Ryzyko zdrowotne od-środowiskowe jako miernik zrównoważenia

Ryzyko zdrowotne od-środowiskowe jako miernik zrównoważenia

Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
RYZYKO ZDROWOTNE OD-ŚRODOWISKOWE JAKO MIERNIK
ZRÓWNOWAŻENIA RELACJI ŚRODOWISKO - CZŁOWIEK
dr Anna Starzewska-Sikorska z zespołem, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach
Włączanie aspektu zdrowia do całości procesów
decyzyjnych1, projektowych i realizacyjnych jest zgodne
z istotą trwałego i zrównoważonego rozwoju. Pierwsza
z zasad zrównoważonego rozwoju przyjętych na konferencji
Organizacji
Narodów
Zjednoczonych
„Środowisko
i Rozwój„ w 1992 roku, głosi, że „Istoty ludzkie stanowią
centrum zainteresowania w procesie zrównoważonego
rozwoju. Mają prawo do zdrowego i twórczego życia w
harmonii z przyrodą”. Idea zrównoważonego rozwoju
pozwala realizować cele ekonomiczne i społeczne
zapewniając społeczności i poszczególnym obywatelom
bezpieczeństwo
ekologiczne
przy
równoczesnym
ograniczaniu negatywnych skutków dla środowiska.
przyrodniczego. Dwa elementy: środowisko i zdrowie wiąże
szereg zależności. Jedną z nich jest uwarunkowanie stanu
zdrowia poszczególnych jednostek i populacji związane ze
stopniem zanieczyszczenia (zdegradowania) środowiska.
Aspekt zdrowotny stanowi istotny komponent jakości życia.
Dlatego też środowiskowe zagrożenia stwarzające możliwość
pogorszenia lub utraty zdrowia powinny być analizowane
przy podejmowaniu wszystkich decyzji i działań.
Ocena środowiskowego narażenia zdrowia wiąże się z
określeniem ryzyka środowiskowego, które według definicji
UNEP jest złożone z ryzyka ekologicznego oraz ryzyka
zdrowotnego.
Inaczej postrzegano ryzyko w dobie wczesnej industrializacji,
inaczej postrzega się je dzisiaj. Dotyczy to w szczególności
ryzyka zdrowotnego, które pierwotnie miało ścisły związek
z wykonywaną pracą i określoną technologią produkcji. Jego
zasięg był ograniczony do grup zawodowych narażonych
przez pracę na czynniki i uciążliwości powodujące
podniesienie poziomu ryzyka zdrowotnego. Postęp
technologiczny, zmiany ekonomiczno–społeczne (np.
aktywność zawodowa kobiet w dziedzinach zdominowanych
dawniej przez mężczyzn), globalizacja gospodarki, rozwój
nowoczesnych technologii i dostępność produktów
spowodowały upowszechnienie ryzyka, swoistą jego
„demokratyzację”. Nie tylko zwiększył się zasięg ryzyka
zdrowotnego oraz rozszerzyła lista uciążliwości i czynników
narażenia. Na stan zdrowia pojedynczych osób, jak i całych
populacji ludzkich wpływają uwarunkowania związane
z wykonywaną pracą, stan środowiska, warunki socjalnoekonomiczne, nawyki i przyzwyczajenia, a także
uwarunkowania kulturowe.
Czy wiesz, że...
Pojęcie ryzyka środowiskowego pozostaje w ścisłej
relacji z każdą ludzką działalnością, jest funkcją czynnika
zagrożenia i ekspozycji, określa prawdopodobieństwo
wystąpienia negatywnych skutków.
Percepcja ryzyka podlega zmianom wynikającym
zarówno
z
uwarunkowań
świadomościowych,
społecznych, ekonomicznych, jak i zmiany zasięgu jego
oddziaływania.
Ryzyko zdrowotne o środowiskowym charakterze
pojawia się jako rezultat bezpośrednich oraz pośrednich
relacji
jednostki
z
otoczeniem.
Obejmuje
uwarunkowania środowiskowe / ekologiczne – np.
klimat oraz uwarunkowania środowiskowe zdrowotne
powodujące obniżenie naturalnej odporności i
zakłócenie działania mechanizmów obronnych, które
skutkuje zwiększoną podatnością na alergie, zakażenia,
nowotwory oraz przyspieszeniem procesów starzenia się
organizmów.
