Poezja i teologia hymnu o milosci

Poezja i teologia hymnu o miłości (1 Kor 13,1-13)
Wprowadzenie
Ojciec Święty Benedykt XVI w punkcie 34 swojej encykliki Deus Caritas Est
odnosząc się do hymnu o miłości w 1 Kor 13 stwierdza, że „hymn ten powinien być Magna
Charta całej posługi kościelnej; są w nim zebrane wszystkie refleksje na temat miłości, które
zawarliśmy w Encyklice”. Stwierdzenie to upoważnia nas do głębszego spojrzenia na tekst
św. Pawła, który zawiera w sobie nie tylko piękno poetyckich strof, lecz także głębokie myśli
teologiczne. W niniejszym artykule przedmiotem naszego zainteresowania będą dwa
zagadnienia: kunszt literacki hymnu o miłości oraz jego orędzie teologiczne.
1. Kunszt literacki hymnu o miłości
Hymn o miłości (1 Kor 13,1-13) wchodzi w skład większej sekcji 1 Listu do Koryntian na
temat charyzmatów zawartej w rozdziałach 12,1 - 14,40. W sekcji tej można wyodrębnić
koncentryczną strukturę A B A’. Rozdział 12 opisuje w sposób ogólny funkcjonowanie
charyzmatów, które mimo że są różne, to cechuje je jedność (A). Rozdział 13 koncentruje się
na opisie miłości jako najdoskonalszej drodze życia chrześcijańskiego (B). Rozdział 14
powraca do opisu charyzmatów i ich szczegółowej aplikacji w konkretnym życiu wspólnoty
(A’).
W hymnie o miłości (1 Kor 13,1-13) można wyodrębnić trzy części:
a. ww. 1-3 – opis roli miłości jako źródła i nieodzownego warunku dla wartości wszelkich
darów duchowych.
b. ww. 4-7 – charakterystyka natury miłości w oparciu o użycie czasowników bez negacji i z
negacją.
c. ww. 8-13 – podkreślenie wiecznej trwałość miłości w odróżnieniu od innych darów
duchowych.
Analizując poszczególne części hymnu o miłości możemy dostrzec w nich pewien
charakterystyczny triadyczny rytm oraz pewne specyficzne elementy literackie.
W części pierwszej (ww. 1-3) każdy z trzech wersetów zawiera podobną, paralelną
konstrukcję zdania warunkowego złożonego z tych samych elementów. Widać tu wyraźnie
wprowadzoną przez autora zamierzoną rytmikę:
eva,n + czasownik (jeden lub więcej) + avga,phn de. mh. e;cw + człon konkluzji
1
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
jeśli (gdyby) + czasownik (jeden lub więcej) + lecz miłości bym nie miał + człon konkluzji
w. 1 - Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź
brzęcząca albo cymbał brzmiący.
w. 2 - Gdybym też miał dar prorokowania i znał wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką
wiedzę, i wszelką możliwą wiarę, tak iżbym góry przenosił a miłości bym nie miał, byłbym
niczym.
w. 3 - I gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, a ciało wystawił na spalenie, a
miłości bym nie miał, nic bym nie zyskał.
W tej części hymnu św. Paweł wskazuje na triadę: języki (glw,ssai), proroctwo
(profhtei,a) i wiedzę (gnw/sij) do której nawiązuje także w dalszej części hymnu (ww. 8-9).
W pierwszych trzech wersetach autor używa czasowników w 1 osobie liczby pojedynczej.
Nawiązuje tym do kontekstu poprzedniego i następnego, gdzie często taka forma wypowiedzi
jest używana. Także w kontekście bezpośrednio poprzedzającym hymn (12,31b), który
stanowi swoiste wprowadzenie - zostaje użyty czasownik dla 1 osoby liczby pojedynczej (…a
ja wam wskażę drogę jeszcze doskonalszą). Podmiot w pierwszej osobie liczby pojedynczej
(ja) jest w tym fragmencie charakteryzowany przez „działanie” (mówienie, rozdawanie swych
dóbr, wydanie swego ciała) oraz przez „posiadanie” (daru prorokowania, znajomości
tajemnic, wiedzy, wiary). Wartość działającego i posiadającego podmiotu jest warunkowana
od miłości. Bez miłości „ja” staje się bezużyteczne i bezwartościowe.
