Iwona Kiniorska, Ewa Palka, Patryk Brambert, Zroznicowanie

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 18, Nr 4/2014
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Gospodarka a rozwój regionalny
Iwona Kiniorska, Ewa Pałka, Patryk Brambert1
ZRÓŻNICOWANIE ROZWOJU
REGIONALNEGO POLSKI W KONTEKŚCIE
DOTACJI UNII EUROPEJSKIEJ
Wstęp
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) wywołało znaczące zmiany
w funkcjonowaniu gospodarki kraju. Rozporządzenia unijne w pierwszej kolejności
wymagały dostosowania obowiązującego systemu prawnego państw należących do
Unii. Obowiązujące obecnie polskie prawo, odnoszące się do różnych dziedzin życia
społeczno-ekonomicznego, odpowiada standardom UE i obejmuje wymagania określone w rozporządzeniach mających pierwszeństwo przed regulacjami krajowymi.
Nowa perspektywa finansowania w Unii Europejskiej zapoczątkowana w 2007 r.
wprowadziła zmiany rozwiązań w zakresie polityki spójności. Zwiększono pulę
środków pieniężnych na wsparcie procesu zmniejszenia zróżnicowań gospodarczych i społecznych w porównaniu z latami 2004-2006. Największą zmianą
w stosunku do poprzedniego okresu programowania jest decentralizacja zarządzania programami współfinansowanymi przez fundusze UE i wprowadzenie programów regionalnych dla każdego województwa.
Kierunki i zasady wykorzystania przez Polskę środków z tych funduszy w latach 2007-2013 zostały ujęte w dokumentach programowych: Narodowym Planie
Rozwoju, Podstawach Wsparcia Wspólnoty, Programach Operacyjnych (PO) oraz
uzupełnieniach do nich2.
1
2
Dr Iwona Kiniorska, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach; dr Ewa Pałka,
adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach; mgr Patryk Brambert, asystent,
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
S. Kowalczyk, Fundusze Unii Europejskiej w rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, „Zagadnienia
Ekonomiki Rolnej” 2007, nr 3, s. 3-23.
11
Bardzo ważnym dokumentem określającym zasady korzystania z takich funduszy jest Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013. Jego istotę stanowi koncentracja środków finansowych na wybranych priorytetach, które znajdują szczegółowe odzwierciedlenie w kilku sektorowych Programach Operacyjnych. Ponadto
w każdej działalności gospodarczej ważną funkcję odgrywa polityka państwa,
która jest stymulatorem rozwoju miejscowości i regionów. Ważną rolę w kształtowaniu polityki odgrywają organy państwowe szczebla centralnego, regionalnego, a także władze samorządowe.
Głównym celem niniejszego opracowania jest ocena zróżnicowania rozwoju
regionalnego województw Polski na tle dotacji Unii Europejskiej. Zakres czasowy
obejmuje lata 2007-2013. Podstawowe źródło informacji stanowiły dane na temat
projektów współfinansowanych z Funduszy Europejskich realizowanych w kraju
publikowane przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju3 (Portal Funduszy Europejskich4 oraz serwis Mapa Dotacji UE5), a także materiał Głównego Urzędu
Statystycznego. W oparciu o zebrany zestaw empiryczny przeprowadzono postępowanie badawcze.
Spośród różnorodnych projektów unijnych dotyczących inwestycji w wielu sferach życia społeczno-ekonomicznego, w studium wybrano te, które odgrywają
najistotniejszą rolę we współczesnym rozwoju regionalnym. Uwzględniono zatem
7 odrębnych dziedzin (tematów dotacji), takich jak: nauka i edukacja; transport;
turystyka; badania, rozwój i innowacje; rozwój firm; telekomunikacja i e-usługi
oraz ochrona środowiska. Określone tematy zawierają zarówno realizacje wypełniające założenia PO Kapitał Ludzki, pozostałych PO (Infrastruktura i Środowisko, Innowacyjna Gospodarka, Pomoc Techniczna, Rozwój Polski Wschodniej,
Programy Regionalne województw), jak i niektórych Programów Europejskiej
Współpracy Terytorialnej, którymi zarządza Polska, tzn.: PO Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia, PO Współpracy
Transgranicznej Południowy Bałtyk, PO Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka. W wyliczeniach Funduszy Unijnych nie
dołączono umów ogólnopolskich, które nie są grupowane do poszczególnych jednostek terytorialnych. Wartość umów realizowanych na obszarze większym niż
jedno województwo została podzielona proporcjonalnie pomiędzy jednostki,
a także te inwestycje zaliczono do listy projektów realizowanych na danym terenie. Zwrócono przy tym uwagę na całokształt wykonanych przedsięwzięć wojewódzkich w kraju w rozpatrywanym okresie programowania6.
