rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych na rzecz

Elżbieta Żytyńska-Chwast
ROLA KURATORA SĄDOWEGO W DZIAŁANIACH
POMOCOWYCH NA RZECZ PRZECIWDZIAŁANIA
WYKLUCZENIU SPOŁECZNEMU SKAZANYCH
WARUNKOWO PRZEDTERMINOWO
ZWOLNIONYCH Z ZAKŁADÓW KARNYCH
I ARESZTÓW ŚLEDCZYCH
Ks. Z.S. Iwański (2015) pisze, że „człowiek jako osoba ma niezbywalną
godność, wynikającą z natury ludzkiej. Jako istota rozumna i wolna kształtuje
rzeczywistość. Wpływa zarówno na swój własny rozwój psychofizyczny, jak i na
społeczeństwo”1.
Kuratorzy sądowi często są jednymi z pierwszych osób (po najbliższej rodzinie), z którymi spotyka się skazany po opuszczeniu zakładu karnego lub aresztu
i do których kieruje swoje prośby o pomoc w rozwiązaniu bieżących trudności
życiowych.
Z danych statystycznych Centralnego Zarządu Służby Więziennej Biura Informacji i Statystyki wynika, że na dzień 30.09.2016 r. w jednostkach penitencjarnych przebywało ogółem 71 357 osób (5 324 osoby aresztowane, 64 901 osób
osadzonych oraz 1 132 osób ukaranych)2. Można przyjąć, że jest to potencjalna
liczba osób, które można objąć etapem przygotowania do zwolnienia. W praktyce
jest tak, że okres przygotowania do zwolnienia jest stosowany wyjątkowo i tylko
w szczególnych przypadkach.
Obecnie trudno jest jednoznacznie powiedzieć, kiedy zaczyna się przygotowanie skazanego do zwolnienia, ponieważ w literaturze brakuje precyzyjnej definicji tego pojęcia. Jeśli określając ten termin, odniesiemy się do celu
wykonywania kary pozbawienia wolności, tj. powstrzymywanie się od popełnienia przestępstwa oraz zgodne z prawem i zasadami społecznymi życie po
zwolnieniu, to można przyjąć, że kara pozbawienia wolności przez cały okres
jej wykonywania jest przygotowaniem do zwolnienia. Biorąc pod uwagę takie
myślenie, możemy uważać, że kara pozbawienia wolności powinna być tak wy1
Ks. Z.S. Iwański, 2015.
Dane statystyczne z września 2016 r. Centralnego Zarządu Służby Więziennej Biuro Informacji
i Statystyk.
2
158
Elżbieta Żytyńska-Chwast
konywana, aby przygotowanie do zwolnienia było jej integralną częścią. Z drugiej strony, mamy świadomość, że przygotowanie do zwolnienia powinno być
etapem zintensyfikowanych działań podejmowanych przez personel więzienia
we współudziale ze społeczeństwem tuż przed spodziewanym końcem kary3.
Jak widzimy, przygotowanie skazanego do zwolnienia może polegać na podjęciu kilku czynności przez personel więzienny tuż przed opuszczeniem zakładu
karnego przez skazanego albo mogą to być systemowe oddziaływania, będące
elementem readaptacji społecznej (zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę sytuację społeczną i rodzinną skazanego). Przygotowanie skazanego do zwolnienia
możemy zatem postrzegać w wąskim (kodeksowym) lub szerokim znaczeniu.
Sposób przygotowania skazanych do zwolnienia został określony przez ustawodawcę w Kodeksie karnym wykonawczym4 oraz rozporządzeniu w sprawie
regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia
wolności5. Przepisy obydwu aktów prawnych określają zakres obowiązków administracji jednostek penitencjarnych oraz podmiotów społecznych, które biorą
udział w wykonywaniu kary pozbawienia wolności.
W art. 164 § 1 k.k.w. czytamy, że okres przygotowania do zwolnienia skazanego z zakładu karnego, który powinien rozpocząć się do 6 miesięcy przed
przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary stanowi, w miarę potrzeby, czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po
zwolnieniu. Okres ten ustala, za zgodą skazanego, komisja penitencjarna i powinien on służyć do nawiązania kontaktu z kuratorem sądowym lub podmiotami,
o których mowa w art. 38 § 1 (tj. stowarzyszenia, fundacje, organizacje, kościoły,
inne instytucje zajmujące się pomocą w społecznej readaptacji skazanych).