W drugiej części (ww. 4-7) widoczna jest zmiana podmiotu z zaimka „ja” dla
pierwszej osoby liczby pojedynczej na rzeczownik „miłość” (agape). Widoczne jest tu także
przejście od opisu warunkowego
(gdyby…,
jeśli…) do
realnego
przedstawienia
charakterystyki agape. Część ta charakteryzuje się koncentryczną strukturą A B A’. Dwie
krótsze sekcje A (w. 4a) i A’ (w. 7) otaczają bardziej rozbudowaną sekcję B (ww. 4b-6).
Pierwszy i ostatni czasownik tej części: w w. 4 makroqume,w (być cierpliwym) i w w. 7
u`pome,nw (znosić, przetrzymać) mają zbliżone znaczenie i tworzą piękną inkluzję. W
pierwszej sekcji A (w. 4a) miłość charakteryzowana jest dwa razy bez użycia negacji cierpliwa jest, łaskawa jest. Następnie w centralnej sekcji B (ww. 4b-6) miłość jest
charakteryzowana 8 razy przez użycie negacji, w ostatnim określeniu występuje równoważnik
bez negacji (B) - nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą, nie dopuszcza się
bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi się gniewem, nie pamięta złego, nie cieszy się z
niesprawiedliwości, lecz współweseli się z prawdą. W tej części osiem następujących po sobie
czasowników tworzy pary, które mają podobne zakończenia. Pierwsza para charakteryzuje się
2
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
przez końcówkę – tai (ouv perpereu,etai, ouv fusiou/tai), druga para zawiera końcówkę – ei
(ouvk avschmonei/, ouv zhtei/ ta. e`auth/j), trzecia para ma końcówkę – etai (ouv paroxu,netai( ouv
logi,zetai to. kako,n), w czwartej parze występuje końcówka – ei (ouv cai,rei, sugcai,rei).
Ostatni czasownik drugiej i trzeciej pary zawiera czasownik z dopełnieniem – co jeszcze
bardziej wzmacnia paralelizm i pokazuje poetycki kunszt św. Pawła. Ostatnia para
czasowników zostaje zestawiona przez zastosowanie paralelizmu antytetycznego (negacja w
kontraście do zdania pozytywnego – ouv cai,rei evpi. th/| avdiki,a|( sugcai,rei de. th/| avlhqei,a| nie cieszy się z niesprawiedliwości, lecz współweseli się z prawdą. W końcowej sekcji A’ (w.
7) podobnie jak na początku w sekcji A miłość jest charakteryzowana bez zastosowania
negacji. Autor używa czterech czasowników z terminem pa,nta (wszystko). Czasowniki te
tworzą piękną poetycką sekwencję, gdyż zawierają taką samą końcówkę – ei (pa,nta ste,gei(
pa,nta pisteu,ei( pa,nta evlpi,zei( pa,nta u`pome,nei - wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we
wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzyma).
W trzeciej części hymnu (ww. 8-13) także można dostrzec pewną triadyczną rytmikę.