W pojęciu bezpieczeństwa ekologicznego mieszczą się te
wszystkie relacje pomiędzy człowiekiem i środowiskiem,
które odzwierciedlają zarówno kondycję stanu
środowiska, jak i osób zamieszkujących dany obszar.
Identyfikacja i ocena rzeczywistych oraz potencjalnych
zagrożeń środowiskowych mających wpływ na zdrowie i
życie ludzkie należą do narzędzi pozwalających na
prawidłowe kształtowanie tych relacji.
Zdrowie ludzkie uzależnione jest od wielu czynników,
część z nich jest związana z cechami osobniczymi (płeć,
rasa, wzrost, temperament), część dotyczy uwarunkowań
społeczno-kulturowych oraz indywidualnych nawyków,
a część wynika z oddziaływań zewnętrznych, do których
zaliczają się również zanieczyszczenia występujące we
wszystkich komponentach środowiska.
Organizm ludzki jest wrażliwy na oddziaływanie
szkodliwych czynników chemicznych, fizycznych i
mikrobiologicznych obecnych w powietrzu, wodzie,
glebie, żywności.
W celu ochrony życia i zdrowia przed szkodliwymi
czynnikami podejmuje się określone działania zaradcze.
Ich skuteczność zależy od prawidłowej oceny narażenia.
Oceniając narażenie środowiskowe uwzględnia się
odporność populacji zamieszkującej dany obszar, jak i
reakcje
populacji
szczególnie
wrażliwych
na
oddziaływanie substancji toksycznych. Populacjami
wrażliwymi są przede wszystkim dzieci oraz ludzie,
których odporność i kondycja zdrowotna jest z różnych
przyczyn osłabiona (ludzie chorzy, starsi, kobiety w
ciąży).
1
Artykuł stanowi fragment raportu: „Opracowanie zasad
i procedur oraz wdrażanie ocen oddziaływania na zdrowie w
ramach ocen oddziaływania na środowisko - Etap III”, dr Anna
Starzewska-Sikorska, dr Justyna Gorgoń, dr hab. inż. Ryszard
Janikowski, mgr Mateusz Korcz, mgr Janusz Krupanek,
mgr Beata Michaliszyn
-1-
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
Ryzyko zdrowotne towarzyszy zarówno naszemu życiu
codziennemu, jak i wydarzeniom nadzwyczajnym –
katastrofom
ekologicznym
i
wielkim
awariom
technologicznym. W tych ostatnich mamy do czynienia z
nieprzewidywalną sytuacją środowiskowego zagrożenia
życia i zdrowia ludzkiego. Jakkolwiek, częstotliwość
takich zjawisk i wydarzeń, jak powodzie, trzęsienia ziemi
czy awarie technologiczne, podobne do tej w Czarnobylu,
jest mniejsza niż codzienne narażenia, to skala ryzyka
zagrożenia zdrowia jest większa. W przypadku katastrof o
podłożu technologicznym największe zagrożenie pochodzi
od niekontrolowanego wprowadzenia do środowiska
naturalnego dużych ilości substancji chemicznych lub /i
radioaktywnych. Zupełnie innym aspektem tego problemu
mogą być konflikty zbrojne, które same w sobie są
kwintesencją wszystkich zagrożeń.
naturalnego na dużym obszarze - okręgu lub regionie
(przykładem są wszystkie stare europejskie okręgi
przemysłowe z przełomu XIX i XX wieku).
„Bez tytułu” Aleksandra Krupa
III nagroda - fotografia
Aktualności
17-18 marca w stolicy Litwy, Wilnie, Europejska Komisja
Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych
(UNECE) przedstawiła Strategię Edukacji na rzecz
Zrównoważonego Rozwoju. Dokonano także uroczystego
otwarcia Dekady Edukacji na rzecz Zrównoważonego
Rozwoju proklamowanej przez ONZ na lata 2005-2014. W
spotkaniu uczestniczyło dwudziestu trzech ministrów
właściwych do spraw środowiska i edukacji a także blisko
dwustu delegatów z krajów UNECE. U podstaw Strategii
znalazły się szeroko rozumiane zagadnienia związane ze
zrównoważonym rozwojem, czyli – zmniejszenie ubóstwa,
pokój, etyka, demokracja, sprawiedliwość, bezpieczeństwo,
prawa
człowieka,
zdrowie,
równość
społeczna,
zróżnicowanie kulturowe, gospodarka, konsumpcja, ochrona
środowiska, zarządzanie zasobami naturalnymi oraz
różnorodność biologiczna i krajobrazowa.