Aby określić zróżnicowanie rozwoju regionalnego użyto obiektywnych mierników opisujących poziom społeczno-gospodarczy województw w 2008 r. oraz
w 2012 r. Należą do nich: 1) nakłady (w mln zł) na B+R w sektorze szkolnictwa
3
4
5
6
Powstało 27 listopada 2013 r. z połączenia Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i Ministerstwa
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl
http://www.mapadotacji.gov.pl/
Z uwagi na specyfikę bazy danych, niejednorodność prezentacji, brak dostępności i wymaganej
szczegółowości, nie ujęto w tej części Programów EWT.
12
wyższego/10 tys. ludności; 2) długość (w km) dróg ekspresowych i autostrad/10
tys. ludności; 3) turystyczne miejsca noclegowe/1 tys. ludności; 4) jednostki
z działalnością badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. ludności;
5) nakłady (w mln zł) inwestycyjne w przedsiębiorstwach/10 tys. ludności;
6) uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do
użytku uczniów; 7) ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej/1 tys. mieszkańców. Wybrane parametry są zgodne tematycznie z obranymi dziedzinami dotacji.
Wymienionymi wyżej współczynnikami posłużono się w procedurze miernika
syntetycznego Z. Zioły7. Jest ona zaliczana do metod uporządkowań liniowych,
ilustruje stopień różnic między obiektami w zakresie przyjętego zbioru cech,
a także daje odpowiedź na pytanie, który z parametrów wyjściowych i w jakim
stopniu determinuje wielkość miernika syntetycznego. To narzędzie analizy wielozmiennej pozwoliło, na podstawie proporcji cech w regionach, ułożyć je względem siebie, a następnie wyznaczyć grupy zróżnicowania rozwoju regionalnego8.
Oprócz ilustrowania stopnia różnic między jednostkami w ramach zbioru wskaźników, określono, która z cech wyjściowych i w jakim stopniu wpływa na wielkość miernika. Klasyfikację porównawczą opracowano dla lat 2008 i 2012.
Wsparcie z funduszy Unii Europejskiej w ujęciu regionalnym
Największy kapitał zewnętrzny napływający do Polski od kilkunastu lat to fundusze pomocowe UE. Fundusze te są wynikiem redystrybucji składki unijnej oraz
innych opłat, które wnoszą wszyscy członkowie. Polska jest beneficjentem netto
od momentu przystąpienia do Unii. Fundusze UE nie są to środki bezwarunkowe.
Zarówno w wymiarze regionalnym, jak i sektorowym związane są z odpowiednio
przygotowanymi projektami oraz posiadaniem tzw. wkładu własnego. Absorpcja
funduszy jest więc większa w regionach zamożniejszych i dynamiczniejszych
w sferze publicznej9.
W badaniach uwzględniono trzeci okres udostępniania środków strukturalnych
obejmujący lata 2007-2013. Był to czas wzmocnienia wymiaru regionalnego polityki unijnej. Proces ten związany był nie tylko z bezpośrednim zaangażowaniem
władz regionalnych w przygotowanie dokumentów planistycznych, ale także w ich
wdrażanie na obszarze województw. Około 25% funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności przekazano bezpośrednio na poziom regionalny wraz z odpowiedzialnością za ich wydatkowanie.
Analizując strukturę wszystkich zakończonych projektów UE zrealizowanych
7
8
9
J. Runge, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane
narzędzia badawcze, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 214-223.
Zastosowano obiektywny sposób podziału zbioru województw, obliczając wielkości różnic
między kolejnymi uporządkowanymi wartościami miernika, a następnie średnią arytmetyczną
i odchylenie standardowe dla kolumny różnic. Granice między grupami powstały według
kryterium sumy średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego różnic między poszczególnymi miernikami syntetycznymi.
S. Golinowska, E. Kocot, Spójność społeczna. Stan i perspektywy rozwoju społecznego kraju
w przekrojach regionalnych, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2013, s. 29.
13
w województwach Polski w latach 2007-2013 stwierdzić można, że we wskazanym
zakresie łącznie przyjęto i wykonano 51 872 projekty o wartości 85,90 mld zł, z czego
dofinansowanie unijne wyniosło 46,29 mld zł (tab. 1). Średnio wkład UE w przeliczeniu na 1 mieszkańca Polski w 2013 r. osiągnął 1 202,27 zł. Razem z umowami ogólnokrajowymi liczba inwestycji zwiększa się do 53 621, o puli wydatków 91,44 mld zł
oraz kwocie dotacji - 50,47 mld zł, która przypada w wysokości 1 310,84 zł na osobę.
Tabela 1. Struktura wszystkich zakończonych projektów UE zrealizowanych
w województwach Polski w latach 2007-2013 (stan w dniu 30.06.2013).
