docFunkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w
download 
Reklamacja Transkrypt
Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w
Zeszyty Naukowe nr 709 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Wacław Nelec Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu Andrzej Prusek Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w zakresie innowacyjności i konkurencyjności gospodarki* 1. Cele artykułu Cele artykułu są wielorakie, zarówno teoretyczne, jak i empiryczne. Teoretycznym celem jest określenie funkcji państwa, a zwłaszcza jego polityki przemysłowej w zakresie podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, w tym zwłaszcza sektorów gospodarczych opartych na wiedzy, w warunkach integracji europejskiej i postępującej globalizacji. Celem aplikacyjnym jest ocena skuteczności jednego z ważnych instrumentów podnoszenia innowacyjności, a tym samym konkurencyjności polskiej gospodarki, tj. specjalnych stref ekonomicznych i firm w funkcjonujących w czternastu SSE w Polsce. Kolejnym celem jest zweryfikowanie polityki podmiotów zarządzających SSE w Polsce co do zasad przyjmowania firm do stref oraz ich preferencji co do tworzenia miejsc pracy i podniesienia innowacyjności gospodarek regionalnych, w których one są usytuowane. * Artykuł oparty został na badaniach statutowych: Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce jako instrument polityki regionalnej i przemysłowej, Numer tematu: SSE 21/KPEiPR/1/2004/S132, AE w Krakowie, Kraków 2004. 20 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 2. Pojęcie innowacyjności i innowacyjne sektory gospodarki Pojęcie innowacji pojawiło się po raz pierwszy w XV w. i wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo novus oznacza „nowy”. Innowacje mogą powstawać w dwojaki sposób. Po pierwsze, w drodze stopniowego doskonalenia dotychczasowych rozwiązań, produktów i technologii, czyli w drodze zmian ilościowych, które przechodzą w pewnym momencie w nową jakość. Drugą drogą powstawania innowacji jest proces heurystyczny, w którym powstają całkowicie nowe idee, rozwiązania, technologie oraz produkty i usługi. Innowacje dotychczas identyfikowano wyłącznie z nowymi rozwiązaniami technicznymi i technologicznymi oraz wynikającymi z nich produktami bądź usługami. W warunkach wzajemnie sprzęgającej się globalizacji, rosnącej konkurencji na rynkach światowych i wzrostu znaczenia innowacji w gospodarce zakres pojęcia innowacji uległ znacznemu rozszerzeniu. Innowacje obejmują nie tylko nowe jakościowo materiały i produkty, nowe procesy technologiczno-produkcyjne i inne osiągnięcia z zakresu nauk technicznych i biologicznych, ale również nowe rozwiązania w zakresie ekonomii i zarządzania oraz innych nauk społecznych. Do innowacji tego typu należy zaliczyć nowe sposoby i instrumenty zarządzania gospodarką, zarówno w sferze regulacyjnej, jak i w sferze realnej. Do innowacji gospodarczych w sferze regulacyjnej zaliczyć należy np.: wprowadzenie reform strukturalnych dla całej gospodarki, regionów czy sektorów gospodarczych, opracowanie i wdrażanie strategii rozwoju gospodarczego kraju i poszczególnych regionów, opracowanie i realizowanie sektorowych i horyzontalnych programów operacyjnych, planów zagospodarowania przestrzennego, nowego ustawodawstwa ułatwiającego i normującego nowe rozwiązania systemowe oraz inne nowe rozwiązania w zakresie organizacyjno-prawnym, ekonomicznym i zarządzania gospodarką. W sferze realnej gospodarki innowacjami są nowe systemy organizacji i prowadzenia biznesu, projekty restrukturyzacji i strategie rozwoju firm, nowe koncepcje marketingowe i programy wejścia na nowe rynki oraz projekty rozwojowe i biznesplany firm itd. Innowacjami są również nowe rozwiązania dotyczące życia społecznego, kulturalnego, ekologicznego i innych obszarów szeroko rozumianej sfery społecznej oraz powstałe na ich podstawie nowe, szeroko rozumiane, produkty. Innowacje powinny być również postępem ekonomiczno-społecznym, czyli zapewniać wzrost efektywności gospodarowania i jakości życia społecznego, gdyż tylko wtedy są one kreatorem postępu. Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 21 Strategia lizbońska z 2000 r. zakłada, że w ciągu dziesięciolecia na obszarze Unii Europejskiej będzie dominowała gospodarka oparta na wiedzy, która zapewni najwyższy poziom konkurencyjności w skali światowej. Ta polityka innowacyjna i przemysłowa UE bazuje na rozwoju systemu edukacji, nauki i badań wdrożeniowych oraz społeczeństwa informacyjnego. Na bazie osiągnięć w tych dziedzinach nastąpić ma dopływ do życia gospodarczego i społecznego wysoko wykwalifikowanych kadr i innowacji naukowo-technicznych, które zapewnią wyższą dynamikę rozwoju gospodarczego i podnoszenie poziomu życia społeczeństwa. Niski poziom realizacji celów strategii lizbońskiej spowodował wzmocnienie działań Komisji Europejskiej i poszczególnych krajów członkowskich od 2005 r. i w kolejnym okresie programowania na lata 2007–2013. Z tych względów Narodowy Plan Rozwoju Polski na lata 2007–2013 stanowić ma zarazem polską wersję realizacyjną strategii lizbońskiej. Do sektorów gospodarczych będących nośnikami innowacyjności i postępu naukowego oraz technicznego, tworzących sektor tzw. new economy zalicza się: 1) sektory high-technology (high-tech), głównie przemysłowe, obejmujące przede wszystkim: przemysł komputerowy, przemysł elektroniczny, przemysł atomowy, przemysł energii odnawialnej, sektor laserowy, robotyka (robotics), przemysł farmaceutyczny, przemysł aparatury medycznej, przemysł kosmiczny, przemysł lotniczy, przemysł biotechnologiczny i genetyczny, przemysł telekomunikacyjny, przemysł nowoczesnych środków transportu, np. hybrydowych, przemysł aparatury naukowo-badawczej, sektory nowych materiałów (new materials), inne sektory i produkty naukowo-chłonne i innowacyjne; 2) sektory stanowiące zaplecze naukowo-badawcze i wdrożeniowe B+R dla różnych sektorów przemysłu i sektorów usług społecznych; 3) usługi biznesowe związane z gospodarką opartą na wiedzy; 4) usługi społeczeństwa informacyjnego. Stosownie do celów strategii lizbońskiej Unia Europejska dążyć będzie do stworzenia ogólnoeuropejskiej sieci badań przemysłowych i rozwoju (R&D) zorientowanej rynkowo. Omówienie Raportu Grupy Wysokiego Szczebla na temat przeglądu śródokresowego Strategii Lizbońskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2004. Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005, s. 25. Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 58. Panorama of UE Industry, Komisja Europejska, Luksemburg 1997, s. IV. Wacław Nelec, Andrzej Prusek 22 3. Funkcje państwa w zakresie innowacyjności, polityki przemysłowej i konkurencyjności gospodarki Kreowanie innowacyjności jest jednym z fundamentalnych celów polityki ekonomicznej i przemysłowej państwa, który z kolei determinuje realizację ważnego celu gospodarczego, jakim jest podnoszenie konkurencyjności całej gospodarki i jej wiodących sektorów. Konkurencyjność gospodarki warunkuje osiągnięcie dobrych wyników gospodarczych, które umożliwiają realizację celów społecznych, w tym zwłaszcza wzrostu zatrudnienia i poziomu życia społeczeństwa. SPO Wzrost Konkurencyjności Gospodarki na lata 2004–2006 definiuje konkurencyjność gospodarki jako zdolność adaptacji do zmieniającego się otoczenia międzynarodowego, prowadzącą do trwałego wzrostu realnych dochodów i standardu życia społeczeństwa oraz stwarzania możliwości zatrudnienia tym, którzy poszukują pracy. Społeczno-ekonomiczne funkcje państwa w gospodarce rynkowej są wielorakie, a do bezpośrednio związanych z innowacyjnością gospodarki zaliczyć należy: – funkcję innowacyjną państwa wyrażającą się w tworzeniu systemu edukacji narodowej i rozwoju nauki, badań i wdrożeń naukowych oraz stymulowaniu rozwoju postępu naukowo-technicznego i jego zastosowań w gospodarce, – wspomaganie i sterowanie procesami proinnowacyjnych przekształceń strukturalnych w gospodarce za pomocą różnych typów polityki ekonomicznej, takich jak: strukturalna, przemysłowa, prywatyzacyjna, regionalna i innych oraz ich instrumentów ekonomicznych, prawno-organizacyjnych i instytucjonalnych. W warunkach globalizacji i integracji gospodarczych powodujących narastanie konkurencji międzynarodowej państwa powinny być aktywne w zakresie podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności swoich gospodarek. Doświadczenia światowe wskazują, że kraje najwyżej rozwinięte aktywnie włączały się w kreowanie innowacyjności swych gospodarek. Wyrazem uznania znaczenia tej rosnącej roli państwa w zakresie podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności gospodarki było uchwalenie w 2000 r. tzw. strategii lizbońskiej UE. Krytyczna ocena realizacji tej strategii zawarta w raporcie W. Koka z 3.11.2004 r. stanowi zarazem przesłankę uzasadniającą konieczność SPO Wzrost konkurencyjności gospodarki, lata 2004–2006, MGPiPS, Warszawa 2003. A. Prusek, Funkcje państwa w zakresie kreowania sektorów gospodarczych o narodowym charakterze w warunkach integracji europejskiej [w:] Gospodarka – przestrzeń – rozwój, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2004. K. Kubacka-Góral, Rola państwa wobec wyzwań epoki nowej gospodarki [w:] Polityka gospodarcza w procesie akcesji Polski do Unii Europejskiej, red. J.J. Tomidajewicz, Poznań 2003. Omówienie Raportu Grupy… Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 23 zwiększenia skuteczności realizacji tej strategii przez państwa członkowskie. Rozwój sektorów innowacyjnych tzw. nowej gospodarki założony w strategii lizbońsko-goeteborskiej decydować będzie o podnoszeniu konkurencyjności zarówno UE, jak i polskiej gospodarki. Spontaniczna, oddolna przedsiębiorczość jest czynnikiem ważnym, ale niewystarczającym do spowodowania szybkich i znaczących proinnowacyjnych przekształceń strukturalnych w gospodarce. Niezbędna w tym zakresie jest świadoma polityka ekonomiczna państwa stymulująca, a często nawet bezpośrednio kreująca, nowoczesne i innowacyjne sektory gospodarcze. Strategia rozwoju gospodarki innowacyjnej opartej na wiedzy wymaga dużych nakładów na naukę i badania, i dopiero w ich wyniku, z pewnym opóźnieniem czasowym, pojawią się innowacje umożliwiające korzystne przekształcenia strukturalne w gospodarce oraz wzrost efektywności gospodarowania, tempa wzrostu gospodarczego i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. W tych warunkach stworzone zostaną nowe, wysoko wydajne i dobrze płatne, miejsca pracy w nowoczesnych sektorach gospodarki10. W Polsce w okresie transformacji systemowej przyjęto założenie, że z uwagi na brak krajowych kapitałów oraz słabość finansową państwa główne działania związane z restrukturyzacją polskiej gospodarki, jej unowocześnieniem i podnoszeniem innowacyjności spełniać będzie polityka prywatyzacyjna opierająca się na na zagranicznych, bezpośrednich inwestorach strategicznych. Polityka przekształceń własnościowych mogła i powinna służyć rozwojowi oraz modernizacji gospodarki, lecz ta potencjalna funkcja państwa nie została uruchomiona11. Zaniechanie własnych działań restrukturyzacyjnych, chociażby cząstkowych, ale sukcesywnych, dostosowanych do jasno sformułowanej narodowej polityki przemysłowej było kardynalnym błędem polityki ekonomicznej i prywatyzacyjnej, a tym samym polityki przekształceń strukturalnych w polskiej gospodarce12. Polska w okresie transformacji systemowej lat 90. należała do nielicznej grupy krajów świata, które ze względów doktrynalnych, tj. wolnorynkowych i neoliberalnych, opowiadały się przeciwko polityce przemysłowej, a tym samym i aktywnej restruk K. Kubacka-Góral, op. cit. Polityka budowy regionu konkurencyjnego. Strategie – modele – postęp technologiczny, red. M. Klamut, Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000. 