Więcej:http://portal.unesco.org/education/en/ev.phpURL_ID=27234&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTIO
N=201.html
Zanieczyszczenie
środowiska
stwarza
poważne
niebezpieczeństwo dla
układu
immunologicznego
człowieka, co nie pozostaje bez wpływu na podatność
organizmów na zachorowania nowotworowe. Procesy
urbanizacyjne, uprzemysłowienie i nowe technologie oraz
rozwój
motoryzacji
stanowią
równocześnie
dobrodziejstwo i zagrożenie cywilizacyjne. Rozwój
budownictwa, stosowanie na masową skalę nowych
materiałów i technologii, w szczególności tworzyw
sztucznych, w dużym stopniu może mieć niekorzystny
wpływ na zdrowie człowieka. Dodatkowo do wzrostu
ryzyka zdrowotnego przyczyniają się nawyki żywieniowe,
żywność i jej zróżnicowanie produktowe, a także sposoby
jej przechowywania i transportu. Żywność jest bardzo
czułym miernikiem czystości środowiska, w którym żyją
ludzie. Nie bez znaczenia dla zdrowia ludzkiego jest
również wzrost udziału chemii w nawykach i
zachowaniach związanych z higieną własną i otoczenia.
Współczesny człowiek w życiu zawodowym i codziennym
narażony jest na liczne kontakty z substancjami
chemicznymi. Prowadzi to do zagrożenia zdrowia
procesami kancerogenezy. Zapobiec temu może
redukowanie obcych składników w żywności oraz
substancji toksycznych w środowisku zewnętrznym a
także informowanie i świadome zarządzania ryzykiem.
Zarządzanie ryzykiem polega w istocie na świadomym
jego akceptowaniu lub przeciwdziałaniu. Ryzyko powinno
pozostawać na poziomie zredukowanym do świadomie
akceptowalnego i uzasadnionego minimum, którego
wartość graniczną wyznacza ryzyko tolerowane, tj.
ryzyko, które zostało zaakceptowane w danych
okolicznościach na podstawie aktualnego stanu wiedzy
oraz techniki, ocenie kosztów oraz możliwości organizacji
bezpiecznych
procesów
produkcyjnych.
Ryzyko
akceptowalne uwzględnia także poziom świadomości
społecznej.
Jest
ono
fundamentem
współczesnej
strategii
kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego, które
obecnie definiuje się jako odrzucenie, eliminowanie
Istotnym czynnikiem mającym wpływ na wzrost ryzyka
zdrowotnego u ludzi jest chemizacja życia niosąca
zagrożenia
związane
z
zaburzeniami
przekazu
genetycznego tj. zaburzenia w komórkach w zakresie
replikacji i reparacji DNA2. Chemizacja życia to przede
wszystkim toksyczne oddziaływanie substancji oraz
wzrost
zachorowań
na
choroby nowotworowe.
W przypadku ryzyka związanego z chemizacją mamy do
czynienia z ryzykiem zdrowotnym od-środowiskowym.
Może mieć ono postać ryzyka zawodowego, związanego z
charakterem wykonywanej pracy, która naraża na kontakt
z szkodliwymi substancjami chemicznymi. Stopień
narażenia określa wielkość dawki, częstotliwość i czas
trwania oraz drogi narażenia. Innym typem ryzyka
zdrowotnego od-środowiskowego jest ryzyko wynikające
z uwarunkowań życia codziennego. Ryzyko to wiąże się
przede wszystkim z jakością miejsca i warunków
zamieszkania. Może również być pochodną złożonego i
długotrwałego procesu zanieczyszczenia środowiska
2
(T. Kulik, W. Szymczuk; Wybrane czynniki zagrożenia
zdrowia, Medycyna Rodzinna zeszyt 14/3-4/2001)
-2-
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
ryzyka nie do zaakceptowania, a nie jako określenie stanu
absolutnego bezpieczeństwa z ryzykiem zredukowanym
do zera. W takim ujęciu zarządzanie ryzykiem musi się
opierać na świadomym porozumieniu społecznym co do
wyboru określonych postaw, decyzji i działań
uwzględniających pewien poziom ryzyka zdrowotnego im
towarzyszącego.
