ocena jakości życia osób w wieku podeszłym

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, 96–100
MARLENA SZEWCZYCZAK, MARIA STACHOWSKA, DOROTA TALARSKA
OCENA JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB W WIEKU PODESZŁYM – PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA
EVALUATION OF LIFE QUALITY OF ELDERLY PEOPLE – REVIEW OF THE LITERATURE
Katedra Profilaktyki Zdrowotnej
Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. Jacek Wysocki
Streszczenie
Prognozy demograficzne jednoznacznie wskazują na postępujący proces starzenia się społeczeństwa. Wobec takiej sytuacji demograficznej niezbędne staje się ukierunkowanie polityki społecznej nie tylko na wydłużanie życia, ale również na podejmowanie działań
sprzyjających poprawie jakości życia osób w wieku podeszłym.
Termin jakości życia ujmowany jest pod pojęciem dobrostanu fizycznego i psychicznego, szczęścia, satysfakcji z życia i spełnienia
pragnień. Jego ocena ma charakter wielowymiarowy i podlega przede wszystkim subiektywnej ocenie jednostki. Badania nad jakością życia są źródłem cennych informacji na temat doskonalenia sposobów postępowania z pacjentem dla pracowników medycznych.
Powinny stać się bodźcem do poszukiwania alternatywnych sposobów terapii w zależności od indywidualnej sytuacji życiowej pacjenta, jego osobowości i stanu psychiki, oczekiwań oraz założeń terapii.
SŁOWA KLUCZOWE: jakość życia, wiek podeszły.
Summary
Demographic forecasts clearly indicate the progressive aging of the population. Given the demographic situation it is necessary to
focus social policy not only on extending life, but also to take measures to improve the quality of life for the elderly. The term quality
of life is recognized under the terms of physical and mental well-being, happiness, life satisfaction and fulfillment of desires. Its
assessment is multidimensional and is primarily a subjective assessment of the individual. Research on quality of life are a source
of valuable information on ways to improve patient care for medical workers. It should give impetus to seek alternative ways
of treatment, depending on the individual circumstances of the patient, his personality and mental condition, expectations and assumptions of therapy.
KEY WORDS: quality of life, late-life.
Wprowadzenie
Organizm w trakcie rozwoju osobniczego podlega
ciągłym zmianom, których przejawem jest wzrost, rozwój oraz starzenie się. Wprawdzie procesy te przebiegają
równocześnie, jednakże starzenie jest tym, które wprowadza nieuchronne zmiany dotyczące funkcjonowania
fizycznego, psychicznego oraz społecznego człowieka.
Zjawisko starzenia się społeczeństwa obserwowane jest
na całym świecie, także w Polsce. Według Głównego
Urzędu Statystycznego w naszym kraju, w roku 2008
ludność powyżej 65. roku życia stanowiła ok. 13% całego społeczeństwa [1], natomiast prognozy zakładają, że
do roku 2030 odsetek wzrośnie do 21,1% [2].
Przyjmuje się, że czas początkowej starości powinien
być okresem wyciszenia, realizowania własnych zainteresowań, zasłużonego wypoczynku za pracę i wychowanie dzieci. Najczęściej jednak zdarza się tak, że wraz
z ustaniem czynności zawodowych człowiek staje przed
obliczem całkowitej zmiany trybu życia, która powoduje
ograniczanie kontaktów personalnych. Poczucie użyteczności społecznej zawęża się do obowiązku prowadzenia gospodarstwa domowego i pomocy potomkom
w wychowaniu wnuków. Dodatkowo pojawiają się pro-
PRACE POGLĄDOWE
blemy w sferze fizycznej, poznawczej oraz emocjonalnej. Dochodzi do zaburzeń funkcjonowania w zakresie
podstawowych, jak i złożonych czynności dnia codziennego, co przekłada się w znacznej mierze na funkcjonowanie społeczne [3]. Aby faza starzenia się człowieka
była uwieńczeniem dotychczasowych jego osiągnięć
w życiu prywatnym i zawodowym niezbędne staje się
ukierunkowanie polityki społecznej nie tylko na wydłużanie życia, ale również na podejmowanie działań sprzyjających poprawie jakości życia.