Województwo
dolnośląskie
kujawskopomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińskomazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
Województwa
b
Projekty unijne zrealizowane w latach 2007-2013
(PO: Kapitał Ludzki, Infrastruktura i Środowisko, Innowacyjna Gospodarka, Pomoc
techniczna, Rozwój Polski Wschodniej, Rozwój Województw; bez programów
Europejskiej Współpracy Terytorialnej)a
dofinansowanie/
Wartość
Dofinansowanie z UE
1 mieszkańca
Liczba
%
mld zł
%
mld zł
%
% wartości
zł
3 083
5,9
5,59
6,5
2,88
6,2
51,5
987,73
2 738
5,3
4,02
4,7
2,11
4,6
52,5
1 007,51
3 920
1 501
3 403
4 208
5 407
1 934
3 258
2 061
2 698
6 290
2 285
7,6
2,9
6,6
8,1
10,4
3,7
6,3
4,0
5,2
12,1
4,4
6,27
2,84
4,33
7,13
9,74
3,49
6,87
3,65
4,22
8,51
4,22
7,3
3,3
5,0
8,3
11,3
4,1
8,0
4,3
4,9
9,9
4,9
3,86
1,41
2,38
3,81
5,31
1,84
3,83
2,09
2,28
4,29
2,25
8,3
3,0
5,1
8,2
11,5
4,0
8,3
4,5
4,9
9,3
4,9
61,6
49,5
54,9
53,4
54,5
52,9
55,7
57,3
53,9
50,4
53,4
1 785,52
1 375,10
945,32
1 134,79
1 000,29
1 830,80
1 796,69
1 749,29
993,57
930,65
1 771,59
2 704
5,2
4,35
5,1
2,42
5,2
55,7
1 673,22
4 386
8,5
7,09
8,3
3,69
8,0
52,0
1 064,15
1 996
3,8
3,59
4,2
1,86
4,0
51,8
1 080,72
51 872
100
85,90
100
46,29
100
53,9
1 202,27
Cały kraj
1 749
3,3
5,55
6,1
4,18
8,3
75,4
108,57
Razem
53 621
100
91,44
100
50,47
100
55,2
1 310,84
a
- w wyszczególnieniu wg województw nie ma projektów o charakterze ogólnokrajowym; b - umowy
obejmujące zasięgiem obszar państwa, nieprzyporządkowane regionalnie.
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju10.
10
Lista beneficjentów Funduszy Europejskich:
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/AnalizyRaportyPodsumowania/Documents/Umowy_wsz
ystko_30_06_2013.zip, (30.06.2013).
14
Największą wartość wszystkich regionalnych projektów unijnych odnotowano
w województwie mazowieckim, czyli 9,74 zł mld (11,3% ogółu województw).
Maksymalne uzyskane dofinansowanie UE również zaistniało w wyróżnionym
województwie i wyniosło ono 5,31 mld zł (11,5%). Najmniejszą liczbę umów, ich
łączną wartość i dofinansowanie odnotowano w województwie lubuskim, gdzie
zrealizowano jedynie 1 501 projektów o wartości 2,84 mld zł, z 3% dofinansowaniem, które osiągnęło zaledwie 1,41 mld zł. Z kolei największa suma dotacji UE
przypadająca na 1 mieszkańca wyliczona została w województwie opolskim
– 1 830,80 zł, zaś najmniejsza – w śląskim – 930,65 zł.
Ogółem w kraju w ramach wybranych dziedzin działalności społecznogospodarczej zrealizowano 39 646 projektów o wartości 101,51 mld zł i partycypacji UE przekraczającej 53,0 mld zł (52,2%). Najwięcej z nich objęło województwo śląskie (5 081 projektów, tj. 12,8% zestawu tematów wśród regionów), a najmniej zrealizowało województwo lubuskie (1 226 umów; 3,1%). Mazowieckie
zakończyło realizacje pociągające największe wydatki, w kwocie 11,73 mld zł
(11,6% sumy wartości), przy czym ich dofinansowanie stanowiło 48% (5,63 mld
zł; 10,6%). Przeszło trzykrotnie niższą, minimalną wartość przedsięwzięć spożytkowano w województwie opolskim, gdyż było to zaledwie 3,23 mld zł (3,2%).
Jednocześnie kwota wsparcia z UE w Opolskiem była najmniejsza w przekroju
regionalnym i wyniosła 1,59 mld zł, a przedstawiało to 49,1% wartości projektów
wykazanych na tym terenie.