W omawianym okresie skazany powinien, jeżeli jest to możliwe odbywać
karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym położonym najbliżej przyszłego miejsca zamieszkania. Skazanemu można zezwolić na opuszczenie zakładu
karnego łącznie na czas do 14 dni, zwłaszcza w celu podejmowania starań
o uzyskanie po zwolnieniu odpowiednich możliwości zamieszkania i pracy. Zezwolenie na opuszczenie zakładu można przyznać skazanemu, którego postawa
w czasie odbywania kary pozbawienia wolności uzasadnia przypuszczenie, że
w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał on porządku prawnego. Zezwolenia udziela dyrektor zakładu karnego.
Kuratorzy zawodowi angażują się w działania przygotowujące skazanych do
zwolnienia, jeżeli wobec nich zostanie wydana decyzja komisji penitencjarnej
lub postanowienie sądu w przedmiocie przygotowania skazanego do życia po
zwolnieniu z zakładu karnego.
3
M. Kiryluk, 2000, s. 357.
Ustawa Kodeks Karny Wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 90, poz. 557),
art. 164 § 1, 2 k.k.w., 165 § 1-4 k.k.w., 166 § 1-4 k.k.w.
5
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonania kary pozbawienia wolności (Dz.U. z 2016 r., poz. 2231).
4
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
159
W art. 165 § 3 k.k.w. czytamy, że „kurator sądowy lub podmioty, o których
mowa w art. 38 § 1, ustalają ze skazanym zakres niezbędnej pomocy w społecznej readaptacji i sposób jej udzielenia”.
Zgodnie z art. 173 § 1 k.k.w. sądowy kurator zawodowy organizuje i prowadzi działania mające na celu:
– pomoc skazanemu w społecznej readaptacji,
– zapobiega powrotowi do przestępstwa skazanych,
– kontroluje przestrzeganie przez skazanego nałożonych obowiązków ustanowionych przez sąd lub związanych z dozorem.
Dalej w art. 173 § 2 k.k.w. czytamy, że do obowiązków sądowego kuratora
zawodowego należy w szczególności:
– sprawowanie dozorów w stosunku do skazanego lub sprawcy,
– kontrolowanie w okresie próby wykonania przez skazanego lub sprawcę
nałożonych na niego obowiązków,
– udzielanie pomocy postpenitencjarnej (z Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej6). W tym miejscu chcę zauważyć, że świadczenia udzielane w ramach pomocy postpenitencjarnej obejmują rozwiązanie najbardziej potrzebnych problemów natury bytowej i socjalnej. Jest to pomoc doraźna,
mająca umożliwić skazanemu stworzenie takich warunków po wyjściu
z zakładu karnego, by mógł rozpocząć swoje życie, a nie gwarantuje ona
rozwiązania problemów, które mogą się pojawiać w codziennym życiu,
– podejmowanie czynności mających na celu przygotowanie skazanego do
zwolnienia z zakładu karnego,
– przeprowadzanie na żądanie uprawnionych organów postępowania wykonawczego wywiadów środowiskowych,
– inne.
Na podstawie swojego wieloletniego doświadczenia zawodowego, prowadzonych rozmów z osobami, które opuściły zakłady karne wnioskuję, że mają one
wiele obaw, co do swojej przyszłości, dostrzegają szereg swoich trudności i oczekują od kuratorów sądowych pomocy w różnych kwestiach. Skazani najczęściej
obawiają się:
– powrotu do rodziny, społeczności lokalnej, odtrącenia ze strony najbliższych,
– tego, że nie znajdą pracy (bo byli karani, bo ogólnie są trudności na rynku
pracy, bo nie mają odpowiednich kwalifikacji itp.),
– tego czy poradzą sobie z zobowiązaniami finansowymi (zadłużenia czynszowe, kredytowe, alimentacyjne itp.),
6
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 września 2015 r. w sprawie Funduszu Pomocy
Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U. z 2015 r., poz. 1544); Zgodnie z uchwałą
Rady Głównej ds. Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym z dnia 19.03.2009 r. przyjęto plan podziału środków z Funduszu, który obejmował Centralny Zarząd Służby Więziennej – 60% środków,
sądy okręgowe – 30% , inne podmioty – 10%).
