Are You suprised ? - Muzyczne Przedszkole Publiczne Nr 14 w

Program zajęć LOGORYTMICZNYCH
ETAP PRZEDSZKOLNY
PROGRAM ZAJĘĆ LOGORYTMICZNYCH
Program jest własnością CE Atut
Autorzy: Pascal Kaas,
Współpraca: mgr Elżbieta Domagała
mgr Marcin Janiszewski
SPIS TREŚCI
I.
CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU
Zastosowanie metody w profilaktyce wad wymowy w przedszkolu i nauczaniu początkowym
Założenia programowe
Metody pracy
Treści i formy logorytmiki
Rodzaje ćwiczeń
Schemat ogólny programu
Warunki realizacji programu
Adresaci programu
Etapy realizacji
II.
CELE NAUCZANIA
Etap przedszkolny
III.
TREŚCI NAUCZANIA
Etap przedszkolny
IV.
UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU
Etap przedszkolny
V.
KONTROLA I OCENA
I. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU
LOGORYTMIKA – ZASTOSOWANIE METODY W PROFILAKTYCE
WAD WYMOWY W PRZEDSZKOLU I NAUCZANIU POCZĄTKOWYM
Proponując LOGORYTMIKĘ w przedszkolu i nauczaniu zintegrowanym początkowych klas szkoły podstawowej,
eksponujemy problemy percepcyjne oraz techniczne – kształtujące prawidłową mowę dziecka. Podczas zajęć logorytmicznych bawimy się, gramy na instrumentach perkusyjnych i ćwiczymy przy muzyce – podobnie jak podczas lekcji
tradycyjnej rytmiki, jednak dobór proponowanych tu form uwzględnia jako pryncypium
– obowiązujący logorytmików główny cel zajęć: naukę prawidłowego mówienia.
Na zajęciach i lekcjach logorytmiki uczymy się wsłuchiwać w różne dźwięki i rozróżniać je – tak, aby móc rozróżniać również dźwięki mowy. Wykonujemy ćwiczenia ruchowe: chodzimy, biegamy, skaczemy nabywając ogólnej
sprawności po to, aby całe nasze ciało nabrało gotowości do prawidłowego wymawiania głosek, wyrazów i zdań (za dr
Anną Walencik-Topiłko – czołowym przedstawicielem nurtu logorytmiki w Polsce).
I choć jako dyscyplina naukowa oraz metoda, logorytmika pozostaje poza głównym kanonem zestawu zajęć proponowanych dotychczas w przedszkolu, szkole – w coraz szerszym zakresie włączana jest do ramowych planów zajęć
oraz lekcji, a jej zastosowania
w przeciwdziałanie powstawaniu nieprawidłowości wymowy nie sposób przecenić.
Logorytmicy współpracują też z logopedami prowadzącymi w określonych przypadkach terapię logopedyczną, kontynuując i utrwalając ich pracę terapeutyczną, usprawniając ciało oraz aparat artykulacyjny dziecka.
Wychodząc naprzeciw potrzebom logorytmików w zakresie metodycznym i repertuarowym (logorytmik wykorzystuje w pracy z dziećmi specjalnie dobrany repertuar wierszy, piosenek oraz ćwiczeń) proponuję wsparcie
się na rozwiązaniach metodycznych oraz repertuarowych za Kapitanem Muzyczką – publikatorem i wielkim
entuzjastą metody. Prowadzący znajdą w nim (czasopismo, pomocnik Edukacja z Kapitanem Muzyczką, kasety
oraz płyty) wiersze, opowiadania, piosenki o charakterze logopedycznym, wskazówki metodyczne oraz zestawy
zadań i zabaw logorytmicznych. Załącznik Nr 1.
Oto opracowane specjalnie dla potrzeb logorytmiki zestawy lekcyjne (plany pracy) oraz wskazówki do ich realizacji.
Pominięto w nich opis celów poszczególnych lekcji – analiza planu dostarczy bez wątpienia odpowiedzi na pytanie o
cel. Skupiono się zaś na zaproponowaniu różnorodności zadań oraz bogactwa repertuaru.
We wrześniu każdego roku logopeda przeprowadza w przedszkolu bezpłatne badania logopedyczne wszystkich 5-cio
i 6-cio letnich dzieci , również 4-ro letnich na prośbę rodziców lub wniosek nauczyciela przedszkola (celem wyłonienia
dzieci, które wymagać będą specjalnej pomocy terapeutycznej). Sporządzona, jako rezultat badań, KARTA BADANIA
MOWY – Załącznik Nr 2 - posłuży logopedzie, do którego rodzice dziecka zwrócą się o indywidualna pomoc logopedyczną oraz logorytmikowi prowadzącemu zajęcia logorytmiczne w przedszkolu. Program zakłada objecie profilaktyką
logorytmiczną wszystkie uczęszczające do przedszkola dzieci.
Zajęcia - odbywają się raz lub dwa razy w tygodniu w godzinach pracy przedszkola i trwają jednorazowo 15 - 30 min.
(w zależności od wieku dzieci). Możliwe jest zwiększenie ilości zajęć w tygodniu. Poszczególne lekcje łączy tematyka
– wspólna dla zestawu czterech jednostek zajęciowych, wykorzystująca tę samą piosenkę (dla celów logorytmicznych
zastosujemy jej fragment lub całą).
Plany zajęć uwzględniają różnorodne zadania o charakterze logorytmicznym – roboczo rozróżnione jako:
1. Zadania typu: maitriser la surface (kształcące umiejętność poruszania się przez dziecko w określonej przestrzeni, francuskie określenie „maitriser la surface” czyli „opanować powierzchnię” trafniej oddaje rodzaj
ćwiczenia);
2. Zdania typu: reakcja na dźwięk;
3. Zadania typu: słowo i dźwięk – dźwięk i słowo;
4. Zadania typu: słowo i obraz;
5. Zadania typu: słowo i rytm;
6. Zadania typu: maitriser le corps („opanować własne ciało )
7. Zadania typu: słowo – dźwięk – świadomość własnego ciała;
8. Zadania typu: liczymy dźwięki;
9. Zdania typu: opowiadamy słowa;
Również pracę z piosenką, utrwalenie tekstu logopedycznego wiersza oraz formy łączące poszczególne typy zadań.
Bogactwo treści poszczególnych planów zajęć pozwala na wybranie określonych jego fragmentów, dostosowanie zadań
do takiej lub innej grupy dzieci. Prowadzący nie jest zobligowany do przeprowadzenia wszystkich zadań w czasie lekcji
– może je zrealizować
w całości lub rozdzielić na krótsze jednostki zajęciowe, pominąć niektóre zadania lub ich
części ze względu na stopień trudności, wiek dzieci. Istotnym jest tu staranne przygotowanie się prowadzącego obejmujące przygotowanie merytoryczne zajęć: opanowanie piosenek, wierszy; wybór zakresu planowanych do realizacji
zadań i metodyczne – uwzględnienie zastosowania pomocy dydaktycznych i technicznych (ilustracje, emblematy, kartoniki z obrazkami przedstawiającymi słowa, instrumenty perkusyjne, magnetofon lub odtwarzacz płyt CD i inne),
przemyślenie sposobu przeprowadzenia poszczególnych elementów zajęcia.
Wraz z wkroczeniem w progi przedszkolne dzieci w wieku czterech, pięciu i sześciu lat pojawia się problem
dzieci ze źle wykształconą mową. Warto uprzytomnić sobie, że mowa jest jedyną funkcją życiową, której rozwój uzależniony jest od kontaktu z mową drugiego człowieka. Istnieje, więc uwarunkowanie rozwoju mowy i jej prawidłowości od wpływów środowiska, w którym dziecko wzrasta i przebywa.
Każde dziecko posiada także określone i sobie tylko właściwe warunki stanowiące o prawidłowym bądź zaburzonym
rozwoju ogólnym. I to nie tylko w sferze ruchowej, emocjonalnej bądź intelektualnej, ale także narządów mowy i narządu słuchu.
Dopiero prawidłowy rozwój tych wszystkich funkcji stanowi o prawidłowym rozwoju dziecka i może sprawić, że przekraczając próg szkoły jest ono do tego faktu dojrzałe.
W obecnej dobie różnych zagrażających rozwojowi dziecka wpływów (zatrute środowisko, urazy okołoporodowe,
zaburzenia rozwojowe w wieku prenatalnym) wiele dzieci wkracza do szkoły z nie wyrównanymi wadami, lub nie w
pełni osiąga dojrzałość szkolną w przewidzianym okresie życia. Jest to poważny problem natury psychologiczno –
logopedyczno –lekarskiej , a także wychowawczej.