Spośród rozpatrywanych tematów dotacji największa liczba zakończonych projektów dotyczyła kategorii „rozwój firm” (16 648 umów wojewódzkich; 42%
ogółu) o łącznej kwocie dofinansowania UE 7,75 mld zł. Rozwój firm był najdynamiczniej rozwijającą się dziedziną w zakresie liczby projektów – średnio 1 182
– aż w 11 województwach, za wyjątkiem mazowieckiego, dolnośląskiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i opolskiego. Maksimum odnotowano w województwie
śląskim – 2 603 projekty (15,6%). Natomiast największą wartość tego typu inwestycji zrealizowano w województwie mazowieckim, z kwotą 1,74 mld zł (9,5%),
z czego dotacja nie przekroczyła 44,7% kosztów (0,77 mld zł; 10% udziału wśród
województw). Zróżnicowanie przestrzenne wartości zakończonych projektów UE
pod kątem obranych dziedzin dotacji sfinalizowanych w województwach Polski
w okresie 2007-2013 przedstawia rysunek 1.
Drugą w zbiorze dziedzin dotacji w Polsce ze względu na liczbę znalazła się
„nauka i edukacja”, w zakresie której wykonano 12 665 przedsięwzięć (31,9%).
Region mazowiecki przyczynił się do tego w największym stopniu (1 541 umów;
12,2%), zaś w najmniejszym – lubuski (450 projektów; 3,6%). Maksymalną jednak pulę pieniędzy we wskazanej sferze rozliczył Dolny Śląsk (0,94 mld zł; 9,5%),
w której dofinansowanie unijne stanowiło 61,8% (0,58 mld zł). Ten region, jak
również Lubelszczyzna i Opolszczyzna, nie należy do województw, gdzie odsetek
dotacji na działalność naukowo-edukacyjną w porównaniu z pozostałymi tematami był dominujący, czyli przeciętnie na poziomie 74,6%. Najlepiej odznaczyło się
to w Łódzkiem, z udziałem 82,5% wobec 0,73 mld zł wartości projektów.
15
Rysunek 1. Wartość wszystkich zakończonych projektów UE według wybranych
dziedzin dotacji zrealizowanych w województwach Polski w latach 2007-201311.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury
i Rozwoju12.
Z kolei wszystkie województwa zdobywały największe kwotowo fundusze europejskie na szeroko rozumiany „transport”: od 0,45 mld zł (opolskie) do 2,57 mld
zł (mazowieckie), co dało średnią wojewódzką w liczbie 1,33 mld zł, a łącznie
przeszło 21,24 mld zł (40,1% wartości dofinansowań w gronie analizowanych
dziedzin, statystycznie 39,3%). Inwestycje w tej sferze są najbardziej potrzebne
z uwagi na stan infrastruktury, jak również najbardziej kosztowne z racji ich wieloaspektowego charakteru, co odzwierciedla największa konsumpcja środków
pieniężnych przeznaczonych na te cele przez 12 regionów (uśredniając, to
2,43 mld zł, czyli 37,3% wartości tematów), a zwłaszcza przez Mazowsze – 4,70
mld zł (13,6% ogółu). Województwa, które wydały więcej na inne zadania, to:
śląskie, małopolskie, opolskie (odpowiednio 2,68 mld zł, 1,83 mld zł i 0,98 mld zł
na „badania, rozwój, innowacje”) oraz warmińsko-mazurskie (1,49 mld zł na
11
12
Na wykresie zaznaczono dodatkowo średnią wartość ogółu wybranych projektów oraz największą
łączną wartość projektów w danej dziedzinie dotacji.
http://www.mapadotacji.gov.pl/projekty, (11.07.2013).
16
„rozwój firm”). Generalnie na modernizację transportu województwa wykorzystały aż 34,60 mld zł, czyniąc ponad 1/3 wartości określonych dziedzin dotowania.
Warto jeszcze wspomnieć, że najmniej ukończonych projektów UE dotyczyło
takich kategorii jak: „transport” (1 957 umów; 4,9% ogółu), „ochrona środowiska”
(1 391 projektów; 3,5%) i „turystyka” (1 160 realizacji; 2,9%).
Klasyfikacja rozwoju społeczno-gospodarczego województw
W kolejnym etapie procedury badawczej obliczono wielkości wskaźnika syntetycznego dla każdego województwa. Określono też strukturę miernika syntetycznego dla kolejnych jednostek. To pozwoliło poklasyfikować regiony w nieprzypadkową hierarchię liniową na temat rozwoju społeczno-gospodarczego, wynikającą z wyliczonych wartości mierników syntetycznych.
Obliczone wartości miernika syntetycznego wskazały na zróżnicowanie poziomu
rozwoju regionalnego dla poszczególnych województw Polski. W 2008 r. wyodrębniono 5 grup obszarów o zróżnicowanym poziomie rozwoju regionalnego (tab. 2).