W wierszu 8 trzykrotnie występuje termin ei;te (jeśli, chociaż). W wierszu 13 występuje
triada: wiara, nadzieja i miłość. Chociaż w tej części termin avga,ph występuje explicite tylko na
początku (w. 8) oraz na końcu (w. 13), to jednak w całości sekcja ta poświęcona jest
wykazaniu trwałości i wyższości miłości w stosunku do innych darów duchowych. Autor w
tej części stosuje kunsztowne antytezy, aby jeszcze bardziej dobitnie wyrazić swą myśl. W
wierszu 8 miłość zostaje odniesiona w sposób antytetyczny do trzech darów duchowych:
proroctw (profhtei/ai),
daru języków (glw/ssai) i wiedzy (gnw/sij). Wyższość miłości
względem tych darów polega na tym, że trwa i nigdy się nie kończy (w. 8 - Miłość nigdy nie
ustaje, nie jest jak proroctwa, które się skończą, albo jak dar języków, który zniknie, lub jak
wiedza, której zabraknie). W wierszach 9-10 występuje wyraźne przeciwstawienie pomiędzy
tym, co jest częściowe (evk me,rouj) a tym co jest doskonałe (to, te,leion): Po części(evk me,rouj)
bowiem tylko poznajemy, po części(evk me,rouj) prorokujemy. Gdy zaś przyjdzie to, co jest
doskonałe (o[tan de. e;lqh| to. te,leion), zniknie to, co jest tylko częściowe (to. evk me,rouj
katarghqh,setai). W wierszu 11 św. Paweł w sposób kontrastowy zestawia dzieciństwo z
wiekiem dorosłym. Dwa przeciwstawne zdania rozpoczynają się tą samą konstrukcją o[te
(kiedy, gdy) + czasowniki. W pierwszym zdaniu aż czterokrotnie w sposób rytmiczny
występuje rzeczownik dziecko (nh,pioj) – trzykrotnie połączony z terminem „jak” (w`j)
Kiedy (o[te) byłem dzieckiem (nh,pioj), mówiłem jak dziecko (w`j nh,pioj), czułem jak dziecko
3
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
(w`j nh,pioj), myślałem jak dziecko (w`j nh,pioj).
W drugim zdaniu termin „mąż” (avnh,r) zostaje skontrastowany z pojęciem „dziecko” (nh,pioj)
Kiedy (o[te) zaś stałem się mężem (avnh,r), wyzbyłem się tego, co dziecięce (kath,rghka ta. tou/
nhpi,ou).
W wierszu 12 św. Paweł zestawia ze sobą w sposób kontrastowy życie doczesne z życiem
chwalebnym po zmartwychwstaniu. Antytetyczny charakter wypowiedzi zostaje tu
wzmocniony poprzez dwukrotne zastosowanie konstrukcji a;rti… to,te de,… (teraz… wtedy
zaś...). Wizja twarzą w twarz oraz doskonałe poznanie odniesione do życia przyszłego są do
siebie wyraźnie odniesione i tworzą piękny paralelizm.
Teraz (a;rti) widzimy jakby w zwierciadle, niejasno; wtedy zaś (to,te de) zobaczymy twarzą w
twarz
Teraz (a;rti) poznaję po części, wtedy zaś (to,te de) poznam tak, jak i zostałem poznany
Hymn kończy wiersz 13, który wzmiankuje triadę: wiarę (pi,stij), nadzieję (evlpi,j) i miłość
(avga,ph) konkludując, że największą z nich jest miłość (mei,zwn de. tou,twn h` avga,ph).
2. Orędzie teologiczne hymnu o miłości
Hymn o miłości (1 Kor 13) zawiera głębokie idee teologiczne. Św. Paweł w sposób
konsekwentny i koherentny rozwija swoją argumentację na temat znaczenia i natury miłości
(avga,ph). Pierwsza część hymnu (ww. 1-3) ma charakter polemiczny. W drugiej części (ww. 47) następuje opis rozumienia miłości, natomiast trzecia część (ww. 8-13) mocno uwypukla
aspekt eschatologiczny.
W pierwszej części hymnu avga,ph jawi się jako najdoskonalsza zasada, której istnienie
warunkuje owocność wszelkich darów. Zostaje tu mocno podkreślona prawda, że religijność
niektórych przedstawicieli wspólnoty w Koryncie wyrażająca się na zewnątrz niezwykłymi
czynami i darami (glosolalia, proroctwa, wiedza, wiara, jałmużna i całkowita ofiara) jawi się
jako płytka i bezwartościowa - jeśli nie jest osadzona na mocnym fundamencie miłości.