160
Elżbieta Żytyńska-Chwast
– czy poradzą sobie z trudnościami w przystosowaniu do życia na wolności (lęk, zaburzenia snu, niepokój wewnętrzny, inne choroby psychiczne
i somatyczne),
– czy poradzą sobie z uzależnieniem (alkohol, środki odurzające, hazard).
Z badań G. Szczygieł7 wynika, że skazani po opuszczeniu zakładu karnego
najczęściej zgłaszają się do kuratorów sądowych z następującymi problemami:
– chęć pogadania, wysłuchania,
– pomoc w nawiązaniu kontaktu z rodziną,
– załatwienie spraw „papierkowych”,
– pomoc w sprawach związanych z postępowaniem rozwodowym,
– pomoc w sprawach związanych z mieszkaniem na wolności,
– pomoc w sprawach dotyczących opieki nad dziećmi,
– pomoc w uzyskaniu pracy po opuszczeniu zakładu karnego,
– prośby o pomoc dla rodziny,
– skierowanie do pracy w zakładzie karnym,
– wniosek o warunkowe zwolnienie,
– wniosek o przepustkę,
– skierowanie na leczenie.
Szczygieł8 przebadał 1008 skazanych, którzy opuścili zakład karny i uzyskał
wyniki, że 91,04% badanych uzyskała od kuratora sądowego pomoc w bieżących sprawach życiowych, którą bardzo pozytywnie ocenia.
Kuratorzy zawodowi, podobnie jak wychowawcy w zakładzie karnym,
w pierwszym kontakcie ze skazanym opuszczającym zakład karny lub areszt
śledczy informują go, kto organizuje pomoc długofalową. Jak wiemy, taką pomoc przeważnie organizują pracownicy socjalni, zatrudnieni w Ośrodkach Pomocy Społecznej w myśl ustawy o pomocy społecznej. Osoba opuszczająca zakład karny może liczyć na pomoc w postaci świadczeń pieniężnych, rzeczowych
oraz szeroko zakrojonej pracy socjalnej.
Kurator zawodowy informuje skazanego, że po otrzymaniu pomocy finansowej z Funduszu Postpenitencjarnego powinien zwrócić się do pracownika
socjalnego, w celu zaplanowania dalszego wsparcia finansowego i rzeczowego.
W początkowym okresie sprawowania dozoru kurator sądowy w oparciu
o rozmowę ze skazanym, analizę teczki dozorowej, wywiad środowiskowy, kontakt w miejscu zamieszkania z członkami rodziny skazanego opracowuje diagnozę środowiskową, uwzględniającą mocne i słabe strony podopiecznego, jego
bieżące trudności, obawy.
W oparciu o diagnozę kurator sądowy tworzy plan pracy resocjalizacyjnej,
którego jednym z celów powinno być przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu skazanego.
7
8
G. Szczygieł, 2002, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym.
Ibidem.
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
161
W planie pracy resocjalizacyjnej uwzględnione powinny być:
– zamierzenia kuratora sądowego,
– zalecenia dla dozorowanego – chcę zauważyć, że zadania wyznaczane skazanym o charakterze zbyt ogólnym są bardziej celami, do których powinni
dążyć. W początkowym okresie po opuszczeniu zakładu karnego skazani
nie zawsze potrafią konstruować własne cele, często wykazują zniecierpliwienie w ich realizacji, stąd zadania wyznaczane podopiecznym powinny
być konkretnym szczegółowym wskazaniem czynności, z określonym terminem realizacji. Realizacja zadań tzw. małymi krokami spowoduje, że
skazani będą mieli większe poczucia odpowiedzialności i skuteczności, co
do własnych podjętych działań.
– metody, techniki i narzędzia resocjalizacji,
– sposoby współpracy z instytucjami pomocowymi.
