet
doświadczonego badacza. Rozstrzelano 111 000 Polaków – obywateli sowieckich,
czyli co siódmego mającego w paszporcie wpisaną narodowość polską. Polacy
w tym okresie stanowili mniej więcej 0,6 procent ludności Kraju Rad, natomiast
wśród ofiar terroru stalinowskiego było ich prawie 15 procent8.
„Operację polską” przeprowadzono według rozkazu nr 00485 komisarza ludowego spraw wewnętrznych Związku Sowieckiego Nikołaja Jeżowa, który wyszczególniał następujące kategorie Polaków podlegających represjom: „emigranci
polityczni, wymienieni więźniowie polityczni z Polski (...), byli członkowie PPS
i innych polskich partii politycznych (...), wszyscy pozostający w ZSRS jeńcy wojenni armii polskiej (...), a także najbardziej aktywny miejscowy antysowiecki i nacjonalistyczny element polskich rejonów autonomicznych”9. Według rosyjskiego
7
Mikołaj Iwanow, Matka Premiera. O Polakach w Dowbyszu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, nr 1–2, s. 37.
8
Magdalena Okraj, Pierwsza zagłada Polaków, „Wprost”, 30 kwietnia 2006, s. 78–79.
9
Cyt. za: Mark Sołonin, Mozgoimenije. Falszywaja istorija wielikoj wojny, Moskwa 2008,
s. 200.
26
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
badacza Marka Sołonina, wymagana przez centralę NKWD skala antypolskich
represji była tak wielka, że miejscowe oddziały sowieckiej bezpieki zmuszone
były w wielu wypadkach korzystać po prostu z książek telefonicznych i wybierać
z nich polskie i polsko brzmiące nazwiska ewentualnych „przestępców” politycznych10. Zdumiewa również niezwykła – nawet w czasach wielkiego terroru – surowość represji antypolskich. Po aresztowaniu Polaka uniewinnienie było rzeczą
wyjątkowo rzadką, prawie niespotykaną. Ze 143 810 aresztowanych podczas „operacji polskiej” kary udało się uniknąć zaledwie 3975 osobom. Uniewinniono zatem zaledwie 2,8 procent aresztowanych. Kontrastowało to z charakterem represji wobec aresztowanych innych narodowości. Niespotykany był również odsetek
skazanych na karę śmierci. Ze 139 835 skazanych, wyroki od 5 do 10 lat otrzymały zaledwie 28 744 osoby. Pozostałe 111 091 osób stanęło przed plutonem egzekucyjnym. Była to swoista przymiarka stalinowskich organów karnych do Katynia,
tylko na o wiele większą skalę.
Zniszczenie polskości na tak zwanych dalszych Kresach w okresie międzywojennym można uważać za kolejny etap konsekwentnej polityki „odpolonizowania” tych terenów, prowadzonej przez Rosję carską nieprzerwanie w ciągu całego
XIX wieku. Antypolska polityka caratu i stalinowskie wyniszczanie narodu polskiego miały wyraźny wspólny cel: doprowadzić do powstania zupełnie nowej
sytuacji narodowościowej, do przekształcenia niegdyś licznych Polaków Kresowian w kategorię wyłącznie historyczną.
Prawie dwadzieścia lat temu wyszła moja książka Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939. Przedstawiłem w niej nie do końca wtedy jeszcze, nawet w moim mniemaniu, udowodnioną tezę, że Polacy byli pierwszą wielką grupą narodowościową ukaraną przez reżim stalinowski właśnie za
swoją przynależność etniczną, a nie, jak dotychczas, za przynależność klasową.
Po raz pierwszy już w roku 1935 w ZSRS zastosowano masowe represje „według
krwi”, jak to określił w Archipelagu GUŁag Aleksander Sołżenicyn. Dziś, po wieloletnich badaniach tego zagadnienia, z całą stanowczością potwierdzam tę tezę –
Polacy rzeczywiście byli pierwszym narodem ukaranym przez system stalinowski
w okresie wielkiego terroru.
Tragiczne pierwszeństwo Polaków wśród narodów prześladowanych przez stalinizm (później, jak wiadomo, do tej grupy „ukaranych narodów” dołączyli Koreańczycy, Iżorowie, Tatarzy krymscy, Niemcy nadwołżańscy, Czeczeni, Ingusze, Kałmucy i inni) wynikało z kilku przesłanek. Przede wszystkim oczywiście
chodziło o wyjątkową rolę II Rzeczypospolitej w stalinowskim systemie propagandowym i podsycanie strachu przed widmem polskiego zagrożenia wojennego, o czym już wcześniej wspominałem. Nie bez znaczenia były zapewne także
osobiste uprzedzenia Stalina wobec Polaków i zadawnione antypolskie nastroje
w społeczeństwie rosyjskim i sowieckim.
10
Tamże, s. 207.
1. Sowiecka propaganda i obraz Polaków...
27
Stalin i partia komunistyczna w okresie międzywojnia zbudowali w ZSRS system polityczny, który zniszczył tradycyjne zasady uczciwości i moralności. „Dla
sprawy zwycięstwa rewolucji bolszewickiej wszystko jest dopuszczalne” – taką
główną zasadę życia politycznego wyznawała partia komunistyczna i jej przywódcy. Stalin potrafił obiecać swym byłym towarzyszom partyjnym, że jeśli publicznie, przed sądem pokazowym przyznają się do winy (w wielu wypadkach
absurdalnej), on ocali im życie. Jednocześnie tego samego dnia wydawał rozkaz,
aby ich rozstrzelać. Właśnie w taki sposób zginęli w latach 1936–1939 znani partyjni przywódcy: Lew Kamieniew, Grigorij Zinowjew, Nikołaj Bucharin, Karol
Radek i wielu, wielu innych. Nie bez znaczenia w tym wypadku jest to, że szpiegostwo na rzecz Polski było jednym z głównych zarzutów postawionych oskarżonym. Proces kształtowania obrazu Polaka jako wroga ustroju nabierał rozmachu, zbierając swe potworne żniwo w postaci setek tysięcy ofiar.
Charakterystyczne, że głównym oskarżycielem na procesach był Andrej Wyszynski, Polak z pochodzenia. Rzadko się podkreśla, jak bardzo złowieszcza była
to postać. Niewątpliwie Stalin nieprzypadkowo wykorzystywał Polaków jako głównych katów i wykonawców swej polityki zastraszenia narodów ZSRS.
Charakterystyczną cechą międzywojennej propagandy sowieckiej był jej klasowy charakter. Początkowo w ZSRS nie zapominano o istnieniu „dobrych” Polaków: biednych chłopów, robotników, komunistów. Partia Komunistyczna ZSRS
i mająca swą siedzibę w Moskwie Międzynarodówka Komunistyczna rygorystycznie przestrzegały zasady klasowości na każdym bez wyjątku „odcinku narodowościowym”. Przed przeprowadzeniem „operacji polskiej” w ZSRS represje
prawie zawsze opierały się na zasadzie klasowej: niszczono najpierw „burżujów,
arystokratów, kułaków, obszarników itp.”. Jedynie w sprawach polskich ten czujny instynkt klasowy nieco zawodził. Stalina i jego partię opanowała psychoza antypolska. Wzmożona propaganda coraz częściej wychodziła poza ramy klasowości i przekształcała się w propagandę etnicznie antypolską. Zniszczenie KPP tuż
przed drugą wojną światową pokazuje, że już każdy Polak, niezależnie od swego
pochodzenia klasowego, jest wrogiem. Po prostu tych dobrych Polaków komunistów albo rozstrzelano, albo posłano do łagrów.
Te tendencje propagandy sowieckiej najlepiej są widoczne w karykaturach politycznych okresu międzywojnia. Najlepsi sowieccy karykaturzyści malowali obraz Polski jako kraju powszechnego głodu, analfabetyzmu, bezrobocia, prostytucji i ostrych konfliktów społecznych. Podkreślali również podporządkowaną,
służebną pozycję Polski wobec czołowych państw kapitalistycznych11.
Pośrednim świadectwem niezwykłego nasilenia antypolskiej kampanii propagandowej jest liczba karykatur dotyczących polskiej tematyki, zamieszczonych
11
Oleg Riabow, Obraz wraga w sowietskoj politiczeskoj karikaturie mieżwojennogo pierioda. Sluczaj Polszy, w: Polacy i Rosjanie – przezwyciężanie uprzedzeń, red. Andrzej de Lazari, Tatiana Rongińska, Łódź 2006, s. 282.
28
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
w popularnym czasopiśmie humorystycznym „Krokodił”. Polska pod tym względem w latach dwudziestych i trzydziestych prawie nie ustępuje takim „rekinom”
świata kapitalistycznego, jak Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Japonia czy Stany Zjednoczone12.
Kolejną cechą charakterystyczną propagandy sowieckiej było niezwykle częste i dość umiejętne wykorzystanie hasła „polscy faszyści” w stosunku do kół rządzących II Rzeczypospolitej. Dziś trudno w to uwierzyć, ale do charakterystyki „polskiego faszyzmu” często wykorzystywano nawet symbol swastyki, mającej
tak mało wspólnego z II Rzecząpospolitą13. Nic zatem dziwnego, że z początkiem
wielkiej wojny ojczyźnianej ten obraz ohydnego agresora, Polaka faszysty logicznie nakładał się w świadomości milionów zwykłych mieszkańców ZSRS na obraz „Niemca faszysty”, jeszcze bardziej ohydnego i agresywnego. Krótki okres
współpracy polsko-sowieckiej (1941–1942) nie mógł zachwiać tym ugruntowanym stereotypem.
Okres wzmożonego terroru antypolskiego (1935–1938) i nadzwyczaj intensywnej kampanii kształtowania w społeczeństwie sowieckim wrogiego obrazu Polski i Polaków doprowadził do prawie całkowitego wyniszczenia polskiej elity komunistycznej w ZSRR. Zginęli przywódcy Polskiej Partii Komunistycznej: Julian
Leszczyński-Leński, Adam Warski, główny architekt polskiej autonomii socjalistycznej Tomasz Dąbal. Przeżyli nieliczni. Z ocalałych wymienić można jedynie
żonę „żelaznego Feliksa” Zofię Dzierżyńską, marszałka Konstantego Rokossowskiego (po prawie trzyletniej okrutnej odsiadce w obozie) i osławionego Andreja Wyszynskiego.
Bękart układu wersalskiego: lata wojny
Użyte przez Wiaczesława Mołotowa na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRS określenie „potworny bękart układu wersalskiego” już wcześniej na trwałe weszło do
arsenału sowieckiej propagandy14. Wykonując zadanie partii, armia zawodowych
propagandystów: dziennikarzy, pisarzy, filmowców, malarzy i innych pracowników tak zwanego frontu ideologicznego, aktywnie włączyła się w proces oczerniania wszystkiego co polskie, w proces jeszcze głębszego ugruntowywania w świadomości własnego narodu negatywnego obrazu Polski i Polaków.
Lata drugiej wojny światowej, mimo krótkiego okresu odprężenia, przyniosły
nasilenie tego procesu. Agresji ZSRS na Polskę towarzyszyła niezwykle intensywna
kampania propagandowa. 14 września 1939 roku, trzy dni przed napaścią na Polskę, „Prawda” zamieściła artykuł redakcyjny omawiający podstawy polityki ZSRS
12
13
14
А. Gołubiew, Mieżwojennaja Ewropa głazami sowietskoj karikatury, „Ewropa”, 2003, nr 36.
„Rewizor” 1930, nr 27–28.
„Prawda”, 1 listopada 1939.
3. Stalin i Katyń
59
Oczywiście nic się nie zmieniło po podpisaniu układu Sikorski-Majski w lipcu
1941 roku, kiedy rozpoczął się okres krótkotrwałej współpracy polsko-sowieckiej.
Wypracowany w latach 1940–1941 system ukrywania losu, jaki spotkał polskich
jeńców, został udoskonalony i wydawało się, że działał bez zarzutu w stosunkach
z polską ambasadą w Moskwie w latach 1941–1942.
„Broń katyńska”
Akcja likwidacji polskich oficerów prawdopodobnie była przeprowadzana jeśli
nie w ścisłej współpracy z III Rzeszą, to przy milczącym poparciu i zrozumieniu
ze strony niemieckiego sojusznika. Dowodów kooperacji na razie jest niewiele,
jednak już te nieliczne ujawnione fakty potwierdzają tę tezę. Niemcy na przykład
skierowali do Moskwy spis adresów oficerów stale mieszkających w niemieckiej
strefie okupacyjnej, którzy trafili do niewoli sowieckiej, a także kompletną listę
adresów rodzin generałów przetrzymywanych w tej niewoli86.
Los polskich oficerów prawdopodobnie był znany w Berlinie jeszcze przed napadem III Rzeszy na Związek Sowiecki, jednak Goebbels zdecydował się wykorzystać tę wiedzę w wojnie propagandowej dopiero na początku roku 1943. Przebieg
wojny sowiecko-niemieckiej w latach 1941–1943 był dla III Rzeszy tak zadowalający, że wykorzystanie karty katyńskiej wydawało się Niemcom po prostu zbędne. Dopiero Stalingrad i poważny kryzys w prowadzeniu wojny zmusiły kierownictwo faszystowskich Niemiec do użycia „broni katyńskiej”. Wczesną wiosną
1943 roku, po kolejnych porażkach na wschodzie i na zachodzie, Niemcy przystąpiły do „wojny totalnej” i aby uniknąć porażki, nie cofały się przed niczym.
Sprawa Katynia mogła się stać skuteczną bronią ideologiczną, zdolną zniszczyć
podstawy sojuszu polsko-sowieckiego i nawet wywołać poważny kryzys w koalicji antyhitlerowskiej.
Nie bez racji Goebbels i jego współpracownicy uważali, że Katyń jest w stanie
wywrzeć realny wpływ na bieg wojny. Niewątpliwie rozumiał to również Stalin,
który do perfekcji opanował sztukę prowokacji politycznej. Niemiecka kampania katyńska, mimo całej jej skuteczności, nie uwzględniała jednak kilku bardzo
istotnych szczegółów. Po pierwsze, nikt w koalicji antyhitlerowskiej, poza częścią polskiego obozu londyńskiego, nie był zainteresowany ujawnieniem prawdy o Katyniu, po drugie, po tylu znanych światu aktach barbarzyństwa ze strony III Rzeszy trudno było uwierzyć, że któryś z przeciwników Hitlera jest zdolny
do podobnie potwornej zbrodni. I po trzecie, hitlerowcy nie uwzględnili, że sowieccy specjaliści od propagandy są równie doskonałymi mistrzami prowokacji
politycznej i fałszerstw jak ich niemieccy koledzy po fachu.
86
Inessa Jażborowska, Anatolij Jabłokow, Walentina Parsadanowa, dz. cyt., s. 123.
60
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
Zadziwiające, ale te same czynniki zostały zignorowane przez dowódców Polski podziemnej podejmujących decyzję o rozpoczęciu powstania. W Warszawie
nie brano pod uwagę, że Związek Sowiecki jest zdolny do popełniania wcale nie
mniejszych zbrodni niż faszyści. Trudno było uwierzyć, że przywódcy sowieccy – w imię doraźnych celów politycznych – mogą dopuścić do zniszczenia
polskiej stolicy i śmierci setek tysięcy jej mieszkańców, a także w to, że „sojusznik naszych sojuszników” może oskarżyć powstańców o współpracę z III Rzeszą, że możliwa jest zagłada Warszawy na oczach świata i przy biernej postawie sojuszników.
Sprawa katyńska była jednym z rzadkich wypadków w historii drugiej wojny
światowej, kiedy Niemcy rzeczywiście szczerze pragnęli, naturalnie w imię doraźnych celów politycznych, aby wyniki pracy międzynarodowej komisji ekspertów
ujawniły prawdę. Kierownictwo III Rzeszy za pośrednictwem krajów neutralnych
zaproponowało rządowi londyńskiemu, by jego przedstawiciele byli obecni podczas ekshumacji. Rozpatrywano nawet możliwość zaproszenia do Katynia, przy
współpracy Hiszpanii, generała Sikorskiego, gwarantując mu nietykalność87.
Ujawnienie przez Niemców prawdy o Katyniu pozwoliło im osiągnąć konkretny
sukces – zerwanie polsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych. Po wyprowadzeniu polskiej armii pod dowództwem generała Władysława Andersa z terytorium Związku Sowieckiego stosunki polsko-sowieckie nie były najlepsze. Sprawa katyńska jeszcze je pogorszyła. Stalin jednak nie od razu zdecydował się na
ich zerwanie. Z jednej strony był już gotów spisać londyńskich Polaków na straty i bez skrupułów przystąpić do komunizacji Polski. Z drugiej jednak zerwanie
z rządem londyńskim mogło poważnie zagrozić jedności całej koalicji antyhitlerowskiej. A to z kolei mogło mieć silny wpływ na przebieg wojny.
Zaniepokojona kryzysem katyńskim strona sowiecka wysłała pilną depeszę
do Aleksandra Bogomołowa, swego ambasadora w Londynie przy emigracyjnych rządach kilku krajów europejskich okupowanych przez armię niemiecką,
polecając mu w trybie pilnym sprawdzenie reakcji na tę sprawę rządów Czechosłowacji, Grecji i Jugosławii. Moskwa obawiała się, że w Londynie może powstać
swoisty wspólny antysowiecki front małych europejskich narodów. 18 kwietnia
Bogomołow skierował do Moskwy tajny raport na ten temat, uspokajając nieco
Stalina i jego otoczenie. Według jego informacji rządy małych państw europejskich nie mają zamiaru podnosić sprawy Katynia na arenie międzynarodowej.
Rząd Wielkiej Brytanii – pisał Bogomołow – robi wszystko, aby utrzymać londyńskich Polaków w ryzach i nie pozwala im prowadzić aktywnej kampanii antysowieckiej na temat Katynia i polskich granic na wschodzie88.