Apostoł Narodów wskazuje, że dar języków (glosolalia) bez miłości staje się czystym
bełkotem porównanym w sposób obrazowy do brzęczącej miedzi lub do brzmiącego cymbała.
Posiadanie daru prorokowania, poznania, wiedzy oraz wiary jawi się jako pozbawione
wszelkiej wartości bez posiadania miłości. Także praktykowanie jałmużny i wydanie ciała na
spalenie są niczym bez realizowania miłości. Św. Paweł podkreśla, że brak miłości czyni
bezużytecznym i jałowym nie tylko słowa, lecz także posiadane dary i praktykowane uczynki.
4
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
W drugiej części autor hymnu podaje charakterystykę miłości osadzoną w życiu
konkretnej wspólnoty w Koryncie. Każda z podawanych cech miłości może być
konfrontowana i weryfikowana w kontekście wspólnoty korynckiej oraz w zaktualizowanym
kontekście życia odbiorców listu.
W trzeciej części hymnu rzeczywistość doczesna i przemijająca zostaje skontrastowana z
rzeczywistością wieczną i nieprzemijającą. W bliskim kontekście analizowanego hymnu św.
Paweł wyraża przekonanie, że chrześcijanie żyją u kresu czasów – 1 Kor 10,11 - A wszystko
to przydarzyło się im jako zapowiedź rzeczy przyszłych, spisane zaś zostało ku pouczeniu nas,
których dosięga kres czasów. Autor hymnu podkreśla, że proroctwa, dar języków i wiedza
mają charakter czasowy. W w. 10 autor wyraźnie wskazuje na perspektywę eschatologiczną
podkreślając, że życie człowieka jest ukierunkowane ku doskonałości, która niweluje to
wszystko, co jest częściowe (o[tan de. e;lqh| to. te,leion to. evk me,rouj katarghqh,setai - Gdy zaś
przyjdzie to, co jest doskonałe, zniknie to, co jest tylko częściowe). Rzeczywistość
eschatologiczna jawi się jako nowa jakość w stosunku do życia doczesnego. Apostoł narodów
przedstawia to w sposób obrazowy pisząc o aktualnym, niejasnym oglądzie „jakby w
zwierciadle” (diV evso,ptrou evn aivni,gmati), który w eschatologicznym wypełnieniu będzie
oglądem „twarzą w twarz” (pro,swpon pro.j pro,swpon) z Wiekuistym Bogiem. W odniesieniu
do miłości św. Paweł używa dwóch wyrażeń, które na zasadzie inkluzji podkreślają
eschatologiczny wymiar agape. W w. 8a pisze, że miłości (agape) „nigdy nie ustaje” (w. 8a –
ouvde,pote pi,ptei), zaś w w. 13 podkreśla, że miłość (agape) „trwa” (me,nei) obok wiary i
nadziei na wieki.
W ten sposób św. Paweł ujmuje agape jako przestrzeń egzystencji
eschatologicznej, w której człowiek będzie mógł „tak poznawać jak został poznany” (w. 12).
Św. Paweł odnosi termin avga,ph do bezinteresownej miłości Boga. Matrycą dla św. Pawła
jest bezinteresowna miłość Jezusa Chrystusa, który „oddał swoje życie za nas, gdyśmy
jeszcze byli grzesznikami” (Rz 5,8). W Pawłowej teologii miłość do bliźniego weryfikuje
prawdziwą miłość do Boga i jawi się jako doskonałe wypełnienie prawa:
Rz 13,9-10 –
9
Albowiem przykazania: Nie cudzołóż, nie zabijaj, nie kradnij, nie pożądaj,
i wszystkie inne - streszczają się w tym nakazie: Miłuj bliźniego swego jak siebie samego!
10
Miłość nie wyrządza zła bliźniemu. Przeto miłość jest doskonałym wypełnieniem Prawa.