Diagnoza i plan pracy resocjalizacyjnej są najczęściej sporządzane, jako integralna część sprawozdania z objęcia dozorem. W tym sprawozdaniu z objęcia
dozorem kurator zawodowy proponuje również zakwalifikowanie skazanego
do określonej grupy ryzyka (A, B, C). Już w momencie objęcia dozorem, kurator zawodowy w razie konieczności pomaga skazanemu nawiązać prawidłowe
relacje rodzinne, podjąć działania w zakresie uzyskania zatrudnienia, pomaga
zdobyć środki finansowe w początkowym okresie życia itp.
Musimy pamiętać, że aby kurator sądowy mógł wnioskować o przyczynie
wykluczenia społecznego osoby skazanej, musi uzyskać informacje, czy przyczyną tego stanu jest samo osadzenie w zakładzie karnym, czy może wiele innych czynników, które oddziaływały na podopiecznego zanim trafił do zakładu karnego i dalej oddziałują po opuszczeniu zakładu karnego. Kurator musi
umieć ustalić, jakie czynniki tkwią w skazanym, a jakie są poza nim, które są
istotne dla procesu wykluczenia społecznego.
Będąc od 14 lat kuratorem zawodowym obserwuję, że część osób opuszczających zakłady karne, mimo udzielonej pomocy socjalnej, prawnej, psychologicznej
nie jest w stanie kierować swoim życiem, czuje się napiętnowana, jest przekonana o własnym niepowodzeniu, które ostatecznie stymuluje ich do popełnienia
przestępstwa. Kiedy prowadzę z tymi osobami rozmowy w toku wykonywanego
dozoru kuratorskiego, wielokrotnie od nich słyszę, że czują się wyizolowani, nieakceptowani, inni w swoim otoczeniu, nie widzą sensu swojego życia, są osamotnieni i zagubieni w natłoku codziennych spraw. Obok doraźnego wsparcia
w formie pieniężnej i rzeczowej potrzebują pomocy w poszukaniu mieszkania,
zatrudnienia, oczekują również pomocy psychologicznej.
Sytuacja kryzysowa, w której znajduje się skazany po opuszczeniu zakładu
karnego, może być jedną z przyczyn wykluczenia społecznego.
Terminem wykluczenie społeczne H. Grzesiak, M. Fryza, K. Ratajczak
(2012) określają „sytuację w której dana jednostka będąca członkiem społeczeństwa nie może normalnie uczestniczyć w działaniach obywateli tego społe-
162
Elżbieta Żytyńska-Chwast
czeństwa, przy czym ograniczenie to nie wynika z jej wewnętrznych przekonań,
ale znajduje się poza kontrolą wykluczonej jednostki”9. J. Młyński (2012) pisze,
że „wykluczenie społeczne jest zjawiskiem wielowymiarowym, efektem różnego rodzaju upośledzeń społecznych, wskutek których jednostka lub grupa nie
może w pełni uczestniczyć w życiu gospodarczym, społecznym, ekonomicznym
i politycznym społeczeństwa do którego należy”10.
Mimo wielu kampanii, konferencji naukowych, ciągłej edukacji osób zajmujących się wsparciem społecznym nadal dzieje się tak, że część osób opuszczających zakład karny i areszty śledcze doświadcza wykluczenia społecznego.
Osoby opuszczające zakład karny wchodząc w środowisko lokalne, są zobowiązane do podejmowania nowych ról społecznych, do których nie zawsze są
prawidłowo przygotowani. Ta sytuacja powoduje nawarstwiające się problemy,
które mogą powodować u osoby poddanej próbie poczucie bezradności oraz
powstanie stanu agresywno-lękowego11.
Skazani opuszczający zakład karny stoją przed koniecznością znalezienia
pracy, zdobycia nowego zawodu, uzupełnienia wykształcenia itp. Trudności
skazanego nawarstwiają się, jeśli środowisko rodzinne nie akceptuje osoby
opuszczającej zakład karny. Taki podopieczny staje przed koniecznością nawiązania nowych więzi rodzinnych, zbudowania nowej sieci wsparcia.