obowiązujące normatywy higieniczne w postaci
najwyższych dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń.
Jednym z zadań monitoringu jest wspomaganie
zarządzania środowiskiem, a w szczególności działaniami
związanymi z jego ochroną. Informacje dostarczane i
przetwarzane przez monitoring środowiska dają obraz jego
stanu oraz dyscyplinują dotrzymanie jakości poprzez
właściwe polityki, strategie i programy.
Czy wiesz, że...
Czynnikami szkodliwymi są głównie czynniki
chemiczne, gdyż kontakt z nimi wywołuje
najpoważniejsze skutki toksyczne. Ocenę narażenia
środowiskowego na chemiczne czynniki toksyczne i
kancerogenne przeprowadza się przy zastosowaniu
różnych metod. Zaliczamy do nich:
monitoring środowiska
monitoring biologiczny (z podziałem na biomonitoring
narażenia i biomonitoring skutków zdrowotnych).
Metody monitoringu opierają się na systemie pomiarów
i ocen. W przypadku monitoringu środowiska bada się
zawartość związków toksycznych w poszczególnych
jego komponentach.
W monitoringu biologicznym wykonuje się pomiary
stężeń wskaźników narażenia (biomarkerów) w
materiale biologicznym narażonych osób. Wyróżnia się
biomarkery ekspozycji, efektu i wrażliwości.
Biomonitoring skutków zdrowotnych polega na
prowadzeniu
badań
epidemiologicznych,
które
kontrolują ilość zachorowań na określone jednostki
chorobowe w badanym obszarze.
W każdym z typów monitoringu stosuje się wartości
normatywne stanowiące właściwe punkty odniesienia.
Dla monitoringu środowiska są to wartości
normatywów
higienicznych,
dla
biologicznego
dopuszczalne wielkości stężeń wskaźników narażenia, a
dla monitoringu epidemiologicznego dopuszczalne
statystyczne ilości zachorowań na daną jednostkę
chorobową w badanym obszarze.
„Ogród koncentracyjny”
Aleksandra Kotarska
Wyróżnienie - fotografia
Zarówno zmiana percepcji ryzyka zdrowotnego
powodowanego uwarunkowaniami środowiskowymi, jak i
budowanie sposobów zarządzania ryzykiem, wiąże się z
doborem odpowiednich narzędzi pomiaru i oceny
zagrożeń. Do narzędzi pomiaru należą systemy
monitoringu środowiska oraz biomonitoringu.
Do metod oceny narażenia zdrowia ludzkiego na
środowiskowe czynniki szkodliwe zalicza się również
analizę cyklu życia produktów LCA (Life Cycle
Assessment), będącą procesem oceny oddziaływania
produktów na środowisko, a także procedury oceny ryzyka
zdrowotnego. Metody te charakteryzują się określonym
stopniem złożoności i posiłkują się również wynikami
pochodzącymi z wymienionych wcześniej systemów
monitoringu.
W ramach systemu monitoringu środowiska działają
podsystemy monitorowania jego komponentów. Są nimi:
Monitoring jakości powietrza
Stałe stanowiska pomiarowe badają jakość powietrza pod
kątem ochrony zdrowia ludzi oraz ochrony roślin i
ekosystemów. Badania prowadzone są w systemie stref.
Ze względu na kryterium ochrony zdrowia ludzkiego
ocenia się następujące zanieczyszczenia powietrza:
dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, pył zawieszony, ołów,
benzen, tlenek węgla, ozon. W skład monitoringu jakości
powietrza wchodzi również monitoring opadów
atmosferycznych zajmujący się badaniem chemizmu
opadów i oceną depozycji zanieczyszczeń do podłoża.