Za prekursora badań dotyczących tej tematyki uważa
się Campella, który w 1971 roku zajął się określeniem
zadowolenia z życia Amerykanów. Stworzona przez
niego Skala Jakości Życia ukierunkowana była na subiektywną ocenę zadowolenia w odniesieniu do reprezentowanych potrzeb społecznych [4].
Koncepcja jakości życia w naukach medycznych
Szczególne zainteresowanie problematyką jakości
życia przypadło na lata 70. XX w., gdzie uwagę poświęcano ocenie sytuacji życiowej pacjentów z chorobami
układu krążenia i nowotworowymi. Później badania
rozszerzono o dziedziny takie, jak: geriatria, reumatologia czy psychiatria [5]. Wzrost zainteresowania tą pro-
Ocena jakości życia osób w wieku podeszłym – przegląd piśmiennictwa
blematyką wiązał się z pojawieniem nowego modelu
medycyny, która brała odpowiedzialność za holistyczne
podejście do pacjenta, tzn. już nie tylko na wydłużenie
mu życia w sensie biologicznym, ale także poprawienie
jego jakości [6]. Natomiast oznaką pełnego zaakceptowania jakości życia w badaniach medycznych był fakt
włączenia wyrażenia „quality of life” do Index Medicus
jako słów kluczowych (1977 r.) [5].
Pojęcie jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia (HRQOL) wprowadzili na grunt nauk medycznych
Schipper i wsp. w 1990 r. definiując je jako „funkcjonalny efekt choroby i leczenia, subiektywnie lub obiektywnie odbierany przez pacjenta”. HRQOL obejmuje 4 obszary:
1. stan fizyczny i sprawność ruchową
2. stan psychiczny
3. sytuację społeczną i warunki ekonomiczne
4. doznania somatyczne [6, 7].
Wielu autorów zwraca uwagę, że w badaniach jakości
życia dla potrzeb współczesnej medycyny należy analizować jej wymiar subiektywny i obiektywny [6, 8]. Według
Kunsbecka do subiektywnych komponentów zalicza się
takie wyznaczniki, jak:
• fizyczne – ból, samopoczucie, dolegliwości
• psychiczne – nadzieja, depresja, poczucie własnej
godności
• społeczne – sposób spędzania wolnego czasu, satysfakcja z pracy
• międzyludzkie – wsparcie społeczne, konflikty
z współmałżonkiem.
Na obiektywne wyznaczniki składają się:
• stan zdrowia oparty o badania laboratoryjne
• diagnoza związana z psychopatologią
• pozycja społeczno ekonomiczna – dochód, warunki
mieszkaniowe, ilość i jakość kontaktów społecznych
[6].
Pomimo istnienia wielu definicji HRQOL badacze są
zgodni, iż podlega ona przede wszystkim subiektywnej
ocenie jednostki, cechuje się zmiennością wraz z upływem
czasu oraz czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Ponadto jej ocena ma charakter wielowymiarowy [9].
Ocena jakości życia osób w wieku podeszłym
Badania HRQOL przyczyniają się głównie do pełniejszego zapoznania się z samopoczuciem poszczególnych chorych czy grup pacjentów oraz oceny korzyści
płynących z prowadzonego procesu leczenia. Należy
jednak pamiętać, że głównym miernikiem dla jakości
życia jest szeroko rozumiane samopoczucie (well-being)
i to właśnie ono jest rezultatem dokonanej oceny własnego zdrowia fizycznego i psychicznego. Zdaniem
badaczy samopoczucie pacjenta ma znaczący wpływ na
proces leczenia, jego stosowanie się do zaleceń, zmianę
trybu życia, podejmowanie zachowań prozdrowotnych,
a także niejednokrotnie na funkcjonowanie w społeczeństwie. Analiza dobrze udokumentowanego materiału
empirycznego pozwala na zidentyfikowanie czynników,
97
którym przypisuje się zasadnicze znaczenie w osiąganiu
wysokiej jakości życia.