10 11 B. Winiarski, Konkurencyjność gospodarki jako wyzwanie dla polityki makroekonomicznej i regionalnej w Polsce w perspektywie europejskiej integracji [w:] Polityka gospodarcza w procesie akcesji Polski do Unii Europejskiej, red. J.J. Tomidajewicz, Poznań 2003, s. 69 i nast. 12 B. Winiarski, op. cit.; S.A. Kiełczewski, Zarządzanie strategiczne w warunkach transformacji systemowej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2000. A. Prusek, Prywatyzacja a konkurencyjność polskiej gospodarki, „Wizjer Akademicki” 2001, nr 3. 24 Wacław Nelec, Andrzej Prusek turyzacji w ujęciu sektorowym, branżowym czy regionalnym. Neoliberałowie uważali, że najlepszą polityką ekonomiczną, a w tym również polityką przemysłową, jest jej nieprowadzenie. Tymczasem polityka przemysłowa nie jest sprzeczna z monetarystycznymi koncepcjami regulowania wzrostu gospodarczego, lecz stanowi ich uzupełnienie. Dotyczy to zwłaszcza przypadku, gdy przemysł danego kraju stracił konkurencyjność i musi być poddany szybkiej, a zarazem głębokiej restrukturyzacji13. Polityka przemysłowa państwa powinna być realizowana na podstawie krajowego programu strategii rozwojowej przemysłu, wynikającej ze strategii rozwoju kraju, oraz na podstawie uzasadniających ten program projektów rozwojowych, czyli tzw. „studia możliwości inwestycyjnych” (Industrial Feasibility Studies). Tak zwane rozwojowe branże przemysłu powinny być preferowane w polityce przemysłowej państwa. Przeznaczanie dochodów z prywatyzacji przedsiębiorstw sektora publicznego na cele społeczne zamiast ich reinwestowanie w nowoczesne i przyszłościowe sektory publiczne polskiej gospodarki, w ramach ustalonej wcześniej polityki przemysłowej, spowodowało raczej negatywne przekształcenia struktury polskiej gospodarki, a tym samym słaby wzrost konkurencyjności i innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Kapitał zagraniczny nie był zainteresowany podnoszeniem konkurencyjności przejętej w Polsce gospodarki i tworzenia sobie konkurenta, zwłaszcza że nie wykorzystywał swoich możliwości produkcyjnych w kraju macierzystym. Jego głównym celem było przejęcie polskiego rynku oraz sprzedaż na nim swoich wyrobów lub usług, a następnie transferowanie zysków, lub jeszcze lepiej nieopodatkowanych przychodów, wykorzystując mechanizm cen transferowych, do krajów macierzystych lub „rajów podatkowych”. Tak właśnie z reguły postępowali w Polsce tzw. branżowi inwestorzy strategiczni. Generalnie rzecz ujmując, neoliberalna polityka prywatyzacyjna w Polsce przy bardzo ograniczonym zakresie polityki przemysłowej i rozwojowej doprowadziła do uwstecznienia struktury polskiego eksportu (z wyjątkiem eksportu samochodów osobowych), a zwłaszcza obniżenia jego efektywności. W Polsce w okresie transformacji systemowej nie zrealizowano żadnej centralnej koncepcji polityki przemysłowej ani też nie zrealizowano regionalnych programów podnoszenia konkurencyjności i innowacyjności, tłumacząc się brakiem środków i niezgodnością tych działań z mechanizmami rynkowymi. Biorąc pod uwagę polskie interesy narodowe i aktualny stan gospodarki, zwłaszcza po wejściu Polski do UE, konieczne jest zwiększenie funkcji państwa w gospodarce połączone z zasadniczą reorientacją modelu polityki gospodarczej 13 S.M. Komorowski Produktywność i konkurencyjność. Możliwość wykorzystania dorobku OECD przez Polskę [w:] Nauka – technologia – gospodarka. Wzajemne powiązania i globalne tendencje rozwoju, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 1995. Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 25 i społecznej14. W aktualnej sytuacji gospodarczej i społecznej Polski polityka gospodarcza państwa musi być oparta na planowaniu i programowaniu rozwoju gospodarczego i społecznego dostosowanego do warunków rynkowych, które jest prowadzone w UE15. Powinna być ona aktywna i odejść od modelu neoliberalnego. Bez reorientacji polityki gospodarczej nie zdołamy podnieść konkurencyjności polskiej gospodarki, ani rozwiązać największego polskiego problemu społecznego, jakim jest najwyższe w UE bezrobocie. W rezultacie stosowania neoliberalnego modelu polityki ekonomicznej w okresie transformacji nastąpiła deindustrializacja polskiej gospodarki. Jednoznacznym dowodem tego procesu jest spadek udziału przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego, z ponad 50% w latach 80. XX w. do około 20% w 2003 r. Podzielamy pogląd A. Karpińskiego, że deindustrializacja w Polsce była przedwczesna, ekonomicznie nieuzasadniona i szkodliwa dla dynamiki gospodarczej i rynku pracy16. Deindustrializację polskiej gospodarki należy uznać za największy błąd strategiczny polskiej transformacji. W tych warunkach niemożliwe było znaczące podniesienie konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki. Jakie są zatem potencjalne możliwości podnoszenia konkurencyjności polskiej gospodarki. Pierwszy model zakłada, że autonomicznie nastąpi rozwój i wzrost konkurencyjności części firm sektora small biznesu, z których w przyszłości wyrosną „rekiny konkurencyjności”. Ten oddolny proces „pracy od podstaw” będzie procesem długotrwałym i nie rokującym szybkich szans na powodzenie. Drugim sposobem powinno być podjęcie przez państwo polityki przekształceń strukturalnych w gospodarce, a zwłaszcza w zacofanym przemyśle. Bez tych radykalnych zmian nie będzie możliwości osiągania wysokiej dynamiki wzrostu gospodarczego i stopniowego zmniejszania dystansu między Polską a UE. Trudno bowiem oczekiwać, że posiadając niekonkurencyjny przemysł, tylko poprzez manipulacje parametrami polityki makroekonomicznej uda się ten fundamentalny cel zrealizować17. Po wejściu Polski do UE konieczne jest podjęcie przez państwo strategii industrializacji i unowocześniania polskiego przemysłu18. Jest to zarazem najważniejsza droga do 14 B. Winiarski, op. cit. s. 72 i nast. A. Prusek, Narodowy Plan Rozwoju Polski i dylematy jego realizacji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 651, Kraków 2004; Wstępny projekt Narodowego Planu rozwoju 2007–2013, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 11 stycznia 2005 r., Warszawa 2005. 