87
88
Czesław Madajczyk, Dramat katyński, Warszawa 1989, s. 144.
Albina Noskowa, dz. cyt., s. 100.
3. Stalin i Katyń
61
Najlepszą obroną jest atak
W tej skomplikowanej sytuacji Stalin wybrał jedyne i jak się później okazało,
słuszne z punktu widzenia kierownictwa sowieckiego rozwiązanie – zastosował
sprawdzoną metodę politycznej prowokacji i oskarżył rząd londyński o próbę porozumienia się z Niemcami. Nakazał przeprowadzenie potężnej akcji dezinformacyjnej, aby ukryć ślady tej potwornej zbrodni. Stalin i jego otoczenie spróbowali zrzucić swą winę za zabójstwo polskich oficerów na Niemców i w ten sposób
odsunąć groźbę zdemaskowania.
Wielka akcja dezinformacyjna ruszyła już 15 kwietnia 1943 roku, kilka tygodni po pojawieniu się pierwszych niemieckich informacji o mordzie katyńskim
i jeszcze zanim niemiecka kampania zdążyła nabrać rozmachu. 16 kwietnia sowiecka agencja informacyjna Sowinformbiuro opublikowała w „Prawdzie” i innych gazetach centralnych specjalne oświadczenie w tej sprawie. Niemieckie informacje o Katyniu napiętnowano jako „ohydne oszczerstwo”, „potworny wymysł”
i „podłe kłamstwo”89.
19 i 28 kwietnia opublikowano na temat Katynia artykuły w „Prawdzie”, 21 kwietnia w „Izwiestiach”. Sowinformbiuro i inne sowieckie agencje jako sprawców
zbrodni wskazały Niemców, w których ręce latem 1941 roku rzekomo dostali się
polscy oficerowie. 25 kwietnia w liście do Churchilla Stalin osobiście poinformował brytyjskiego przywódcę o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z polskim rządem w Londynie.
Plan kampanii dezinformacyjnej w sprawie katyńskiej został ułożony, jeszcze
zanim Armia Czerwona znów przejęła kontrolę nad terenami, gdzie przeprowadzano egzekucje. 22 września 1943 roku generał NKWD Gieorgij Aleksandrow
skierował na ręce sekretarza KC WKP(b), przewodniczącego Głównego Wydziału Politycznego Armii Czerwonej i kierownika agencji Sowinformbiuro Aleksandra Szczerbakowa raport, w którym czytamy:
Wojska sowieckie zbliżają się do lasu katyńskiego, gdzie wiosną 1943 roku Niemcy
w celach prowokacyjnych rozkopali mogiły oficerów polskich. W związku z tym, że
nasze oddziały znajdują się już 30–35 kilometrów od Katynia i możliwe, że wkrótce
wyzwolą ten rejon, należy już teraz poczynić odpowiednie kroki, aby ujawnić niemiecką prowokację. Należy od razu stworzyć specjalną komisję, do której trzeba włączyć
przedstawicieli Komisji Nadzwyczajnej (do spraw przestępstw niemieckich) i organów śledczych, i skierować ją w rejon działań wojennych. Komisja powinna natychmiast zabezpieczyć mogiły, zebrać niezbędne materiały, przesłuchać świadków itd.
89
„Prawda”, 16 kwietnia 1943.
62
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
Opublikowanie materiałów o wysokim poziomie redakcyjnym, demaskujących niemiecką prowokację może mieć bardzo duże znaczenie polityczne90.
Ten sporządzony w warunkach prawie polowych wiosną 1943 roku sowiecki
plan zafałszowania prawdy o wydarzeniach katyńskich nie uległ zmianie przez
następne pół wieku. Na jego realizację wydano ogromne środki, tysiące zawodowych propagandystów (nie tylko sowieckich) zaangażowano w uwiarygodnienie
i rozpowszechnienie kłamliwej wersji wydarzeń.
Wkrótce, już w kwietniu 1943 roku, strona sowiecka spróbowała wywrzeć nacisk na polski rząd w Londynie, aby ten odciął się od stanowiska Niemców i wydał
oficjalne oświadczenie, że zbrodnia katyńska nie została popełniona przez Sowietów91. Odmowę Polaków wykorzystano jako pretekst do spotęgowania kampanii
propagandowej, którą tym razem przeprowadzono pod hasłem „polscy współpracownicy Hitlera”92.
„Przeciw polskim współpracownikom Hitlera”, „Polska reakcja na służbie Hitlera”, „Wolna Polska piętnuje hitlerowskich kolaborantów” – to tylko niektóre z tytułów artykułów zamieszczonych w prasie sowieckiej w kwietniu 1943 roku93.
Jedną z czołowych ról w tej politycznej prowokacji Stalin powierzył polskim
komunistom, którzy chętnie dołączyli się do chóru sowieckich propagandystów.
Wanda Wasilewska pisała na łamach „Izwiestii”:
Rząd emigracyjny coraz bardziej przechodzi na pozycje prohitlerowskie, potajemne
nici, łączące niektórych z polskich działaczy w Nowym Jorku i Londynie z Berlinem,
stają się coraz bardziej widoczne.
Na cały świat rozpowszechniono informację, że w Związku Sowieckim bestialsko zamordowano tysiące polskich oficerów. Znalazły się mogiły, znaleziono świadków, dokumenty, nazwiska zabitych. Ale co tam mówić o nazwiskach zabitych, według ostatnich doniesień agencji informacyjnych hitlerowskich marionetek znaleziono
nawet sprawców zabójstwa – „bolszewicko-żydowskich komisarzy”, który przez dwa
lata cierpliwie ukrywali się na okupowanym terenie obwodu smoleńskiego, czekając,
kiedy wreszcie gestapo wpadnie na pomysł, aby ich aresztować. Zdawało się, że każdy Polak z pogardą odwróci się od kolejnej niemieckiej maskarady, od potwornego
widowiska, kiedy hitlerowscy oprawcy wyjmowali z mogił ciała swoich ofiar i przelewali nad nimi krokodyle łzy. Jednak nie. Polski rząd natychmiast zadecydował przyłączyć się do tej komedii94.
90
91
92
93
94
RAPHSP, 17-125-170, s. 103.
Janusz Zawodny, Katyń, Lublin 1989, s. 36.
„Prawda”, 28 kwietnia 1943.
„Prawda”, 28, 29, 30 kwietnia 1943.
„Izwiestija”, 28 kwietnia 1943.
3. Stalin i Katyń
63
Szczytem hipokryzji była akcja zbierania wśród polskiej ludności w ZSRS środków na kolumnę czołgów „Mściciele Katynia”. Z inicjatywą tą wystąpili polscy
komuniści, ale środki zbierano nie tylko wśród Polaków95.
Dość ciekawym aspektem tej wzmożonej propagandowej kampanii antypolskiej było przeciwstawianie tchórzliwych Polaków heroicznym Czechosłowakom. Obok artykułów oczerniających polski Londyn, w sowieckiej prasie
centralnej ukazywały się również te wychwalające heroizm żołnierzy czechosłowackiej dywizji pod dowództwem pułkownika Ludwika Swobody, który nieprzypadkowo w kwietniu 1943 roku otrzymał najwyższe odznaczenie w ZSRS –
Order Lenina96.
Obok niezwykle napastliwej sowieckiej kampanii propagandowej sytuację polskiego rządu komplikował stosunek Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych do
sprawy katyńskiej. Zarówno Churchill, jak i Roosevelt wywierali presję na rząd
Sikorskiego, aby ten uznał Katyń za prowokację hitlerowską mającą na celu złamanie jedności sojuszników. Churchill i minister spraw zagranicznych Anthony Eden w swych wystąpieniach w Izbie Gmin podkreślali, że wierzą Stalinowi,
a nie Niemcom, że sprawę katyńską niemiecka propaganda chce wykorzystać do
skompromitowania sowieckiego sojusznika.
Wystąpienie Churchilla natychmiast zostało wykorzystane przez propagandę sowiecką. W Moskwie w dużym nakładzie wydano broszurę W imię prawdy, w której autor (W. Lwowskij – prawdopodobne pseudonim Sołomona Lozowskiego) kilkakrotnie cytuje wypowiedzi Churchilla w Izbie Gmin na temat
Katynia97.
Pod presją Churchilla i Roosevelta generał Sikorski zdecydował się zrezygnować z wniosku do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o wyjaśnienie sprawy katyńskiej. Konflikt polsko-sowiecki próbowano rozwiązać polubownie. Stalin jednak już wyczuł słabość swych zachodnich sojuszników gotowych poświęcić
Polskę w imię jedności koalicji antyhitlerowskiej. 26 kwietnia ambasadorowi Polski w Rosji Tadeuszowi Romerowi wręczono notę rządu sowieckiego o zerwaniu
stosunków dyplomatycznych.
Katyń jednoznacznie uzmysłowił Stalinowi, że Polska jest już w jego strefie
wpływów, że nikt w Waszyngtonie czy Londynie nie będzie narażał stosunków
z ZSRS, aby bronić interesów Polski. Katyń stał się więc katalizatorem tragedii Powstania Warszawskiego, pomostem, na którym Stalin mógł budować swą kolejną
prowokację polityczną. Latem 1944 roku przyszła kolej na polską stolicę i jej mieszkańców – stali się pionkiem w diabelskiej grze sowieckiego przywódcy.
95
96
97
Centralne Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (dalej CPAFR) 6646-1-77, s. 15.
„Prawda”, 30 kwietnia 1943.
Tamże, s. 5.
64
I. Druga wojna światowa: komunizm i polskość...
Dezinformacja
Tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren lasu katyńskiego, we wrześniu
1943 roku, sowiecka kampania dezinformacyjna rozgorzała z nową siłą. W NKWD
opracowano szczegółowy plan działań w sprawie katyńskiej. Jego głównym elementem było przygotowanie „Odezwy do narodu polskiego” podpisanej przez
niemal wszystkich żołnierzy polskiej armii w ZSRS. Odezwa w ostrych słowach
obwiniała Niemców o popełnienie zbrodni katyńskiej i nazywała tych wszystkich, którzy uwierzyli niemieckim „bredniom”, „niemieckimi pachołkami”. Drugim punktem planu było rozpoczęcie zbierania pieniędzy wśród polskiej ludności
w ZSRS i żołnierzy polskich na budowę pomnika ofiar „hitlerowskiej zbrodni”. Zaplanowano także regularne odprawianie katolickich mszy żałobnych na
mogiłach katyńskich dla żołnierzy armii generała Berlinga przed wyruszeniem
na front98.
Dokument ten zatwierdził sam Wiaczesław Mołotow, który napisał: „Uważam tę propozycję za słuszną. Do odezwy proszę jedynie włączyć opis całej historii sprawy katyńskiej”99.
Kilka miesięcy (od września do grudnia 1943 roku) zajęło specjalnym oddziałom NKWD ponowne przygotowanie rozkopanych przez Niemców mogił do prac
nowej międzynarodowej komisji ekspertów, która na zamówienie Stalina miała
obarczyć Niemców winą za zabójstwo polskich oficerów.
NKWD gruntownie przekopało wszystkie mogiły, zmieniło lokalizację kilku
z nich, usunęło liczne dowody świadczące o tym, że egzekucje odbyły się wiosną
1940 roku. Próbowano sztucznie „odmłodzić” zwłoki oficerów. Do kieszeni rozstrzelanych wkładano wycinki z sowieckich gazet z 1941 roku, różne przedmioty wyprodukowane po kwietniu i maju 1940 roku i inne dowody rzekomej niemieckiej winy za zbrodnie. Prace ekshumacyjne nowej komisji trwały stosunkowo
krótko, bo od 16 do 23 stycznia. Ich wniosek był jednoznaczny: polskich oficerów
zabili Niemcy latem 1941 roku.
Zapewne część osób (a może nawet wszyscy) włączonych w skład komisji nie
została poinformowana, że uczestniczą w wielkiej mistyfikacji, że są tylko trybikami w potężnej machinie dezinformacyjnej Stalina. Sprawnie wykonywali powierzone im przez partię zadania. Po powrocie z Katynia, 29 stycznia 1943 roku,
generał Aleksandr Gundorow100, przewodniczący Komitetu Wszechsłowiańskiego,
98
RAPHSP, 177-125-250, s. 35–36.
Tamże.
100
Aleksandr Gundorow (1895–1973) pochodził ze znanej rodziny arystokratycznej, co prawdopodobnie przesądziło o jego włączeniu w skład komisji Burdenki. Generał dywizji wojsk saperskich (1940). W roku 1937 – apogeum czystek stalinowskich – został mianowany szefem Akademii
Wojskowej Wojsk Saperskich im. Kujbyszewa. Od roku 1942 przewodniczący Komitetu Wszechsłowiańskiego.
99
3. Polska „lubelska”...
123
obrócą w ruiny, ludność wystawią na zagładę. Wywiozą wszelkie najcenniejsze dobro
i obrócą w perzynę wszystko, co pozostawią za sobą113.
Oczywiście polscy komuniści w ZSRS mieli stosunkowo ograniczone pole
manewru. Metody i praktyka ich propagandy były prawie żywcem wzięte z wzorów sowieckich. Proces kształtowania się tej propagandy przebiegał pod czujnym okiem NKWD, które starannie pilnowało jej czystości ideologicznej. Jednak
nawet w warunkach tak ostrej kontroli polscy sojusznicy Stalina mieli na swym
podwórku odrobinę więcej wolności od swych sowieckich kolegów. Ta odrobina
swobody była czasem wykorzystywana w bardzo specyficzny sposób.
Polscy komuniści wypracowywali swoją linię z gorliwością neofitów. Strach
przed ewentualnymi karami, pamięć o niedawnych represjach w latach trzydziestych, kiedy zniszczono całe kierownictwo Komunistycznej Partii Polski, skłaniały ocalałych KPP-owców do stania się uczniami, którzy przerastają swych sowieckich mistrzów, i czasem działali ryzykownie, dążąc do wyprzedzenia w kampanii
ideologicznej komunistów sowieckich. Polscy komuniści mieli więcej „wolności”
od swoich sowieckich towarzyszy, ale tak się bali Stalina, że próbowali stać się
bardziej papiescy niż sam papież. Tak się stało i z Powstaniem Warszawskim.
Cała sprawa zapewne przekonała Stalina, że ma do czynienia z działaczami
mało doświadczonymi w wielkiej polityce. I że choć całkowicie uzależnieni od
Moskwy, nie rozumieją sowieckich zasad gry. A nawet niekiedy próbują prowadzić w niektórych dziedzinach własną politykę, która nie we wszystkim się zgadza z ideologicznymi wytycznymi KC WKP(b). Stalin prawdopodobnie wtedy
ostatecznie się przekonał, że Polakom komunistom ufać można jedynie w ograniczonym zakresie. Zbyt łatwo ulegają oni iluzjom idealistycznym.
Oszukany sojusznik Kremla?
A jednak, mimo tych wszystkich wątpliwości, na Kremlu zadecydowano nie przeszkadzać „lubelskim Polakom” w prowadzeniu krzykliwej propagandy na temat
powstania, która nieco różniła się od oficjalnej linii politycznej w tej sprawie kierownictwa ZSRS. Działo się tak, chociaż stosunki między sowieckimi i polskimi
komunistami nie były przecież równoprawne. Wystarczyłoby jedno „warknięcie”
Moskwy, by Polacy musieli się podporządkować. Międzynarodowy ruch komunistyczny znajdował się pod czujnym nadzorem NKWD, które surowo karało „towarzyszy zagranicznych” za każde prawdziwe i potencjalne nieposłuszeństwo.
113
W tłumaczeniu na rosyjski (które przeczytał Stalin) tekst tej audycji brzmiał jeszcze bardziej
zachęcająco do walki: „Warszawiacy, do walki! Do walki, aby ratować wasze domy, maszyny waszych
zakładów, majątek naszej stolicy, nasze życie i wolność! Wy jesteście awangardą naszego kraju, wysuniętą na pierwszą linię, wy jesteście oddziałem naszego wojska” (RAPHSP, 17-125-243, s. 16).
124
II. Zatrzymana ofensywa
W tych warunkach przyzwolenie Moskwy na trochę odmienne traktowanie powstania przez obóz PKWN nie było niczym innym jak świadomym manewrem
Stalina. Kolejnym krokiem, aby pokazać zachodnim sojusznikom i polskiej opinii publicznej, że PKWN nie jest marionetką Kremla. Przecież prowadzi własną
politykę, która nie w każdym punkcie zgadza się z polityką Moskwy. Wygląda
więc na to, że Antoni Przygoński, który rozdział swej książki o Powstaniu Warszawskim poświęcony stosunkowi PKWN do powstania zatytułował „Oszukany
sojusznik”, trafił w samo sedno114.
Stalin, początkowo oburzony działaniami swych polskich „sojuszników”, po
dochodzeniu w sprawie wpływu komunistów na wywołanie Powstania Warszawskiego zauważył możliwość wykorzystania odrębnego stanowiska „Polski lubelskiej” do dezinformowania zachodnich aliantów. Na Kremlu również na serio
rozpatrywano wariant, aby przyjąć linię komunistycznego sojusznika i potraktować powstanie jak wspólną akcję zarówno londyńskich, jak i lubelskich Polaków. To najprawdopodobniej te wahania Moskwy były powodem wydania marszałkom Żukowowi i Rokossowskiemu rozkazu opracowania nowej koncepcji
zdobycia Warszawy.
Za przejaw taktyki okłamywania zarówno przeciwników, jak i sojuszników
można uznać zdarzenie z 6 sierpnia na spotkaniu z delegacjami PKWN i rządu londyńskiego. Stalin obiecał wówczas rychłą pomoc dla walczącej Warszawy.
Oczywiście w żadnym wypadku nie miał zamiaru jej udzielić. Pomoc ta nadeszła
dopiero w drugiej połowie września na wyraźne życzenie sojuszników zachodnich, a nie w związku z nieśmiałymi prośbami komunistów polskich.