Jednym z czynników wpływających na stopień oceny
jakości życia osób w wieku podeszłym jest sprawność
funkcjonalna badanego. Należy pamiętać, iż podlega ona
w tym wieku zmianom organicznym i czynnościowym
powstałym w wyniku przebytych chorób, rodzaju leczenia,
dostępu do placówek i usług medycznych. U osób w wieku
podeszłym wydolność funkcjonalna definiowana jest jako
zdolność do samodzielnego wykonywania podstawowych
czynności życiowych, a miernikiem jest stopień niezależności i samodzielności w środowisku zamieszkania [10].
Najbardziej obrazowo wydolność funkcjonalną seniorów
przedstawia całościowa ocena geriatryczna. Wskaźnikiem
oceny samodzielnego wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego są skale ADL (Katza, Barthel),
natomiast IADL Lawtona uwzględnia czynności złożone,
niezbędne do codziennego samodzielnego funkcjonowania.
Uważa się, że upośledzenie czynności dnia codziennego, tj.
samodzielne mycie, ubieranie, przemieszczanie, spożywanie posiłków i kontrolowanie czynności wydalniczych
oznacza niepełnosprawność, a co za tym idzie zależność od
innych osób, która obniża subiektywną ocenę jakości życia
respondenta [11].
Kolejnym czynnikiem korelującym z oceną jakości życia jest występowanie zaburzeń procesów psychicznych
oraz depresji. Jak wykazują badania, depresja w populacji
osób powyżej 65. r.ż. dotyczy około 15–20% ludzi zgłaszających się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej
i stanowi 4. na świecie przyczynę wczesnego zgonu i niepełnosprawności [12]. Za objawy charakterystyczne dla
depresji osób starszych uważa się płaczliwość, drażliwość,
lęk i niepokój. Dodatkowo częściej niż w młodszej populacji występują skargi na rozmaite dolegliwości somatyczne
oraz urojenia, zwłaszcza hipochondryczne i nihilistyczne
oraz nasilone poczucie winy i myśli samobójcze. Zdaniem
Turczyńskiego i wsp. [13] zespoły depresyjne stanowią
istotny problem kliniczny nie tylko ze względu na znaczne
rozpowszechnienie, ale także z tego powodu, że w znaczący sposób pogarszają i tak nienajlepszą jakość życia seniorów, niekorzystnie wpływając na funkcjonowanie społeczne, przebieg i wyniki leczenia chorób somatycznych,
a przede wszystkim zwiększając śmiertelność w tej grupie
osób. Dodatkowo w badaniach Dudek i wsp.[14] oraz Puto
i wsp. [15] wykazano, że zmniejszenie nasilenia depresji
wiąże się ze znamienną poprawą jakości życia osób
w wieku podeszłym.
U osób w wieku podeszłym stosunkowo często zaburzenia funkcji poznawczych wysuwają się na pierwszy
plan obrazu klinicznego, imitując objawy otępienia, co
bywa przyczyną wielu pomyłek diagnostycznych. Częstość występowania zespołów otępiennych u osób powyżej 65. r.ż. ocenia się na około 10%. Choroba Alzheimera stanowi 50% wszystkich przypadków otępienia. Na 2.
miejscu jest obecnie otępienie z ciałami Lewy’ego, odpowiadające za 20% przypadków, a otępienie naczynio-pochodne zajmuje 3. miejsce i występuje u 10% przypadków [16]. We wczesnej fazie choroby dominują takie
PRACE POGLĄDOWE
98
Marlena Szewczyczak i inni
objawy, jak: zaburzenia pamięci, myślenia, orientacji,
uczenia się, gnozji i praksji. Zaburzenia nastroju i afektu
zwykle występują także we wczesnym etapie otępienia
(70–90% chorych) i przejawiają się drażliwością, labilnością emocjonalną, dysforią. Obniżone funkcjonowanie
poznawcze sprzyja pojawieniu się zaburzeń nastroju,
wpływając w znaczny sposób na obraz depresji, dodatkowo pogarszając funkcjonowanie chorego [15].