Pierwsza – cechującą się najlepszymi warunkami rozwoju – skupiła 5 województw
(wg kolejności malejącej): pomorskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie, mazowieckie i wielkopolskie (rys. 2). W tworzeniu dla nich wielkości miernika syntetycznego decydujące znaczenie miała cecha trzecia (w porządku podanym na wstępie), tj. turystyczne miejsca noclegowe/1 tys. ludności (przeciętnie 17% struktury
miernika w grupie, przy czym statystycznie na ok. 1/3 wartości miernika wpłynęły
oba regiony z Pomorza), drugorzędne (w granicach 15%) – nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. ludności (cecha pierwsza) oraz jednostki z działalnością B+R w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. ludności (cecha czwarta) wraz
z nakładami inwestycyjnymi w przedsiębiorstwach/10 tys. ludności (cecha piąta).
W budowie grupy pod względem wkładu w kreowanie przeciętnej wartości miernika (8,01), za najbardziej wyraźne i jednorodne (wg jednoznacznej dominacji ilościowej i rangi jednej z siedmiu kategorii wielkości procentowych) uznano cechy:
pierwszą i piątą, ponieważ objęły po 60% ośrodków.
Tabela 2. Grupy rozkładu miernika syntetycznego dla wybranych cech rozwoju
społeczno-gospodarczego województw w 2008 r.
Grupa
I
II
III
IV
V
Wartość
Województwa w kolejności malejącej miernika
miernika
7,61 - 8,37 pomorskie (8,37), zachodniopomorskie (8,10), dolnośląskie (8,03), mazowieckie (7,96), wielkopolskie (7,61);
7,12 - 7,61 małopolskie (7,12);
6,59 - 7,12 łódzkie (6,59);
5,55 - 6,59 śląskie (6,29), opolskie (6,02), warmińsko-mazurskie (5,85), lubuskie
(5,77), kujawsko-pomorskie (5,55);
4,27 - 5,55 podkarpackie (5,07), podlaskie (4,77), świętokrzyskie (4,64), lubelskie
Źródło: opracowanie własne.
17
Rysunek 2. Zróżnicowanie przestrzenne województw Polski pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w 2008 r.
Źródło: opracowanie własne.
W województwie mazowieckim w strukturze miernika syntetycznego (7,96)
dominowała cecha czwarta na temat liczby jednostek z działalnością B+R w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. ludności (23% udziału). Należy zauważyć, że Mazowsze jako region przyciąga i koncentruje w najlepszym stopniu wszystkie czynniki
rozwoju - kapitał finansowy, ludzki i społeczny. Jednocześnie gwarantuje bardzo
18
efektywne ich wykorzystanie. Decydujące znaczenie dla tempa rozwoju ma miasto
stołeczne Warszawa. Niestety progres stolicy jako europejskiej metropolii odbywa
się kosztem innych części regionu i jakości życia mieszkańców13.
Jak pokazują badania, zdecydowanie bardziej wyrównany poziom rozwoju cechuje Wielkopolskę. Dzieje się to między innymi dzięki dopływowi kapitału zagranicznego, relatywnie dobrym wskaźnikom zatrudnienia oraz najwyższemu
udziałowi wykształcenia zawodowego w kraju. Bardzo dobrze rozwijają się wyższe uczelnie, o czym świadczy dosyć wysoki udział w strukturze miernika (7,61)
współczynnika określającego nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. mieszkańców (15%). Stabilną sytuacją rozwojową charakteryzuje się
województwo pomorskie. Duże walory przyrodnicze i intensywna turystyka
w sezonie letnim powodują, że jest interesującym regionem do zamieszkania,
a Trójmiasto należy do miejsc uznawanych za najbardziej atrakcyjne w Polsce,
wyprzedzając w rankingu zarówno Kraków, jak i Warszawę14.
W drugiej grupie (wysoki poziom rozwoju) znalazła się tylko Małopolska,
gdzie decydującą rolę w obliczeniu miernika syntetycznego (7,12) odegrała cecha
pierwsza, opisująca nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys.
ludności (28%). Prawie dwukrotnie niższy, ale ważny odsetek – 15% wartości –
pełniły turystyczne miejsca noclegowe/1 tys. osób (cecha trzecia). Ogromnym
potencjałem tego obszaru są zasoby ludzkie. Region posiada także walory przyrodniczo-turystyczne z dziedzictwem najcenniejszych zabytków kultury.
Trzecia grupa, charakteryzująca się średnim potencjałem rozwoju regionalnego, to również zbiór jednoelementowy. W Łódzkiem dominujące znaczenie
w tworzeniu miernika (6,59) posiadały parametry: pierwszy – nakłady na B+R
w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. ludności (22%), czwarty – jednostki
z działalnością B+R w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. mieszkańców i piąty –
nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach/10 tys. osób (po 17%). Jest to teren
o silnie zróżnicowanych możliwościach rozwojowych. Niekorzystną jego cechą są
zasoby ludzkie, określające poziom zdrowotności i stan ludnościowy.