15 16 A. Karpiński, op. cit., s. 79. A. Karpiński, op. cit., s. 82; R. Grabowiecki, Transformacja przemysłu w Polsce – wnioski na przyszłość, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Biuletyn 2003, nr 1, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002; A. Prusek, Polityka przemysłowa [w:] Polityka ekonomiczna, red. A. Fajferek, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1999. 17 A. Prusek, Polityka społeczno-gospodarcza Polski i prywatyzacja po integracji z UE, „Wizjer Regionalny” z 9 marca 2004 r.; A. Prusek, Próba oceny… 18 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 26 zmniejszania wysokiego bezrobocia, także wśród osób z wykształceniem wyższym. Ten drugi sposób podnoszenia konkurencyjności przy obecnym modelu zarządzania państwem i krytycznym stanie finansów publicznych jest bardzo trudny do realizacji, ale nie niemożliwy. Trzecim modelem podnoszenia konkurencyjności, który wydaje się najbardziej realny, będzie mariaż dwóch poprzednich, przy znaczącym udziale kapitału zagranicznego w postaci BIZ skierowanych na nowe inwestycje rozwojowe i innowacyjne. Bez aktywnej roli państwa oraz nowego i oryginalnego, a nie naśladowczego, modelu rozwoju polskiej gospodarki i przemysłu nie będzie możliwe podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności naszej gospodarki. Wzorując się na krajach wysoko rozwiniętych UE, w toku dalszej prywatyzacji i restrukturyzacji polskiej gospodarki należy w sektorach o strategicznym znaczeniu dla gospodarki i społeczeństwa zachować dominację lub kontrolę państwa19. Dotyczy to zwłaszcza sektorów: energetycznego i paliwowego, ubezpieczeniowego oraz innych polskich sektorów rozwojowych i innowacyjnych tzw. „wysokiej szansy”, wytypowanych przez politykę przemysłową. W celu zapewnienia tym sektorom możliwości konkurowania w warunkach rynkowych i integracji europejskiej należy wcześniej przeprowadzić restrukturyzację podmiotów każdego z tych sektorów, a następnie ich konsolidację. Pionowa i horyzontalna konsolidacja tych sektorów może pozwolić na stworzenie dużych i silnych ekonomicznie polskich grup kapitałowych zdolnych do konkurowania na rynku światowym. Wielu ekspertów i praktyków działających w strategicznych sektorach gospodarki w Polsce i krajach UE wskazuje na potrzebę, a nawet konieczność, utworzenia zintegrowanych pionowo i poziomo narodowych koncernów w tych sektorach na wzór krajów UE, w tym zwłaszcza Francji i Niemiec20. W warunkach pełnego otwarcia polskiego rynku dla koncernów zagranicznych , które bardzo często są firmami państwowymi, dzielenie polskich firm zamiast ich łączenia, nie miało uzasadnienia merytorycznego i przynosiło tylko szkody. Dbanie o tzw. tożsamość narodową firm nie oznacza zarazem awersji do kapitału zagranicznego. W tych strategicznych sektorach część dużych i prężnych podmiotów gospodarczych lub grup kapitałowych powinna mieć tożsamość narodową, tzn. dominujący lub znaczny udział kapitału polskiego, polski zarząd oraz siedzibę centrali w Polsce. Podobnie dzieje się w całym świecie, czego dowodem jest fakt, że większość dużych firm działających globalnie, mimo przewagi kapitału zagranicznego, posiada tożsamość narodową. Dlaczego tożsamość narodowa firm jest tak ważna? W kraju rodzimym, w którym znajduje się centrala firmy, rozwijana jest strategiczna działalność firmy i dokonywane największe inwe19 A. Prusek, Prywatyzacja polskiej gospodarki. Cele, programy i ocena jej rezultatów, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005. M. Olex-Szczytowski, Kapitał narodowy, „Gazeta Wyborcza” z 4 stycznia 2000 r.; P. Głowacki, Przygotowanie do konkurencji, „Rzeczpospolita” z 20–21 grudnia 2003 r. 20 Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 27 stycje innowacyjne, a więc tworzone są miejsca pracy wymagające zatrudnienia osób z wykształceniem wyższym, a zarazem o dużej wydajności pracy. Firmy te płacą w swoim kraju największe podatki i tworzą znaczne dochody budżetu państwa. Firma matka inwestująca za granicą kreuje jednocześnie eksport swoich wyrobów na obce rynki do spółek zależnych, poprawiając bilans handlowy i płatniczy swego kraju. Jednocześnie gromadzi kapitał rozwojowy z transferowanych do centrali dywidend. Nie bez znaczenia jest również kwestia tzw. morale gospodarczego społeczeństwa. Posiadanie przez kraj sektorów dobrze sprawdzających się w warunkach konkurencji międzynarodowej stwarza poczucie narodowej dumy i wiary we własne siły oraz przeciwdziała emigracji kadr najwyżej wykształconych i przedsiębiorczych. Stopień innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce pozostaje na niskim poziomie. Według stworzonego przez ekspertów Komisji Europejskiej indeksu innowacyjności Polska zostaje daleko w tyle nawet za Czechami czy Węgrami. Silną stroną Polski jest jej potencjał ludzki, natomiast słabą stroną jest niski poziom finansowania B+R, w którym największy udział ma sektor publiczny (około 65%). Prace B+R są w niewielkim stopniu finansowane są z funduszy prywatnych przedsiębiorców. Niski jest również poziom rozwoju infrastruktury wspierania innowacji i transferu technologii oraz system instytucjonalny innowacyjności. W Polsce brakuje sprawnie funkcjonującego systemu tworzenia i wdrażania innowacji do gospodarki. Barierami rozwoju sektora innowacyjnych firm posiadających międzynarodową konkurencyjność są głównie bariery: finansowa, informacyjna, kompetencyjna oraz wynikająca z niskiego poziomu współpracy pomiędzy nauką i jej zapleczem badawczym. Likwidacja tych barier innowacyjności polskich firm jest bardzo ważna, gdyż wysoka aktywność innowacyjna przedsiębiorstw oraz efektywne wykorzystanie przez przemysł wiedzy i badań naukowych są obecnie kluczowymi czynnikami decydującymi o konkurencyjności gospodarki. 