Niepowodzenia szkolne, brak umiejętności prawidłowego kontaktu słownego, wyrażania siebie, swojej wiedzy, uczuć,
przeżyć i satysfakcji z prawidłowych kontaktów z rówieśnikami i nauczycielami, często sprawiają, że, uczeń poszukuje
satysfakcjonujących go kompensacyjnych sposobów i kontaktów, by być gdzieś kimś zauważonym, docenionym, bez
względu na konsekwencje takich poczynań.
W świetle tych faktów właściwe pokierowanie problemem i odpowiednie skierowanie rodziców i ucznia na niezbędną
rehabilitację leży w gestii nauczyciela, pedagoga szkolnego. Spróbujmy pomoc dziecku w prawidłowym kształtowaniu
jego mowy, gdyż jest to ważny element w rozwoju jego osobowości.
Prawidłowy kontakt słowny z otoczeniem może być powodem radości i powodzenia w życiu dziecka.
Najczęstszym problemem w mowie dzieci w okresie nauczania początkowego jest seplenienie. Jedną z jego form jest
seplenienie międzyzębowe.
U niektórych dzieci czas rozpoczęcia nauki zbiega się z wymianą przednich mlecznych siekaczy. Niektóre dzieci mają
wadę zgryzu, niesprawność języka, bądź zaburzenia słuchu fonematycznego lub fizjologicznego. Te przyczyny sprawiają w efekcie nieprawidłową wymowę szeregu głosek: c, dz, s, z, cz, dż, sz, ż, ć, dź, co w przypadku zaburzonej analizy słuchowej i wzrokowej powoduje także trudności w różnicowaniu tych głosek w czytaniu i pisaniu.
Wspomniane zaburzenia wymagają rehabilitacji logopedycznej, a często również pomocy ortodonty i badania audiologicznego. Jaskrawe trudności w nauce czytania i pisania będą wymagały konsultacji i ewentualnej reedukacji specjalisty
z dziedziny dysleksji.
Nieprawidłowa wymowa głoski ”r” może być spowodowana przyjętą w rodzinie taką formą jak ”r” gardłowe, z którym
dziecko osłuchuje się od najwcześniejszych lat, lub zbyt krótkim wędzidełkiem utrudniającym unoszenie i wibrację
języka. Przy braku poprawy przy odpowiednich ćwiczeniach logopedycznych, ta sytuacja wymaga interwencji chirurga
bądź foniatry.
Często obserwujemy, że proces myślenia wielu dzieci wyprzedza możliwości wyartykułowania tych myśli, co w efekcie daje obraz jąkania (zacinania).O ile sytuacja nie jest spowodowana przyczynami natury organicznej, co wymaga
specjalistycznej terapii, zacinanie może być zjawiskiem przemijającym.
W okresie kształtowania mowy przy nieukończonym jej rozwoju, który powinien osiągnąć prawidłowość w momencie
rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej, zacinanie może być związane z małą jeszcze precyzją ruchów narządów
atyklacyjnych ( warg, języka, także krótkim wędzidełkiem), a także nieumiejętnością prawidłowego oddychania, co jest
niezbędne w procesie artykulacji i warunkuje prawidłową wymowę.
Dla wszystkich dzieci, którym trudno zaadoptować się w nowej sytuacji szkolnej z powodu nadpobudliwości ruchowej,
mogą być pomocne ćwiczenia oddechowo- relaksujące. Są one szczególnie ważne dla dzieci nadwrażliwych i z zaburzeniami mowy. Również wszelkie ubytki słuchu mogą być przyczyną nieprawidłowej artykulacji, fonacji, mogą
wpływać na nadpobudliwość dziecka i jego rozproszenie na lekcji, ponieważ nie w pełni docierają do niego polecenia
nauczyciela.
Ten problem wymaga szczególnej uwagi i kontroli specjalistów
z dziedziny audiologii, logopedii, foniatrii. Niedoleczenia katarów ropnych, zapalenia ucha środkowego, mogą trwale
uszkodzić aparat słuchowy, udaremniając prawidłowy odbiór dźwięków.
Ćwiczenia oddechowe, angażujące aparat oddechowy, fonacyjny, a także narządy artykulacyjne, można stosować, wypowiadając bądź wyśpiewując na wydechu: samogłoski, sylaby lub proste zdania z jednoczesnym unoszeniem stopniowo rąk przy wdechu i opuszczaniem ich wolno, wzdłuż ciała- przy wydechu. Ułatwi to dziecku opanowanie prawidłowego gospodarowaia zaczerpniętym powietrzem w procesie mowy, aby spokojnie starczyło powietrza na wypowiedzenie zamierzonej fazy.
Zarówno nadopiekuńczość rodziców, jak odwrotnie-odrzucenie, brak akceptacji dziecka, gdy nie spełnia ono oczekiwań, a także oczekiwania wygórowane ze strony rodziców, przy braku możliwości sprostania tym wymaganiom ze
strony dziecka, mogą spowodować takie reakcje, jak milczenie, zaburzenia mowy typu jąkanie, lub zachowania agresywne, spowodowane poczuciem niedowartościowania i chęcią zwrócenia na siebie uwagi. Zważywszy powyższe fakty, nie wolno lekceważyć tak ważnej życiowej funkcji, jaką jest mowa, umożliwiająca satysfakcjonujące kontakty
dziecka z otoczeniem.
Sterując mądrze wychowaniem i kształceniem dziecka, oceniając jego możliwości psychofizyczne, starajmy się nie
przeoczyć trudności i zaburzeń w rozwoju emocjonalnym i w rozwoju mowy- wymagających często korekcji i działań
wychowawczych wspierającym wiarę dziecka we własne siły.
Logopedia jest nauką o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu jej wad oraz nauczaniu mowy w wypadku jej braku lub utraty. Wszystkie więc elementy ogólnej definicji logopedii dotyczą w mniejszym lub większym stopniu terapii,
gdyż to właśnie od jej skuteczności jest uzależniony wynik działań logopedy i pacjenta. Dlatego też oprócz stosowania
sprawdzonych form terapii wciąż trwają poszukiwania nowych możliwości terapeutycznych, a jedną z nich jest logorytmika.
Logorytmika to dyscyplina naukowa, metoda, a zarazem program (zbiór) ćwiczeń muzyczno-ruchowych, realizowanych z dziećmi zdrowymi logopedycznie – profilaktycznie oraz dziećmi z zaburzeniami mowy, z zaburzeniami zachowania oraz z upośledzonym słuchem lub wzrokiem, ściśle podporządkowanych terapii logopedycznej, zwłaszcza korekcji elementów fonicznych wypowiedzi w obu płaszczyznach: segmentalnej i suprasegmentalnej. Logorytmika jest
więc swoistą formą połączenia rytmiki i terapii logopedycznej. Wykorzystuje bowiem możliwość oddziaływania na
sferę słuchową, słuchowo-ruchową i ruchową pacjenta w ścisłym połączeniu z metodologią pracy logopedycznej.
Założenia programowe logorytmiki
Logorytmika wyrosła w dużej mierze z założeń rytmiki Emila Jaques-Dalcroze`a (1865-1950) oraz metody Carla Orffa
(1895-1982), który za podstawę swej koncepcji obrał syntezę słowa, muzyki i ruchu.
Metodę Carla Orffa charakteryzuje synteza różnych rodzajów ekspresji, stąd zajęcia ruchowe zaproponowane przez
niego są ściśle związane z rytmizowanym mówieniem, śpiewem oraz grą na odpowiednio skompletowanym instrumentarium. Istotą metody jest emocjonalne, ruchowe i muzyczne zaangażowanie dzieci, mające wyraz w ekspresji słownej,
muzycznej i ruchowej. Najistotniejszym założeniem jest więc harmonijny związek ruchu z muzyką, co jest szczególnie
przydatne w słuchowo-ruchowym usprawnianiu dzieci.
Ruch w logorytmice powinien więc być naturalny i swobodny, wynikający bezpośrednio ze słyszanej muzyki. Zróżnicowana wyrazowo muzyka wywołuje u dzieci określone spontaniczne reakcje ruchowe. O ich intensywności decydują dwa podstawowe elementy:
- stopień wrodzonej muzykalności, przejawiający się między innymi w szczególnej wrażliwości na muzykę;
- sprawność ruchowa, pozwalająca na ujawnienie się w ruchu przeżyć emocjonalnych wywołanych muzyką.