To właśnie stosunek do Powstania Warszawskiego stał się zarzewiem konfliktu między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a rządem sowieckim.
Nie był to konflikt na miarę konfliktu Moskwa – polski Londyn, ale jednak była
to sprzeczność, która w późniejszym okresie doprowadziła do podziału w PZPR
i do represji wobec Władysława Gomułki oraz jego zwolenników. Stalin wykorzystał potem te różnice do skuteczniejszej komunizacji Polski.
Część polskich komunistów brała udział w tej grze świadomie. Świadczy o tym
fakt, że „partyjny beton”, grupa polskich komunistów w Moskwie uważających
się za prawdziwych bolszewików uznała stanowisko PKWN wobec powstania
za zdradę i skierowała do najwyższych władz partyjnych odpowiednią skargę.
Na prawicowe odchylenia w PPR skarżyła się do niedawnego przewodniczącego
Międzynarodówki Komunistycznej Georgi Dymitrowa i do Komitetu Centralnego WKP(b) Zofia Dzierżyńska. Zarzuciła kierownictwu PKWN niedocenianie
roli Armii Czerwonej w wyzwoleniu Polski i wyolbrzymianie roli polskiej armii115.
Dzierżyńska dostrzegła w działalności PPR niebezpieczną tendencję odchyleń
nacjonalistyczno-oportunistycznych i próbę pojednania z obozem londyńskim.
114
115
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 284.
RAPHSP, 17-128-712, s. 65–72.
3. Polska „lubelska”...
125
Nie wahała się nawet sugerować, że w środowisku komunistów polskich działa
„piąta kolumna”, która sabotuje proces komunizacji Polski116.
Zarzuty Dzierżyńskiej zostawiono bez odpowiedzi, co może jedynie potwierdzać tezę, że na podobne „prawicowe odchylenia” w PPR było przyzwolenie najwyższych władz partyjnych ZSRS.
Mimo wszystko wielu PPR-owców zapewne zupełnie nie uświadamiało sobie
gry politycznej kierownictwa PKWN i jego moskiewskich mocodawców. Dla nich
niesienie skutecznej pomocy dla Powstania Warszawskiego było szansą swego
uwiarygodnienia w społeczeństwie polskim, pokazania, że mimo dzielących ich
z obozem londyńskim różnic, dobro ojczyzny, o którą można walczyć wspólnie,
jest dla nich wartością nadrzędną.
Pierwsza reakcja komunistów polskich na wybuch powstania przypomina reakcję człowieka okradzionego z dzieła życia. 15 sierpnia w Lublinie odbyła się sesja Krajowej Rady Narodowej. W przyjętym postanowieniu wzywa się wszystkich Polaków do jedności, a armię polską do wyzwolenia stolicy kraju117. Nie ma
w tej uchwale tak ostrych sformułowań, jak w komentarzach „Prawdy” na temat
powstania, która w tym samym czasie pisała, że ofiara krwi warszawiaków „służy tylko politycznym spekulantom z londyńskiej emigracji”, że „klice Sosnkowskiego przydałaby się odrobina przyzwoitości i zdrowego rozsądku”118.
O powstaniu na sesji prawie nie mówiono. Prawdopodobnie oczekiwano na
ewentualne wskazówki z Moskwy. Po pierwotnym osłupieniu nadeszła chwila
refleksji. Wkrótce, 20 sierpnia, regionalna konferencja PPR w Lublinie uchwaliła specjalną rezolucję w sprawie Warszawy, wciąż nie we wszystkim zgadzającą się z oficjalną polityką Kremla. Obok obowiązkowych ostrych uwag krytycznych pod adresem rządu londyńskiego i AK znajdujemy tam wyrazy hołdu
i uznania dla szeregowych powstańców warszawskich oraz wezwanie do organizowania komitetów pomocy Warszawie na terenach kontrolowanych przez Armię Czerwoną i PKWN119.
W jakim stopniu samodzielna była ta reakcja Polski lubelskiej na powstanie?
Kreml w tym wypadku prawdopodobnie nie dyrygował, lecz jedynie przyglądał
się, choć polscy komuniści odważyli się na zajęcie samodzielnego stanowiska
wobec Powstania Warszawskiego. Nie było ono sprzeczne ze stanowiskiem Moskwy, lecz jedynie nieco różniło się w kwestiach drugorzędnych. To samo można powiedzieć o stanowisku dowództwa promoskiewskiego polskiego wojska,
z generałem Berlingiem na czele, który nieco wyprzedzając swych sowieckich
mocodawców, już 13 sierpnia wydał słynny rozkaz nr 6 mówiący o niechybnych
116
Tamże, s. 66.
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 50.
118
„Prawda”, 19 sierpnia 1944.
119
Stanisław Janczyński, Stanowisko ZSRR i PKWN wobec powstania warszawskiego, w: W pięćdziesiątą rocznicę powstania warszawskiego. Materiały z sympozjum naukowego, Słupsk 1995,
s. 60.
117
126
II. Zatrzymana ofensywa
decydujących walkach o Warszawę i wzywający „polskich żołnierzy do zdecydowanego szturmu stolicy”120.
Na początku września do Lublina przybyła przywódczyni komunistów polskich Wanda Wasilewska, która cieszyła się pełnym osobistym zaufaniem Stalina
i w której wielu widziało przyszłego „polskiego Stalina w spódnicy”. Jej rozmowy z generałem Nikołajem Bułganinem, specjalnym przedstawicielem ZSRS przy
PKWN, miały ogromny wpływ na dalszy bieg wydarzeń. Bułganin, jak twierdzi
Wasilewska, zapewnił ją, że Armia Czerwona otrzymała rozkaz wyzwolenia polskiej stolicy i że Moskwa akceptuje stanowisko PKWN wobec powstania121.
6 września aspirująca do roli Joanny d’Arc polskiej lewicy Wanda Wasilewska
wystąpiła w sprawie Powstania Warszawskiego i stosunków z obozem londyńskim na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR. Z jej sprawozdania wynikało,
że Stalin, mimo negatywnego nastawienia do obozu londyńskiego, zdecydował
się na szturm do polskiej stolicy. Pierwszoplanową rolę w tym natarciu miała odgrywać 1. Armia Wojska Polskiego pod dowództwem Berlinga. Wasilewska zapewniła uczestników posiedzenia, że lada dzień Warszawa będzie wyzwolona
i PKWN wkrótce zmieni swą lubelską siedzibę na warszawską122.
Zamiaru takiego Stalin oczywiście nie miał. Można się zastanawiać, czy był
to kolejny jego krok, by przedłużyć agonię Powstania Warszawskiego i jeszcze
bardziej osłabić AK? Czy rzeczywiście posłużył się on polskimi komunistami
jako narzędziem w swojej kolejnej prowokacji? Na razie są to pytania bez odpowiedzi.
Bez wątpienia jednak wobec komunistów polskich Stalin stosował podobną
taktykę zwodzenia i kłamstwa, jak wobec swych sojuszników zachodnich. Jednak było to kłamstwo trochę innego rodzaju. Stalin w swych rozmowach z działaczami Polski lubelskiej nigdy nie mówił, że świadomie odmawia Warszawie
pomocy. Na odwrót, wielokrotnie twierdził, że robi, co może, aby pomóc walczącej polskiej stolicy, ale jego możliwości są ograniczone, że jest to zadanie bardzo trudne do zrealizowania. Jak przyznaje Władysław Gomułka, „wyzwolenie
i uratowanie Warszawy leżało w zasięgu możliwości Armii Czerwonej, chociaż
być może musiałaby ona zapłacić za to wysoką cenę. Lecz czy rodzące się nowe
stosunki przyjaźni między naszymi narodami, o co zabiegał PKWN, niewarte
były tej ceny? Stalin jednak – jak widać – był innego zdania”123. Od samego początku uważał powstanie w Warszawie za akcję wyraźnie antysowiecką, za „warszawską awanturę”124.
O znaczeniu, jakie nadawano w Moskwie obozowi PKWN, wyraźnie świadczy
to, że prawie wszystkie decyzje dotyczące udzielenia pomocy Polsce podejmował
120
121
122
123
124
„Rzeczpospolita”, 15 sierpnia 1944.
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 53.
Tamże.
Tamże, s. 425, relacja Władysława Gomułki z 20 września 1980.
Mocarstwa wobec powstania..., dz. cyt., s. 322.
3. Polska „lubelska”...
127
osobiście Stalin. Jego podpis widnieje na dokumencie z 12 sierpnia 1944 roku, nakazującym marszałkowi Żukowowi wydzielenie PKWN tysiąca ton ziarna na potrzeby polskiej administracji. Wkrótce Stalin podpisał inny rozkaz, nakazujący
Bułganinowi przekazać PKWN 500 amerykańskich samochodów marki „Willis”,
350 motocykli i 430 ciężarówek125.
Po zajęciu Pragi przez wojska marszałka Rokossowskiego i po rozpoczęciu
operacji desantowej w Warszawie wśród działaczy PKWN zapanowało przekonanie, że Armia Czerwona i 1. Armia Wojska Polskiego przystąpią do zdecydowanego szturmu do polskiej stolicy. Niektórzy nawet zaczęli się pakować,
myśląc o przeprowadzce PKWN do Warszawy. Generał Rola-Żymierski poinformował kierownictwo PKWN, że wyjeżdża do sztabu marszałka Rokossowskiego w celu koordynowania polsko-sowieckich wysiłków przyjścia z pomocą
walczącej Warszawie. 13 września 1944 roku PKWN wydał odezwę „Do Walczącej Warszawy! Do wszystkich bojowników Warszawy! Do ludności stolicy!”,
w której czytamy:
Chwila wyzwolenia bohaterskiej stolicy jest bliska (...) Skończą się wasze męki i cierpienia. Zapłacą Niemcy drogo za krew przelaną i ruiny Warszawy (...) Cały naród polski jest z wami w waszej ofiarnej walce z najeźdźcą niemieckim. Toczy się nad Wisłą
decydujący bój. Pomoc nadchodzi. Wytężcie wszystkie swe siły! Wytrwajcie!126
Nie wiadomo, czy była to prywatna gra członków PKWN, którzy na własną
rękę wyszli z inicjatywą rozpowszechniania informacji o „ludowym charakterze
powstania”, o tym, że osiągnęło ono tak wielki rozmach i tak długo trwa wbrew
woli i planom kierownictwa AK i rządu w Londynie. Głoszono, że czynny udział
w powstaniu biorą organizacje „demokratyczne”, w tym PPR i Armia Ludowa,
że kierownictwo powstania wymyka się z rąk AK, że delegatura rządu i dowództwo AK są w izolacji127.
O istniejących rozbieżnościach w traktowaniu Powstania Warszawskiego (pozorowanych czy prawdziwych) między rządem ZSRS i polskimi komunistami
świadczy również raport kierownictwa PPR z Warszawy, zawierający kompletnie nieprawdziwy obraz powstania. Przywiozły go wysłanniczki kierownictwa
PPR i dowództwa AL – Helena Jaworska i Janina Balcerak, które dotarły do Lublina 12 września, w momencie kiedy walki o Pragę były jeszcze w toku. Protokół
z przesłuchania łączniczek powstańczych został natychmiast przetłumaczony na
język rosyjski i trafił na Kreml. Miał on niewątpliwie wpływ na zmianę stosunku Stalina i jego otoczenia do powstańców128.
125
126
127
128
RAPHSP, 68-1-68, s. 82–83.
„Codzienny Biuletyn Informacyjny”, nr 55, 14 września 1944, s. 1.
Stanisław Janczyński, Stanowisko ZSRR i PKWN..., dz. cyt., s. 62.
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 286.
128
II. Zatrzymana ofensywa
Obraz wyłaniający się z tego raportu był dziwaczny. Na specjalnie zwołanej
w Lublinie konferencji prasowej porucznik „Ewa” (Janina Balcerak) powiedziała, że kierownictwo powstania znajduje się wspólnie w rękach Armii Krajowej
i Armii Ludowej, że 28 sierpnia zostało utworzone wspólne dowództwo. Według
Balcerak do Armii Ludowej w Warszawie zgłosiły się tysiące ochotników, w tym
sporo byłych żołnierzy AK, że na AL spoczywał główny ciężar walk na Starym
Mieście i w niektórych innych rejonach polskiej stolicy129.
Do Moskwy została również przekazana zupełnie fałszywa informacja o tym,
że w powstaniu biorą udział porównywalne liczebnie oddziały Armii Krajowej
i Armii Ludowej: 7000 AK-owców i 4000 AL-owców, że poza kierownictwem
powstania i korpusem oficerskim AK przeważająca większość szeregowych
żołnierzy i młodszych oficerów uznaje PKWN i nie jest wrogo nastawiona do
Związku Sowieckiego i Armii Czerwonej. Moskwa usłyszała od polskich komunistów, że wyraźnie obniżył się autorytet kierowników powstania, w szczególności jego naczelnego dowódcy generała Tadeusza Bora-Komorowskiego,
że większość powstańców przekonała się o „zdradzieckiej roli” swych dowódców. Innymi słowy, fałszywe raporty komunistycznych emisariuszy z Warszawy przyczyniły się do utwierdzenia Stalina w przekonaniu, że trwające powstanie sprzyja osiągnięciu jego podstawowych celów politycznych: osłabieniu AK
i podziemnego państwa polskiego oraz wzmocnieniu wpływów jego polskich
„sprzymierzeńców”130.
15 września na posiedzeniu PKWN w Lublinie głównodowodzący prokomunistycznego Wojska Polskiego generał Michał Rola-Żymierski powiedział:
Wszystkie organizacje, a więc Armia Ludowa, Armia Krajowa, Korpus Bezpieczeństwa
walczą dziś razem. Stanowiska, jakie zajmowały one poprzednio, w momencie walki
o Warszawę odsunięto na plan dalszy. Natomiast cała Warszawa potępia generała „Bora”.
Potępiamy „Bora”, mówią walczący, za decyzję wywołania powstania, za te okoliczności, które się wytworzyły w związku z nieskoordynowanym działaniem. Ale kiedy stał
się fakt dokonany, to my się bijemy. Taka jest ogólna opinia wśród powstańców131.
Czy w Moskwie podobne stanowisko przywódców PKWN mogło być odebrane jako wyzwanie? Raczej nie. Była to ta odrobina samodzielności dla polskich
komunistów i dla ich sprzymierzeńców, na którą Moskwa im pozwalała.
Ale czasem PKWN-owcy przekraczali ramy wyznaczone przez Moskwę. W połowie września na przykład pojawił się słynny rozkaz nr 25 naczelnego dowództwa 1. Armii Wojska Polskiego o wyzwoleniu Warszawy. Generał Zygmunt Berling w tym rozkazie zwracał się do swych żołnierzy:
129
130
131
RAPHSP, 17-128-712, s. 59.
Russkij archiw..., dz. cyt., s. 252.
Międzynarodowe aspekty Powstania Warszawskiego..., dz. cyt., s. 235.
3. Polska „lubelska”...
129
W Warszawie walczą wszyscy. Walczy Armia Ludowa, Armia Krajowa, Korpus Bezpieczeństwa, walczą mężczyźni i kobiety, starcy i dzieci. Walczą i gorzko potępiają rząd
londyński za to przedwczesne powstanie (...) Rozkazuję: Oddziałom Wojska Polskiego walczącym o Warszawę wytężyć wszystkie siły dla jej wyzwolenia, dla wyzwolenia
resztek naszej ojczyzny132.
Reprymenda
W Moskwie te nowe posunięcia polskich sojuszników Kremla obserwowano z coraz większym niepokojem. W opinii kierownictwa sowieckiego Polska lubelska
poszła za daleko w swoim poparciu dla Powstania Warszawskiego. Możemy przypuszczać, że Polacy lubelscy wzięli za dobrą monetę cyniczną grę Stalina, który
pozorował próby przyjścia Warszawie z odsieczą, i wysunęli się zbytnio przed
szereg. Stalin nie ukrywał swego zdenerwowania z tego powodu. Reakcja Kremla
była natychmiastowa. 22 września pełniącego obowiązki przedstawiciela PKWN
w Moskwie Stefana Jędrychowskiego wezwał do siebie komisarz Wiaczesław Mołotow. W ostrej formie wyraził swe oburzenie w związku z zatrzymaniem przez
sowiecką cenzurę wojskową szeregu materiałów informacyjnych PKWN w sprawie Warszawy. Mołotow przypomniał Jędrychowskiemu, że sowiecka wersja wydarzeń warszawskich pozostaje bez zmian, że propaganda PKWN nie ma prawa
traktować powstania inaczej. Pomoc, której Armia Czerwona w drugiej połowie
września udzieliła powstańcom, Mołotow nazwał ustępstwem na rzecz sojuszników zachodnich, którzy w taką pomoc wierzą133. Jędrychowski później wspominał spotkanie i dyskusję, która wywiązała się między nimi na ten temat:
Ludowy Komisarz Mołotow zapytał z miejsca, czy znam ocenę wypadków w Warszawie
ze strony rządu sowieckiego (jako prowokację antysowiecką Armii Krajowej). Odpowiedziałem, że znam tę ocenę i że stosowano ją do pierwszej fazy powstania warszawskiego. Na to otrzymałem odpowiedź, że ocena nie uległa zmianie134.
Według Jędrychowskiego istniała rozbieżność między linią propagandy komunistów polskich a sowiecką propagandą w sprawie powstania i Mołotow specjalnie
go wezwał, aby skrytykować polskich „towarzyszy” i wskazać im ich miejsce
w szeregu.
Na polecenie Mołotowa moskiewskie przedstawicielstwo PKWN opracowało
specjalne wytyczne dla środków masowego przekazu PKWN w sprawie „odpowiedniego” traktowania powstania. Wytyczne po zatwierdzeniu przez sowieckie
132
133
134
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 306–307.