Jednym z determinantów dobrej jakości życia seniorów
jest tak zwany czynnik socjoekonomiczny. Wykładnikiem
jego jest społeczna pozycja jednostki lub grupy osób, które
osiągnęły zbliżony poziom bogactwa, zakres władzy, wykształcenia. Prowadzą podobny tryb życia i sposób spędzania wolnego czasu. Wśród powszechnie stosowanych mierników różnic społeczno-ekonomicznych, wyróżnia się między innymi: wykształcenie, wysokość dochodu oraz wykonywany zawód [17]. Badania dotyczące sytuacji socjo-ekonomicznej polskich seniorów oraz ich subiektywnej
oceny jakości życia przeprowadzili na grupie 528 krakowian Knurowski i wsp. [18]. Potwierdziły wpływ wykształcenia wyższego, dochodu powyżej średniej krajowej oraz
własności mieszkania na poczucie wysokiej jakość życia
respondentów.
Za jedną ze składowych czynnika socjalnego uważa
się występowanie wsparcia społecznego i sieci społecznej, czyli funkcjonowanie człowieka wśród innych ludzi
i jego powiązania z nimi. Najistotniejszym elementem
tego systemu jest odczucie człowieka, że podlega opiece
własnej sieci, egzystuje w niej, a komunikacja opiera się
na zasadzie wzajemnych zobowiązań. Istnienie wsparcia
społecznego odgrywa istotną rolę w utrzymaniu zdrowia
człowieka, procesie leczenia i ochrony przed zagrożeniami. Dodatkowo zwraca się uwagę na psychiczne
aspekty wsparcia, tj. optymistyczne nastawienie, wewnętrzne poczucie kontroli, przekonanie o własnej skuteczności w podejmowaniu działań sprzyjających poprawie zdrowia, a także na subiektywną ocenę jakości
życia [19]. Głębocka i wsp. [20] wykazali istotną statystyczne zależność między istnieniem wsparcia a poczuciem jakości życia i zadowolenia z niego, przy czym
nośnikiem wsparcia najczęściej był partner życiowy
osoby badanej. Ponadto autorka zwróciła uwagę na istotę
sieci wsparcia jako tego czynnika, który przeciwdziała
społecznej izolacji i wykluczeniu osób w wieku podeszłym ze środowiska.
Jakość życia w opinii osób w wieku podeszłym
Pomimo długiej historii socjologii starzenia się brakuje badań, które analizowałyby subiektywną ocenę jakości życia. Jak podaje Halvosrud [21], zaledwie w 4,2%
badań zwrócono uwagę na to, iż rozmaite dziedziny życia mają znaczenie indywidualne.
Mozhan i wsp. [22] przeprowadzili międzynarodowe
badania w 23 krajach na grupie 7401 seniorów, których
średnia wieku wyniosła 73,1 lat; 57,8% stanowiły kobiety.
70,1% uznało się za zdrowych, chociaż 92% zgłosiło 1 lub
więcej współistniejących chorób. W opinii badanych najbardziej istotne przy ocenie jakości życia są następujące
PRACE POGLĄDOWE
czynniki: zdolność wykonywania czynności życia codziennego, zdrowie, sprawność sensoryczna, zdolność poruszania się, wolność/niezależność, energia. Z kolei najmniej
istotne okazały się: życie seksualne, zdolność do nabywania
nowych umiejętności i uczestniczenia w życiu społecznym,
obraz ciała i wygląd, pozytywne nastawienie do śmierci
i umierania. Zarówno kobiety jak i mężczyźni najbardziej
doceniali zdolność wykonywania czynności codziennych.