Zadaniem ćwiczeń muzyczno-rytmicznych jest wprowadzenie tzw. wewnętrznego ładu i uporządkowania, właśnie
poprzez harmonijnie uporządkowany ruch i emocje wypływające z percepcji muzyki. Ćwiczenia rytmiczne „zmuszając” niejako dziecko do wykonywania ruchów ekonomicznych i uporządkowanych, uczą jednocześnie umiejętności
samoopanowania. Wymaga to ogromnej aktywności podejmowanej czynności, a przede wszystkim ćwiczenia, niekiedy
wielokrotnych powtórzeń tych samych czynności ruchowych.
Rytm muzyczny jest stworzony przez człowieka, pomyślany jako pewien porządek ruchu dźwięków muzycznych w
określonym czasie. Jedynie dzięki rytmowi tworzywo muzyczne otrzymuje formę, dzięki niemu staje się całością.
Metrum natomiast - to czynnik porządkujący ugrupowania rytmiczne za pomocą regularnie powtarzających się akcentów wywołujących w słuchaczu wrażenie ładu a porządku.
Pierwszy etap we wprowadzaniu ćwiczeń rytmicznych w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo stanowią tzw.
rytmy miarowe, składające się z wartości o tej samej długości trwania w danym takcie, na przykład w takcie 3/4 miarą
jest wartość równa jednemu krokowi lub uderzeniu w tempie spokojnego marszu. Zaczynamy ćwiczenia od marszu w
kole wiązanym. Muzyka do tego ćwiczenia musi być marszowa, wyraźna, o jednym tempie (tempo marsza), Należy
zwracać uwagę na sposób stawiania nóg (wyeliminować tzw. szuranie nogami), postawę (głowa lekko uniesiona, wyprostowane plecy). Gdy dzieci nauczą się chodzić w kole wiązanym, wówczas można wprowadzić marsz bez wiązania
koła (tzw. marsz po obwodzie koła, ze zmianą kierunku, tempa marszu, itd.). U dzieci, zwłaszcza głębiej upośledzonych
umysłowo bardzo często spotykanymi zaburzeniami są: dyskoordynacja ruchowa, błędy w wykonywaniu nawet prostych ruchów lokomocyjnych, błędne nawyki ruchowe, ruchy nieekonomiczne i często stereotypowe, brak pamięci
prostych wzorów ruchowych i planowania ruchów. Nawet tak wydawałoby się proste ćwiczenie jak marsz kształci
sprawność i sprężystość ruchu, uwagę czynną oraz wyrabia poczucie rytmu. Pewną formą utrudnienia będzie marsz, na
przykład na wzorzystym brzegu dywanu lub pomiędzy narysowanymi w pewnych odstępach liniami, albo marsz w
wyznaczonej umownymi przedmiotami przestrzeni sali. Tego rodzaju ćwiczenia dodatkowo usprawniają koordynację
wzrokowo-ruchową.
Rytmika to system dobranych ruchów fizycznych wykonywanych w takt muzyki, przy czym muzyka ma tu rolę
przewodnią nadając kierunek ruchom i jakby wcielając się w nie. W ćwiczeniach rytmicznych występują jednocześnie
trzy momenty: spostrzeganie dźwięków, skojarzenie z pewnym ruchem i odczucie przyjemności, towarzyszące zazwyczaj aktywności muzycznej. Następuje tutaj współdziałanie muzyki, woli i uczucia. Ćwiczenia rytmiczne prowadzące
do ścisłego skojarzenia ruchu z muzyką i w związku z tym doprowadzające do opanowania ruchowego, kształcą świadomość muzyczną, dyscyplinę, spostrzegawczość, siłę woli, szybkość orientacji oraz umiejętność pracy zespołowej, a
także przygotowują do świadomego opanowania całego aparatu ruchowego.
W słuchowym utrwalaniu wartości rytmicznych ogromną rolę spełnia mowa, potraktowana jako element muzyki. W
rytmizowaniu mowy wykorzystujemy imiona, nazwy przedmiotów i czynności, różnego typu wyliczanki. Ważne przy
tym jest, aby rytmizacja tekstów była zgodna z występującym w języku polskim zasadami akcentowania. Rytmizację
należy łącza z wyklaskiwaniem lub wystukiwaniem rytmu. Innym sposobem realizacji wartości rytmicznych jest tzw.
„rytmiczne echo”. Zabawa polega na wymawianiu swojego imienia lub imion kolegów w formie rytmizowanej, a towarzyszyć jej może wystukiwanie rytmu na bębenku lub wyklaskiwanie.
Rytmika zarówno ujawnia stopień wrażliwości muzycznej dziecka, jak i kształci ją. Uczy dziecko percypować jakościowo zróżnicowane dźwięki muzyki oraz skłania je do ekspresyjnego przeżycia całej kompozycji muzycznej oraz
jednostkowych (wybiórczych) problemów muzycznych. Swobodny i naturalny ruch, będący obok muzyki podstawowym motywem ćwiczeń, umożliwia realizację zajęć rytmicznych ze wszystkimi dziećmi, niezależnie od ich poziomu
intelektualnego, ruchowego i muzykalności.
Metoda rytmiki Jaques-Dalcroze'a powstała w pierwszej połowie naszego wieku jako wynik twórczych poszukiwań pedagogicznych i muzycznych pedagoga i świetnego muzyka, stanowiła jego reakcję na obserwowaną bierną i
mało efektywną postawę uczniów wobec zadań muzyczno-słuchowych i muzycznych zjawisk teoretycznych. Podstawowym założeniem metody jest ścisły związek muzyki i ruchu. Muzyka jest bodźcem do ruchu i stanowi jego inspirację. Natomiast ruch powinien być następstwem muzyki i wywołanego nią stanu emocjonalnego. To właśnie odróżnia
rytmikę dalcrozowską od innych „dyscyplin ruchowych”, w których muzyka występuje tylko jako akompaniament albo
ilustracja fabuły czy nastroju.
Zaburzenia w rozwoju intelektualnym wiążą się w mniejszym lub większym stopniu z występowaniem zaburzeń w
sferze zmysłowo-ruchowej. Głównymi objawami tych zaburzeń są niedokładne i zwolnione odbieranie wrażeń wzrokowych, słuchowych i innych, zaburzenia autoorientacji i orientacji przestrzennej, zaburzenia koordynacji wzrokoworuchowej, zwolnione i niedokładne reakcje zaburzenia napędu do działania, ogólna niesprawność. Znaczenia muzyki
dla stymulacji rozwoju i usprawniania dziecka upośledzonego umysłowo nie sposób przecenić. Oto co na temat znaczenia ruchu i muzyki powiedział znakomity francuski muzykolog i pedagog Jaques Dalcroze:
„Trzeba przede wszystkim ustalić szybkie porozumienie między mózgiem, który coś zamierza, analizuje, a ciałem,
które rozkaz wykonuje. Porozumienia te zależą od prawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Antagonizmy
pewnych mięśni spowodowane przez zbyt późne wydawanie przez ośrodki mózgowe rozkazu, świadomość stałego
oporu w systemie mięśniowym, bezładu w systemie nerwowym, powoduje bezład mózgowy, brak zaufania do własnych sił brak możliwości koncentracji, a w konsekwencji lęk przed samym sobą”.
Wspaniała intuicja Dalcroze'a podpowiedziała mu, że dążność harmonizowania mózgu i ciała ma przede wszystkim
wartość rehabilitacyjną. Oto niektóre z bardziej istotnych argumentów:
Wzruszenie muzyczne nie jest wyłącznie wzruszeniem intelektualnym, oddziaływuje ono na zmysły; wprawia w wibrację cały organizm;
Z trzech elementów muzyki: dźwięku, rytmu i dynamiki, dwa ostatnie mają swój najdoskonalszy odpowiednik w ruchu
ciała;
Z możliwości opanowania trudności fizycznych (niedoskonałość działania mięśni i zmysłów) i psychicznych wyzwala
się radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju;
Muzyka przenika i łatwo pokonuje bariery intelektualne, emocjonalne, charakterologiczne, a także motoryczne.
Utwór muzyczny jest syntezą wielu elementów; takich jak: rytm, metrum, tempo, melodia, harmonia, dynamika, agogika, artykulacja, frazowanie, kolorystyka dźwiękowa, struktura formalna (budowa utworu). Każdy z wymienionych
elementów ma w utworze swoją funkcję, także rytm, metrum i tempo wywierają najsilniejszy porządkujący wpływ na
ruch dzieci. Muzyka przez metrum, tempo i rytm wydaje dzieciom bezsłowne „polecenia”, których nie trzeba rozumieć
drogą pojęciową, bez ryzyka niezrozumienia słów, którymi musielibyśmy tłumaczyć dziecku, co i jak ma zrobić, kiedy
i w jaki sposób zareagować. Warto też zaznaczyć, że potrzeba zgodności ruchu z muzyką jest tak duża, że nawet dzieci
wykazujące skłonności do ruchów mimowolnych, dzieci nadpobudliwe czynią ogromne wysiłki, niejednokrotnie
uwieńczone powodzeniem, w celu opanowania ruchów zbędnych tak, aby możliwie wiernie odtworzyć rytm muzyki.