Grupę czwartą utworzyło 5 jednostek terytorialnych: śląskie, opolskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, kujawsko-pomorskie. Sklasyfikowano je zwłaszcza na
podstawie dużego udziału (przeciętnie 22%) cechy drugiej, określającej długość
dróg ekspresowych i autostrad/10 tys. mieszkańców. Pojawiło się tu również oddziaływanie wskaźnika siódmego, wyrażającego liczbę osób korzystających z sieci
kanalizacyjnej/1 tys. ludności (blisko 16%). W układzie zbiorowości według
udziału w stanowieniu średniej wartości miernika (5,90) najbardziej wyraźna
i jednorodna była właśnie ostatnia cecha (60% województw). Na uwagę zasługuje
Śląsk, w przypadku którego cecha piąta – tzn. nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach/10 tys. osób – posiadała wpływ na miernik syntetyczny (6,29) zbieżny
z działaniem zmiennej drugiej (18%). Województwo to ze swoim zapleczem edukacyjnym oraz przemysłowym ma, mimo problemów z restrukturyzacją gospodar13
14
S. Golinowska, E. Kocot, Spójność społeczna…, op.cit., s. 211.
Ibidem, s. 213.
19
ki, duże szanse rozwojowe. Liczba tzw. innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych należy do najwyższych w kraju. Natomiast poważnym problemem są
zasoby ludzkie, w tym największa prognozowana depopulacja i zaawansowany
proces starzenia się ludności15.
Ostatni zbiór, obejmujący niemal całą Polskę Wschodnią: podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i lubelskie, łączy najniższy stan rozwoju regionalnego. Wydzielony zakres przestrzenny charakteryzuje się wyraźnym dystansem rozwojowym w stosunku do pozostałych części kraju, a także zróżnicowaniem wewnątrzregionalnym. Na obszarach tych określono najniższy w Polsce poziom komputeryzacji w placówkach edukacyjnych (wskaźnik szósty), mierzony liczbą uczniów
przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do ich użytku (średni udział w mierniku to 22%). Ważną rolę (18%) pełnił nadal indeks
siódmy (liczba ludności korzystająca z sieci kanalizacyjnej/1 tys. osób), a trzeciorzędną (ok. 17%) – cecha czwarta (jednostki z działalnością B+R w sektorze
przedsiębiorstw/10 tys. ludności). W budowie grupy na podstawie udziału w tworzeniu średniej wartości miernika (4,69) najbardziej wyraźne i jednorodne były
cechy: szósta (75%), siódma oraz piąta (po 50%).
Syntetyczna klasyfikacja województw pod kątem rozwoju społeczno-gospodarczego w 2012 r. różni się od poprzedniej. Wydzielono 5 grup jednostek rozkładu miernika o większym zakresie zmienności. Na czołowych miejscach rankingu
umocniły się województwa zachodniopomorskie (9,12) oraz pomorskie (8,56).
Istotne pozycje zajmują: Wielkopolska, Dolny Śląsk, Mazowsze i Małopolska,
z wartościami mierników syntetycznych w przedziale 7,04-7,90 (tab. 3).
Tabela 3. Grupy rozkładu miernika syntetycznego dla wybranych cech rozwoju
społeczno-gospodarczego województw w 2012 r.
Grupa
I
II
III
IV
V
Wartość
miernika
Województwa w kolejności malejącej miernika
8,56 - 9,12 zachodniopomorskie (9,12), pomorskie (8,56);
6,90 - 8,56 wielkopolskie (7,90), dolnośląskie (7,66), mazowieckie (7,48),
małopolskie (7,04), lubuskie (6,91), łódzkie (6,90);
5,65 - 6,90 warmińsko-mazurskie (6,04), śląskie (6,01), kujawsko-pomorskie (5,65);
4,81 - 5,65 opolskie (5,05), lubelskie (4,90), podkarpackie (4,81);
4,12 - 4,81 podlaskie (4,15), świętokrzyskie (4,12);
Źródło: opracowanie własne.
W grupie o najwyższym poziomie rozwoju pozostały tylko 2 nadmorskie województwa – zachodniopomorskie i pomorskie (rys. 3). Zdecydowanie największy
i silniejszy niż w 2008 r. wpływ na wartość miernika (średnio 32% struktury) miały turystyczne miejsca noclegowe/1 tys. ludności (cecha trzecia), zaś pozostałe
parametry nie odgrywały większego znaczenia, gdyż ich przeciętny udział nie
15
S. Golinowska, E. Kocot, Spójność społeczna…, op.cit., s. 216.
20
przekraczał 13%. Pojedynczo, w drugim z województw ponad 20% struktury
wskaźnika syntetycznego (obok cechy trzeciej – 22%) stanowił indeks pierwszy –
nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. mieszkańców. W układzie grupy pod względem udziału w tworzeniu średniej wartości miernika (8,84)
najbardziej wyraźne i jednorodne (jednoznaczna dominacja ilościowa i ranga jednej z 5 kategorii wielkości względnych) były elementy: trzeci oraz siódmy, ponieważ dotyczyły obu jednostek terytorialnych.