Kobiety oceniły wszystkie pozycje jako ważne z wyłączeniem życia seksualnego, które okazało się być ważniejsze
dla mężczyzn. Zdolność wykonywania czynności codziennych uzyskała najwyższą średnią we wszystkich krajach za
wyjątkiem Japonii, Chin i Hong Kongu, Brazylii, Turcji
i Litwy. Zdrowie jako najważniejsze zostało ocenione najwyżej przez respondentów z Japonii, Chin, Hong Kongu
i Turcji, natomiast najniższe przez badanych z Litwy i Węgier. W Chinach, respondenci określili ważność przekonań
osobistych, czynny udział w życiu społecznym, osiągnięcia,
nabywanie nowych umiejętności oraz zdolność do uczenia
się znacznie niżej niż w innych krajach.
Kalfoss i wsp. [23] badaniem objęli 379 osób, byli to
obywatele Norwegii po 65. r.ż. Z badań wyłączono osoby
ze stwierdzoną chorobą śmiertelną, dotkliwym stanem
chorobowym, obniżonymi funkcjami poznawczymi oraz
psychicznymi. Średni wiek badanej grupy to 73,3. Większość badanych stanowiły kobiety (74,1%). Ponad połowa
badanych dzieliła mieszkanie z kimś innym (47,2%). 87,9%
mieszkało we własnym domu, a 6,9% w ośrodkach. Niemal
dwie trzecie badanych (68,6%) ukończyło szkołę zawodową, licencjat albo uczelnię wyższą. Jak wykazały wyniki,
największy wpływ na subiektywną jakość życia mają: zdolność wykonywania czynności życia codziennego, mobilność, sprawność sensoryczna, bycie zdrowym, środowisko
domowe. Najmniejszy wpływ miało życie seksualne. Ponadto autorka sprawdziła zależność między wiekiem, płcią
i statusem materialnym respondenta a oceną jakości życia.
W grupie osób między 65. a 75. rokiem życia najistotniejsze okazały się: pozytywne spostrzeganie siebie, zdolność
do nabywania nowych umiejętności i życie seksualne, które
jest ważniejsze niż dla starszej grupy. Respondenci w wieku
75–90 lat większą uwagę zwracali na nieodczuwanie bólu.
Wykazano również różnicę w postrzeganiu jakości życia wśród kobiet i mężczyzn. Kobiety przywiązywały największą wagę do takich czynników, jak: sprawność sensoryczna, relacje z innymi, umiejętność uczenia się i zapamiętywania ważnych informacji, pozytywne nastawienie do
śmierci i umierania, przekonania osobiste, zdolność uczestniczenia w życiu społecznym, zdolność do przemyślania
problemów codziennych i podejmowania decyzji, obraz
ciała i wygląd. Dla mężczyzn znaczące okazało się nieodczuwanie bólu i życie seksualne. Zarówno kobiety jak
i mężczyźni najwyżej ocenili umiejętność wykonywania
czynności życia codziennego, następnie możliwość samodzielnego poruszania się i zdrowie.
Badaniem jakości życia osób po 60. roku życia w Stanach Zjednoczonych zajmował się Soleman i wsp. [24].