Eliminują wówczas wszystkie ruchy, które nie prowadzą do upragnionego celu. W ten sposób uczą się panować nad
swoim ciałem.
Logorytmika, w formie cyklicznych zajęć profilaktycznych i terapeutycznych, wykorzystuje elementy rytmiki dalcrozowskiej do celów rewalidacyjnych, specyficznych ze względu na rodzaj deficytu i wynikające z niego zaburzenia
rozwoju ogólnego i rozwoju mowy dziecka. Tego rodzaju zajęcia muzyczno-ruchowe w programie wychowania słuchowego mają za zadanie przede wszystkim uwrażliwienie dzieci na muzyczne elementy mowy. Są nimi, możliwe do
wyodrębnienia tak samo w mowie jak i w muzyce: rytm, melodia, tempo, dynamika i barwa dźwięku. Dla mowy
dźwiękowej wymienione tzw. prozodyczne elementy mowy mają istotny wpływ na komunikatywność przekazu. Rodzaj
intonacji, rytmika słów w zdaniu, akcenty dynamiczne, tempo oddające stan emocjonalny rozmówcy - są w wypowiedzi
nośnikami wielu dodatkowych znaczeń, a niewłaściwie użyte komplikują, czy wręcz uniemożliwiają zrozumienie przekazu. Z powyższych powodów jasno wynika, że ćwiczenia logorytmiczne mogą z powodzeniem stanowić uzupełnienie
terapii logopedycznej. Należy jednak spełnić podstawowy warunek, a jest nim realizacja elementów obu opisanych
metod jednocześnie. Propozycję takiego programu zawarto w logorytmice.
W ćwiczeniach czysto logorytmicznych eksponowane są głównie problemy percepcyjne i ekspresyjne. Umuzykalnienie ustępuje miejsca właściwościom korekcyjnym ćwiczeń, tak więc głównym zadaniem logorytmiki jest usprawnieniem dzieci z zaburzeniami mowy, wymagających jednocześnie terapii ruchowej, słuchowej i słuchowo-ruchowej.
Ćwiczenia logorytmiczne z dziećmi należy rozpoczynać możliwie najwcześniej. Pozwala to wykorzystać te funkcje,
które nie uległy jeszcze zahamowaniu. Sposób postępowania i dobór ćwiczeń wymaga indywidualnych ustaleń.
Ćwiczenia logorytmiczne realizowane są w kilkuosobowych grupach, a idealnym wprost rozwiązaniem jest tworzenie grup jednorodnych. Obejmują one dzieci z takim samym rodzajem i podobnym stopniem zaburzeń mowy lub zaburzeń ruchowych czy słuchu. Czas trwania zajęć bywa różny dla poszczególnych grup wiekowych i waha się od 15 do 45
minut. Inne rozwiązanie organizacyjne stanowi włączenie elementów logorytmiki do typowych ćwiczeń logopedycznych indywidualnych bądź grupowych.
Celem ćwiczeń logorytmicznych jest zwrócenie uwagi dzieci na zjawiska wspólne dla muzyki i mowy (wypowiedzi),
a więc na rytm, tempo, wysokość dźwięku, melodię, głośność i barwę dźwięku, akcent, frazowanie oraz artykulację. W
dalszej części artykułu omówię za pomocą jakich ćwiczeń realizowane są niektóre z tych elementów w logorytmice.
Zakres programu logorytmiki dla poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy jest zróżnicowany - inny więc będzie dla
dziecka jąkającego się, a inny dla dziecka autystycznego lub upośledzonego umysłowo wykazującego zaburzenia zachowania, natomiast ćwiczenia logorytmiczne realizowane z dziećmi z upośledzonym słuchem, ciężko uszkodzonym
narządem ruchu wymagają zastosowania specyficznej i odpowiednio dobranej do potrzeb metodyki. Programy ćwiczeń
logorytmicznych obejmują ćwiczenia reprezentatywne dla poszczególnych ich rodzajów. Proporcje ilościowe i jakościowe ćwiczeń uzależnione są od potrzeb terapeutycznych danego dziecka lub grupy dzieci. Inne realizuje się z dziećmi z dyskoordynacją słuchowo-ruchową (jąkanie, giełkot), inne z dziećmi opóźnionymi ruchowo (alalia ekspresywna),
a jeszcze inne z dziećmi z zaburzoną percepcją (dyslalia, alalia percepcyjna).
Metodyka ćwiczeń logorytmicznych z dziećmi o lekkim niedosłuchu jest taka sama, jaką stosujemy pracując z
dziećmi z zaburzeniami mowy na tle percepcyjnym. Inaczej postępujemy z dziećmi o głębszym niedosłuchu. Praca z
tymi dziećmi wymaga adaptacji typowej dla logorytmiki metodyki, na przykład stymulację akustyczną (muzyczną) dla
ruchu zastępujemy bodźcami optycznymi. W tym przypadku jednak nie można mówić o typowej logorytmice (raczej o
rytmoterapii). Dzieci niedosłyszące, poza upośledzeniem słuchu, mają m.in. trudności ruchowe, a także często zaburzenia w orientacji przestrzennej. Niechęć, wręcz lęk przed wykonywaniem jakiegokolwiek ruchu w przestrzeni pogłębia
upośledzenie ruchowe.
Oddzielny problem starowi udział muzyki w zajęciach. Dziecko prawidłowo rozwijające się doświadczenia słuchowe
zdobywa w powiązaniu z ruchem, często bowiem ruch. powoduje powstanie dźwięku. Bywa również odwrotnie.
Dźwięki muzyki, śpiew matki, samego dziecka itp. „przeobrażają się w ruch”. Takich doświadczeń są pozbawione
dzieci z uszkodzonym słuchem; w związku z czym nie wykształca się u nich w sposób naturalny koordynacja słuchowo-ruchowa. Powyższe problemy decydująco wpływają na formę i przebieg ćwiczeń słuchowo-ruchowych. Muzyka
przy dużym stopniu uszkodzenia słuchu nie może być praktycznie użyteczna. W czasie zajęć z dziećmi z resztkami
słuchu korzystamy z innych form stymulacji (wibracja, dotyk itp.). Szczególnie przydatne w pracy z tymi dziećmi są
instrumenty perkusyjne, gdyż rozbudzają one zainteresowania dzieci zjawiskami akustycznymi. Percypowanie dźwięku
odbywa się głównie poprzez wyczuwanie wibracji. W ćwiczeniach tych wykorzystuje się również zjawisko rytmu zbiorowego.
Nie można pominąć wpływu muzyki i rytmiki na rozwój mowy, która jest przecież jedną z form motoryki, wymaga
bowiem szeregu skomplikowanych ruchów narządów artykulacyjnych dla wydobycia głosu. Z moich obserwacji wyni-
ka, że dzieci upośledzone lub autystyczne znacznie częściej wydają głos w czasie ruchu i przy muzyce niż w ciszy i
bezruchu. Jak gdyby towarzyszą same sobie (swoista mowa do siebie, echolalia) swoim „własnym instrumentem”
(szczątkowa mowa, okrzyki, zlepki sylab, onomatopeje, nieartykułowane dźwięki). Warto więc wykorzystać ów potencjał wokalizacyjny i włączać dziecko do różnych zabaw z muzyką, bowiem stanowią one doskonałą okazję do przełamywania zakorzenionej niechęci do wydobywania głosu w innych warunkach i posługiwania się mową w sposób celowy oraz do rozwijania kontaktów rówieśniczych. Bywa, że właśnie muzyka jest pierwszym lub jedynym sposobem
nawiązywania pierwszego kontaktu z dzieckiem. Gdy zawodzą inne sposoby, wtedy warto zaproponować dziecku
wspólne słuchanie muzyki i zainicjować subtelny ruch.
Treści i formy logorytmiki
Wiązanie poszczególnych lekcji –zajęć tematycznie z jakimś większym cyklem sprzyja to lepszemu kojarzeniu i zapamiętywaniu treści. Cykle zajęć, to np.: zawody (profesje ludzi), pojazdy, zwierzęta leśne, kolory ( a w tym: kolory
aktualnych pór roku), domowe porządki (okazja do podkreślania świąt i tradycji), na zakupach, na wycieczce (szeroki
wybór miejsc) i piosenki popularne do zabaw, pląsów, do inscenizowania ruchem lub improwizowania rytmem.