4. Znaczenie specjalnych stref ekonomicznych w polskiej polityce przemysłowej i innowacyjnej W Polsce specjalne strefy ekonomiczne (SSE) stanowią instrument pasywnej (nieaktywnej) polityki przemysłowej i regionalnej państwa. W SSE państwo ustanawia w drodze prawnej szczególne udogodnienia dla prowadzenia działalności produkcyjnej i handlowej dla firm krajowych i zagranicznych na określonym obszarze kraju. Jest to więc forma pośredniej pomocy państwa dla regionów, a zarazem przyciągania przedsiębiorstw, które poprzez swą działalność i rozwój przekształcają strukturę gospodarczą danego regionu. Istnienie SSE wpływa na sytuację ekonomiczną i społeczną danego układu lokalnego i regionalnego poprzez Wacław Nelec, Andrzej Prusek 28 oddziaływanie na rozwój gospodarczy na danym obszarze. W szerszym ujęciu strefa stanowi element gospodarki światowej, którego celem jest budowanie mechanizmów powiązań na rynku międzynarodowym poprzez system specjalnych bodźców ekonomicznych i finansowych21. SSE stanowić mogą również instrument aktywnej polityki przemysłowej państwa, wtedy gdy ustawodawca ustanowi system preferencji ekonomicznych wyłącznie dla firm z wybranych sektorów gospodarczych wchodzących do nich. SSE można traktować jako jedno z narzędzi polityki inter- i intraregionalnej, służące przyspieszeniu poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego konkretnego kraju, jak i jego zapóźnionych pod względem gospodarczym i cywilizacyjnym regionów. Wykorzystanie SSE w charakterze środka polityki przemysłowo-innowacyjnej będzie więc zdeterminowane istniejącym poziomem rozwoju ekonomiczno-społecznego, który będzie odgrywał zasadniczą rolę przy określaniu celów, korzyści oraz modelu tworzonej strefy. Stąd też celowe wydaje się analizowanie tego problemu odrębnie dla tzw. krajów rozwijających się oraz wysoko rozwiniętych. Jako cele pośrednie SSE wymienia się: – transfer nowoczesnej technologii, – przyciąganie kapitału i inwestorów zagranicznych, – wzrost umiejętności techniczno-technologicznych wśród pracowników strefy i ich dyfuzję do firm pozastrefowych, – wdrażanie nowoczesnych metod zarządzania, – stworzenie powiązań między sektorem eksportowym a gospodarką krajową, – zwiększenie dostępu do rynków zagranicznych22. Absorpcja bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) za pomocą specjalnych stref ekonomicznych jest pożądana z punktu widzenia polityki przemysłowej i innowacyjnej, gdy wiąże się to z rozwojem nowoczesnych technologicznie gałęzi przemysłu. Z punktu widzenia polityki regionalnej i rynku pracy, każda inwestycja przyczyniająca się do wzrostu zatrudnienia bądź rozwoju regionu, lub przedsiębiorstw wymagających restrukturyzacji, jest dobra. W krajach wysoko rozwiniętych przy wyborze modelu specjalnej strefy ekonomicznej dużą wagę przywiązuje się do tego, żeby zminimalizować ryzyko wystąpienia enklawy gospodarczej. Dąży się zatem do zintegrowania firm działających w strefie z gospodarką danego regionu i kraju. W celu podniesienia atrakcyjności lokalizacyjnej danej strefy w jej otoczeniu prowadzi się wyprzedzająco i równolegle z jej rozwojem wiele działań Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne, red. E. Kryński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000. 21 22 M. Boroń, „Małopolski Rynek Inwestycyjny” 1998, nr 6. Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 29 uzupełniających, takich jak: programy rozwoju infrastruktury regionalnej oraz poprawy stanu środowiska naturalnego, jak również działania zmierzające do rozwoju zasobów ludzkich oraz programy reorientacji zawodowej skierowane do bezrobotnych. Tworzy się również współpracujące ze strefą inkubatory przedsiębiorczości i parki technologiczne, a także promuje rozwój innych sektorów gospodarki i usług, w tym turystyki. Ponadto na skutek powstania nowych firm w strefie rozwija się sektor usług w zakresie handlu, obsługi nieruchomości, pośrednictwa finansowego itp. Powstanie specjalnych stref ekonomicznych może też doprowadzić do realokacji działalności przez firmy już istniejące na danym rynku, a nie do tworzenia nowych podmiotów gospodarczych. Poza tym w przypadku firm, które nie prowadziły wcześniej działalności gospodarczej w danym regionie, może to spowodować nawet ograniczenie lub likwidację produkcji w innych regionach, tak że ostateczny efekt dla gospodarki krajowej może być nawet zerowy. Strefy przyciągają raczej duże firmy prowadzące działalność kapitałochłonną, ponieważ dla nich zwolnienia podatkowe są najatrakcyjniejsze. Z uwagi na wpływ firm występujących w SSE na rynek pracy korzystniejsze jest zatem przyciąganie do nich firm małych i średnich. Ważnym argumentem w rękach przeciwników specjalnych stref jest także generowanie przez nie w krajach rozwijających się wielu problemów zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Te pierwsze dotyczą głównie niewłaściwego traktowania pracowników, głównie poprzez niskie zarobki, złe warunki i długi czas pracy, brak osłon socjalnych. Co się tyczy problemów ekonomicznych, to wskazuje się przede wszystkim brak powiązań między strefą, a gospodarką krajową, co prowadzi do powstawania efektu enklawy. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) zwraca uwagę w szczególności na następujące problemy23: – przewagę w strefach przemysłów pracochłonnych, wykorzystujących stosunkowo proste technologie i nie wymagające wykwalifikowanej siły roboczej, – atrakcyjne zachęty inwestycyjne i niskie koszty pracy przyciągają firmy ze schyłkowych branż przemysłu, co nie powoduje wzrostu innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, – sektory nieinnowacyjne nie prowadzą badań i prac badawczo-wdrożeniowych, – przemysły pracochłonne w celu zwiększenia swojej konkurencyjności dążą do obniżenia kosztów pracy, które mają główny udział w strukturze kosztowej, nie dążą zaś do zwiększania nakładów na środki trwałe. Niezbędne jest zatem odpowiednie ustawodawstwo zapewniające transfer technologii i know-how do SSE, odpowiednie statuty i programy poszczególnych stref 23 ILO, Labour and Social Issues Relating to Export Processing Zones, Genewa 1998. Wacław Nelec, Andrzej Prusek 30 oraz zobowiązania dla inwestorów co do konieczności