Ga 5,14 - Bo całe Prawo wypełnia się w tym jednym nakazie: Będziesz miłował bliźniego
swego jak siebie samego.
5
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
Św. Paweł mocno doświadcza w swym życiu, że realizacja miłości nie jest czystą teorią,
lecz żywą wspólnotą z Bogiem – która przezwycięża wszystkie przeciwnośc:
35
Któż nas może odłączyć od miłości Chrystusowej? Utrapienie, ucisk czy
prześladowanie, głód czy nagość, niebezpieczeństwo czy miecz?
36
Jak to jest napisane: Z
powodu Ciebie zabijają nas przez cały dzień, uważają nas za owce przeznaczone na rzeź.
37
Ale we wszystkim tym odnosimy pełne zwycięstwo dzięki Temu, który nam umiłował.
38
I jestem pewien, że ani śmierć, ani życie, ani aniołowie, ani Zwierzchności, ani rzeczy
teraźniejsze, ani przyszłe, ani Moce,
39
ani co wysokie, ani co głębokie, ani jakiekolwiek
inne stworzenie nie zdoła nas odłączyć od miłości Boga, która jest w Chrystusie Jezusie,
Panu naszym (Rz 8,35-39).
Dietrich Bonhoeffer w swoim dziele „Si je n’ai pas l’amour” zadaje bardzo znaczące
pytanie: „Kto więc jest tą miłością, o której mówi Paweł – jeśli nie sam Jezus Chrystus? Jaki
znak widać w całym tym hymnie, jeśli nie Krzyż?”
Wydaje się, że pytanie to i zawarta w nim odpowiedź pozostaje bardzo inspirująca w
spojrzeniu na hymn o miłości w aspekcie chrystocentyrycznym przez pryzmat teologii krzyża,
którą św. Paweł bardzo wyraźnie rozwija w 1 Kor. Zaraz na początku w pierwszym rozdziale
pisze:
18
Nauka bowiem krzyża głupstwem jest dla tych, co idą na zatracenie, mocą Bożą zaś
dla nas, którzy dostępujemy zbawienia.
19
Napisane jest bowiem: Wytracę mądrość
mędrców, a przebiegłość przebiegłych zniweczę.
20
Gdzie jest mędrzec? Gdzie uczony?
Gdzie badacz tego, co doczesne? Czyż nie uczynił Bóg głupstwem mądrości świata?
21
Skoro bowiem świat przez mądrość nie poznał Boga w mądrości Bożej, spodobało się
Bogu przez głupstwo głoszenia słowa zbawić wierzących.
znaków, a Grecy szukają mądrości,
23
22
Tak więc, gdy Żydzi żądają
my głosimy Chrystusa ukrzyżowanego, który jest
zgorszeniem dla Żydów, a głupstwem dla pogan,
24
dla tych zaś, którzy są powołani, tak
spośród Żydów, jak i spośród Greków, Chrystusem, mocą Bożą i mądrością Bożą.
25
To
bowiem, co jest głupstwem u Boga, przewyższa mądrością ludzi, a co jest słabe u Boga,
przewyższa mocą ludzi
W hymnie o miłości – choć nie jest to wyrażone explicite miłość (agape) zostaje w sposób
wyraźny odniesiona do osoby Jezusa Chrystusa, który umiłował człowieka aż do końca – aż
do śmierci krzyżowej (J 13,1). Głębokie doświadczenie takiej miłości dobitnie wyraża św.
Paweł w liście do Galatów (2,20):
6
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus. Choć nadal prowadzę życie w ciele,
jednak obecne życie moje jest życiem wiary w Syna Bożego, który umiłował mnie i samego
siebie wydał za mnie.