Tamże, s. 315–316.
Tamże, s. 315.
130
II. Zatrzymana ofensywa
kierownictwo miały być przekazane w teren. Był to dokument wyraźnie przygotowany według wskazówek Moskwy, korygujący wszystkie poprzednie błędy Polski lubelskiej, swym tonem i słownictwem prawie niczym nie odbiegający od podobnych dokumentów sowieckich. Czytamy w nim:
W toku powstania reakcyjne kierownictwo Armii Krajowej z generałem „Borem” na
czele, mając w swych rękach środki łączności, nie dało powstańcom możliwości nawiązania kontaktów z sojuszniczą Armią Czerwoną, dowództwem Wojska Polskiego
i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego, wykorzystując jednocześnie te środki
łączności dla kłamliwej prowokacyjnej propagandy przeciwko Związkowi Radzieckiemu, Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego i jedności narodów sprzymierzonych. Nie mając możliwości wykorzystania dla swych celów powstańczego sukcesu,
polski rząd emigracyjny i jego ekspozytura w Polsce, postanowiły wykorzystać porażki powstania, obwiniając Związek Radziecki o nieokazywanie powstańcom potrzebnej
pomocy i tym samym agitując przeciwko Związkowi Radzieckiemu wśród polskiego,
angielskiego i amerykańskiego społeczeństwa135.
Mimo posunięć „dyscyplinujących”, Stalin prawdopodobnie obawiał się, że dalsze ignorowanie sprawy pomocy dla powstania może doprowadzić do otwartego
konfliktu z całą Polską lubelską, która według danych wywiadu i innych przecieków informacyjnych, mimo zgodnego potępienia kierownictwa powstania i rządu londyńskiego, w głębi duszy była poruszona zrywem powstańczym warszawiaków oraz aktywnym uczestnictwem w walkach swych warszawskich towarzyszy
partyjnych i dążyła do uzyskania militarnego poparcia dla powstańców ze strony
Armii Czerwonej i 1. Armii Wojska Polskiego. Komuniści polscy na pewno byli
świadomi, że po wojnie będzie im o wiele trudniej mieszkać we własnym kraju,
a tym bardziej rządzić nim, w razie bezczynności lub zdrady w momencie nadzwyczajnego zrywu powstańczego narodu.
Stalin jednak nie zgodził się z PPR, że „uratowanie stolicy Polski od zagłady podniesie w oczach społeczeństwa polskiego prestiż ZSRS i jego armii, osłabi
wpływy obozu londyńskiego, odpowiedzialnego za wybuch powstania i wzmocni wpływy PKWN”136. Do Stalina nie przemawiała argumentacja komunistów
polskich wskazujących na ogólnonarodowy charakter powstania oraz na to, że
uczestniczą w nim wszystkie warstwy narodu. Na poparciu powstania Związek
Sowiecki mógłby jedynie skorzystać, twierdzili polscy towarzysze. Sowiecki przywódca miał jednak inne zdanie. Wolał postawić na wypróbowane metody: terror i masowe represje. Sentymenty i „zgniły liberalizm” przywódców Polski lubelskiej były mu zupełnie obce.
135
136
Tamże, s. 316.
Tamże, s. 414, relacja Władysława Gomułki.
3. Polska „lubelska”...
131
Polska lubelska, mimo swego współczucia dla losu powstańców i swej wiedzy na temat jego prawdziwego przebiegu, mimo przekonania, że pomoc Armii
Czerwonej dla Warszawy może znacznie zwiększyć popularność sprawy komunistycznej, nie odważyła się oczywiście na wejście w jakikolwiek spór ze Stalinem,
o otwartym konflikcie nie wspominając. Przed oczami mieli los towarzyszy partyjnych z KPP, którzy odważyli się na coś nieznacznie odbiegającego od generalnej linii Kominternu i zapłacili za to swoimi głowami, a ich partia, jako jedyna
w Międzynarodówce Komunistycznej, została rozwiązana i napiętnowana jako
partia zdrajców sprawy komunistycznej. Nie było w PPR odważnych, którzy zaryzykowaliby powtórzenie losu swych towarzyszy sprzed wojny.
Dla zewnętrznego obserwatora postępowanie Stalina wobec powstania mogło
się wydawać irracjonalne. Postępował nielogicznie nawet z punktu widzenia swoich sojuszników – komunistów polskich. Zamiast zjednania dla sprawy sowietyzacji Polski nowych sympatyków, odtrącił wielu, przestraszył innych, na długie
lata obciążył stosunki polsko-sowieckie wzajemną nieufnością. Ale taka już jest
logika dyktatora absolutnego. Strach i terror były najważniejszymi narzędziami
jego rządzenia własnym krajem. Teraz nadszedł czas na rządzenie w ten sam sposób częścią Europy. Nie chciał i prawdopodobnie nie umiałby on zmienić swoich metod i stylu rządzenia.
Z sowieckiego punktu widzenia Stalin i jego ekipa postępowali wobec powstania absolutnie racjonalnie i logicznie. Podobnie Stalin postąpił w roku 1937,
pozbawiając w przededniu wojny Armię Czerwoną jej najlepszych dowódców.
Osłabiło to wyraźnie Armię Czerwoną, stało się jedną z przyczyn licznych porażek jego armii w wojnie z Niemcami, ale paradoksalnie wzmocniło jego system, gdyż strachem udało się jeszcze bardziej zjednoczyć wokół siebie wiele milionów współpracowników zbrodni, sterroryzować innych, zrobić zakładnikami
systemu miliony zwykłych obywateli Związku Sowieckiego.
W wypadku Powstania Warszawskiego logika Stalina polegała na tym, że dążył on do jak największego podporządkowania sobie komunistów polskich, ich
ubezwłasnowolnienia, obawiał się ich zbytniej samodzielności, ich zbytniego zaangażowania się we wspólną walkę z AK, które mogło doprowadzić do pojawienia się wspólnego polskiego frontu wobec Moskwy. Wyraźnie chciał mieć w Polsce do czynienia ze słabymi sojusznikami, całkowicie zależnymi od Kremla. Ma
prawdopodobnie rację Władysław Gomułka, który w swych wspomnieniach, pisząc o Powstaniu Warszawskim, określił tę taktykę Stalina jako „grę pozorów”.
Czytamy u Gomułki:
Stalin zgadzał się, przyrzekał, ale jednocześnie wyraźnie zastrzegał, że sprawa jest niezwykle trudna, że nie sposób przewidzieć do końca biegu wydarzeń i że na działania
tego typu potrzeba czasu. Warszawę wyzwolimy – podkreślał Stalin – ale nie będzie
to tak prędko, jakby się chciało. Stalin był mistrzem w tego typu kombinacjach. Był
132
II. Zatrzymana ofensywa
też politykiem bezwzględnym w stosowaniu zasady: cel uświęca środki. Rozumiał, jak
wielką tragedią jest dla nas zagłada Warszawy, i dlatego zachowywał się wobec nas tak,
a nie inaczej. Ale czasami odsłaniał swe prawdziwe oblicze, np. wówczas, kiedy przypominał, ile to miast takich jak Warszawa zniszczyła wojna w ZSRR, ile to milionów
ludzi radzieckich zginęło, ilu żołnierzy Armii Czerwonej poległo. Stalin nie ukrywał
też swojej bezwzględnej wrogości wobec Armii Krajowej137.
137
Tamże, s. 424.
Część III
MOSKWA WOBEC POWSTANIA
WARSZAWSKIEGO
Rozdział 1. Mikołajczyk w Moskwie:
kwestia pomocy dla powstania
Scenariusze podporządkowania
W roku 1944 stało się jasne, że podporządkowanie Polski Związkowi Sowieckiemu w wyniku drugiej wojny światowej jest nieuniknione. Nie było tylko wiadomo, w jakim stopniu Polska będzie podporządkowana. Zarówno w Londynie, jak
i w Waszyngtonie zastanawiano się, jak daleko Stalin będzie chciał się posunąć.
Alianci liczyli na wariant później określany mianem „finlandyzacji”, czyli na zachowanie, przynajmniej w ograniczonym zakresie, suwerenności kraju.
Polska niewątpliwie zajmowała istotne miejsce w planach strategicznych Kremla. Był to jedyny kraj tego regionu, który miał za sobą wygraną wojnę z Rosją
Sowiecką, kraj, z którym Stalin w okresie międzywojennym musiał się liczyć.
II Rzeczpospolita w oczach przywódców sowieckich była realną siłą polityczną
i wojskową – na miarę europejską.
W Moskwie niewątpliwie wiedziano również, że mimo niemałych wysiłków
Międzynarodówki Komunistycznej, komunizm i jego ideologia były obce przeważającej części Polaków. Można było więc sądzić, że Stalin, uznając wyjątkową
rolę Polski, zgodzi się na jedynie powierzchowną jej sowietyzację i zrezygnuje
z represji na dużą skalę według scenariusza i tradycji sowieckich.
Można zarysować kilka scenariuszy możliwych dalszych rozwiązań „sprawy
polskiej”:
1. Całkowita komunizacja i wasalizacja Polski, pozbawienie jej suwerenności
i powszechne represje wobec przeciwników „władzy ludowej”.
2. Odłożona w czasie wasalizacja – komunizacja według scenariusza czechosłowackiego.
3. Finlandyzacja – stworzenie w Polsce przyjaznego wobec ZSRS koalicyjnego rządu, tylko częściowo podporządkowanego Moskwie, przy zachowaniu
elementów społeczeństwa demokratycznego w życiu wewnętrznym kraju.
Czwartą możliwość, cel działań rządu londyńskiego, czyli utworzenie w Polsce
całkowicie suwerennego rządu, prowadzącego niezależną politykę i kierującego się
wyłącznie polskim interesem narodowym, trzeba uznać za zupełnie nierealną.
Po dokonaniu czwartego rozbioru Polski we wrześniu 1939 roku Stalin i ludzie
z jego najbliższego otoczenia na różnych szczeblach i przy rozmaitych okazjach
136
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
podkreślali, że są zdecydowanie przeciwni całkowitej komunizacji Polski. Po
raz pierwszy Stalin wypowiedział się na temat przyszłości Polski już 28 września
1939 roku, podczas wizyty w Moskwie ministra spraw zagranicznych III Rzeszy
Joachima von Ribbentropa. Swoją prośbę o zmianę pierwotnych ustaleń sowiecko-niemieckiego układu o nieagresji Stalin uzasadnił następującym argumentem: „Niemcy są w stanie utworzyć wzdłuż Wisły swój polski protektorat, natomiast Związek Sowiecki w takim wypadku musiałby utworzyć Polską Sowiecką
Republikę Socjalistyczną”. Według Stalina, podobna republika – ze względu na
niezrównoważony, buntowniczy charakter Polaków – w dłuższej perspektywie
mogła jedynie popsuć stosunki sowiecko-niemieckie1.
W rozmowach z generałem Władysławem Sikorskim Stalin i Mołotow podkreślali, że ZSRS nie jest zainteresowany zmianą wewnętrznego ustroju społecznego Polski. Wydawało się, że sowiecki dyktator nie zmienił swojego stanowiska
nawet po ujawnieniu sprawy katyńskiej i zerwaniu stosunków dyplomatycznych między polskim rządem w Londynie a Związkiem Sowieckim. 28 kwietnia
1944 roku Stalin przyjął na Kremlu polskiego księdza ze Stanów Zjednoczonych –
Stanisława Orlemańskiego. W czasie ponaddwugodzinnej rozmowy (przeprowadzonej wyraźnie na użytek propagandowy) Stalin powiedział:
Rząd sowiecki nie ma najmniejszego zamiaru wtrącać się w wewnętrzne sprawy Polski, tym bardziej do spraw religii. Jakimi zasadami – politycznymi, socjalnymi i religijnym – będą kierować się Polacy w swym państwie, to ich sprawa. Co my, ludzie
sowieccy, chcielibyśmy mieć w Polsce? Chcielibyśmy, aby w Polsce istniał taki rząd,
który doceniałby dobre stosunki ze swym wschodnim sąsiadem i dążył do zachowania tych stosunków w imię walki ze wspólnym wrogiem – Niemcami. To jest nasz cel
podstawowy2.
Czy była to jedynie gra pozorów? Czy Stalin po odejściu armii generała Andersa ze Związku Sowieckiego ostatecznie zdecydował o wprowadzeniu w życie
pierwszego z zarysowanych wariantów? Sowiecki przywódca miał przed sobą
jasny i wyraźny cel – podporządkowanie Polski ZSRS. Nie szczędził wysiłków,
1
Lew Bezymienski, Stalin i Warszawskoje wosstanije, „Nowoje wrjemia” 2001, nr 10, s. 41.
RAPHSP, 558-11-354, s. 39. Trzeba dodać kilka słów o księdzu Stanisławie Orlemańskim. Urodził się w Springfield w stanie Massachusetts. Był założycielem Ligi Kościuszkowskiej, lewicowej
organizacji, która za cel postawiła sobie kształtowanie w społeczeństwie polskim nowych, przyjaznych stosunków ze Związkiem Sowieckim. Stalin spotkał się z nim dwukrotnie – 28 kwietnia
i 4 maja 1944 roku. Pisała o tym cała sowiecka prasa. Do dyspozycji Orlemańskiego oddano nawet
specjalny pociąg, który zawiózł go do miejsca stacjonowania armii Berlinga, a także do Stalingradu.
Stalin entuzjastycznie przyjął Orlemańskiego w Moskwie. Planował nawet włączenie go do rządu
PKWN. Postawienie na Orlemańskiego jako człowieka zdolnego pozyskać dla Sowietów Polonię
amerykańską okazało się jednak niewypałem. Stalin przecenił rolę księdza w Stanach Zjednoczonych i w Kościele katolickim. Orlemański wkrótce zniknął z areny politycznej. Ale wcześniej bardzo się zasłużył dla sprawy propagandy antyakowskiej.
2
1. Mikołajczyk w Moskwie...
137
aby uspokajać polskich polityków niepodległościowych. Miał nadzieję, że dzięki sprytnej propagandzie uda mu się zwerbować ich jak najwięcej. Zwodzenie
i okłamywanie sojuszników stanowiło nieodzowny element jego sposobu ułożenia stosunków polsko-sowieckich i było według niego całkiem naturalne.
Głównym tematem rozmów z przywódcami sowieckimi premiera rządu londyńskiego Stanisława Mikołajczyka, który złożył wizytę w Moskwie, stało się Powstanie
Warszawskie. Mikołajczyk przyjechał do Moskwy, aby kolejny raz podjąć próbę
zahamowania procesu pogarszania się stosunków polsko-sowieckich, nawiązać
współpracę wojskową Armii Krajowej z Armią Czerwoną i zapobiec całkowitej
sowietyzacji Polski. Oczywiście cel przyjazdu polskiego premiera był doskonale
znany w Moskwie. NKWD z doniesień swoich agentów (w tym także Polaków)
w Londynie i w Nowym Jorku doskonale wiedziało o realizacji planu „Burza”, wiedziało, że polskie podziemie, po Wilnie i Lwowie, teraz może próbować wywołać
powstanie w Warszawie i że powstanie to ma być kulminacją „Burzy”.
Dla Stalina przyjęcie polskiego premiera w Moskwie i rozmowy z nim nie były
jedynie ustępstwem pod presją natarczywych próśb sojuszników zachodnich. Dla
komunistów sowieckich była to wyjątkowa okazja rozbicia jedności polskiego
Londynu, a także pozyskania dla obozu PKWN niektórych najmniej opornych
polskich działaczy emigracyjnych. Była to również kolejna próba „zamydlenia
oczu” światowej opinii publicznej.
Czy w tych wyjątkowo niesprzyjających warunkach misja Mikołajczyka miała jakąkolwiek szansę na sukces? Czy polski premier był w stanie chociaż częściowo zmienić zaplanowany na Kremlu bieg wydarzeń? Stanisław Mikołajczyk
nie przybył do Moskwy zupełnie nieświadomy tego, co go tam czeka. Jego dialog ze Stalinem rozpoczął się o wiele wcześniej niż nocne spotkanie 3 sierpnia.
17 maja bowiem na Kremlu przyjmowano profesora Oskara Langego, który przyjechał do ZSRS jako osobisty przedstawiciel (jak sam twierdził) prezydenta Stanów Zjednoczonych – Franklina Delano Roosevelta3. Tylko nieliczni wiedzieli,
że Lange był cenionym sowieckim agentem NKWD działającym pod pseudonimem „Friend”4. Na Kremlu nie miano wątpliwości, że Lange zrobi wszystko, czego od niego wymagali sowieccy mocodawcy.
Wiele z tego, co Stalin powiedział Langemu w czasie rozmowy szeroko relacjonowanej przez sowieckie środki masowego przekazu, było przeznaczone wprost
dla Mikołajczyka. Nic dziwnego, że podczas pobytu premiera w Stanach Zjednoczonych w czerwcu 1944 roku Lange czynił nadzwyczajne wysiłki, aby spotkać
się z nim i przekazać mu wiadomość od Stalina. Było to niewątpliwe zadanie wyznaczone mu przez NKWD, które należało wykonać za wszelką cenę.
Spotkanie Mikołajczyka z Langem odbyło się na skutek presji administracji amerykańskiej, której niewątpliwie zależało na pacyfikacji polskich ambicji
3
4
Oskar Lange oprócz polskiego posiadał obywatelstwo amerykańskie.
Sławomir Cenckiewicz, Nowa historia Polonii w USA, „Życie Warszawy”, 13 kwietnia 2006.