nawiązywania współpracy z krajowymi przedsiębiorstwami kooperującymi i zaopatrującymi je w surowce, materiały i podzespoły. Powstanie i rozwój SSE w Polsce w okresie transformacji systemowej miało zastąpić aktywną politykę przemysłową państwa. Uważano bowiem, że polityka przemysłowa realizowana będzie za pośrednictwem prywatyzacji z dominującym udziałem zagranicznych, branżowych, bezpośrednich inwestorów strategicznych. SSE miały za zadanie głównie przeciwdziałanie negatywnym konsekwencjom społecznym i ekonomicznym wynikającym z masowego upadku dużych zakładów przemysłowych, a nawet całych ośrodków przemysłowych w poszczególnych regionach kraju. Stąd też większość SSE w Polsce miało na celu przede wszystkim stworzenie nowych miejsc pracy, a tym samym przeciwdziałanie bezrobociu strukturalnemu. Drugi cel funkcjonowania SSE w Polsce, jakim jest podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki w regionach i kraju, był traktowany pomocniczo. Skala bezrobocia strukturalnego w większości regionów była tak duża, że odsuwała ten drugi cel powołania SSE na dalszy plan. Z tych względów SSE w Polsce praktycznie nie realizowały świadomej i planowej polityki przemysłowej, lecz była ona wypadkową indywidualnych decyzji lokalizacyjnych inwestorów zagranicznych i krajowych. Regionalna polityka przemysłowa powinna oprócz działań sektorowych mieć również charakter polityki horyzontalnej, to jest takiej, której beneficjantami powinni być wszyscy przedsiębiorcy w regionie. Ten typ pomocy odnosi się do takich działań, jak wspomaganie małych i średnich przedsiębiorstw, współfinansowanie prac badawczo-rozwojowych, ochrony środowiska, promocji eksportowych na zewnątrz Unii (głównie w postaci subsydiów) i ogólnej pomocy inwestycyjnej, która nie jest kierowana do ściśle określonych sektorów gospodarczych czy podmiotów. W krajach wysoko rozwiniętych cele stawiane specjalnym strefom ekonomicznym dotyczą przede wszystkim rozwiązywania określonych problemów regionalnych lub lokalnych. W niektórych przypadkach realizacja tych celów może mieć również znaczny wpływ na przyspieszenie rozwoju gospodarczego całego państwa. W przeciwieństwie do krajów rozwijających się, z uwagi na wysoką podaż kapitałów, nie istnieje konieczność dodatkowego stymulowania ich napływu. Innowacyjność firm stanowi podstawę podnoszenia konkurencyjności regionów i subregionów, dlatego posiada priorytetowe znaczenie w strategiach rozwoju regionalnego i lokalnego. Niezbędne jest również budowanie regionalnych strategii innowacyjności, a w ich ramach regionalnych systemów innowacji24. Specy24 Polityka budowy regionu… Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 31 fika regionalnych systemów innowacji stanowić powinna fundament specjalizacji gospodarczej regionów, a ta z kolei tworzyć podstawy konkurencyjności regionów, która z kolei warunkuje rozwój społeczny. Z tych względów programy rozwoju SSE funkcjonujących w danym regionie powinny być powiązane kierunkowo z regionalnymi strategiami rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz ich priorytetami rozwojowymi i regionalnymi strategiami specjalizacji i podnoszenia innowacyjności. Regionalne strategie innowacji (RSI) w Polsce powstają stosownie do założeń polityki naukowo-innowacyjnej państwa25. Są one współfinansowane ze środków budżetowych i funduszy strukturalnych UE oraz władz regionalnych. RSI mają na celu koordynowanie działań wszystkich podmiotów regionalnych zajmujących się problematyką innowacji. Mają one określać główne kierunki polityki innowacyjnej oraz tworzenia regionalnego systemu wspierania innowacyjności. RSI mają być przydatnym narzędziem dla władz samorządowych w zakresie tworzenia i rozwoju regionalnego systemu innowacyjnego. Regionalny system innowacyjny powinien stworzyć warunki do długotrwałego rozwoju gospodarczego i społecznego. Regionalne strategie innowacji powinny stanowić podstawę do budowy partnerstwa i współpracy między sferą nauki i ośrodków badawczo-rozwojowych a podmiotami gospodarczymi w zakresie wdrażania innowacji do gospodarki. RSI mają na celu również rozwój regionalnych ośrodków naukowych i badawczo-rozwojowych, czyli fundamentów innowacyjności i przedsiębiorczości w regionie. Finalnym celem RSI jest podniesienie konkurencyjności gospodarki regionalnej na bazie innowacji, co stworzy warunki do realizacji najważniejszego celu rozwoju regionalnego, tj. wzrostu poziomu życia mieszkańców regionu. W wyniku integracji regionalnych strategii innowacji powstanie narodowa strategia innowacji koordynująca działania na rzecz innowacyjności w skali kraju, w tym zwłaszcza między szczeblem rządowym a samorządowym26. Wiążą sie z tym umowy zawarte między MGiP i urzędami marszałkowskimi dotyczące finansowego wspierania projektów celowych w ramach RSI. Część tych projektów realizowana jest w ramach 5. Programu Ramowego Unii Europejskiej. Jest rzeczą oczywistą, że w RSI ważne miejsce zajmować powinny projekty innowacyjne realizowane w firmach funkcjonujących w SSE. 25 Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, Min. Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004; Strategia zwiększania nakładów na działalność B+R w celu osiągnięcia założeń Strategii Lizbońskiej, MNiI, MGPiPS, Warszawa 2004. 