W ramach badań przeprowadza się analizę związków
kwasotwórczych, biogennych oraz metali (w tym metali
ciężkich) pod kątem zawartości chlorków siarczanów,
azotynów i azotanów azotu amonowego, potasu, sodu,
wapnia, magnezu cynku, miedzi, żelaza, ołowiu, kadmu,
niklu, chromu, manganu. Monitoring powietrza ma istotne
Metody identyfikacji i oceny środowiskowych zagrożeń
zdrowia i narażenia zdrowia
Monitoring środowiska
Monitoring środowiska jest narzędziem pomocniczym w
procesach decyzyjnych, lokalizacyjnych, działaniach
prewencyjnych i naprawczych oraz stanowi istotny
element
kształtowania
świadomości
ekologicznej
społeczeństwa.
Monitoring środowiska jest to system pomiarów, ocen
i prognoz stanu środowiska, zmierzający do ujawniania
i wyjaśniania zmian zachodzących w biosferze pod
wpływem działalności człowieka. Podstawowym celem
monitoringu jest systematyczne dostarczanie danych o
zanieczyszczeniu
poszczególnych
komponentów
środowiska
oraz
prognozowanie
skutków
tego
zanieczyszczenia. Do interpretacji wyników badań
monitoringowych
wykorzystywane
są
zwykle
-3-
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
terenów zanieczyszczonych ma za zadanie wsparcie
decyzji lokalizacyjnych i eliminowanie z nich funkcji
związanych z przeznaczeniem na długotrwały pobyt ludzi.
Monitoring hałasu
Składa się z monitoringu hałasu komunikacyjnego
(drogowego) oraz monitoringu hałasu ze źródeł
przemysłowych. Dane pochodzące z monitoringu hałasu
mają znaczenie przy polityce lokalizacyjnej szczególnie
dla funkcji mieszkaniowych i związanych z długotrwałym
pobytem ludzi.
Informacje uzyskiwane z monitoringu środowiska mogą
być również wykorzystywane do oceny narażenia
populacji ludzkiej. Znając stężenia zanieczyszczeń w
powietrzu, wodzie do picia i żywności, czyli w
bezpośrednich dla człowieka źródłach czynników
toksycznych, można określić ich przybliżone dawki,
pobierane do organizmu za pośrednictwem układu
oddechowego lub/i pokarmowego oraz poprzez skórę,
a więc pośrednio ocenić narażenie.
Wiedza na temat struktury spożycia oraz innych,
ustalonych wielkości fizjologicznych np. wentylacji płuc,
retencji, czasu narażenia, umożliwia również oszacowanie
wielkości dawek czynników toksycznych wchłanianych
przez człowieka w określonym czasie.
Monitoring środowiskowy ma zastosowanie na poziomie
strategicznym polityki lokalnej, pozwala na właściwe
dobranie strategii zarządzania środowiskiem. Natomiast na
poziomie operacyjnym służy jako narzędzie pomocnicze
polityki lokalizacyjnej. Ma również zastosowanie
w zarządzaniu kryzysowym.
Monitoring biologiczny
Rzeczywiste narażenie człowieka na związki toksyczne
oceniać można tylko na podstawie metod bezpośrednich,
określanych jako monitoring biologiczny - biomonitoring.
znaczenie jako narzędzie informacyjne w prewencji
chorób układu oddechowego oraz nowotworów.
Monitoring wód
1. Monitoring jakości wód powierzchniowych składa się z
badań i oceny jakości wód w rzekach w systemie sieci
krajowej i regionalnej oraz badań stanu osadów wodnych
rzek.
Badania jakości wody przeprowadza się dla wybranych
cieków stanowiących źródło zaopatrzenia w wodę dla
potrzeb komunalnych.
W osadach dennych oznacza się zawartość cynku, arsenu,
baru, kadmu, miedzi, chromu, kobaltu, rtęci, niklu, ołowiu,
strontu, wanadu oraz zawartość wielopierścieniowych
węglowodorów aromatycznych.. Ocenia się również
obecność pierwiastków zatrzymujących osad na dnie rzek
takich jak: wapń, magnez, żelazo, mangan, fosfor, siarka i
węgiel organiczny. Próbki osadów pobierane są przy
ujściach zanieczyszczonych rzek oraz poniżej zrzutów
ścieków przemysłowych i komunalnych.