Pierwszym działem logorytmiki są ćwiczenia ruchowe, a w przypadku niektórych dzieci pobudzanie gotowości do
podejmowania ruchu.
Deficyt sprawności ruchowej u dzieci z zaburzeniami mowy i słuchu obejmuje różne sfery motoryki. Przejawia się
on w zaburzeniach różnych rodzajów koordynacji, orientacji przestrzennej, kierunkowej i czasowej oraz napięcia neuromięśniowego. Wymienione zaburzenia powodują obniżenie ogólnej sprawności ruchowej, stąd realizuje się ćwiczenia, których zadaniem jest skorygowanie błędów w realizacji przede wszystkim podstawowych form ruchu oraz wyuczenie ruchów w ogóle nie wykonywanych.
RODZAJE ĆWICZEŃ NA ZAJĘCIACH LOGORYTMIKI
Ćwiczenia ruchowe
Muzyka towarzysząca ćwiczeniom organizuje przebieg ruchu w czasie, a swoją dynamiką reguluje napięcie mięśniowe.
Charakter muzyki wyznacza rodzaj ekspresji ruchowej. Ponadto może wyciszać nadmierne napięcie psychiczne, a w
sytuacji odwrotnej - aktywizować dziecko do spontanicznego lub zorganizowanego rytmem ruchu. Podczas ćwiczeń
ruchowych kształcimy orientację kierunkową, ważną dla swobodnego przemieszczania się w otoczeniu. Również przydatne w kształceniu swobody ruchowej są ćwiczenia równoważne.
Poprzez kontakt z instrumentami perkusyjnymi podtrzymujemy i wzbogacamy audytywne doświadczenia. Dzieci
słuchając, oglądając i dotykając instrumentów, poznają ich możliwości brzmieniowe, kojarzą dany instrument z jego
dźwiękiem, uczą się przetwarzać go pod względem czasowo-dynamicznym, wzbogacając tym samym własne środowisko akustyczne. Bardzo korzystne dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo, upośledzonych umysłowo lub z upośledzonym słuchem są ćwiczenia odtwórcze i twórcze. Ruch w tych ćwiczeniach-zabawach jest podstawowym środkiem ekspresji, w którym każdy gest, ruch i mimika mają określone znaczenie.
Drugi dział logorytmiki stanowią ćwiczenia słuchowo-ruchowe, których zadaniem jest wykształcenie u dzieci gotowości do percepcji zróżnicowanych bodźców muzycznych. Gotowość ta jest warunkiem do prawidłowego funkcjonowania
koordynacji słuchowo-ruchowej. Nadrzędnym zaś celem ćwiczeń słuchowo-ruchowych jest wykształcenie u dzieci
wrażliwości słuchowej, warunkującej odbiór poprawnego wzorca, na przykład podawanego przez logopedę, a także
wykształcenie umiejętności dokonywania samokontroli słuchowej koniecznej w czasie mówienia. Ćwiczenia te charakteryzuje ścisły związek ruchu z muzyką.
Większość ćwiczeń słuchowo-ruchowych organizuje muzyka, jest ona nieodłącznym ich elementem. Może to być
muzyka fortepianowa, najczęściej improwizowana przez osobę prowadzącą zajęcia, można również prowadzić zajęcia
grając na instrumentach perkusyjnych, korzystać z nagrań magnetofonowych, a także wykorzystać tekst (np. rytmizowane wiersze i piosenki), który przejmuje funkcje muzyki.
Dzieci, u których rozwój psychomotoryczny przebiega prawidłowo, reagują na muzykę spontanicznie i nie mają
trudności z realizacją ruchową jej elementów. Natomiast dzieci z zahamowaniami motorycznymi, psychicznymi lub
nadpobudliwe reagują na muzykę inaczej (brak harmonii ruchów, ruchy nieadekwatne do muzyki). Zakłócenia koordynacji słuchowo-ruchowej mogą być wywołane różnymi przyczynami. Wśród nich należy wymienić dwie podstawowe:
problemy z percepcją muzyki oraz zakłócenia w sferze ruchowej.
Ćwiczenia słuchowo-ruchowe - rytmiczne
Ważną grupę ćwiczeń tego działu stanowią te, które wyrabiają szybką reakcję ruchową na sygnały optyczne, muzyczne
i słowne. W czasie ich realizacji oczekujemy od dziecka natychmiastowej reakcji ruchowej na sygnał bądź sygnały.
Ćwiczenia te podporządkowuje muzyce aparat mięśniowo-ruchowy dziecka, dzięki czemu uczy się ono świadomie i
celowo kierować reakcjami ruchowymi, nabywa psychiczną i ruchową gotowość do realizacji innych rodzajów ćwiczeń, m.in. kształcących poczucie metrum. Czynnikiem organizującym te ćwiczenia są przebiegi akcentów, pojawiające
się regularnie i nieregularnie. Akcenty powodują spontaniczne reakcje ruchowe. Niepodporządkowanie się im świadczy
o braku wewnętrznych przeżyć u dzieci, spowodowanych zaburzeniem percepcji.
Omawiając kolejny z muzycznych elementów mowy - element barwy - zwracamy uwagę na to, że każdy z instrumentów czy przedmiotów, z których wydobywamy dźwięki, reprezentuje inną jakość brzmienia (inną barwę). Inaczej
pod względem brzmienia słyszymy głos kobiety i mężczyzn (nie mówiąc już o tym, że każda osoba ma tylko sobie
właściwą niepowtarzalną barwę głosu). W ten sam sposób rozróżniamy brzmieniowo głosy zwierząt.
W ćwiczeniach tych dzieci początkowo rozpoznają źródło dźwięku - właściwy instrument, przedmiot, rodzaj odgłosu. W tego typu zadaniach z powodzeniem mogą też być wykorzystywane instrumenty elektroniczne, które zawierają
bogactwo zróżnicowanych pod względem barwy dźwięków i sygnałów, loteryjki obrazkowo-dźwiękowe lub pomoce
które sami przygotujemy: pojemniki (plastikowe pudełka, woreczki lub puszki) z różnego rodzaju materiałami (kasza,
gwoździe, fasola, ryż, monety, drewniane korale, itd.). Dalszym etapem ćwiczeń jest rozpoznawanie dźwięków: cichogłośno, długo - krótko, itp. Ćwiczeniom zawsze musi towarzyszyć mowa: próby powtarzania, naśladowanie, nazywanie, dialog.
Ćwiczenia dynamiczne i agogiczne
Dynamika jest- elementem określającym natężenia siły dźwięku i jej zmian.
Rozróżniamy dwie zasadnicze kategorie dynamiczne: forte - głośno, piano - cicho.
Wyrażają one kontrast dynamiczny w przeciwieństwie do stałego stopniowego wznoszenia lub opadania napięcia siły
dźwięku. Do oznaczania siły brzmienia dźwięku służą między innymi następujące określenia:
pp - pianissimo - bardzo cicho,
p - piano - cicho
mp - mezzo piano - średnio cicho,
f - forte - głośno,
ff - fortissimo - bardzo głośno.
Agogika - jest to termin ujmujący wszelkie zjawiska dotyczące tempa. Muzyka posiada zawsze ściśle określone tempo,
a więc i ruch z muzyką odbywa się w ściśle określonym tempie, podobnie jak nasza mowa. Mogą być tempa powolne:
largo, letno, adagio, tempa umiarkowane: andante, moderato, tempa szybkie: allegro, vivace, presto. Zmiany tempa
odbywające się stopniowo także mają swoje określenia:
zwolnienie - rellentando, ritenuto,
przyspieszenia - ascelerando, stretto.
Wszystkie wyżej wymienione zjawiska agogiczne mają zastosowanie w logorytmice. Tempo to wspólny muzyce i mowie element. Reakcje na zmiany tempa powinny być ćwiczone już od pierwszych zajęć. Dzieci do muzyki w tempie
umiarkowanym idą maszerując, przy zmianie na tempo szybkie - poruszają się biegiem (zgodnie z tempem muzyki).
Poczucie tempa początkowo ćwiczymy w kontraście wolno - szybko Zarówno bieg i marsz; gra na perkusji, ruchy dłonią i stukanie palcami, jak i poruszanie rekwizytami czy gra na instrumentach perkusyjnych, wszystko to odbywa się w
jakimś tempie. Narzucanie zmian tego tempa przez muzykę, „zmusza” bez słów do podporządkowania się i przystosowania swoich ruchów do jakiegoś umownego wzorca, do zmiany napięcia mięśni, zmiany nastroju i napięcia emocjonalnego, a wszystkie te zmiany są kierowane, podlegają stałej kontroli osoby prowadzącej zajęcia.