138
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
niepodległościowych. 13 czerwca w ciągu dwugodzinnego spotkania Lange zreferował Mikołajczykowi przebieg rozmowy ze Stalinem. Przede wszystkim nie
omieszkał zacytować słów Stalina o sympatii, jaką ten darzy Mikołajczyka, i o tym,
że na Kremlu uważają go za najbardziej odpowiednią osobę do tworzenia zjednoczonego (pekawuenowsko-londyńskiego) rządu. Lange przekazał Mikołajczykowi zapewnienie Stalina, że ZSRS nie będzie dążył do ustanowienia w Polsce
ustroju komunistycznego ani nie jest zainteresowany ingerencją w sprawy wewnętrznej organizacji państwa polskiego. Podkreślał natomiast wagę, jaką rząd
sowiecki przywiązuje do polityki zagranicznej przyszłej Polski, do stworzenia
w powojennej Polsce rządu przyjaznego Związkowi Sowieckiemu.
14 czerwca Oskar Lange z własnej inicjatywy (choć być może to także było
zadanie wyznaczone przez NKWD) spotkał się z wysokim rangą urzędnikiem
administracji prezydenta Roosevelta – Charlesem Bohlenem i poinformował go o przebiegu spotkania z polskim premierem. Zasugerował, że Stalin za
jego, Langego, pośrednictwem chciał wykonać gest dobrej woli wobec Polski londyńskiej. Stalin, mówił Lange, jest przychylny utworzeniu nowego rządu polskiego, nie tyle reprezentatywnego, ile niebędącego jawną marionetką
moskiewską. Podkreślił deklarację Stalina o pozytywnym stosunku do samego Mikołajczyka. Wyraził także przekonanie o możliwości porozumienia się
Mikołajczyka ze Stalinem. Warunkiem tego porozumienia miało być spowodowanie przez polskiego premiera kryzysu w rządzie londyńskim i doprowadzenie do powstania nowego rządu koalicyjnego. Podkreślił również chęć zaproszenia przez Moskwę Mikołajczyka do procesu tworzenia „nowej Polski”,
przyjaznej wobec ZSRS5.
W rzeczywistości Stalin w rozmowie z Langem poszedł o wiele dalej. Przez
Langego chciał dać znak całemu obozowi londyńskiemu, w tym także ostro atakowanemu przez propagandę sowiecką generałowi Sosnkowskiemu, że istnieje
możliwość porozumienia się z ZSRS. Rzecz jasna, na warunkach Sowietów.
Nie uważam wcale – mówił Stalin – że Sosnkowski nie jest w stanie się zmienić. Uważam Sosnkowskiego i innych polskich działaczy w Londynie za polskich patriotów. Możecie przekazać Polakom w Londynie, że nie mamy uprzedzeń wobec perspektywy rozmów z nimi. My chcemy rozmawiać z żywymi Polakami, a nie z Churchillem i Edenem.
Możecie im powiedzieć, że nie chcemy z nimi walczyć, jesteśmy gotowi porozumieć się
z nimi, aby uniemożliwić im walkę przeciwko nam wspólnie z Hitlerem6.
Wbrew temu na Kresach już prawie od roku trwała zaciekła polsko-sowiecka wojna partyzancka.
5
6
RAPHSP, 558-11-354, s. 55–59.
Tamże, s. 61.
1. Mikołajczyk w Moskwie...
139
W rozmowie z Langem została również poruszona kwestia byłego polskiego
premiera Leona Kozłowskiego, który w październiku 1941 roku, po półtorarocznym pobycie w sowieckim więzieniu, „cudem” wydostał się z ZSRS i znalazł się
najpierw w Warszawie, a później w Berlinie. Stalin powiedział, że była to wspólna akcja NKWD i polskiego rządu w Londynie. Kozłowskiego przerzucono przez
front jako emisariusza generała Sikorskiego. Jednak później, jak ocenił sowiecki
przywódca, Kozłowski zdradził7.
Stalin nieprzypadkowo poruszył sprawę Kozłowskiego. Niemcy czynnie wykorzystywali go w sprawie katyńskiej. Były premier odwiedził las katyński. W Berlinie gorączkowo dyskutowano na temat postawienia go na czele polskiego proniemieckiego rządu kolaboracyjnego. W ustach Stalina była to przestroga przed
dalszą współpracą z Niemcami.
Jak już wspomniałem, Stalin nie do końca był przekonany o skuteczności swego planu sowietyzacji Polski. Nie do końca również wierzył komunistom polskim. NKWD dostarczało mu mnóstwo informacji o znikomym poparciu dla
PPR w społeczeństwie polskim. Oczywiście wszystko to przestało mieć znaczenie po ujawnieniu przez Niemców sprawy katyńskiej.
Jeszcze w lutym 1943 roku Stalin przeprowadził trzyipółgodzinną rozmowę
z ambasadorem Polski w ZSRS – Tadeuszem Romerem. Na jej podstawie można domniemywać, w jakim kierunku mogły się rozwinąć stosunki sowiecko-polskie, gdyby nie Katyń.
Sikorski przez Romera zaproponował Stalinowi przeprowadzenie siłami AK
(i to w lutym 1943 roku) fantastycznej operacji wojskowej – wysadzenia w powietrze 85 procent linii kolejowych prowadzących przez terytorium Polski ku frontowi wschodniemu8. Romer mówił również o możliwości powrotu wojsk polskich
do ZSRS i skierowania ich na front niemiecki (na pewno nie był to jego osobisty pomysł). Rozmowa odbywała się w bardzo przyjaznym tonie i nic nie wskazywało na rychłe zerwanie stosunków9.
Stalin zareagował na tę mało realną propozycję raczej chłodno, gdyż na pewno
wiedział, z jakimi trudnościami boryka się partyzantka sowiecka przeprowadzająca podobne operacje na wielką skalę na szlakach kolejowych na Białorusi i Ukrainie. Miał doświadczenie w wojnie partyzanckiej, ale prawdopodobnie
docenił starania strony polskiej, by znormalizować stosunki wzajemne po odejściu z ZSRS 2. Korpusu generała Andersa.
Wszystko jednak się zmieniło po ujawnieniu sprawy katyńskiej. Po Katyniu
sprawa uregulowania stosunków wzajemnych i nawiązania współpracy była jedynie pozornie otwarta. Moskwie zależało na destabilizacji rządu londyńskiego,
naruszeniu jego jedności i zwerbowaniu niektórych działaczy emigracyjnych do
7
8
9
Tamże.
Tamże, s. 60–62.
Tamże.
140
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
obozu PKWN. Rozmawiając z Langem, Stalin serio rozważał postawienie na czele polskiej armii w ZSRS 78-letniego generała Lucjana Żeligowskiego10. Pragnął
zmienić obraz polskich sojuszników Moskwy w społeczeństwie polskim i przełamać izolację komunistów. Stalin nie miał co do nich większych złudzeń.
Zgoda Moskwy na wizytę Mikołajczyka była ważnym elementem tej taktyki
skierowanej na osłabienie obozu londyńskiego. Uległość Moskwy wobec usilnych
nalegań Churchilla, aby przyjąć Mikołajczyka, stanowi jeden z rozpowszechnionych mitów historycznych okresu drugiej wojny światowej. W rzeczywistości
w Moskwie odbywały się intensywne, chociaż tajne, przygotowania do tego spotkania. Głównym celem miało być jednak nie porozumienie z polskim obozem
niepodległościowym w Londynie, lecz jego rozbicie.
Wizyta ostatniej szansy
Stalin miał o Mikołajczyku nie najlepsze zdanie. W rozmowie z Langem scharakteryzował go jako „człowieka o słabej woli”. Powiedział, że „W Londynie pierwsze
skrzypce gra Sosnkowski, Mikołajczyk jest całkowicie w jego rękach”11.
Scenariusz wizyty był starannie ułożony, tak aby uzyskać maksymalny efekt
propagandowy. 31 lipca Stanisława Mikołajczyka niezwykle chłodno (a może
nawet wrogo) przyjął Wiaczesław Mołotow. Pierwsze spotkanie ze Stalinem,
3 sierpnia, również nie wyróżniało się ani szczególnie przyjazną atmosferą,
ani szczerością. Ostatnie natomiast, 9 sierpnia, po tym jak Mikołajczyk zgodził się na rozmowy z PKWN, było prawdziwym pokazem serdeczności Stalina oraz koncertem obietnic szczerej współpracy z polskim Londynem i pomocy dla Powstania Warszawskiego. Stalin zastosował wobec Mikołajczyka taktykę
kija i marchewki. W rzeczywistości jednak żadnej marchewki nie było. Przyjrzyjmy się wizycie dokładnie. Daje ona sporo informacji na temat sposobu myślenia Stalina o Polsce.
Wiaczesław Mołotow przyjął polskiego premiera 31 lipca o dziewiątej wieczorem. Było to stosunkowo krótkie spotkanie, na którym Mikołajczyk złożył prośbę
o spotkanie ze Stalinem. Sowiecki ludowy komisarz spraw zagranicznych zachował się zagadkowo i nie dał żadnej konkretnej odpowiedzi. Na deklaracje Mikołajczyka o gotowości jego rządu do całkowitego uregulowania stosunków wzajemnych i do szerokiej współpracy wojskowej Mołotow zareagował niezwykle wrogo.
Wbrew wszelkim zasadom protokołu dyplomatycznego powiedział wprost, że „nie
rozumie polskiego premiera”, że większość polskiego rządu jest wrogo nastawiona do ZSRS i w takich warunkach nie można mówić o żadnej współpracy12.
10
11
12
Tamże.
Tamże, s. 55.
AMSZR, teczka Mołotowa, 6-550-42, s. 1, 2.
1. Mikołajczyk w Moskwie...
141
Sowiecka wersja zapisu tej rozmowy zawiera również odpowiedź Mołotowa na
informację Mikołajczyka o planach wzniecenia powstania w Warszawie. Komisarz
wypowiedział się sceptycznie o jego sensie, gdyż „Armia Czerwona znajduje się
10 kilometrów od polskiej stolicy i Warszawa lada dzień będzie oswobodzona”13.
Pierwsze spotkanie Mikołajczyka ze Stalinem odbyło się 3 sierpnia, kiedy
w Warszawie już od dwóch dni toczyły się zażarte walki. Temat powstania wisiał w powietrzu, ale Mikołajczyk rozpoczął rozmowę, proponując sowieckiemu
przywódcy trzy kwestie: przyszłe stosunki z Niemcami, zasady administrowania
terenami Polski „wyzwolonymi” przez Armię Czerwoną i przebieg przyszłej granicy polsko-sowieckiej.
Jeszcze przed wizytą Stalin opracował wytyczne do rozmów z Mikołajczykiem.
Rozmowę o sprawach polsko-rosyjskich chciał zamienić w dialog o zagadnieniach
polsko-polskich i zmusić rząd londyński do uznania PKWN. Stalin od razu zręcznie skierował rozmowę na te tematy. To samo próbował zrobić we wstępnej wymianie zdań z Mikołajczykiem Mołotow, który usilnie nalegał na bezpośrednie
rozmowy między rządem londyńskim i PKWN14.
Przywódcy sowieccy zachowywali się tak, jakby znali treść ostatniego przed
wyjazdem Mikołajczyka do Moskwy posiedzenia polskiego rządu – zapadła na
nim decyzja, by unikać jakichkolwiek bezpośrednich kontaktów z PKWN. Zmuszając polskiego premiera do zignorowania tego ustalenia, Stalin i Mołotow dążyli do pogłębienia istniejącego już podziału w rządzie londyńskim.
Na samym początku rozmowy Mikołajczyk wyraźnie przeszarżował, gdyż wyraził przekonanie, że powstanie lada dzień zakończy się zwycięstwem, Niemcy
zostaną wypędzeni z Warszawy, a on, Mikołajczyk, wyląduje w stolicy jako prawowity szef polskiego rządu. Niewątpliwie był to z jego strony poważny błąd, który miał decydujący wpływ na traktowanie powstania i całej Polski podziemnej
przez Związek Sowiecki i Stalina.
Stalin w odpowiedzi z sarkazmem zauważył, że w Warszawie są jeszcze Niemcy, a wywiad Armii Czerwonej donosi, iż Armia Krajowa jest zbyt słaba, aby wyzwolić miasto. „Armia Krajowa – podkreślał – nie walczy przeciwko Niemcom.
Jej taktyka polega na tym, aby oszczędzać siebie, a później ujawnić się, kiedy do
Polski wkroczą Anglicy czy Rosjanie”15.
Dalsza rozmowa Mikołajczyka ze Stalinem wykazała głębokie rozdrażnienie
sowieckiego przywódcy nie tylko wybuchem powstania w polskiej stolicy bez
porozumienia się z Armią Czerwoną, lecz także całą polską polityką wschodnią.
Stalin nie ukrywał, że dostrzega w powstaniu zagrożenie dla realizacji jego planów, i z irytacją przypomniał: „Niech Pan pamięta, że Rząd Sowiecki nie uznaje
Rządu Polskiego, z którym w swoim czasie zerwał stosunki. Równocześnie zaś
13
14
15
Tamże, s. 3.
Tamże, s. 6.
Tamże, s. 7.
142
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
Rząd Sowiecki utrzymuje stosunki z lubelskim Komitetem, z którym podpisaliśmy układ i któremu pomagamy. To należy wziąć pod uwagę”16.
Po chwili Stalin, w odpowiedzi na znacznie złagodzony ton Mikołajczyka, pozwolił sobie na gniewny atak na AK i powstańców:
Co to za armia bez artylerii, czołgów, lotnictwa? Nie posiada nawet dostatecznej ilości broni ręcznej. W wojnie nowoczesnej taka armia nie ma żadnego znaczenia. To
są małe jednostki partyzanckie, a nie regularne formacje. Słyszę, że rząd Polski nakazał tym oddziałom, żeby wygnały Niemców z Warszawy. Nie mogę sobie wyobrazić,
w jaki sposób to uczynią. Nie mają przecież na to dostatecznej siły. Wcale zaś nie walczą z Niemcami, ale kryją się po lasach17.
Do ataku na Mikołajczyka dołączył się Mołotow: „Polacy masowo rozpowszechniają literaturę w języku polskim, która sieje nienawiść i odrazę do wszystkiego co sowieckie. Możemy Panu pokazać te publikacje”18.
Najtrudniejszym punktem dyskusji był temat granic. Stalin zastosował tu cios
poniżej pasa, przypominając, że przed rokiem 1914 Polska była częścią Rosji, „a teraz jest mowa o niepodległości polskiej”. Przypomniał, że
Linia Curzona nie była pomysłem ani Rosjan, ani Polaków, lecz Lloyd George’a, Clemenceau i Curzona. Kiedy przedstawili oni tę sprawę na Konferencji Pokojowej w Wersalu, Rosjan tam nie było. Linia Curzona była rezultatem obiektywnych badań naukowych i stanowiła kompromis. Niewielu Rosjan chętnie odda Polsce Białystok, ale mimo
to będziemy popierać linię Curzona, co też czynimy19.
6 i 7 sierpnia na wyraźne życzenie władz sowieckich w budynku ambasady
polskiej w Moskwie odbyły się dwa spotkania delegacji rządu londyńskiego, ze
Stanisławem Mikołajczykiem na czele, i specjalnie ściągniętej z Lublina delegacji PKWN, w której skład wchodzili: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski,
Michał Rola-Żymierski, Andrzej Witos, Jakub Berman i Wanda Wasilewska.
Sowiecka wersja zapisu tych rozmów nie różni się zbytnio od znanych w polskiej historiografii stenogramów sporządzonych przez stronę polską. Pierwsze
spotkanie zdominowała dyskusja na temat, czy powstanie w Warszawie rzeczywiście trwa, czy nie. PKWN-owcy kontynuowali na tym spotkaniu najlepsze tradycje dyplomacji sowieckiej i próbowali bronić poglądu, że żadnego powstania
w Warszawie nie ma, są tylko pojedyncze starcia z Niemcami. Agresywnie zachowywała się Wanda Wasilewska, która dwukrotnie, 4 i 5 sierpnia, odwiedziła
Stalina i niewątpliwie mówiła w jego imieniu.
16
17
18
19
Międzynarodowe aspekty Powstania Warszawskiego 1944 roku, Warszawa 2004, s. 184.
Tamże, s. 185.
Tamże.
Tamże, s. 187.
1. Mikołajczyk w Moskwie...
143
Drugie spotkanie miało charakter o wiele bardziej pojednawczy. Nikt już nie
kwestionował faktu wybuchu powstania i dyskutowano o tym, w jaki sposób mu
pomóc. Rozmawiano również o powojennej konstytucji Polski, ewentualnym
składzie rządu koalicyjnego i o granicach. We wszystkich tych kwestiach członkowie delegacji PKWN w gruncie rzeczy powtórzyli to, co Mikołajczyk usłyszał
od Stalina 3 sierpnia. Bierut przedstawił premierowi swoją propozycję składu rządu koalicyjnego, przewidującą odstąpienie londyńczykom jedynie 4 tek ministerialnych, przy zachowaniu 14 kluczowych resortów dla PKWN20.
Mikołajczyk na tym spotkaniu sprawiał już wrażenie częściowo załamanego, gotowego do pójścia na kompromis z komunistami. Obiecał przeprowadzić w Londynie dyskusję rządową na temat powrotu do konstytucji z roku 1921. Przyrzekł
swe osobiste poparcie dla planu zmiany konstytucji, obiecał rozwiązanie Armii
Krajowej z chwilą wkroczenia Armii Czerwonej na terytorium Polski, przyrzekł
podporządkowanie struktur administracji Polski podziemnej sowieckiej administracji wojskowej. Wyraził również przekonanie o możliwości utworzenia wspólnego rządu PKWN i obozu londyńskiego21.
Polski premier w rozmowach z PKWN zgodził się praktycznie na wszystko, czego domagał się od niego Stalin na spotkaniu 3 sierpnia. Prawdopodobnie
dlatego drugie spotkanie z sowieckim przywódcą odbywało się w zupełnie innej
atmosferze niż pierwsze.
Spotkanie Stalina z Mikołajczykiem 9 sierpnia rozpoczęło się o wpół do dziesiątej wieczorem. Dotychczas badacze mogli poznać przebieg tego spotkania wyłącznie z zapisu zrobionego przez stronę polską, dopiero niedawno udało mi się znaleźć
w sowieckich archiwach zapis tej rozmowy sporządzony przez Sowietów.