„Nie mogę oddychać” Jeremi Jędroś
Wyróżnienie- grafika
2. Monitoring jakości wód podziemnych, w ramach
którego prowadzi się monitoring wód gruntowych, ujęć
głębinowych, ujęć z poziomów wodonośnych o dobrej
izolacji oraz monitoring źródeł.
Zakres badań stanowiących podstawę określenia
„przydatności zdrowotnej” wód podziemnych obejmuje
analizę zawartości arsenu, azotanów i azotynów, azotu
amonowego i azotanowego, amoniaku, baru, boru,
chlorków, chromu, cyjanków, cynku, fluorków, glinu,
kadmu, kobaltu, litu, magnezu, miedzi, molibdenu, niklu,
krzemu, ołowiu, potasu, siarczanów, sodu, strontu, tytanu,
wapnia, wanadu, węgla organicznego, wodorowęglanów,
żelaza, a także analizę przewodnictwa elektrolitycznego,
odczynu, twardości, substancji rozpuszczalnych oraz
zasadowości.
Monitoring gleby i ziemi
Stanowią dwa systemy, pierwszy ocenia jakość gleb
użytkowanych rolniczo, drugi ukierunkowany jest na
identyfikację terenów o przekroczonych standardach gleby
i ziemi.
Ocena gleb pozwala na określenie bezpiecznych
warunków upraw żywności natomiast identyfikacja
Aktualności
7 kwietnia br., podczas tegorocznego Światowego Dnia
Zdrowia Kofi A. Annan, Sekretarz Generalny Organizacji
Narodów Zjednoczonych wezwał społeczeństwa świata „by
rozwijały zrównoważone działania mające na celu przetrwanie,
zdrowie i pomyślność matek i dzieci”. Zła sytuacja zdrowotna
matek i dzieci dotyczy głównie krajów rozwijających. Ten
niedostrzegany
i
przemilczany
kryzys
zdrowotny
przedstawiła
Światowa
Organizacja
Zdrowia
w
opublikowanym właśnie raporcie „Stan Zdrowia 2005 Wszystkie matki i dzieci liczą się".
Więcej: http://www.who.int/world-health-day/2005/en/
Istotą monitoringu biologicznego jest systematyczny,
powtarzany w przyjętych odstępach czasu pomiar stężeń
substancji toksycznych lub ich metabolitów w tkankach,
wydzielinach i wydalinach ludzkich badanych oddzielnie
lub łącznie, w celu oceny wielkości narażenia oraz ryzyka
dla zdrowia.
Monitoring biologiczny dzieli się na monitoring narażenia
i monitoring skutków zdrowotnych narażenia.
-4-
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
kiedy narażeniu nie towarzyszą wykrywalne efekty
toksyczne, do oceny wykorzystywane są biomarkery
jakościowe, które informują o narażeniu na określone
substancje toksyczne i wskazują na prawdopodobieństwo
wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia i życia ludzi
skutków zdrowotnych.
Aby wyniki monitoringu biologicznego stanowiły rzetelną
podstawę do podejmowania właściwych decyzji, badania
powinny obejmować odpowiednio reprezentatywne i
najbardziej wrażliwe grupy populacji.
Ważnym problemem jest interpretacja wyników badań
monitoringu biologicznego. Jako podstawowe kryterium
oceny narażenia przyjmuje się dawkę substancji toksycznej
wchłoniętą do organizmu wszystkimi drogami, w
określonym czasie, a opiera się ono na toksykologicznych
zależnościach: dawka - efekt lub dawka – odpowiedź.