Rysunek 3. Zróżnicowanie przestrzenne województw Polski pod względem poziomu
rozwoju społeczno-gospodarczego w 2012 r.
Źródło: opracowanie własne.
21
Do grupy o wysokim potencjale rozwoju regionalnego, obok małopolskiego,
zaszeregowano jeszcze 5 województw, które w stosunku do 2008 r. swoje pozycje
straciły (wielkopolskie, dolnośląskie, mazowieckie) lub poprawiły (lubuskie
i łódzkie). Odznaczyły się one dominującą rolą (statystycznie w obrębie 17%)
współczynników: długość dróg ekspresowych i autostrad/10 tys. osób (cecha druga) oraz nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. ludności (cecha
pierwsza), zaś drugorzędną (pow. 15%) – podmiotów z działalnością B+R w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. mieszkańców (cecha czwarta). W strukturze kategorii
w świetle udziału w tworzeniu przeciętnej wartości miernika (7,31) wyraźne
i jednorodne były kolejno cechy: druga, szósta, siódma oraz trzecia (po 50%).
Grupę o umiarkowanym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego utworzyły 3 województwa, tj. warmińsko-mazurskie, śląskie, kujawsko-pomorskie, które
w porównywanym czasie awansowały z grupy czwartej. Wielkość miernika syntetycznego zdeterminowały w wyrównanym zakresie (średnio odpowiednio 17%,
16% i 15% struktury) elementy określające poziom infrastruktury drogowej (cecha
druga), wodno-ściekowej (cecha siódma) i informatycznej (cecha szósta). Cechy
szósta, jak i pierwsza były najbardziej widoczne oraz jednorodne w kompozycji
grupy według uczestnictwa (po 67%) w przeciętnej wartości miernika (5,90). Na
Warmii i Mazurach dodatkowo ważny wpływ na wskaźnik syntetyczny (6,05)
wywarły turystyczne miejsca noclegowe/1 tys. osób (cecha trzecia), przy tym był
on porównywalny z drugą zmienną (w granicach 21%).
W grupie cechującej się niskim potencjałem rozwojowym, do regionu opolskiego dołączyła Lubelszczyzna i Podkarpacie, które w 2008 r. były w grupie piątej. Zakwalifikowane zostały według dużego odsetka czterech charakterystyk –
szóstej i pierwszej (statystycznie po 17%), czy siódmej i czwartej (po 16%). Można zauważyć, iż w samym województwie lubelskim przeważający wpływ na badaną wielkość miały nakłady na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego/10 tys. ludności (34%), w opolskim – długość dróg ekspresowych i autostrad/10 tys. mieszkańców (23%), natomiast w podkarpackim – jednostki z działalnością B+R
w sektorze przedsiębiorstw/10 tys. osób (18%). Aczkolwiek w układzie zbiorowości według udziału w stanowieniu średniej wartości miernika (4,92) najbardziej
wyraźne i jednorodne były cechy: siódma, piąta oraz trzecia (wszystkie ośrodki).
W najsłabszej grupie znalazły się tylko 2 województwa należące do obszaru
Polski Wschodniej – podlaskie i świętokrzyskie. Mimo, że poziom informatyzacji
w szkołach na tych terenach uległ pozytywnym zmianom, podobnie jak stan nasycenia przestrzeni w infrastrukturę kanalizacyjną, to pozostałe składowe nie zarejestrowały tak diametralnej poprawy, by móc wpłynąć na strukturę miernika syntetycznego i pozycję w hierarchii. Średni udział cechy szóstej wyniósł 21% jego
wielkości, a cechy siódmej – 19%. W trzeciej kolejności (15%) uwidocznił się
indeks piąty obrazujący aktywność inwestycyjną podmiotów gospodarczych.
W budowie grupy na podstawie udziału w tworzeniu średniej wartości miernika
22
(4,13) najbardziej wyraźne i jednorodne były cechy: szósta, siódma, oraz trzecia,
bo odnosiły się do obu regionów.
Analiza rozmieszczenia jednostek wyodrębnionych pod kątem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wskazuje, że największe sumaryczne możliwości
rozwoju skumulowane zostały przede wszystkim w północnej i zachodniej części
kraju. Drugim znaczącym obszarem jest Polska centralna (województwa: mazowieckie i łódzkie). Słabym potencjałem rozwojowym odznaczyły się regiony Polski Wschodniej.