26 Założenia narodowej strategii rozwoju regionalnego na lata 2007–2013, MGiP, Departament Polityki Regionalnej, Warszawa 2004, s. 35 i nast. 32 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 5. Analiza i ocena innowacyjności firm działających w SSE w Polsce Analizę innowacyjności firm w SSE funkcjonujących w Polsce według stanu na 30.06.2004 r. przeprowadzono w dwóch wariantach dyskryminacyjnych. W pierwszym wariancie analizy zastosowano tzw. kryterium „łagodne”, a w drugim przyjęto „ostre” kryterium dyskryminacji firm innowacyjnych. W przypadku kryterium „łagodnego” delimitację firm innowacyjnych działających w SSE w Polsce oparto zarówno na sektorach wchodzących do tzw. new economy, które określone zostały w pkt. 2 oraz dodatkowo uwzględniono w nim również te sektory gospodarki, które charakteryzują się wysoką konkurencyjnością. W warunkach polskich do tych drugich sektorów zaliczyć można głównie przemysł motoryzacyjny prowadzony przez światowe koncerny motoryzacyjne oraz firmy z nimi współpracujące. Do konkurencyjnych sektorów zaliczono również te sektory, które posiadają własne innowacje naukowo-techniczne w postaci patentów lub wzorów użytkowych i wykazują się znaczną konkurencyjnością międzynarodową. Zestawienie firm innowacyjnych, wyodrębnionych według kryterium „łagodnego”, działających w poszczególnych SSE w Polsce w poziomie 30 czerwca 2004 r. przedstawia tabela 1. Z przeprowadzonej analizy wynika, że mimo przyjęcia „łagodnego” kryterium delimitacji firm innowacyjnych w dwóch SSE, tj. w kostrzyńsko-słubickiej oraz słupskiej nie ma firm innowacyjnych. Biorąc pod uwagę wartość poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz poziom zatrudnienia w firmach innowacyjnych w przekroju SSE, do liderów zaliczyć można następujące strefy: – katowicką SSE – z 9 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 3,977 mld zł oraz zatrudniają 5400 osób, – wałbrzyską SSE – z 5 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 1,727 mld zł oraz zatrudniają 1443 osoby, – legnicką SSE – z 3 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 1,625 mld zł oraz zatrudniają 2477 osób, – mielecką SSE – z 9 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 1,210 mld zł oraz zatrudniają 5375 osób. Należy podkreślić, że w trzech pierwszych SSE dominuje przemysł motoryzacyjny, którego udział w nakładach inwestycyjnych poszczególnych stref wynosi około 100%. Jedynie w mieleckiej SSE struktura nakładów inwestycyjnych w firmach innowacyjnych jest krańcowo odmienna, gdyż przemysł motoryzacyjny posiada tam nieznaczny udział (0,07%). Tak więc SSE katowicka, wałbrzyska i legnicka mają charakter monokultury motoryzacyjnej, natomiast mielecka SSE jest strefą zdywersyfikowaną sektorowo. Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 33 Tabela 1. Nakłady inwestycyjne i zatrudnienie w SSE w Polsce w poziomie 30 czerwca 2004 r. w firmach innowacyjnych określonych wedlug kryterium „łagodnego” SSE w Polsce Kamieniogórska Katowicka Kostrzyńsko-słubicka Krakowska Legnicka Łódzka Mielecka Pomorska Słupska Starachowicka Liczba firm innowacyjnych Wartość inwestycji w tys. zł 10 3 977 131,00 5 405,80 4 311 412,00 811,00 0 0 3 5 9 5 0 1 0 0,00 Zatrudnienie w etatach 0,00 0,00 1 625 803,00 2 477,00 1 210 478,00 5 375,00 101 221,00 527 500,00 0,00 699,00 4 929,70 0,00 56,60 Suwalska 3 Wałbrzyska 5 1 727 602,00 49 9 796 520,00 17 389,60 – 17 241 552,00 69 313,53 – 56,75% 32,66% Tarnobrzeska 5 Warmińsko-mazurska 4 Ogółem firmy innowacyjne w SSE Ogółem firmy SSE w Polsce Udział firm innowacyjnych 6 459,00 417,00 50,00 297 091,00 1 602,00 11 124,00 158,30 1 443,00 Źródło: opracowanie własne na podstaie wykazu firm w SSE w Polsce, MGiP, Warszawa 2004. Sumarycznie rzecz ujmując, firmy innowacyjne w SSE w Polsce w poziomie 30 czerwca 2004 r., wyodrębnione na podstawie kryterium łagodnego, posiadają 56,75% udział w ogólnej wartości poniesionych w nich nakładów inwestycyjnych oraz zatrudniają 32,66% pracowników pracujących w firmach strefowych. Przyjmując tzw. „ostre” kryterium wyboru innowacyjnych sektorów funkcjonujących w SSE w Polsce uznano za nie wyłącznie firmy wchodzące do sektora new economy, czyli najbardziej innowacyjne w skali światowej. Przy tym kryterium wyeliminowano z grona firm innowacyjnych firmy sektora samochodowego, co spowodowało znaczne zmniejszenie liczby firm innowacyjnych w SSE. Zestawienie liczby firm innowacyjnych działających w poszczególnych SSE w Polsce, w poziomie 30 czerwca 2004 r. wyodrębnionych według kryterium „ostrego” oraz poniesionych przez nie nakładów inwestycyjnych i liczbę stworzonych miejsc pracy, przedstawia tabela 2. Wacław Nelec, Andrzej Prusek 34 Przyjęcie „ostrego” kryterium wyboru firm innowacyjnych w poszczególnych SSE spowodowało, że zwiększyła się liczba stref, w których nie występują żadne firmy innowacyjne. Do stref tych należą: kamieniogórska SSE, lostrzyńsko-słubicka SSE, legnicka SSE, słupska SSE i starachowicka SSE. Liczba firm zaliczonych do innowacyjnych w SSE zmalała w przypadku „zaostrzenia” kryterium ich dyskryminacji z 54 do 27. Tabela 2. Nakady inwestycyjne i zatrudnienie w SSE w Polsce w poziome 30. 06. 2004 r. w firmach innowacyjnych określanych według kryterim „ostrego” SSE w Polsce Kamieniogórska Liczba firm innowacyjnych 0 Katowicka 1 Kostrzyńsko-słubicka 0 Krakowska 3 Legnicka 0 Łódzka Mielecka Pomorska Słupska Starachowicka Suwalska Tarnobrzeska 4 5 4 0 0 3 0 Zatrudnienie w etatach 0,00 11 246,00 138,20 80 848,00 548,00 0,00 0,00 99 416,00 0,00 0,00 386,00 116 390,00 3 502,00 0,00 0,00 527 500,00 0,00 6 459,00 4 841,70 0,00 50,00 74 260,00 103,00 Ogółem firmy innowacyjne w SSE 4 11 124,00 158,30 25 927 219,00 9 644,20 Ogółem firmy SSE w Polsce – 17 241 552,00 69 313,53 Udział firm innowacyjnych – 5,37% 13,91% Wałbrzyska Warmińsko-mazurska 2 Wartość inwestycji w tys. zł 1 6 276,00 3,00 Źródło: opracowanie własnine na podstawie wykazu firm w SSE w Polsce, MGiP, Warszawa 2004 r. Analizując wartość nakładów inwestycyjnych oraz poziom zatrudnienia w firmach innowacyjnych wyodrębnionych według kryterium „ostrego” w przekroju SSE do liderów zaliczyć można następujące strefy: Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 35 – pomorską SSE – posiadającą 4 firmy innowacyjne, które zainwestowały razem 521 mln zł oraz zatrudniają 4841 osób, – mielecką SSE – z 5 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 116 mln zł oraz zatrudniają 3502 osoby, – łódzką SSE – z 4 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 99,4 mln zł oraz zatrudniają 386 osób, – krakowską SSE – z 3 firmami innowacyjnymi, które zainwestowały łącznie 80,8 mln zł oraz zatrudniają 548 osoby. Przy