Istotną zaletą monitoringu biologicznego jest możliwość
oszacowania wielkości dawki wchłoniętej do organizmu
wszystkimi drogami narażenia z uwzględnieniem cech
fizjologicznych danej osoby, trybu życia, praktyk
higienicznych, stosowanych środków ochrony przed
narażeniem itd. Wadą jest jednak fakt, że stosowane są
badania inwazyjne, wymagające najczęściej pobrania
próbek krwi. Ponadto, znajomość dawki wchłoniętej nie
określa źródeł zanieczyszczeń i ich udziału w ogólnej puli
wchłoniętej substancji. Z punktu widzenia potrzeb
toksykologii środowiskowej informacje dotyczące źródeł
zanieczyszczeń chemicznych są ważne ze względu na
podejmowanie odpowiednich działań prewencyjnych,
naprawczych bądź monitorujących możliwości narażenia.
Monitoring skutków zdrowotnych narażenia - badania
epidemiologiczne.
Ujemne efekty zdrowotne spowodowane narażeniem
określonych populacji na trucizny środowiskowe mogą być
oceniane również na podstawie badań epidemiologicznych,
obejmujących występowanie i częstość chorób oraz innych
stanów zdrowotnych wraz z czynnikami je warunkującymi.
Przedmiotem badań epidemiologii środowiskowej jest
ocena i wyjaśnianie potencjalnie szkodliwego wpływu
zanieczyszczeń
środowiska na
zdrowie
ludzkie,
dokonywanie
analiz
narażenia,
oraz
ocen
prawdopodobieństwa wystąpienia choroby lub urazu w
określonych
warunkach.
Na
podstawie
badań
epidemiologicznych są generowane i testowane hipotezy
dotyczące środowiskowych czynników przyczynowych
chorób występujących w populacji ludzkiej.
W przypadku, gdy wskaźniki stosowane w epidemiologii
zostaną skorelowane ze stężeniami i okresem działania
określonych związków toksycznych, obecnych w
środowisku i zaistnieje możliwość stwierdzenia zależności
przyczynowo - skutkowej, to badania epidemiologiczne
mogą stanowić ważny argument w ukierunkowaniu
działań zmierzających do poprawy jakości środowiska
oraz zdrowia ludzi.
Badania epidemiologiczne mają za zadanie a) ocenę
częstości występowania wybranych zjawisk zdrowotnych
w populacji podlegającej określonej ekspozycji
(epidemiologia opisowa), b) ustalanie związku między
Monitoring biologiczny umożliwia dokonywanie oceny
ryzyka zdrowotnego indywidualnych osób lub populacji,
ze względu na czynniki toksyczne wchłaniane do
organizmu różnymi drogami i z różnych nośników
zanieczyszczeń. Biomonitoring narażenia służy do
zapobiegania
wystąpieniu
skutków
zdrowotnych.
Natomiast biomonitoring skutków zdrowotnych prowadzi
się na podstawie badań epidemiologicznych, a jego celem
jest wczesna diagnostyka skutków zdrowotnych.
Cykl prac „Bez tytułu”
Jacek Boczar
Wyróżnienie - fotografia
W
przypadku
narażenia
środowiskowego, mówimy o
chorobach środowiskowych,
które
z
definicji
są
„bezpośrednio, w całości lub
częściowo
następstwem
narażenia
na
czynniki
środowiskowe”. Choroby środowiskowe rzadko występują
jako łatwo rozpoznawalne jednostki chorobowe lub
specyficzne objawy pogorszenia się stanu zdrowia, dlatego
jedyną drogą do identyfikacji zmian patologicznych w
organizmie jest poszukiwanie ich na poziomie
komórkowym lub w produktach metabolizmu, obecnych w
dostępnych do badań próbkach np. płynach ustrojowych.
Badania wchodzące w zakres biomonitoringu narażenia
polegają na oznaczeniach wskaźników narażenia związków toksycznych lub ich metabolitów, tzw.
biomarkerów w materiale pobranym od narażonych osób.
Biomarkery są czynnikami występującymi w płynach
ustrojowych, komórkach lub tkankach, które wskazują na
obecność związku toksycznego, lub świadczą o wystąpieniu
szkodliwego efektu w organizmie na skutek działaniu tego
związku. Są więc bezpośrednimi wskaźnikami dawki
wchłoniętej do organizmu, umożliwiającymi indywidualną
ocenę narażenia człowieka. Poziomy biomarkerów zależą
od obciążenia wewnętrznego organizmu daną trucizną,
spełniają zatem rolę wskaźników integralnych i są
pośrednim ogniwem zależności dawka - efekt. W sytuacji,
-5-
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Nr 7/2005
przypadku dużej liczebności badanych grup lub po
długoletnich okresach obserwacji.