Podsumowanie
Podsumowując należy stwierdzić, że fundusze strukturalne, których rolą jest
aktywizacja różnych sfer działalności człowieka, nie przyczyniły się automatycznie do ograniczenia rozwarstwienia przestrzennego rozwoju regionalnego w Polsce w badanych latach. Mogą jednak być impulsem do aktywizacji czynników
kształtujących potencjał społeczny oraz ekonomiczny.
Prawdziwymi liderami w pozyskiwaniu środków finansowych na realizację,
w ramach wybranych dziedzin dotacji UE, były województwa mazowieckie, wielkopolskie i śląskie. Wydano w nich 29,26 mld zł, co stanowiło 28,8% łącznej kwoty projektów unijnych. Warto zaznaczyć, iż bardzo wysokie wskaźniki rozwoju
podawane wraz ze wskaźnikami dla Warszawy, ukrywają obszary problemowe
uniemożliwiając dostrzeżenie wyjątkowej skali nierówności w obrębie regionu.
Z kolei w Wielkopolsce, w przeciwieństwie do Mazowsza, dostrzega się potrzebę
ożywienia gospodarczego innych ośrodków poza Poznaniem. Taka polityka uruchamia mechanizmy większego wykorzystania zasobów regionu.
Najmniejsze wartości uwzględnionych regionalnych projektów unijnych zarejestrowano w województwach: podlaskim, świętokrzyskim i opolskim – w sumie
11,40 mld zł, czyli 11,2% ogółu. Jednym z podstawowych problemów tych obszarów jest niedostateczny stan kapitału społecznego. Można mieć nadzieje, że pewnym impulsem rozwoju tych jednostek mogą być kolejne środki pozyskiwane
z funduszy strukturalnych UE. Szans należy upatrywać również w koncepcji klastrów, która w polityce regionalnej stanowi nowy, systemowy sposób myślenia
o konkurencyjności w różnej skali przestrzennej. Widoczna jest ona obecnie
w priorytetach unijnej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego „Europa 2020”.
Promowanie rozwoju klastrów stanowi jedno z głównych narzędzi w osiąganiu
ambitnych celów założonych w tym dokumencie. Prawidłowe lokowanie dotacji
unijnych pod kątem tempa wzrostu oraz możliwości sprostania w ich wydatkowaniu przez mieszkańców i instytucje regionalne może poprawić sytuację społecznogospodarczą tych regionów i poziom życia ludności.
Dalsze bardziej szczegółowe wnioski, wynikające z podjętej problematyki badawczej, mogą zostać sformułowane w perspektywie kilku lub kilkunastu lat, kiedy efekty społeczno-ekonomiczne będą bardziej widoczne.
23
Bibliografia
Wydawnictwa zwarte:
1. Golinowska S., Kocot E., Spójność społeczna. Stan i perspektywy rozwoju społecznego kraju w przekrojach regionalnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2013.
2. Runge J., Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii,
wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006.
Wydawnictwa ciągłe:
3. Kowalczyk S., Fundusze Unii Europejskiej w rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich,
„Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2007, nr 3, s. 3-23.
Materiały internetowe:
4. Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://stat.gov.pl/bdl/app/
strona.html?p_name=indeks, (31.01.2014).
5. Lista beneficjentów Funduszy Europejskich, http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/
AnalizyRaportyPodsumowania/Documents/Umowy_wszystko_30_06_2013.zip,
(30.06.2013).
6. Portal Funduszy Europejskich, http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl.
7. Serwis Mapa Dotacji Unii Europejskiej, http://www.mapadotacji.gov.pl/projekty,
(11.07.2013).
Abstrakt:
Niniejsze opracowanie jest próbą oceny zróżnicowania rozwoju regionalnego
województw Polski na tle dotacji Unii Europejskiej, w latach 2007-2013. Podstawowym źródłem informacji były dane na temat projektów współfinansowanych
z Funduszy Europejskich realizowanych w kraju, publikowane przez Ministerstwo
Infrastruktury i Rozwoju oraz materiał GUS. W oparciu o zebrany zestaw empiryczny oceniono wsparcie z funduszy Unii Europejskiej w ujęciu regionalnym,
a także dokonano klasyfikacji województw pod względem rozwoju społecznogospodarczego w oparciu o procedurę miernika syntetycznego.
Diversification on regional development of Poland in the context of the European Union grants
The present study is an attempt to assess diversification of regional development
of Polish voivodeships in terms of the European Union grants in the years 20072013. The study was mostly based on the data on projects implemented in Poland
and co-financed from the EU funds, which was published by the Ministry of Infrastructure and Development as well as on the data from the Central Statistical Office
of Poland. On the basis of the empirical material collected, regional support received
from the EU funds was assessed and the voivodeships classified in terms of their
social and economic development by means of a synthetic measure.
PhD Iwona Kiniorska, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
PhD Ewa Pałka, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
MA Patryk Brambert, junior lecturer, Jan Kochanowski University in Kielce.
24