Ze strony Stalina spotkanie było popisem umiejętności zwodzenia i kłamania.
Mikołajczyk z kolei, wyraźnie zaniepokojony sytuacją w Warszawie i zatrzymaniem natarcia I Frontu Białoruskiego, prawie natychmiast po obowiązkowej deklaracji lojalności zwrócił się do sowieckiego przywódcy z prośbą o pomoc dla
powstańców22.
Stalin po narzekaniach na niemieckie kontrnatarcie, które uniemożliwiło wykonanie pierwotnego planu zdobycia Warszawy 6 sierpnia, okazał coś na kształt
współczucia dla „biednych polskich powstańców”: „Powstanie organizowane
przez Armię Krajową nie ma szans, powstańcy bowiem nie mają broni. Niemcy natomiast tylko w rejonie Pragi mają 3 dywizje pancerne, nie licząc piechoty.
Niemcy po prostu wybiją wszystkich. Żal mi tych Polaków”23. Sowiecki przywódca sam zaproponował pomoc dla powstańców, ustalił z Mikołajczykiem szczegóły tej pomocy, pytał o jej techniczne aspekty: „Ile pan potrzebuje broni i w jakich miejscach należałoby ją zrzucić?”. Przyrzekł wysłanie sowieckiego oficera
20
21
22
23
AMSZFR, teczka Mołotowa, 4-550-42, s. 16–17.
Tamże, s. 17.
Tamże, s. 25.
Tamże, s. 26.
144
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
łącznikowego z radiostacją i odpowiednimi pełnomocnictwami, aby nawiązać
bezpośredni kontakt między dowództwem AK i dowództwem I Frontu Białoruskiego24.
Mikołajczyk wziął te obietnice za dobrą monetę i entuzjastycznie przyjął słowa
Stalina. Powiedział nawet: „Ze swej strony niezależnie od tego, co mnie jeszcze
spotkać w życiu może, trzymać się będę zawsze jednej i tej samej linii politycznej,
która opiera się na przyjaźni i współpracy ze Związkiem Sowieckim”25.
Już zupełnie groteskowo wygląda tekst telegramu, który Mikołajczyk wysłał
do Stalina tuż przed odlotem ze Związku Sowieckiego, z Baku, gdzie się zatrzymał w drodze powrotnej: „Zapewniam, że z naszego bezpośredniego spotkania
i naszych rozmów zrodziło się wzajemne zaufanie, które powinno się stać solidnym fundamentem przyszłego przyjaznego współistnienia zwycięskiego Związku Sowieckiego i odradzającej się Polski”26.
Po zakończeniu wizyty depeszował również do przywódców powstania o rychłym nadejściu pomocy sowieckiej, która przyszła, ale dopiero za miesiąc, kiedy powstanie dogorywało.
W polskim obozie w Londynie chwilowo zapanowała euforia. Po telegramach
Mikołajczyka o sukcesie jego moskiewskiej misji i obiecanej przez Stalina pomocy dla Warszawy prawie wszyscy uwierzyli w słowa Stalina. Jedynie generał Sosnkowski trzeźwo ocenił sowieckie propozycje. W telegramie z 11 sierpnia
do Bora-Komorowskiego pisał: „Brytyjczycy na bazy rosyjskie na razie nie latają, starania nasze u Amerykanów na razie bez skutku. Mikołajczyk depeszował
wczoraj z Moskwy, że Stalin przyobiecał mu pomoc dla Warszawy. Można wątpić, czy to będzie dotrzymane”27.
Do wizyty polskiego premiera w Moskwie prawdopodobnie nigdy by nie doszło, gdyby w Moskwie więcej wiedziano o powstaniu. Stalin naprawdę wierzył,
że zdławienie powstania przez Niemców jest kwestią kilku dni, dlatego składał tak
wielkoduszne obietnice pomocy, tak perfidnie okłamał Mikołajczyka. Kiedy po
raz pierwszy dostał od swego wywiadu informacje o powstaniu, poczuł się chyba
straszliwie oszukany. Pikanterii całej sytuacji dodawał fakt, że „oszukano” potężnego władcę, który uważał się za mistrza oszustwa. Już raz w czasie tej wojny został oszukany przez Hitlera, teraz postanowił się zemścić, i to w ohydny sposób.
Przyrzekając Mikołajczykowi rychłą i hojną pomoc dla powstania, Stalin traktował swe słowa jako element gry politycznej, skierowanej na zniszczenie Armii
Krajowej i ułatwienie swym sojusznikom – polskim komunistom przejęcie władzy w Polsce. Tę grę wkrótce rozszerzył na zachodnich sojuszników, werbując nieświadomych (a może świadomych) Anglików i Amerykanów do antypolskiego
spisku. 16 sierpnia pisał Churchilla: „Po rozmowie z Mikołajczykiem wydałem
24
25
26
27
Tamże.
Międzynarodowe aspekty Powstania Warszawskiego..., dz. cyt., s. 196.
AMSZFR, teczka Mołotowa, 6-550-42, s. 30.
Antoni Przygoński, Stalin i Powstanie Warszawskie, Warszawa 1994, s. 124.
1. Mikołajczyk w Moskwie...
145
rozkaz dowództwu Armii Czerwonej intensywnie zrzucać uzbrojenie w rejonie
Warszawy. Zrzucono również ze spadochronem oficera łączności, który jednak
nie osiągnął celu, gdyż został zabity przez Niemców”28.
Było to kłamstwo. W sowieckich archiwach nie znaleziono żadnej wzmianki
o pomocy powstańcom w sierpniu. Zamiast pomocy, na froncie sowiecko-niemieckim w rejonie Pragi zapanowała złowieszcza cisza.
Do Moskwy tymczasem, po informacjach Mikołajczyka, popłynęły konkretne
prośby powstańców. Czasem rozpaczliwe błagania o pomoc składali za pośrednictwem Anglików, czasem bezpośrednio. Naiwnie prosili Moskwę o bombardowanie konkretnych celów w Warszawie, o nadesłanie niemieckiej amunicji do
karabinów, granatów ręcznych, broni przeciwpancernej. W Moskwie to wszystko przyjmowano, ale nie zrobiono nic.
Rozmowy w Moskwie odbywały się w dziwnej atmosferze. Obaj rozmówcy
wiedzieli, że między podległymi im armiami toczy się cicha wojna, że zapobiec
dalszemu pogorszeniu stosunków polsko-sowieckich można jedynie poprzez bardzo daleko idący kompromis, a raczej częściową kapitulację Polaków. Poszukiwaniem tego kompromisu zajmowała, niestety, jedynie strona polska. Sowiecka
była zainteresowana tylko tym, by skompromitować Polaków w oczach zachodnich sojuszników i maksymalnie osłabić obóz londyński.
Istnieje również opinia, że Mikołajczyk podczas spotkań na Kremlu (zwłaszcza
podczas pierwszego) zachował się zbyt niezależnie i godnie, a jego naiwność sprawiła, iż Stalin postanowił się nie angażować w pomoc dla Powstania Warszawskiego. Lew Bezymienski pisze nawet, że Mikołajczyk zachowywał się w stosunku do
Stalina arogancko, co spowodowało usztywnienie stanowiska sowieckiego wobec
powstańców. Stało się argumentem podtrzymującym tezę Stalina, że Polacy są niepoprawnymi buntownikami, z którymi nie warto wchodzić w poważne układy29.
Stanisław Mikołajczyk zachował się w Moskwie naiwnie, nie rozumiał istoty sowieckiej polityki wobec Polski, był nieprzygotowany na grę pozorów, którą umiejętnie i podstępnie prowadził Stalin. Wizyta polskiego premiera w Moskwie, jego potknięcia podczas rozmów, jeszcze bardziej pogorszyły i tak bardzo
trudną sytuację powstańców. Ale czy w konfrontacji z tak perfidnym „sojusznikiem” mogło być inaczej?
Analizując treść rozmów Stanisława Mikołajczyka na Kremlu, należy odnotować jeden niezwykły fakt. Na rozmowy rzucała cień sprawa katyńska, o ogromnym znaczeniu dla obu stron, a jednak ten temat w ogóle nie został poruszony.
Strona sowiecka mogła to odebrać jako znak gotowości do kompromisu, znak
słabości polskiego Londynu. Mogło to doprowadzić do usztywnienia stanowiska
Moskwy w sprawie pomocy dla Powstania Warszawskiego.
28
Pieriepiska Priedsiedatiela Sowieta Ministrow SSSR s Priezidientami SSzA i Premier-Ministrami Wielikobritanii wo wriemia Wielikoj otieczestwiennoj wojny 1941–1945, t. 1, Moskwa 1963,
s. 295–296.
29
Lew Bezymienski, dz. cyt., s. 41.
146
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
Po początkowym zaskoczeniu w Moskwie zrozumiano, że powstanie jest wyjątkową okazją, by załatwić sprawę zniszczenia najmocniejszego zgrupowania
AK rękami Niemców. Dla Stalina powstanie było pod tym względem prezentem
od losu, niezmiernie ułatwiało mu zadanie powojennej sowietyzacji Polski i pozwalało na bardziej skuteczną wasalizację kraju.
Biorąc pod uwagę wyjątkowo perfidne zachowanie się Stalina wobec Powstania Warszawskiego, jego zdradziecką taktykę, jego puste obietnice, można sobie
wyobrazić, jaka byłaby reakcja Moskwy, gdyby rząd londyński i dowództwo Armii Krajowej odpowiednio wcześnie powiadomiły Kreml o planowanym w polskiej stolicy powstaniu. Co by się stało, gdyby spróbowano skoordynować działania Polski podziemnej z natarciem wojsk sowieckich? Przypuszczam, że Stalin
nie zawahałby się przekazać przez swój wywiad tej informacji Niemcom, tak by
zdławiono powstanie w zalążku.
Rozdział 2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
Czerwona agentura
Dostarczaniem informacji o sytuacji na ziemiach polskich i o powstaniu w Warszawie dla kierownictwa Związku Sowieckiego zajmowała się armia różnorodnych służb dyplomatycznych, wojskowych, wywiadowczych i nawet partyjnych.
Były to organy polityczne Armii Czerwonej, wywiad wojskowy i cywilny NKWD,
wywiad wojskowy, zagraniczne placówki dyplomatyczne i tak zwane bratnie partie komunistyczne. Płynące potężnym strumieniem informacje były w Moskwie
starannie segregowane i opracowywane. Do Stalina i innych przywódców sowieckich trafiały sprawdzone pod względem merytorycznym i politycznym streszczenia, jak również analiza porównawcza ekspertów wywiadu i ideologii. Miało to
zasadniczy wpływ na formowanie się stosunku Stalina i jego otoczenia do Powstania Warszawskiego i innych spraw polskich.
Wiadomo, że Stalin bardzo często nie zadowalał się streszczeniami i osobiście
zapoznawał się z materiałami sowieckiego wywiadu, mimo że napływ dokumentów od niezwykle rozległej siatki sowieckich agentów na świecie był ogromny.
Przykładowo, w przededniu napaści Niemiec na ZSRS liczba doniesień o grożącej agresji przekraczała setkę. Tylko jeden agent, bardzo ceniony John Cairncross, pracujący w aparacie brytyjskiej Rady Ministrów, przekazał do Moskwy
ponad dwadzieścia dokumentów wyraźnie świadczących o bliskim i nieuniknionym napadzie Niemców na Związek Sowiecki30.
Większość tych dokumentów znalazła się na biurku Stalina, a prawdopodobnie ich mnogość wprowadziła sowieckiego przywódcę w błąd. Uznał on te doniesienia (nie bez udziału swych ekspertów wywiadowczych) za wynik operacji
dezinformacyjnej niemieckich służb specjalnych, tym bardziej że z Berlina napływały zapewnienia niemieckiego sojusznika o przeprowadzaniu szerokiej akcji dezinformacyjnej w przeddzień lądowania na Wyspach Brytyjskich.
W roku 1944 podobnej pomyłki już nie popełniono. Bez przesady można powiedzieć, że w Moskwie dokładnie wiedziano o wszystkim, co się dzieje w polskim
30
N. Jermakow, Dżon Kernkros. Samyj efektiwnyj razwiedczik wtoroj mirowoj wojny, „Spiecsłużby” 1998, nr 6.
148
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
Londynie. Wiedziano również o detalach operacji „Burza”. Wkraczając na teren
II Rzeczypospolitej, Armia Czerwona miała dokładny plan i szczegółowe wytyczne, jak postępować z AK-owcami wykonawcami „Burzy” i ujawniającymi
się przedstawicielami podziemnych władz polskich.
Stało się to możliwe dzięki działalności słynnej „piątki z Cambridge”, którą
tworzyli Kim Philby, John Cairncross, Anthony Blunt, Guy Burgess i Donald
Maclean. Zwerbowani w większości świeżo po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Cambridge, w czasie wojny zajmowali odpowiedzialne stanowiska
w różnych brytyjskich urzędach państwowych i w służbach specjalnych. Umożliwiało im to stosunkowo pełne informowanie Kremla o wszystkich posunięciach zachodnich sojuszników. Allen Dulles, były szef Centralnej Agencji Wywiadowczej Stanów Zjednoczonych, nazwał „piątkę z Cambridge” najbardziej
efektywną na świecie wywiadowczą grupą okresu drugiej wojny światowej. Ich
dokonania były ogromne: między rokiem 1941 a 1945 nadesłali do Moskwy ponad 18 000 tajnych i ściśle tajnych dokumentów, między innymi brytyjskich,
amerykańskich i polskich31.
Wszyscy w „piątce z Cambridge” byli komunistami, którzy pracowali dla
NKWD nie dla pieniędzy, lecz z przekonania. Są informacje, że prowadzący
„piątkę” sowieccy funkcjonariusze NKWD prawie zawsze mieli kłopoty z wręczeniem swym podopiecznym nawet drobnych sum na wydatki związane ze szpiegowaniem32. W notatce służbowej rezydenta wywiadu sowieckiego w Londynie
i swoistego ojca duchowego „piątki z Cambridge” Arnolda Deutcha na temat
przekonań „piątki” czytamy:
Wszyscy mają przekonania komunistyczne. W ostatnich latach szeroki proces rewolucyjny ogarnął niektóre kręgi inteligencji brytyjskiej, w szczególności dwie „twierdze” angielskiego życia intelektualnego – Cambridge i Oksford. Mniej więcej 80 procent państwowych posad w Anglii zajmują wychowankowie uniwersytetów Cambridge
i Oksford. Dyplom takiego uniwersytetu otwiera drzwi do wyższych kręgów politycznego życia kraju33.
O fenomenie „piątki z Cambridge” jeszcze więcej mówi inna notatka służbowa Arnolda Deutcha, charakteryzująca Johna Cairncrossa:
solidnie wykształcony, stateczny, przekonany komunista. Od razu zgodził się pracować dla nas i traktuje naszą sprawę bardzo poważnie. Interesuje się naszymi partyjnymi – praktycznymi i teoretycznymi – zagadnieniami, dobrze się w nich orientuje. Jest
31
Władimir Antonow, Rodstwiennik korolewy Welikobritanii – sowietskij razwiedczik, „Niezawisimaja gazieta”, 25 stycznia 2008.
32
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, przeł. Rafał Brzeski, Warszawa 1997, s. 265.
33
Władimir Antonow, dz. cyt.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
149
człowiekiem ciekawskim z natury, choć komuś mógłby się wydać zwyczajnym, trochę
naiwnym prowincjuszem (...) Zdyscyplinowany i ostrożny. Całkowicie nam ufa i jesteśmy dla niego wielkim autorytetem34.
Nadsyłanych do Moskwy w czasie wojny tajnych dokumentów brytyjskich
było tak dużo, że powołano specjalną komórkę NKWD, która zajmowała się ich
natychmiastowym tłumaczeniem, segregacją i analizą. Istnieją wiarygodne informacje, że najważniejsze z nich natychmiast trafiały na biurko Stalina35. Tylko w roku 1941 NKWD w Moskwie otrzymało od swojej brytyjskiej rezydentury
7867 ściśle tajnych dokumentów politycznych i dyplomatycznych, 715 dokumentów z Ministerstwa Obrony, 127 dokumentów mających charakter ekonomiczny
i 51 dokumentów dotyczących innych brytyjskich ministerstw36.
Najcenniejszym agentem dostarczającym materiały brytyjskie dotyczące spraw
polskich był bezsprzecznie Anthony Blunt, który w Secret Intelligence Service
(SIS) odpowiadał za kontakty z rządami emigracyjnymi brytyjskich sojuszników w Londynie. Blunt (urodzony w 1907) to najstarszy członek „piątki z Cambridge”, był dość blisko spokrewniony z rodziną królewską (cioteczny kuzyn
Elżbiety II). Wśród przekazanych do Moskwy materiałów są poufne informacje
wywiadu brytyjskiego o posiedzeniach polskiego rządu, dokumenty dotyczące
formowania polskiego wojska w Wielkiej Brytanii, tajne materiały o współpracy
SIS z AK i polskim ruchem oporu, tajne brytyjskie analizy stosunków polsko-sowieckich i polskich planów w sprawie zachowania terytorium II Rzeczypospolitej oraz mnóstwo innych dokumentów dotyczących polskich kwestii.
Równie cenne materiały o sprawach polskich kierował do Moskwy Donald
Maclean, który zrobił błyskotliwą karierę w brytyjskim Foreign Office. Rozpoczął ją w roku 1938 w Paryżu na stanowisku trzeciego sekretarza ambasady brytyjskiej. W 1940 roku awansował – mianowano go drugim sekretarzem i powierzono niezbyt prestiżowe stanowisko w wydziale ogólnym. Jednak z punktu widzenia
NKWD było to stanowisko kluczowe. Wydział ogólny zajmował się bowiem między innymi stosunkami z rządami emigracyjnymi w Londynie oraz wojskami sojuszniczymi na terytorium Wielkiej Brytanii. Przez ręce Macleana przechodziły codziennie dziesiątki ściśle tajnych dokumentów ogromnej wagi, dotyczących
wewnętrznych relacji w polskim obozie emigracyjnym, stosunków na linii emigracja – kraj i wzajemnych stosunków polsko-sowieckich.