Niezwykle ważnym aspektem tych ćwiczeń jest kształtowanie wyobraźni na tle sugestywnej muzyki, na przykład
jazda na karuzeli, autem lub pociągiem, lub też naśladowanie ruchów zwierząt lub przedmiotów (podskoki piłeczek,
naśladowanie lotu ptaka lub biedronki, itp.). Oto przykład. Dzieci wraz terapeutą zawiązują koło, terapeuta śpiewa
znaną im piosenkę, a wszyscy poruszają się zgodnym rytmem np. w prawo, cwałem, krokiem dostawnym lub podskokami; początkowo wolno i stopniowo przyspieszając. Gdy wszystkie dzieci odpowiednio zestroją się z rytmem można
kontynuować zabawę prowadząc dzieci rzędem, a na koniec dać im „specjalny czas” na improwizowanie własnych
dowolnych ruchów. Warto pamiętać, że wszelkie zmiany tempa dzieci łatwiej realizują przy grze na instrumentach
perkusyjnych niż w ruchu całego ciała.
Prawidłowo rozwijające się dziecko stopniowo opanowuje umiejętność postrzegania stałego tempa. Dzieci z zaburzeniami mowy, a szczególnie jąkające się oraz z alalią, mają problemy z interpretacją ruchową tempa muzyki. Mają
problemy z utrzymywaniem stałego tempa, jak również z postrzeganiem jego zmian. Ważnym elementem terapii logopedycznej jest właśnie regulowanie tempa mowy. Ćwiczenia słuchowo-ruchowe ze zmianami tempa korzystnie wpływają na efektywność terapii mowy.
Kolejny rodzaj zadań logorytmicznych to ćwiczenia dynamiki. Wykonywane są one przez dzieci w ruchu, np. przez
głośny i cichy chód. Ulubioną przez dzieci formą tych ćwiczeń jest gra na instrumentach perkusyjnych. Ćwiczenia z
dynamiki mogą być realizowane także głosowo (z wykorzystaniem podparcia oddechowego). Podobnie jak przy realizacji stopniowych zmian tempa celowe jest wprowadzenie ćwiczeń gradacji dynamiki. Dźwięki grane i śpiewane są
sposobem: coraz głośniej - coraz ciszej. Następnie realizowane są zmiany: coraz szybciej - coraz wolniej. W ruchu i w
grze w zmiennych tempach potrzebna jest większa kontrola słuchowa i umiejętność regulowania napięcia mięśni, dlatego ćwiczenia te sprawiają dzieciom już więcej trudności. Ich podejmowanie uważam jednak za celowe, wzbogacające
doświadczenia słuchowo-ruchowe dziecka.
Ćwiczenia rytmiczne - to ważna grupa ćwiczeń logorytmicznych kształcących poczucie rytmu. Prawidłowo wykonane przez dziecko ćwiczenie rytmiczne jest wynikiem prawidłowo rozwijającej się koordynacji słuchowo-ruchowej.
Dzieci mające problemy percepcyjne lub ruchowe nie potrafią precyzyjnie odtworzyć podanego rytmu. Jednakże realizowanie wcześniej omówionych ćwiczeń skutecznie pomaga w opanowaniu tej niezwykle skomplikowanej umiejętności. U dzieci a zaburzeniami mowy oraz z upośledzonym słuchem często mamy do czynienia: z zakłóconą rytmiką
wypowiedzi. Ćwiczenia rytmiczne realizowane przy muzyce uwrażliwiają dzieci na zróżnicowane struktury czasowe
przebiegów rytmicznych muzyki i zwiększają wydolność rytmiczno-ruchową aparatu mięśniowo-ruchowego dziecka.
Tym samym usprawniają aparat ruchowy mowy.
Ćwiczenia rytmiczne z najmłodszymi dziećmi wprowadzam na klockach, łatkach, kawałkach kolorowej wykładziny
dywanowej (pasy długie i krótkie), szarfach różnej długości i barwy, rozpoczynając od rozróżnienia wartości: krótka długa i kombinacji złożonych z tych kontrastowych długości. Następnie przy wprowadzaniu wartości rytmicznych
korzystam z dalcrozowskiej metody rytmogestów, które poprzez doświadczenie ruchu i obraz wizualny dają wyobrażenie długości trwania podanych wartości rytmicznych. Metoda ta na dalszym etapie pracy z dziećmi sprzyja wyrabianiu
precyzji rytmicznej w graniu opowieści muzycznych czy piosenek i w rytmicznym poruszaniu się dzieci. Ćwiczenia te
doskonale kształcą precyzję rytmiczną i podzielność uwagi.
Trzeci dział logorytmiki stanowią ćwiczenia kształcące inwencję twórczą dziecka. Każde dziecko posiada zdolność do
fantazjowania. Bywają jednak dzieci, u których stwierdzamy ograniczony lub całkowity brak zdolności twórczych.
Zahamowania te jednak często ustępują w wyniku stosowania odpowiednich ćwiczeń.
Ćwiczenia kształcące inwencję twórczą
Należą do nich swobodne improwizacje ruchowe do muzyki dziecięcej, inscenizacje ruchowe piosenek, pantomimiczne
scenki i szarady inscenizowane, improwizacje czy impresje muzyczno-ruchowe, a także różnorodne zabawy i ćwiczenia
muzyczno-ruchowe eksponujące improwizację i tworzenie.
Ćwiczenia melodyczne
Są one realizowane przez dzieci na takich instrumentach melodycznych jak: cymbałki, cytra, instrumenty elektroniczne,
pianino i ksylofon. W grze na cytrze dzieci realizują ćwiczenia intonacyjne na pojedynczych słowach i wyrażeniach,
korzystając przy tym ze specjalnych plansz do instrumentu. Dzieci bardziej zaawansowane w mowie wykonują na cytrze również melodie piosenek ze śpiewem. Melodie, czy charakterystyczny ruch dźwięków są też rozpoznawane przez
dzieci w opowieściach dźwiękowych. Jest to najbardziej ulubiona forma zabawy, w której do obrazków składających
się na jakieś zdarzenie dzieci wykonują proste ilustracje dźwiękowe (najczęściej na prostych instrumentach perkusyjnych lub instrumencie elektronicznym, który nie wymaga specjalnej techniki wydobycia dźwięku). Następnie zdarzenia
te przedstawiane są ruchowo z muzyką w formie opowieści muzyczno-ruchowej. Dzieci najstarsze udaje się zachęcać
do tworzenia własnych ilustracji dźwiękowych, a także dobierania obrazów opowieści do muzyki granej przez prowadzącego, na podstawie tylko własnych skojarzeń i nabytego doświadczenia słuchowego oraz ruchowego.
Szczególnie przydatne przy prowadzeniu zajęć z dziećmi z zaburzeniami mowy oraz z upośledzonym słuchem jest
dziecięce instrumentarium. Wykorzystywanie w czasie zajęć instrumentów dziecięcych przyczynia się do wzbogacenia
środowiska akustycznego (szczególnie dzieci z niedosłuchem). Dzięki instrumentom można dziecko wprowadzić w
różnorodny świat dźwięków. Muzykując dziecko poznaje cechy dźwięku, relacje zachodzące między dźwiękami, zaś
grając - staje się sprawcą swego działania (tworzy dźwięki i ich ciągi), doskonali sprawność manualną i precyzję ruchów, uczy się działań pod kontrolą wzroku.
Ćwiczenia logorytmiczne jako komponenta wychowania słuchowego, korzystnie wpływają na osobowość dziecka. W
sposób bezpośredni przyczyniają się one do wykształcenia funkcji wielozmysłowych oraz do zaktywizowania rezerw
funkcjonalnych. Kompensacyjne funkcje logorytmiki dotyczą wykształcenia u dzieci z upośledzonym słuchem wrażliwości czuciowo-słuchowej.