Jednoznaczne
wskazanie
zagrożenia
chorobami
środowiskowymi musi poprzedzać kompleksowa analiza
danych
dotyczących
oceny
narażenia,
danych
epidemiologicznych,
toksykologicznych,
udokumentowanych badań oraz doświadczeń klinicznych.
Z punktu widzenia profilaktyki medycznej podstawowe
znaczenie mają jednak wyniki badań wykonanych za
pomocą
monitoringu
środowiska
zewnętrznego
i monitoringu biologicznego narażenia. Umożliwiają
bowiem ujawnienie narażenia i podjęcie działań
ograniczających jego wielkość, zanim wystąpią skutki
biologiczne tego narażenia, czasem o charakterze
nieodwracalnych zmian patologicznych. Dodatkowym
elementem profilaktyki zdrowotnej jest również właściwa
polityka edukacyjna, dla której monitoring narażenia
biologicznego stanowi rzetelną podstawę informacyjną.
badanymi zjawiskami zdrowotnymi a czynnikami
środowiskowymi
(epidemiologia
analityczna
i eksperymentalna) c) dostarczenie danych niezbędnych
dla planowania, organizowania i oceny programów
prewencji, kontroli i leczenia chorób (epidemiologia
opisowa, analityczna i eksperymentalna).
W epidemiologii stosuje się kilka podstawowych miar
częstości chorób i zgonów. Najważniejsze z nich to:
chorobowość (liczba stwierdzonych chorób przypadająca
na liczbę osób narażonych na zachorowania),
zachorowalność (liczba osób u których wystąpiła choroba
przypadająca na liczbę osób narażonych na jej
wystąpienie), umieralność (liczba zgonów z powodu danej
choroby przypadająca na liczbę osób umierających
z powodu tej choroby).
W odniesieniu do podstawowego celu badań
epidemiologicznych,
to
znaczy
wyjaśniania
„środowiskowej” przyczyny choroby, można wyróżnić
następujące etapy postępowania:
Określenie częstości występowania i rozmieszczenia
choroby w różnych populacjach i w różnych
podgrupach tej samej populacji. Obserwacje w tym
zakresie stanowią podstawę do formułowania hipotez
przyczynowych i dostarczają informacji niezbędnych
dla oceny zdrowia społeczności. Są one także pomocne
w podejmowaniu decyzji administracyjnych, w których
ważną rolę odgrywa wiedza o charakterze i zakresie
problemów zdrowotnych danej społeczności;
Formułowanie hipotez w oparciu o opisowe dane
epidemiologiczne
oraz
obserwacje
kliniczne
i laboratoryjne odnośnie częstości występowania
choroby w stosunku do swoistych cech populacji lub jej
narażenia;
Weryfikowanie
hipotez
poprzez
prowadzenie
specjalnych
badań
obserwacyjnych
lub
eksperymentalnych obejmujących określone grupy
populacji.
Zdobywanie informacji o przyczynach zagrożeń
środowiskowych za pomocą badań epidemiologicznych
jest zazwyczaj procesem stopniowym, wymagającym
stosowania różnych programów badawczych, zależnie od
charakteru zaburzeń stanu zdrowia i czynników
etiologicznych je wywołujących.
Rola środowiskowych badań epidemiologicznych nie
ogranicza się tylko do poszukiwań czynników
przyczynowych obserwowanych zaburzeń stanu zdrowia,
ale polega również na dostarczeniu informacji o wielkości
ryzyka
zdrowotnego
związanego
z narażeniem
określonych populacji na środowiskowe czynniki
toksyczne oraz ukazywaniu kosztów społecznych,
wynikających z zaniechania lub opóźniania podejmowania
odpowiednich interwencji.
Oceniając skutki narażenia środowiskowego populacji
metodami epidemiologicznymi, należy mieć na uwadze
fakt, że wobec stosunkowo niskich stężeń trucizn
środowiskowych, zauważalne zmiany w stanie zdrowia
mogą być statystycznie udokumentowane tylko w
-6-