Maclean prawdopodobnie nie czuł się najlepiej, wysyłając do Moskwy dokumenty dotyczące reakcji strony polskiej na mord katyński i inne materiały w sprawie zbrodni sowieckich popełnianych na Polsce i Polakach, ale ten
34
N. Jermakow, dz. cyt.
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, dz. cyt., s. 266.
36
Christopher Andrew, Vasili Mitrokhin, The Mitrokhin archive I. The KGB in Europe and the
West, London 2000.
35
150
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
dyskomfort nie zachwiał jego lojalnością wobec ZSRS. Wśród wielu innych polskich dokumentów Maclean w 1943 roku posłał do Moskwy materiały dotyczące akcji „Burza”37.
Dokumenty o polskiej tematyce nadsyłał do Moskwy również John Cairncross, który otrzymał od NKWD zadanie przeniknięcia do ściśle tajnej służby
zajmującej się rozszyfrowywaniem niemieckich depesz. Na początku roku 1941,
po skończeniu specjalnego kursu, Cairncrossowi udało się to zadanie wykonać. Poziom tajności tej służby był bardzo wysoki. Rozszyfrowane dokumenty trafiały do ściśle określonego grona: do premiera, ministra obrony, szefa SIS
i kilku innych wysoko postawionych osób. Wśród dostarczonych przez Cairncrossa dokumentów była pierwsza wzmianka o planach Niemców, by wykorzystać w celach propagandowych sprawę katyńską. Tym wczesnym poinformowaniem Kremla o niemieckich planach można tłumaczyć fakt, że Moskwa
działała potem tak szybko i sprawnie. Z perspektywy czasu można stwierdzić,
że to Kreml uzyskał z nagłośnienia tej sprawy największe korzyści, bo pozwoliło mu to przyspieszyć realizację planu komunizacji Polski. Po Katyniu już nie
trzeba się było przejmować zachowaniem dobrych obyczajów w stosunkach
z polskim Londynem.
Najbardziej znany z „piątki z Cambridge” Kim Philby zrobił w brytyjskiej SIS
błyskotliwą karierę. Jego sukces zawodowy był tak oszałamiający, że kierownictwo NKWD po wojnie było prawie pewne, iż wkrótce zajmie on fotel szefa brytyjskiego wywiadu. Jego pozycja w SIS była tak mocna, że nawet po wykryciu zdrady Donalda Macleana i Guya Burgessa oraz ich ucieczce do ZSRS w 1951 roku,
Kim Philby jeszcze przez prawie dwanaście lat pracował w SIS i skutecznie odpierał zarzuty na temat własnej zdrady. Jego osiągnięcia jako szpiega nie mają
precedensu w historii światowego wywiadu. Od roku 1944 przez trzy lata był kierownikiem dziewiątego wydziału SIS, zajmującego się ruchem komunistycznym
w Wielkiej Brytanii i walką z wywiadem sowieckim. Mógł informować Moskwę
o każdej zaplanowanej operacji. Nowe, wyjątkowe możliwości informowania
Moskwy Philby zdobył w latach 1949–1951, gdy pracował w Waszyngtonie jako
główny koordynator współpracy między SIS i amerykańskimi służbami specjalnymi. Przyjaźnił się z Allenem Dullesem i Johnem Edgarem Hooverem. Nie do
wiary: sowiecki szpieg koordynował działalność wywiadu brytyjskiego i amerykańskiego w walce z komunistycznym zagrożeniem!
Kim Philby w swej karierze szpiegowskiej miał także polski epizod. W latach
1940–1943 stał na czele pirenejskiego oddziału SIS. Dziś w Rosji otwarcie pisze
się o tym, że to on na polecenie Stalina zorganizował katastrofę samolotu w Gibraltarze z generałem Władysławem Sikorskim na pokładzie. Jednak do potwierdzenia tej tezy jeszcze daleko. Antypolska działalność Philby’ego nie ograniczała się do ewentualnego zamachu na Sikorskiego – informował on Moskwę
37
Tamże, s. 282.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
151
o możliwościach rozbicia polskiego obozu emigracyjnego oraz wysyłał materiały dotyczące czołowych polskich polityków w Londynie38.
Są również informacje, że dla wywiadu sowieckiego pracowali niektórzy Polacy zajmujący wysokie stanowiska w polskiej londyńskiej administracji rządowej. Jednym z ministrów rządu generała Sikorskiego był agent sowiecki o pseudonimie „Henryk”. W administracji rządowej pracował także inny agent sowiecki
działający pod pseudonimem „Sadownik”39. Obaj dostarczali informacje szpiegowskie niezależnie od „piątki z Cambridge”.
W latach wojny, mimo publicznych zapewnień o jedności i jednomyślności
koalicji antyhitlerowskiej, między Londynem a Moskwą istniała głęboka nieufność. Brytyjczycy, którzy już w roku 1941 z polską pomocą rozpracowali działanie niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”, nadsyłali do Moskwy mocno
okrojony materiał z wyników rozszyfrowania depesz. Tymczasem Sowieci od
swych agentów (głównie Cairncrossa) regularnie otrzymywali kopie oryginałów tych dokumentów. W Moskwie zatem dokładnie wiedziano, co Brytyjczycy
ukrywają, a co hojną ręką udostępniają swemu sojusznikowi. Ta nieufność w stosunkach sowiecko-brytyjskich bardzo negatywnie rzutowała na stan stosunków
polsko-sowieckich40.
Według znawcy historii sowieckich służb specjalnych Olega Gordijewskiego,
Moskwa mogła być informowana o planach polskiego Londynu również ze źródeł amerykańskich. W Stanach Zjednoczonych najbardziej wpływowym i najlepiej poinformowanym agentem sowieckim (możliwe że nieświadomym) był osobisty doradca prezydenta Roosevelta Harry Hopkins. Gordijewski uważa go za
niezwykle przeczulonego rusofila, który nie zawsze zdając sobie z tego sprawę,
informował Moskwę o polityce Waszyngtonu w sprawach polskich41.
Negatywny wpływ na sowiecki stosunek do Powstania Warszawskiego mogła
mieć informacja od agentów sowieckich dotycząca tego, że rząd polski za pośrednictwem swego ambasadora w Stanach Zjednoczonych Jana Ciechanowskiego
zabiegał w Waszyngtonie o ograniczenie amerykańskich dostaw do ZSRS sprzętu wojennego, materiałów strategicznych i produktów żywnościowych w ramach
programu Lend-Lease. Chciano w ten sposób zmusić ZSRS do zrezygnowania
z zamiaru zmiany polskich przedwojennych granic. Ku niewątpliwemu zadowoleniu Stalina amerykański sekretarz stanu Cordell Hull, odmawiając spełnienia
tej prośby, powiedział: „Nasze dostawy sprzętu do Rosji doprowadziły do załamania i wyeliminowania na froncie wschodnim sił zbrojnych nieprzyjaciela, które
w przeciwnym wypadku stanęłyby przeciwko nam na froncie zachodnim”42.
38
www/peoples.ru/military/scout/filbi.
Oczerki istorii sowietskoj wnieszniej razwiedki 1932–1941, Моskwa 1997, s. 291–292.
40
Pawieł Sudopłatow, Razwiedka i Kreml, Moskwa 1997, s. 169.
41
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, dz. cyt., s. 255.
42
Cyt. za: Włodzimierz Kowalski, Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie 1939–1945,
Warszawa 1966, s. 219.
39
152
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
Informacja o zabiegach Polaków dotarła do Moskwy w czasie największego
nasilenia walk na froncie wschodnim, kiedy ważyły się losy bitwy stalingradzkiej, co niewątpliwie spowodowało wściekłość na Kremlu i miało poważny negatywny wpływ na całokształt polskiej polityki Kremla.
Gwoli sprawiedliwości odnotujmy, że w stosunkach sowiecko-amerykańskich
nieufność miała charakter marginalny. Prezydent Roosevelt pod wpływem Harry’ego Hopkinsa prowadził politykę ulegania Związkowi Sowieckiemu prawie we
wszystkich sprawach o decydującym znaczeniu. Ta uległość czasem sięgała tak
daleko, że na żądanie Stalina usuwano z administracji prezydenckiej tak zwanych
antysowiecko nastawionych urzędników. W roku 1941 usunięto niewygodnego
dla ZSRS attaché wojskowego w Moskwie Ivana D. Yeatona. Podobnie na prośbę
Sowietów negatywnie załatwiono sprawę powołania na głównego nadzorującego
dostawy pomocy amerykańskiej do ZSRS pułkownika Philipa R. Faymonville’a.
Prośba Stalina miała również decydujące znaczenie przy odwołaniu ze stanowiska ambasadora w Moskwie Laurence’a Steinhardta. Mimo protestów sekretarza
stanu Cordella Hulla, Harry Hopkins namówił także prezydenta Roosevelta na
odwołanie krytyka polityki Stalina, szefa wydziału sowieckiego w Departamencie Stanu43.
Polska teczka Stalina
W Centralnym Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej zachowały się dwa
wielkie tomy (oznaczone nadrukiem „ściśle tajne”) już wyselekcjonowanych informacji na temat Powstania Warszawskiego, które trafiały do Stalina, do jego
najbliższego otoczenia i doradców. Są to przeważnie dokumenty polskiego podziemia przetłumaczone na język rosyjski, przeglądy prasy polskiej (londyńskiej
i z Generalnej Guberni), niemieckiej, angielskiej i amerykańskiej, krajów neutralnych i okupowanych przez III Rzeszę. Są tam również zapisy nasłuchu radiowego „Błyskawicy”, radiostacji „Świt”, radia BBC w języku polskim44. Te dokumenty, na równi z doniesieniami wywiadu, stanowiły jedno z najważniejszych
źródeł informacji Kremla o powstaniu i działalności Armii Krajowej w Warszawie i na terenie całej Polski.
Część tych dokumentów jest zatytułowana „Wymysły hitlerowskie na temat
Polski i Polaków”. Oprócz licznych cytatów z prasy „gadzinowej” na temat Katynia, są tam niemieckie informacje dotyczące losu powstańców warszawskich,
którzy dostali się w ręce sowieckie. Na Kremlu było wiadomo, że Niemcy świadomie rozpowszechniają informację, iż powstańców czeka „drugi Katyń”. „Bolszewicy rozbrajają powstańców – czytamy w tym dokumencie – oddzielają zwykłych
43
44
Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, dz. cyt., s. 256–257.
CPAFR, 4459-27-3186, 3187.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
153
żołnierzy od oficerów. Tych ostatnich kierują do Kijowa, gdzie szykuje się powtórka z Katynia. Świadczy to, że Moskwa chce zniszczyć naród polski”45.
Katyń niewątpliwie był bardzo czułym punktem w polskiej polityce Kremla.
Wykorzystanie tematu katyńskiego w sowiecko-niemieckiej walce ideologiczno-propagandowej dotyczącej Powstania Warszawskiego było dla Moskwy faktem
niezwykle doniosłym. Wahania Kremla w sprawie pomocy dla powstańców, niekonsekwencja i czasami uległość wobec presji sojuszników zachodnich i wreszcie udzielenie spóźnionej, ale szczodrej pomocy powstańcom tłumaczy się częściowo wpływem propagandy niemieckiej i obawą przed nowymi oskarżeniami
o wymordowanie elity narodu polskiego. Stalin nie mógł sobie pozwolić na postępowanie potwierdzające niemiecką tezę, że Polaków czeka „drugi Katyń”.
Specjalny tajny wydział Sowinformbiura, który zajmował się informowaniem
przywódców sowieckich, pilnie śledził każdy ruch strony niemieckiej w stosunku
do Powstania Warszawskiego. Obszernie referowano wszystkie konferencje prasowe i spotkania w niemieckim MSZ na temat powstania. Niepokój na Kremlu
mogło wywołać prawie identyczne traktowanie politycznego oblicza powstania
przez stronę sowiecką i niemiecką. Trudno dziś dać jednoznaczną odpowiedź na
pytanie, który z dwóch walczących na śmierć i życie totalitaryzmów skorzystał
z usług propagandy przeciwnika w ocenie powstania.
Jedno jest pewne: zbieżność interesów III Rzeszy i ZSRS w odniesieniu do Polski i Polaków. Żaden z tych krajów nie był zainteresowany odrodzeniem prawdziwie niepodległego, silnego państwa polskiego, oba dążyły do zniszczenia niepodległościowej elity narodu polskiego, zdolnej do prowadzenia własnej polityki
państwowej. Dlatego czytając dziś sprawozdanie z konferencji prasowej w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych na temat Powstania Warszawskiego, mimo woli ma się wrażenie, że prawie w tych samych słowach oceniano powstanie na Kremlu.
Na jednej z konferencji prasowych specjalny doradca ministra Brown von
Szhtumm (cytuję za sowieckim dokumentem) mówił, że mimo „wyraźnej porażki sowieckiego natarcia w rejonie Warszawy, polskie dowództwo podziemne wydało rozkaz o powstaniu. Strona sowiecka twierdzi, że nie była o nim poinformowana. Powstanie zorganizowano w jednym jedynym celu – podłożyć Sowietom
świnię i zbić kapitał polityczny”. Jedyna chyba różnica w traktowaniu powstania
polegała na tym, że Niemcy rozpowszechniali jeszcze informację o „wielkiej sowieckiej prowokacji wobec Polaków, która doprowadziła do powstania w Warszawie, a sowieckie natarcie zaraz zostało zatrzymane”46.
Jak widzimy, mit o „porażce” Armii Czerwonej pod Warszawą miał, chociaż
częściowo, korzenie niemieckie. Były sojusznik podpowiedział Stalinowi, jak się
zachować wobec powstania i nalegań zachodnich aliantów w sprawie pomocy
45
46
CPAFR, 4459-27-3186, s. 1.
Tamże, s. 46.
154
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
dla powstańców. Niemieckie stanowisko nie mogło nie wywołać w Moskwie obawy przed kompromitacją ZSRS w oczach sojuszników zachodnich, gdyż, choć
niejawnie, współpracował z III Rzeszą w sprawie niszczenia polskiej stolicy i jej
mieszkańców. Można się też domyślać, że obawy te mogły być jedną z przyczyn
zmiany stanowiska Kremla wobec powstania i przyjścia z pomocą powstańcom,
ale w dość ograniczonym zakresie.
Na uwagę zasługuje obecność w teczce, przeznaczonej dla najwyższego kierownictwa sowieckiego, artykułu zamieszczonego w angielskim dzienniku „Daily Telegraf ”, zawierającego specjalne oświadczenie generała Sosnkowskiego na temat
powstania i stosunków polsko-sowieckich. Stalin na pewno znał następujące stanowisko generała: „Nie chcę komentować polityki mojego rządu, ale jako żołnierz
i jako demokrata, wbrew istniejącej opinii, chcę stanowczo stwierdzić, że zawsze
byłem zwolennikiem szczerej polityki wobec Rosji, opartej na poszanowaniu wzajemnych interesów i praw obu narodów”47. W świetle tego faktu zrozumiała staje
się wypowiedź Stalina w rozmowie z Oskarem Langem o możliwości współpracy
z Sosnkowskim i jego zwolennikami. Sowiecki przywódca wiedział o pojednawczych wypowiedziach najważniejszego polskiego generała w Londynie.
Władze na Kremlu miały prawdziwy obraz tego, jak reaguje świat na moskiewskie traktowanie Powstania Warszawskiego. Do Stalina i jego najbliższych współpracowników trafiła na przykład odezwa laburzystów angielskich „Do robotników Warszawy”, w której czytamy: „Zwracamy się do całego świata z prośbą, by
natychmiast przyjść wam z pomocą. Wasza walka stanowi część tej walki, którą
prowadzą sojusznicy na Zachodzie i Wschodzie”48.
Wśród artykułów z prasy zachodniej znajdujących się w tym zbiorze dokumentów nie brakuje głosów ostro krytykujących stanowisko ZSRS wobec powstania. W artykule Howarda Simsa zamieszczonym w „New York World Telegram” sowieccy przywódcy mogli przeczytać: „Armia Czerwona świadomie nie
chce wyzwolić Warszawy. Jej cel to dać Niemcom możliwość zniszczenia Polaków”49. Mniej więcej w tym samym duchu wypowiadał się na temat powstania
kanadyjski „Telegram”. Kanadyjscy komentatorzy podawali w wątpliwość również zdolność kierownictwa ZSRS do szczerej i uczciwej współpracy z zachodnimi aliantami. Ich zdaniem nieudzielenie pomocy walczącej Warszawie trzeba widzieć jako zdradę także zachodnich sojuszników Kremla. „Telegram” ostro
krytykował artykuły z sowieckiej „Prawdy”, które fałszowały istotę polskiego zrywu narodowego50.
Wiedziano na Kremlu i o tym, że niekiedy żądania zachodnich środków masowego przekazu natychmiastowej pomocy dla Warszawy nabierały bardzo ostrego
47
48
49
50
Tamże, s. 4.
Tamże, s. 33.
Tamże, s. 9.
Tamże, s. 121.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
155
charakteru. Sowinformbiuro przekazało przywódcom sowieckim między innymi
streszczenie artykułu z „Sunday Timesa” z 14 sierpnia – deputowany Izby Gmin
Victor Raince pisał w nim, że „obowiązkiem sojuszników jest natychmiastowe
przyjście z pomocą Warszawie. W razie nieudzielenia pomocy sojusznicy stracą
cały swój autorytet w oczach podziemnej antyhitlerowskiej Europy”51.