Ćwiczenia ilustracyjno - taneczne
Taniec, pląsy, ruchowe inscenizowanie piosenek dla dzieci upośledzonych i niepełnosprawnych ruchowo ma nieocenioną wartość. Stymuluje dziecko do współdziałania, które polega na tym, że w tym samym czasie te same dzieci angażują się w jednakowe czynności i zadania ruchowe. To swoiste poczucie „wspólnoty” pomaga pojedynczym dzieciom
wyzbyć się uczucia wyizolowania i nawiązać kontakt z innymi. Ruch taneczny w połączeniu z muzyką angażuje jednocześnie kilka analizatorów: ruchowy, słuchowy, wzrokowy, dotykowy - aktywizuje niemalże całe ciało i zmysły dziec-
ka. Podczas tego typu ćwiczeń dziecko uczy się zapamiętywania umownych sekwencji (zestawów, kombinacji) ruchów
od bardzo prostych do coraz bardziej skomplikowanych, co wydłuża zdolność koncentracji uwagi oraz kształci pamięć
słuchową i ruchową. Wszystko to daje znakomity fundament do rozwijania mowy. Dzięki ćwiczeniom tanecznym łatwiej można wyćwiczyć niektóre pojęcia dotyczące schematu ciała, położenia (w przód, w tył, z boku, itp.), zmiany
kierunku. W realizacji programu logorytmiki konieczne jest uwzględnianie zainteresowań dzieci oraz respektowanie
zasad dydaktyki. Nie możemy dopuścić do tego, by ćwiczenia przerastały możliwości dzieci lub okazywały się zbyt
infantylne. Gdy istnieje konieczność częstych powtórzeń warto zmieniać tematykę ćwiczeń zachowując określone sekwencje ruchowe lub rytmiczne, których się dziecko dłużej uczy.
Ćwiczenia logorytmiczne są ważnym elementem w kierowaniu ruchową, estetyczną i społeczną aktywnością dzieci,
co oznacza, że wraz z rozwojem ruchowym postępuje u nich rozwój sfery poznawczej i emocjonalnej, a także wykształcają się różne formy kontaktów społecznych. Ponadto ćwiczenia te kształtują pozytywne cechy osobowości,
przede wszystkim takie, jak: intencjonalność działania, samodzielność w rozwiązywaniu zadań i zdyscyplinowanie, a
więc te cechy, które ułatwiają dziecku przystosowanie się do przedszkolnej, szkolnej i pozaszkolnej społeczności.
Logorytmika jest korzystnym dopełnieniem także indywidualnej terapii dziecka z zaburzeniem mowy tym bardziej,
że kształci wrażliwość dziecka na bodźce dźwiękowe i twórczo wykorzystuje naturalną każdemu dziecku potrzebę
ruchu. Trening słuchowy należy traktować jako podłoże, z którego z czasem dopiero może rozwinąć się i być pielęgnowana mowa dźwiękowa. Jednakże zawsze musimy pamiętać o tym, by czyniąc jedno, nie zaniedbywać drugiego,
wszak w logorytmice zachodzi konieczność równoległego prowadzenia z ćwiczeniami mowy - ćwiczeń słuchowych i
ruchowych.
Pozostałe ćwiczenia:
- ćwiczenia oddechowe (rozróżnianie fazy wdechu i wydechu, wydłużanie fazy wydechu, dostosowanie długości wydechu do tworzenia wypowiedzi),
- ćwiczenia motoryki narządów mowy (usprawnianie warg, języka, żuchwy, podniebienia miękkiego, policzków),
- ćwiczenia słuchowe (różnicowanie bodźców niewerbalnych, wyrabianie uwagi, spostrzegawczości i zdolności słuchowej),
- ćwiczenia rytmizujące (odtwarzanie rytmu, różnicowanie liczby dźwięków),
- ćwiczenia świadomego kierowania ruchami narządów mowy,
- ćwiczenie tempa, akcentu i intonacji wypowiedzi,
- wyrabianie umiejętności rozumienia i konstruowania zdań i dłuższych wypowiedzi,
- rozbudowę słownictwa,
- ćwiczenie poprawnej artykulacji głosek w izolacji, sylabach, wyrazach,
- ćwiczenia ogólnorozwojowe.
Cele i metody dostosowujemy do potrzeb oraz możliwości psychofizycznych dziecka. Wg opinii psychologów treści
edukacyjne zapamiętywane są szybciej i bardziej trwale, gdy wzbudzają zainteresowanie i wyzwalają emocje.
Zajęcia logorytmiczne odgrywają ogromną rolę w rozwoju dziecka. W szczególny sposób wpływają profilaktycznie i
korygująco na wymowę dziecka, wpływają również na wszechstronny rozwój osobowości dziecka, między innymi na
rozwój intelektualny , emocjonalny i psycho-fizyczny. Zajęcia logorytmiczne pozwalają dzieciom uzyskać:
-zdrowie – dzięki ćwiczeniom logopedycznym dziecko kształtuje poprawność wymowy, eliminuje w znaczący sposób
wady wymowy: fizjologiczne i nabyte;dzięki tym zajęciom dziecko również dba o ogólny rozwój psycho-fizyczny, tego
rodzaju zajęcia ruchowe, wykorzystujące elementy logopedii i muzyki kształtują postawy interpersonalne oraz integrację w grupie;
-radość – poprzez wspólne zabawy nabierają większej wiary w siebie, łatwiej nawiązują kontakty,
-mają możliwość osiągania lepszych wyników w szkole (drugi etap) dzięki kształceniu różnych umiejętności: rozwijają
pamięć, wyraźniej i odważniej mówią, ładniej rysują i piszą,
Zajęcia te zapewniają zaspokojenie dla wieku dziecięcego potrzeby ruchu, zabawy i kontaktu ze sztuką. Forma
zajęć logorytmicznych pozytywnie wpływa na wzbogacenie przeżyć i rozwój zainteresowań dzieci. Mają one wielkie
znaczenie dla ogólnego rozwoju dziecka. Rozwijając wrażliwość emocjonalną i estetyczną pogłębiamy przeżywanie i
rozumienie piękna. Kontakt z muzyką rozwija aktywną i twórczą wyobraźnię, wpływa na rozwój myślenia, spostrzegawczość i pamięć.
Zajęcia te kształtują również w dziecku potrzebę czystej wymowy oraz dbałość o język.
Każde dziecko marzy o zdobyciu umiejętności gry na różnych instrumentach, często też naśladuje ruchy grającego. Uczestnictwo w tworzeniu muzyki staje się źródłem ich przeżyć estetycznych, które z kolei wpływają na rozbudzenie zainteresowań i zamiłowań muzycznych. Jak wiemy głos jest najstarszym znanym ludzkości instrumentem muzycznym. Dzieci używają go nie tylko do porozumiewania się ale także do wyrażania uczuć i nastrojów. Piosenka zawierająca zwykle proste treści, łącząc muzykę ze słowem ułatwia dziecku kontakt z trudną, abstrakcyjną sztuką dźwięków; jest też podstawową formą ekspresji muzycznej. Dodatkowe elementy logopedii sprawiają, że zajęcia te są atrakcyjną formą korygowania wad wymowy.
Ważną rzeczą jest rozbudzanie inwencji dziecięcej. Forma ta rozbudza w dziecku myślenie i indywidualne
odczuwanie muzyki. Spostrzeganie i przeżywanie muzyki jest w pewnym sensie procesem słowno-ruchowym. Ruch
przy muzyce przyczynia się do ogólnego rozwoju, wprowadza element zabawy i odprężenia, dzięki czemu wyrabiają
się procesy poznawcze.
SCHEMAT OGÓLNY PROGRAMU
Etap nauczania
Etap przedszkolny
Cele ogólne
Kształtowanie prawidłowej
wymowy,
eliminowanie
zaburzeń mowy; profilaktyka w zakresie kształcenia
dbałości o wymowę i
język;
Prawidłowy rozwój fizyczny.
Rozwijanie
wrażliwości
estetycznej i emocjonalnej.
Cele szczegółowe
Kształcenie
poprawności
mowy w zakresie:
- usprawnianie artykulatorów
celem podwyższenia wyrazistości mówienia, utrwalanie
szeregu syczącego w wyrazach (głoski syczące występują w nagłosie, śródgłosie i
wygłosie
wyrazów),utrwalanie
szeregu
syczącego
w
zdaniach.
- usprawnianie artykulatorów
,zwłaszcza
doskonalenie
pionizacji języka, wywołanie
głoski [sz] , utrwalenie
dźwięku w izolacji, utrwalenie głoski w nagłosie wyrazu
- foniatryczna i logopedyczna ocena narządów mowy;
-utrwalenie prawidłowej
artykulacji głosek:
doskonalenie sprawności
językowej w swobodnej
wypowiedzi;
-ćwiczenia emisyjne doskonalenie wyrazistej artykulacji
samogłosek.
-ćwiczenia
usprawniające
narządy artykulacyjne
-ćwiczenie wymowy głosek
tylnojęzykowych [k, g]
-słuchowe
różnicowanie
głosek opozycyjnych [r – l]
-doskonalenie
wymowy
głosek opozycyjnych [sz-s;
ż- z; cz-c; dż-dz].
-usprawnianie
narządów
artykulacyjnych, zwłaszcza
warg, doskonalenie wyrazistej wymowy samogłosek - ćwiczenie kompleksu labio welarnego (przygotowanie
do wymowy głoski [sz]).