Tak jak nauka krzyża jest „głupstwem dla tych, co idą na zatracenie, mocą Bożą zaś
dla tych, którzy dostępują zbawienia”, tak realizacja miłości (agape) w życiu staje się
kategorią sądu nad „mądrością tego świata”, która de facto bez miłości (agape) staje się
bezużyteczną głupotą wiodącą na zatracenie. Z nauką krzyża mocno związana jest
rzeczywistość zbawienia. Człowiek głęboko doświadczający mocy krzyża w swoim życiu
zostaje wprowadzony w nowy wymiar życia, w którym jako nowe stworzenie może
autentycznie kochać jak został ukochany przez Boga. W takiej przestrzeni możliwe jest
doświadczenie zbawczej mocy Boga, która wyzwala z nicości i wprowadza do pełni życia.
Powiązanie miłości (agape) z Pawłową teologią krzyża wskazuje na Boga, którego „słabość”
przewyższa swą mocą człowieka i którego „logika” przewyższa wszelkie ludzkie mądrości i
doczesne kalkulacje. Apostoł narodów pragnie, aby „logika krzyża” i „logika miłości”
stanowiły klucz wiodący wierzących do wiecznego zbawienia.
Konkluzje
- Ojciec św. Benedykt XVI w swojej encyklice Deus Caritas Est słusznie ujmuje hymn o
miłości (1 Kor 13) jako swoistą matrycę, która rekapituluje najważniejsze refleksje na temat
miłości (agape).
- Hymn o miłości umieszczony w kontekście nauki o charyzmatach w sposób klarowny
podkreśla znaczenie i funkcję miłości (agape) jako najdoskonalszej drogi życia
chrześcijańskiego. Już w bezpośrednim wprowadzeniu do Hymnu o miłości (1 Kor 12,31b)
św. Paweł wyraża prawdę, że religijność oparta na fundamencie miłości dla wierzących
stanowi drogę najdoskonalszą – (kai. e;ti kaqV u`perbolh.n o`do.n u`mi/n dei,knumi – a ja wam
wskażę drogę najdoskonalszą.
- Hymn o miłości ma wyraźnie charakter poetycki. Zawarte w nim paralelizmy, elementy
triadyczne, zastosowanie rytmiki,
zmiana podmiotu, użycie kontrastów i antytez oraz
zestawianie w pary czasowników o podobnych końcówkach świadczy o wysokim kunszcie
poetyckim autora, który dzięki słowu poetyckiemu pragnie wykroczyć poza ziemską
rzeczywistość i ucałować nieba.
7
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/
- Apostoł narodów nie podaje definicji miłości. Poprzez zastosowanie zdań afirmatywnych i
negatywnych pragnie on w sposób opisowy i obrazowy jak najgłębiej określić naturę i funkcję
miłości (agape).
- W hymnie o miłości autor zawiera głębokie orędzie teologiczne w kontekście polemicznej
konfrontacji z religijnymi nadużyciami we wspólnocie korynckiej oraz w perspektywie
eschatologicznej. Wszelkie czyny i dary jawią się jako bezwartościowe bez miłości (agape).
Najdoskonalsza droga chrześcijanina polegająca na realizacji miłości (agape) jest
ukierunkowana ku doskonałości i wykracza poza doczesność ku wieczności.
- Miłość (agape) w szerszym kontekście Pawłowej teologii ma wymiar chrystocentryczny i
winna być interpretowana przez pryzmat teologii krzyża mocno akcentowanej przez Apostoła
Narodów w 1 Kor.
-Odniesienie miłości (agape) do osoby Jezusa Chrystusa i do nauki św. Pawła o krzyżu
pozwala lepiej dostrzec jej wymiar soteriologiczny, eklezjotwórczy i eschatologiczny.
- Hymn o miłości stanowi nie tylko kunsztowną i piękną poezję, którą się można zachwycać i
podziwiać, lecz zawiera głębokie orędzie teologiczne wzywające każdego z nas do
2nawrócenia i życia w miłości, którego celem jest nasze zbawienie i przebywanie z Bogiem
„twarzą w twarz” we wspólnocie miłości.
Ks. Mirosław Stanisław Wróbel
Instytut Nauk Biblijnych KUL Jana Pawła II
Lublin
8
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory Pro www.pdffactory.pl/