Obrazu tego, jak dokładnie byli informowani sowieccy przywódcy, dopełnia
kuriozalna informacja sporządzona przez wydział specjalny Sowinformbiura –
streszczenie artykułu z hitlerowskiej gadzinówki „Goniec Krakowski” o tym, że
powstanie w Warszawie wywołali specjalnie przygotowani przez komunistów
terroryści żydowscy52.
Bezpośrednio z Polski
Współpraca (a raczej kolaboracja) komunistów polskich (PPR) z ich patronami
w Moskwie była oczywiście bardzo ścisła. Na Kremlu nie tylko wiedziano o każdym ważniejszym kroku polskich marionetek, ale skrupulatnie je kontrolowano.
Jednak całkowitego wzajemnego zaufania nigdy między nimi nie było. Komuniści
polscy wiedzieli, że jeszcze całkiem niedawno byli „zdrajcami” w III Międzynarodówce i że cieszą się jedynie ograniczonym zaufaniem sowieckich towarzyszy. Na
Kremlu zaś panowała atmosfera nieufności wobec prawie każdego Polaka, wobec
wszystkiego co polskie, będąca kontynuacją najlepszych tradycji nacjonalizmu rosyjskiego. Chyba dlatego na użytek ścisłego sowieckiego kierownictwa regularnie
przygotowywano przegląd głównych gazet wydawanych przez PKWN, PPR i inne
partie obozu prokomunistycznego. Stalin i jego doradcy również regularnie dostawali ściśle tajne raporty NKWD na temat wewnętrznych stosunków wśród komunistów polskich oraz przeglądy ich dokonań w sprawie komunizacji Polski53.
Informacje na temat działań PKWN-owców szczególnie intensywnie były zbierane w okresie Powstania Warszawskiego. Na Kremlu wiedziano o próbach prowadzenia przez komunistów polskich własnej polityki wobec powstania, o próbach
odcięcia się od wyraźnie antyakowskiego stanowiska Moskwy. I kiedy uznawano
to za konieczne, wskazywano polskim towarzyszom ich miejsce.
Sowiecka machina propagandowa nie szczędziła wysiłków w celu dostarczenia społeczeństwu sowieckiemu wypaczonego, „ideologicznie poprawnego” obrazu Polski. Sowieckie gazety z okresu Powstania Warszawskiego są pełne artykułów o „witających Armię Czerwoną kwiatami Polakach”, „niezwykłym wzroście
sympatii lewicowych i prokomunistycznych w społeczeństwie polskim”. Ale jednocześnie NKWD, Smiersz i organy polityczne Armii Czerwonej skrupulatnie
51
52
53
Tamże, s. 32.
Tamże, s. 98.
RAPHSP, 17-128-713, s. 175–185.
156
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
badały prawdziwe nastroje polskiej ludności. Zebrane informacje były starannie
segregowane, a najcenniejsze niewątpliwie trafiały do sowieckich przywódców.
Niektóre z tych dokumentów przechowały się w archiwach rosyjskich. Oto fragment raportu, który sporządził starszy pracownik operacyjny wydziału politycznego I Frontu Białoruskiego major Oleg Kotus. Dokument ten dotyczył mieszkańców Mińska Mazowieckiego, Siedlec oraz Białej Podlaskiej i był skierowany
na ręce kierownika działu współpracy z miejscową ludnością wydziału politycznego I Frontu Białoruskiego pułkownika Mierkułowa54. Tytuł tego dokumentu
brzmi: „O wrogich wypowiedziach ludności polskiej”.
1. Pracownik poczty: „Nie będzie w naszym państwie porządku, dopóki u władzy będą
ci niewykształceni moskiewscy lokaje”.
2. Żona księgowego urzędu miejskiego: „Polacy-patrioci stawiają bierny opór obecnym polskim władzom, dlatego że te władze mają tyle wspólnego z Polakami, co
Piłsudski z Budionnym”.
3. Młoda kobieta, wdowa po polskim oficerze: „Rosjanie chcą wprowadzić w Polsce
sowiecki styl życia. Poznałam ten styl, kiedy w 1939 roku mieszkałam w Brześciu.
Miałam restaurację, do której przychodzili sowieccy kolejarze. Wyjmowali z kieszeni kawałek chleba i kupowali u mnie butelkę zimnej lemoniady. Jedli ten chleb,
popijając lemoniadą. Ale w mojej restauracji stołowali się również wysoko postawieni sowieccy urzędnicy. Oni pieniędzy nie żałowali. Więc w ZSRS robotnikom
żyje się źle. Teraz i u nas będzie im się źle żyło”.
4. Uciekinier z Warszawy, na ulicy: „Trudno uwierzyć, że Rosjanie nie są w stanie wyrzucić Niemców z Warszawy. Armia Czerwona wyzwoliła od Niemców Krym, Kaukaz, Ukrainę, Białoruś i dawno wyzwoliłaby Warszawę, gdyby Rosjanie tego chcieli.
Nie ma w historii precedensu, aby plany polityków realizowano kosztem takiej krwi,
jaką teraz przelewają w Warszawie”.
5. Mierniczy urzędu miejskiego: „Pijany rosyjski pułkownik położył się na podłodze
w domu pewnej polskiej kobiety, u której nocował. Powiedział, że nie wstanie, dopóki ona nie napije się z nim wódki. Wstał dopiero wtedy, gdy kobieta poskarżyła
się w komendanturze. W Polsce pułkownik to wykształcony człowiek i nawet gdy
pije wódkę, nikt tego nie widzi”.
6. Żona pracownika urzędu miejskiego: „Żaden z rosyjskich oficerów się nie myje, nie
mówiąc już o żołnierzach”55.
Wpływ na stanowisko Kremla wobec Powstania Warszawskiego wywarły również doniesienia agentów sowieckich z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych.
Przekazywano raporty o wyraźnym zaniepokojeniu brytyjskiej i amerykańskiej
54
Nie mylić z generałem Wsiewołodem Mierkułowem, bliskim współpracownikiem Berii, kierującym akcją rozstrzelania polskich oficerów w Katyniu i innych miejscach.
55
CAMOFR, 233-2374-136, s. 22–29.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
157
opinii publicznej sposobem traktowania polskich powstańców przez Moskwę. Informacje na temat reakcji opinii publicznej w krajach alianckich pochodziły także od polskich komunistów. NKWD przygotowało dla Stalina specjalny raport
o doniesieniach Oskara Langego ze Stanów Zjednoczonych. Uprzedzał on o konsekwencjach nieudzielenia pomocy Warszawie. W swej depeszy z 30 sierpnia wyrażał przekonanie, że autorytet PKWN może zdecydowanie ucierpieć w Stanach,
zwłaszcza w środowisku Polonii amerykańskiej. Lange uprzedzał, że warunkiem
jego wejścia do PKWN lub rządu tymczasowego jest udzielenie pomocy powstaniu. Według niego, mogło się to również stać warunkiem uznania PKWN przez
rząd Stanów Zjednoczonych. Lange pisał:
prestiż Komitetu Wyzwolenia silnie ucierpiał w związku z kryzysem w sprawie udzielenia pomocy dla Powstania Warszawskiego. Ja usilnie zalecam wam, abyście zrobili
wszystko, co możliwe dla uzyskania pomocy warszawskim żołnierzom, a dyskusje o odpowiedzialności radzę odłożyć na później, na bardziej sprzyjający okres56.
Jednak najbogatszym źródłem, z którego przywódcy sowieccy czerpali wiedzę
o Powstaniu Warszawskim, były oczywiście doniesienia wywiadu i organów politycznych I Frontu Białoruskiego oraz placówek NKWD na terytorium Polski. Co
ciekawe, doniesienia te pojawiają się dopiero z początkiem września.
Ignorowanie powstania w sierpniu nie jest bynajmniej niczym niezwykłym.
Moskwa liczyła na rychły upadek powstania i robiła wszystko, aby ukryć fakt
jego wybuchu nawet przed własnymi żołnierzami. Przez cały sierpień powstanie
stanowiło jedną z najpilniej strzeżonych tajemnic władzy sowieckiej. Dla wielu
walczących na froncie sowieckich żołnierzy podobne ukrywanie przez władze
oczywistych faktów było tajemnicą poliszynela. Ale podwójne życie, udawanie
wiary w bzdury rozpowszechniane przez oficjalną propagandę, było nieodzownym elementem sowieckiego stylu życia. Żołnierze byli przyzwyczajeni do codziennego ogłupiania przez władze, do wierzenia nie faktom, lecz ideologom komunistycznym. Ta wiara przychodziła tym łatwiej, że za jej brak groziła utrata
wolności i inne dotkliwe kary.
Mechanizm zakłamania obejmował nawet przedstawicieli najwyższych władz
wojskowych i państwowych. Podczas składania jednego z pierwszych raportów
o powstaniu zastępca szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej
generał dywizji Josif Szykin zadał swemu podkomendnemu na I Froncie Białoruskim takie naiwne pytanie: „Co się działo i teraz dzieje w Warszawie? Czy jest
powstanie, czy to wszystko kłamstwo? Jeśli powstanie jest, proszę poinformować
o jego skali, o tym, czy powstańcy już rozbici, czy nie”57. Potem generał Szykin
56
Antoni Przygoński, dz. cyt., s. 53.
Russkij archiw. Wielikaja otieczestwiennaja, t. 14, Krasnaja Armija w stranach centralnoj, siewiernoj Ewropy i na Bałkanach. Dokumienty i matieriały 1944–1945, Moskwa 2000, s. 251.
57
158
III. Moskwa wobec Powstania Warszawskiego
poprosił, by mu wyjaśnić, kim są AK-owcy, kogo popierają, jakie jest ich oblicze
polityczne58. Najciekawsze w tej rozmowie jest to, że odbyła się ona na początku września, kiedy cały świat już wiedział o powstaniu. Tylko kompletnie ogłupieni przez propagandę komunistyczną mogli uwierzyć, że powstanie jest fikcją.
Wszystko to świadczy, że wiedzy o powstaniu, jego obliczu politycznym i jego
skali zazdrośnie strzeżono na samym szczycie władzy – na Kremlu.
W archiwach sowieckich przechowało się stosunkowo dużo nadsyłanych do
Moskwy materiałów wywiadowczych na temat Powstania Warszawskiego, oczerniających Armię Krajową i jej wysiłek zbrojny. Dezinformowanie własnych mocodawców jest działaniem zadziwiającym jedynie na pierwszy rzut oka. W rzeczywistości sowiecki wywiad tylko pobocznie zajmował się gromadzeniem faktów.
Wykonywał przede wszystkim nieoficjalne polityczne zamówienie Moskwy. Na
Kremlu nie potrzebowano prawdy, lecz argumentów i faktów (nawet zmyślonych),
potwierdzających generalną linię polityczną traktowania powstania.
Najciekawsze rezultaty w dziedzinie „prewencyjnego dezinformowania” własnych mocodawców osiągnął oficjalny przedstawiciel dowództwa I Frontu Białoruskiego przy Komendzie Głównej AK, skoczek spadochronowy lejtnant Iwan Kołos („Oleg”). Jego raporty są świetnym przykładem absolutnej lojalności. „Oleg”
pisze w nich to, co władze chcą usłyszeć, rzeczywista sytuacja wcale go nie interesuje. W sprawozdaniu ze swojej misji wywiadowczej, która rozpoczęła się dopiero 20 września, pisał:
Dowództwo AK, działając według wskazówek rządu londyńskiego, prowadziło otwartą agitację antysowiecką wśród powstańców i ludności cywilnej. Rzucono hasło „stworzenia drugiego cudu nad Wisłą”, czyli odparcia Rosjan od Warszawy. Propaganda
AK twierdziła, że Armia Czerwona będzie przeprowadzać masowe wywózki Polaków na Syberię i zasiedlenie polskich ziem przez Rosjan. Niejednokrotnie przypominano Katyń59.
Nie sposób komentować podobnych surrealistycznych doniesień. Jeśli wierzyć
Kołosowi, Armia Krajowa miała zamiar walczyć w obronie Warszawy zarówno
z Wehrmachtem, jak z Armią Czerwoną! Kołos sam był aktywnym uczestnikiem
i organizatorem procesu ograniczonej współpracy między AK i Armią Czerwoną, sam przekazywał liczne prośby dowództwa AK o pomoc. Dlatego tę depeszę można uznać za przejaw skrajnej niekompetencji albo po prostu świadome
fałszerstwo.
Inne informacje dostarczane przez Iwana Kołosa również nie są wzorem rzetelności i wnikliwej oceny sytuacji:
58
59
Tamże, s. 253.
Tamże, s. 283.
2. Co w Moskwie wiedziano o powstaniu?
159
W początkowym okresie powstania Związek Sowiecki i Armia Czerwona, w odróżnieniu od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, stanowiły obiekt licznych oskarżeń
o unikanie niesienia pomocy powstańcom. Po rozpoczęciu sowieckiej akcji dostarczania pomocy Warszawie dowództwo AK ciągle twierdziło, że zrzucane ładunki są angielskiego pochodzenia, że najpierw dostarczają je do Moskwy, a stamtąd przywożą
je samoloty sowieckie. Reakcyjne organizacje polityczne kierowały specjalnie przygotowanych propagandystów, którzy spotykali się z ludnością Warszawy, aby nastawiać
ją przeciwko Armii Czerwonej. Jak wiadomo, samoloty sowieckie zrzucały ładunki
z małej wysokości bez spadochronów. Dlatego niektóre były uszkodzone. Tymczasem
wspomniani wyżej propagandyści tłumaczyli, że uszkodzone ładunki są sowieckie, a te,
które wytrzymały, bo były dobrze zapakowane, są angielskie60.
15 września 1944 roku stanowi cezurę w historii Powstania Warszawskiego.
W tym dniu dowódca 1. Armii Wojska Polskiego generał Zygmunt Berling dostał
rozkaz ze sztabu frontu, by „rozpocząć rozpoznanie Wisły na odcinku Pelcowizna, Praga, Saska Kępa, Las, Zbytki, wybrać miejsce do przepraw desantu, przepraw promowych oraz mostów i rozpocząć przygotowanie do forsowania Wisły w celu uchwycenia przyczółka na zachodnim brzegu w rejonie Warszawy”61.
W tym samym dniu zastępca marszałka Konstantego Rokossowskiego do spraw
politycznych generał Konstanty Tielegin otrzymał od swego zwierzchnika, sekretarza KC WKP(b) pełniącego jednocześnie funkcję szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, Aleksandra Szczerbakowa polecenie codziennego
składania obszernego sprawozdania o tym, co się dzieje w Warszawie i jak przebiega operacja desantowa berlingowców. Tielegin miał to robić codziennie telefonicznie, tak aby Moskwa natychmiast wiedziała o wszystkich najnowszych wydarzeniach w polskiej stolicy.
Było to polecenie niezwykłe. Zazwyczaj komisarze polityczni frontów składali cotygodniowe, a w nagłych wypadkach nawet codzienne sprawozdania, ale
robiono je na piśmie, potem meldunki szyfrowano, co powodowało, że Moskwa
otrzymywała je z pewnym opóźnieniem. O Warszawie Moskwa chciała wiedzieć
wszystko natychmiast. Świadczy to, że w Moskwie w połowie września rozpatrywano wariant zajęcia Warszawy we wrześniu 1944 roku bez względu na koszty.
Nie można było bowiem pozwolić, by nieudzielenie pomocy powstańcom osłabiło pozycję Związku Sowieckiego w koalicji antyhitlerowskiej. Stalin z tego pomysłu wkrótce jednak zrezygnował. Wydał natomiast rozkaz przeprowadzenia
w październiku operacji rzekomo oskrzydlającej Warszawę od północy. Dlaczego? Prawdopodobnie z powodu napływających do Moskwy meldunków o wyraźnych antysowieckich i antyrosyjskich nastrojach panujących w Armii Krajowej, które uniemożliwiały jakąkolwiek współpracę z AK. Stalin zapewne uznał,
60
61
Tamże.
Tamże, s. 251.
Mocny głos rosyjskiego przyjaciela Polski!
Przestępstwo, wina i sprawca – wszystko pozornie jest oczywiste: Stalin rozmyślnie
zatrzymał Armię Czerwoną, żeby Powstanie Warszawskie upadło. Jest więc zbrodniarzem odpowiedzialnym za śmierć dziesiątków tysięcy warszawiaków. Cyniczne
kalkulacje spowodowały, że nie udzielił Warszawie pomocy. Udowodnić tę winę
jest trudno. Nie odnaleziono rozkazu: „Powstanie musi upaść”. Konieczny jest proces poszlakowy. Roli oskarżyciela podjął się rosyjski historyk Nikołaj Iwanow.
Autor Powstania Warszawskiego widzianego z Moskwy w błyskotliwy i pełen emocji sposób prowadzi nas przez gąszcz poszlak, nieodkrytych dotąd dokumentów
z rosyjskich archiwów. Składa w jeden obraz fakty, które z osobna wydają się
nieistotne. Śledzi historię sporu między Stalinem i jego polskimi poplecznikami
a Armią Krajową. Uzmysławia nam, jak perfidne, okrutne i brzemienne w skutki
były decyzje podejmowane na Kremlu latem 1944 roku. Decyzje, które doprowadziły do „drugiej zbrodni katyńskiej” – hekatomby Warszawy.
Nikołaj Iwanow ma rosyjski paszport i z dumą mówi o sobie: „Jestem Rosjaninem”.
Od wielu lat jest także związany z Polską, tu pracuje zawodowo i mieszka ze swoją
polską rodziną. Na kartach książki widać pasję w dążeniu, by zrozumieć Polskę
i Polaków oraz ujawnić prawdę o tragedii Warszawy. Jego moralnym drogowskazem stało się zdanie: „Być Polakiem w Związku Sowieckim to prawie to samo co
być Żydem w III Rzeszy”.
Cena detal. 39,90 zł