-ćwiczenie
koncentracji
Korelacja z innymi
przedmiotami
muzyka,
przyroda,
matematyka,
j. polski
kultura fizyczna
biologia,
geografia,
plastyka
Formy pracy/techniki
Słuchanie, powtarzanie, zabawa,
granie na instrumentach,
reakcja całym ciałem.
„maitriser la surface” czyli „opanować powierzchnię”;
reakcja na dźwięk,
słowo dźwięk –
dźwięk i słowo;
słowo i obraz;
słowo i rytm; słowo
– dźwięk – świadomość własnego
ciała; liczenie
dźwięków; opowiadanie słów.
uwagi, usprawnianie pracy
narządów
artykulacyjnych,
utrwalenie wymowy głoski
[s].
Kształcenie ogólnej koordynacji ruchowej.
Rozwój wyobraźni.
Poprawna wymowa.
Wzbogacenie
słownictwa o terminy muzyczne.
Pobudzenie zamiłowania do
śpiewu i ruchu przy muzyce.
Gra na instrumentach perkusyjnych.
Zapobieganie wadom postawy.
Kształcenie
motoryki,
sprawności i estetyki ruchu.
Dostarczanie radości i odprężenia.
Kształcenie poczucia porządku, dokładności i dyscypliny.
Stworzenie możliwości samo
realizacji.
WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU
Efektywność niniejszego programu zależy od warunków w jakich jest realizowany oraz od metod pracy instruktora. Zajęcia logorytmiczne powinny odbywać się dwa razy w tygodniu. Program przewidziany jest dla ok. 72
godziny kursu przedszkolnego. Proces nauczania (etapu przedszkolnego) można podzielić na trzy etapy. Czas trwania
zajęć dostosowany jest do wieku i możliwości dzieci.
WIEK DZIECI
CZAS
3-,4-latki
15-20 min.
5-latki
20-30 min.
6-latki
30 min.
Głównym warunkiem efektywności prowadzonych zajęć jest prowadzenie ich w grupach nie większych niż 20
osób.
Zakres metod i realizacji jest bardzo szeroki. Program zaleca swobodne i kreatywne czerpanie z różnych metod, czyli podejście eklektyczne. Nie powinno ono jednak polegać na przypadkowym wykorzystywaniu różnych technik.
ETAPY REALIZACJI PROGRAMU
Zaplanowano cztery etapy zajęć logorytmicznych:
etap przedszkolny
etap II (wczesnoszkolny) – kl. I
etap III – kl. II – III
etap IV – kl. IV-VI
II.CELE NAUCZANIA
W etapie przedszkolnym wytyczono cele odpowiadające potrzebom i poziomowi rozwoju
dzieci.
-
w zakresie wychowawczym:
*kształcenie poczucia porządku, dokładności i dyscypliny
*stwarzanie możliwości samorealizacji
-
w zakresie wychowania zdrowotnego/logopedycznego
*zapobieganie wadom wymowy
*kształcenie motoryki, sprawności i estetyki ruchu
*odprężenie psychiczne
*kształcenie poprawnej wymowy
*rozwój spostrzegawczości, myślenia i pamięci
*reakcja na dźwięk
*kształcenie dbałości o poprawną wymowę
IV.UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU
Jakkolwiek program nie narzuca instruktorowi określonej metody nauczania, pozostawiając mu decyzję co do
określonych zabiegów dydaktycznych, sugeruje jednak stosowanie bogatego repertuaru technik. Zapobiega to monotonii zajęć oraz umożliwia indywidualizację nauczania.
Biorąc pod uwagę wiek dzieci w etapie przedszkolnym należy pamiętać, aby każda nauczana piosenka, wierszyk czy
zabawa wykorzystująca elementy logopedii była ilustrowana ruchem, ułatwia to zapamiętywanie słów. Do ewentualnej
ilustracji plastycznej wybieramy utwory muzyki poważnej i to te fragmenty, które są popularne - czas słuchania 3-4
minuty . Nowe dla dzieci pojęcia muzyczne ((mowa tu nie o wprowadzaniu dzieciom pojęć logopedycznych a jedynie o
głoskach i zjawiskach dotyczących mowy i wymowy) też objaśniamy stosując ruch np., nuta –duży krok, ósemka –
bieg na paluszkach .
Pojęcia muzyczne powtarzamy i utrwalamy na każdych zajęciach. Na zajęciach wykorzystujemy różne przedmioty do
tworzenia muzyki np.; liście , kartka papieru . Do tworzenia bajek dźwiękonaśladowczych wykorzystujemy ruch, gestykulację, demonstracje, tupanie, klaskanie. Nawet nauka tańca ma mieć charakter swobodnej zabawy, dzieci muszą
być zapoznane z podkładem muzycznym. Nauka tańca musi być rozłożona na dłuższy czas. Dzieci mające problem z
ruchem muszą być w bezpośrednim kontakcie z instruktorem.
V.KONTROLA I OCENA OSIĄGNIĘC UCZNIÓW
Do zadań instruktora, obok nauczania i wychowania, należy sprawdzanie i ocenianie wiadomości i umiejętności
dziecka. Kontrola postępów pozwala instruktorowi sprawdzić, które partie materiału zostały opanowane, a które wymagają dalszych ćwiczeń. Zaleca się systematyczną – bieżącą i okresową kontrolę wyników.
Kontrola bieżąca powinna być prowadzona na każdych zajęciach i mieć charakter ustny i ruchowy.
Kontrola okresowa ma na celu globalne sprawdzenie stopnia opanowania materiału realizowanego w dłuższych okresach czasu (piosenka, wiersz, zabawa, czynności mające na celu stałą dbałość o wymowę), ale również pogląd na efekty
pracy logopedycznej i logarytmicznej. Pomóc mają w tym cykliczne testy sprawdzające postępy w niwelowaniu wad
wymowy.
Na ogół dokonywana jest kilka razy w roku z większych partii materiału, np.; po realizacji danej tematyki (jesień czy
zima ).
Na takie zajęcia zapraszani są rodzice, aby mogli zobaczyć postępy swojego dziecka oraz jego pracy w grupie. Pamiętać należy, aby nagradzać i chwalić dziecko za aktywność i jednocześnie nie zniechęcać go początkowymi niepowodzeniami.
Załącznik Nr 1
Oto opracowane specjalnie dla potrzeb logorytmiki zestawy lekcyjne (plany pracy) oraz wskazówki do ich realizacji.
Pominięto w nich opis celów poszczególnych lekcji – analiza planu dostarczy bez wątpienia odpowiedzi na pytanie o
cel. Skupiono się zaś na zaproponowaniu różnorodności zadań oraz bogactwa repertuaru.
Załącznik Nr 2.
Do badań każdy logopeda wykorzystuje tzw. Kartę badania mowy
KARTA BADANIA MOWY
Mowa spontaniczna (swobodna rozmowa, opowiadanie) – spostrzeżenia notujemy w swobodnej formie, np. jąka się,
sepleni, zdania buduje nieprawidłowo.
Samogłoski:
Ustne:
a, o, e, u, i, y
Nosowe:
ą, ę
Spółgłoski:
Dwuwargowe:
p=b=m=
pi = pi = mi =
Wargowo – zębowe:
f=w=
fi = wi =
Przedniojęzykowo – zębowe:
t=s=c=
d = z = dz =
n=
Przedniojęzykowo – dziąsłowe:
sz = cz = r =
ż = dż = l =
Środkowojęzykowe:
ś=ń=
ź=j=
ć = ki =
dź = gi =
Tylnojęzykowe:
k = g = ch =
Powtarzanie sylab – czy dobrze powtarza sylaby, zwłaszcza te, które zawierają głoski sprawiające mu trudności;
Powtarzanie wyrazów i zdań – czy umie powtórzyć wyraz, zdanie z zachowaniem podanej kolejności wyrazów; czy zapamiętuje zdanie dwu -, trzywyrazowe;
Formy gramatyczne – prawidłowe, nieprawidłowe;
Słownictwo – na poziomie wieku, bogate, ubogie;
Tempo mowy – normalne, szybkie, zwolnione, nierówne;
Głos – cichy, głośny, ochrypły;
Oddech – krótki, przerywany, prawidłowy;
Słuch – normalny, osłabiony[1];
Sprawność narządów artykulacyjnych:
język – sprawny, ruchy ograniczone, gruby, skrócone
wędzidełko;
wargi – sprawne, ruchy ograniczone, blizny;
podniebienie – wysoko wysklepione, niskie, rozszczep;
zgryz – prawidłowy, nieprawidłowy.