Przebadano grupę 99 kobiet korzystających z pomocy
dziennych domów pobytu, których średnia wieku wynosiła
Ocena jakości życia osób w wieku podeszłym – przegląd piśmiennictwa
78 lat. 53% grupy stanowiły wdowy, 28% było po rozwodzie, 70% respondentek żyło samodzielnie. Średnie wykształcenie posiadało 34% seniorek. Swoje zdrowie jako
słabe określiło 38% respondentek, natomiast 24% jako
dobre. Przeprowadzone analizy potwierdziły, iż na dobrą
ocenę jakości życia wpływają takie czynniki, jak: zdrowie
fizyczne (p < 0,001), istniejące sieci wsparcia (p = 0,007),
równowaga emocjonalna (p = 0,039). Zdaniem respondentów najmniejszy wpływ mają mobilność osoby w wieku
podeszłym oraz status ekonomiczny. Należy dodać, że
badana grupa gorzej oceniała jakość życia w porównaniu
z osobami zdrowymi.
Wpływ wieku, płci oraz zmiennych socjo-demograficznych na ocenę jakości życia osób w wieku podeszłym
uwzględnili również Al-Windi i wsp. [25]. Autorzy wykazali, że mężczyźni mają stosunkowo wyższą ocenę pomyślnego starzenia się niż kobiety. Podobny wniosek dotyczył
porównania osób pozostających w związku małżeńskim, do
żyjących samotnie. Z kolei w innych szwedzkich badaniach, Hellström i wsp. [26], przeprowadzonych na grupie
4337 Szwedów po 75. r.ż., z których 1247 korzystało
z formalnej lub nieformalnej formy opieki wykazano, że
typ opieki nie ma zasadniczego wpływu na ocenę jakości
życia, negatywnie wpływa natomiast konieczność korzystania ze wsparcia w wykonywaniu podstawowych czynności dnia codziennego (ADL). Osoby korzystające z takiej
pomocy, zarówno formalnej jak i nieformalnej, mają niższą
opinię o swojej jakości życia. Natomiast istniejące sieci
wsparcia – utrzymywanie kontaktu z więcej niż trzema
osobami i wyższy wiek determinują wysoką ocenę jakości
życia.
Podsumowanie
Dla pracowników służby zdrowia bezpośrednio związanych z procesem leczenia, badania nad jakością życia
powinny być źródłem wiedzy na temat oceny sytuacji życiowej pacjenta, najlepiej dokonanej przez niego samego.
Mogą dostarczać także cennych informacji na temat sposobu doskonalenia dalszego postępowania z pacjentem.
Oceniając jakość życia ludzi starszych należy uwzględniać różne aspekty związane ze zdrowiem i samopoczuciem
fizycznym, psychicznym oraz wykładniki społecznego
funkcjonowania. Informacje te są odzwierciedleniem poczucia szczęścia, funkcjonowania poznawczego, wizji
samego siebie, radzenia sobie ze zmianami i ograniczeniami ciała, społecznego porównania, pozytywnego nastawienia, determinacji, które z kolei są odzwierciedleniem zakresu niezbędnego udzielenia wsparcia.
Piśmiennictwo
1. GUS.:
ww.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rocznik_demogra
ficzny_2009.
2. Szatur-Jaworska B.: Starzenie się ludności Polski – wyzwania dla polityki społecznej. Gerontologia Polska,
2002, 10, 199-204.
99
3. Kawczyńska-Butrym Z.: Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność, starość. Wydawnictwo MakMed,
Lublin 2008.
4. Wrońska I., Stępień R., Wiraszka G.: Badanie jakości
życia w naukach medycznych. Część II. Pielęgniarstwo
XXI wieku, 2004, 2(7), 9-13.
5. Kawecka-Jaszcz K., Klocek M., Tobiasz-Adamczyk B.:
Jakość życia w chorobach układu sercowo-naczyniowego. Metody pomiaru i znaczenie kliniczne. Termedia,
Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2006, 9-42.
6. Wrońska I., Stępień R., Wiraszka G.: Badanie jakości
życia w naukach medycznych. Część I. Pielęgniarstwo
XXI wieku, 2004, 1(6), 5-9.
7. Gopalakrishnan N., Blane D.: Quality of life in older
ages. Br. Med. Bull, 2008, 1, 113-126.