zastosowaniu „ostrego” kryterium oceny firm w SSE w sposób zasadniczy zmieniła się hierarchia liderów innowacyjności. Z pierwszego rankingu liderów innowacyjności odpadły więc trzy pierwsze strefy, tj. katowicka, wałbrzyska i legnicka, w których dominuje przemysł samochodowy, a pozostała jedynie strefa mielecka posiadająca zróżnicowaną strukturę branżową firm innowacyjnych. Sumarycznie oceniając udział firm innowacyjnych wyodrębnionych według „ostrego” kryterium, można stwierdzić, że ich udział w nakładach inwestycyjnych poniesionych we wszystkich SSE w Polsce wynosi tylko 5,37%, a udział tych firm innowacyjnych w zatrudnieniu w SSE wynosi tylko 13,91%. Wedlug analizowanych wskaźników w SSE w Polsce dominują sektory o niskim poziomie innowacyjności, stąd też znaczenie SSE dla podnoszenia innowacyjności polskiej gospodarki jest niewielkie. Główną przyczyną tego stanu był brak proinnowacyjnych kryteriów przyjmowania firm do większości SSE. Praktycznie do SSE przyjmowano wszystkie firmy, które zobowiązywały się do stworzenia miejsc pracy i zainwestowania określonej kwoty pieniędzy. SSE w Polsce spełniały bowiem w początkowym okresie transformacji systemowej przede wszystkim funkcje instrumentu walki z bezrobociem strukturalnym, a dopiero w późniejszym okresie powstawały strefy, w których kryteria innowacyjne były obowiązkowe dla potencjalnych inwestorów. Należy również pamiętać, że przeprowadzona ocena innowacyjności firm w SSE w Polsce miała charakter sektorowy, ale nie wnikała głębiej w innowacyjność technologiczną i produktową badanych firm. Statystyka państwowa jednak tych danych nie publikuje i można je uzyskać bezpośrednio w firmach, w trakcie wywiadu kwestionariuszowego. Przy tego typu „głębszej” analizie innowacyjności część firm zaliczonych do innowacyjnych sektorów może okazać się mało innowacyjna, z uwagi na peryferyjny i uzupełniający charakter ich produkcji dla sektora innowacyjnego, do którego zostały zaliczone oraz ich niski poziom technologiczny. Z tego powodu liczba innowacyjnych firm w polskich SSE byłaby jeszcze mniejsza, co jeszcze bardziej osłabia ich znaczenie dla podnoszenia innowacyjności gospodarki regionalnej i krajowej. 36 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 6. Wnioski Innowacyjność stanowi podstawę długookresowej konkurencyjności Unii Europejskiej oraz poszczególnych krajów i regionów, dlatego stworzenie efektywnego systemu kreowania innowacyjności jest ważnym wyzwaniem dla krajów członkowskich UE określonym w strategii lizbońskiej, w tym również dla Polski. Negatywne doświadczenia Polski z okresu transformacji systemowej, a zarazem pozytywne doświadczenia światowe wskazują na konieczność zasadniczej reorientacji modelu polityki gospodarczej oraz wykorzystania w niej polityki przemysłowej i innowacyjnej państwa. Podnoszenie innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki będzie mało realne i zbyt wolne, bez aktywnego włączenia się państwa w te procesy. Strategia lizbońska UE stanowi racjonalną odpowiedź na wyzwania globalne i jej podporządkowane zostaną cele rozwoju w kolejnym okresie programowania na lata 2007–2013. Również polska strategia rozwoju w tym czasie powinna być polskim wkładem do realizacji tych wyzwań. W warunkach integracji europejskiej niezbędne jest opracowanie i wdrażanie narodowej strategii przemysłowo-innowacyjnej i nowego modelu prywatyzacji w celu podniesienia konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki. Bez aktywnej roli państwa oraz nowego i oryginalnego, a nie naśladowczego, modelu rozwoju polskiej gospodarki, w tym przemysłu nie będzie możliwy znaczący wzrost poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki. Prywatyzacja sektora publicznego w Polsce musi zostać powiązana z koncepcją polityki przemysłowej. Ze względu na bezpieczeństwo ekonomiczne i możliwości realizowania podstawowych funkcji państwa powinno ono zachować kontrolę w sektorach o strategicznym znaczeniu dla gospodarki i społeczeństwa. Powstanie i rozwój SSE w Polsce w okresie transformacji systemowej miło zastąpić politykę inter- i intraregionalną. W zakresie polityki regionalnej SSE pomogły zmniejszyć skalę bezrobocia strukturalnego w regionach ich działania, co jest ich sukcesem. SSE w Polsce miały również pełnić zadania w zakresie aktywnej polityki strukturalnej i przemysłowej państwa. Pod tym względem zadania te spełniły tylko połowicznie, gdyż przyczyniły się do przyciągnięcia kapitału zagranicznego i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, ale w mniejszym stopniu osiągnęły cele związane z jej innowacyjnością. Analiza innowacyjności firm funkcjonujących w SSE w Polsce w poziomie 30 czerwca 2004 r., przyjmując za kryterium oceny ich przynależność do innowacyjnych sektorów new economy wykazała, że w firmach zaliczonych do innowacyjnych poniesiono tylko 5,37% ogólnych nakładów inwestycyjnych i pracuje w nich tylko 13,91% pracowników zatrudnionych w SSE w Polsce. Tak więc SSE w Polsce miały niewielki wpływ na podniesienie innowacyjności polskiej gospodarki. Funkcje państwa i specjalnych stref ekonomicznych… 37 Główną przyczyną tego niskiego poziomu innowacyjności firm działających w SSE w Polsce było preferowanie firm tworzących nowe miejsca pracy, natomiast kryteria dotyczące innowacyjności firm były traktowane pomocniczo przez podmioty zarządzające strefami. The Functions of the State and Special Economic Zones in Poland with Respect to Innovation and Competitiveness In this article, the authors discuss the problems of increasing the competitiveness and innovation of the Polish economy as well as the possibilities of achieving these objectives using industrial policy under the conditions of European integration. The empirical research addresses the effectiveness of evaluating one of the more important instruments of increasing innovation, and thereby the competitiveness of the Polish economy, i.e., special economic zones and the companies operating within them.