8. Kiebert G.: Jakość życia jako rezultat badań klinicznych
w onkologii [w:] Meyza J. Jakość życia w chorobie
nowotworowej. Centrum Onkologii, W-wa 1997, 43-45.
9. De Walden Gołuszko K., Majkowicz M.: Jakość życia w
chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 1994, 13-38.
10. Tobiasz-Adamczyk B.: Czynniki warunkujące zmiany
w stanie funkcjonalnym w starszym wieku na podstawie
12-letniej obserwacji. Gerontologia Polska, 2002, 10 (1),
23-28.
11. Szczerbińska K.: Ocena czynności życia codziennego.
Magazyn Pielęgniarki i Położnej, 2005, 2, 17.
12. Kemp D.E.: Heart disease and depression: don’t ignore
the relationship. Cleveland Clinic J. Med., 2003, 70, 745.
13. Turczyński J., Bilikiewicz A.: Depresja u osób w podeszłym
wieku. Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej, 2002, 2,
99-107.
14. Dudek D., Zięba-Wróbel A. i wsp.: Zaburzenia depresyjne
a jakość życia u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca.
Psychiatria Polska, 2000, 1, 73–80.
15. Puto G., Ocetkiewicz T., Zawisza K.: Wpływ depresji
i funkcji poznawczych na subiektywną ocenę jakości
życia pacjentów z chorobą niedokrwienną serca po 80.
roku życia. Gerontologia Polska, 2007, 3, 90-96.
16. Bilikiewicz A., Makowska-Białko D.: Zaburzenia funkcji
poznawczych a depresja. Udar Mózgu, 2004, 1, 27-37.
17. Bąk-Drabik K., Ziora D.: Wpływ statusu socjoekonomicznego na jakość życia chorych na przewlekłą obturacyjną
chorobę płuc. Pneumonologia i Alergologia Polska, 2010,
78, 3-13.
18. Knurowski T., van Dijk J.P., Geckova A.M. i wsp.: Socioeconomic health differences among the elderly population
in Krakow, Poland. Soc. Prev. Med., 2005, 50, 177-185.
19. Głębocka A., Szarzyńska M.: Wsparcie społeczne a jakość życia ludzi starszych. Gerontologia Polska, 2005,
13, 4, 255-259.
20. Halvorsrud L., Kalfoss M.H.: The Conceptualization and
Measurement of Quality of Life in Older Adults: A Literature Review of Empirical Studies from 1994–2006.
EJA, 4, 4, 229-246.
21. Mozhan A., Skevington S.M., Kalfoss M. i wsp.: The
importance of facets of quality of life to older adults: an
international investigation. Qual Life Res., 2010, 19(2),
293-298.
22. Kalfoss M., Halvorsrud L.: Important Issues to Quality of
Life Among Norwegian Older Adults: an Exploratory
Study. The Open Nursing Journal, 2009, 3, 44-55.
PRACE POGLĄDOWE
100
Marlena Szewczyczak i inni
23. Soleman H., Rogers A., Barusch A.: Predictors of Life
Satsisfaction in Frail Elderly. Journal of Gerentological
Social Work, Vol. 38(3) 2002, 3-17.
24. Al Windi A., Elmfeldt D., Tibblin G. i wsp.: The influence of sociodemographic characteristics on well-being
and symptoms in a Swedish community: results from
a postal questionnaire survey. Scand. J. Prim Health Care,
1999, 17, 201-209.
25. Hellström Y., Andersson M., Hallberg I.R.: Quality of life
among older people in Sweden receiving help from
informal and/or formal helpers at home or in special
accommodation, 2004, 12(6), 504-516.
PRACE POGLĄDOWE
Adres do korespondencji:
mgr Marlena Szewczyczak
Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego
ul. Smoluchowskiego 11
60-179 Poznań,
Tel./fax 618612242, Tel kom.609064379
e-mail: [email protected]