Dla wielu skazanych jest to trudna sytuacja kryzysowa. A. Bałandynowicz
fazę reakcji skazanych na kryzys w tym okresie dzieli na 3 etapy:
1. „Uświadomienie trudności wywołujących u skazanego napięcie emocjonalne […],
2. Wzrost napięcia spowodowanego ewentualnymi niepowodzeniami,
3. Demonstracja postaw agresywnych i negatywnych wobec otoczenia społecznego postrzeganego, jako źródło problemów życiowych”12.
Kuratorzy sądowi i osoby podejmujące pracę z skazanym muszą być świadomi fazowości reakcji na sytuację stresową. Celem pierwszego etapu pracy
ze skazanym, który opuścił zakład karny i został oddany pod dozór kuratora
sądowego, zdaniem A. Bałandynowicza13 jest:
a) Oddziaływanie wychowawcze na skazanego:
– zmniejszenie lęku skazanego przed otaczającą go rzeczywistością społeczną,
– osłabienie poczucia bezradności i braku bezpieczeństwa skazanych,
– szukanie najkorzystniejszego rozwiązania bieżącej sytuacji skazanego,
– łagodzenie zniecierpliwienia osoby dozorowanej, które jest wynikiem
nawarstwiających się problemów życiowych.
9
H. Grzesiak, M. Fryza, K. Ratajczak, 2012, s. 3.
J. Młyński, 2012, s. 1.
11
Ibidem, s. 6.
12
Ibidem.
13
Ibidem.
10
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
163
b) Oddziaływania mające na celu niwelowanie poczucia „opresji” i skutków
działania samospełniającego się proroctwa o swoim niepowodzeniu:
– wyrażanie akceptacji dla osoby dozorowanej i zrozumienia dla jego
trudnej sytuacji po opuszczeniu zakładu karnego,
– udzielanie skazanemu informacji o możliwych rozwiązaniach danego
problemu (rady, praktyczna pomoc).
c) Mobilizowanie sił wewnętrznych skazanego, poprzez wykorzystanie technik wspierających:
– doradzanie,
– dyskusja refleksyjna,
– wykorzystanie elementów psychoterapii podtrzymującej,
– inne.
d) Mobilizowanie sił wewnętrznych dozorowanego, poprzez wykorzystanie
pośrednich metod oddziaływań terapeutycznych zawierających wykorzystanie dostępnych w społeczeństwie środków pomocowych, takich jak:
– skierowanie do określonej specjalistycznej placówki,
– pomoc materialna,
– postępowanie środowiskowe poprzez wdrażanie podopiecznego do pełnienia określonych ról w społeczeństwie: rola pracownika, męża, ojca
itp. (za: A. Bałandynowicz, 200714).
Kuratorzy sądowi od momentu objęcia dozorem warunkowo przedterminowo zwolnionego starają się realizować wszystkie powyższe cele równolegle.
W początkowym okresie pracy z dozorowanym ważna jest świadomość, że
w większości przypadków, kiedy skazany prezentuje postawę agresywną i negatywną to jest to tymczasowa sytuacja, będąca specyficzną ich reakcją na kryzys,
związany z opuszczeniem zakładu karnego.
Kuratorzy sądowi starają się w pierwszym etapie pracy z dozorowanym
zmniejszyć stany lękowe podopiecznych, osłabić ich poczucie bezradności i braku bezpieczeństwa, ponieważ tego typu działania są jednym ze skutecznych
sposobów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.
Ponadto przed przystąpieniem do oddziaływań resocjalizacyjnych kurator
sądowy, poprzez rozmowę, dokonuje oceny poziomu motywacji dozorowanego
do podjęcia działań zmieniających jego postawę i sytuację życiową.
Badania naukowe G. Szczygieł (2002)15 wskazują na to, że znaczna grupa
skazanych jest pozytywnie nastawiona do powrotu na wolność i mają nadzieję,
że ich sytuacja po opuszczeniu zakładu karnego polepszy się. Dalej autor badań
pisze, że na optymizm znacznej grupy skazanych wpływa fakt, że mają oni wiele planów dotyczących zmian przyszłego życia. Wśród tych planów najczęściej
skazani deklarują, że nie zamierzają po raz kolejny wrócić do zakładu karnego,
że zamierzają podjąć pracę po opuszczeniu zakładu karnego, założyć rodzinę, że
14
15
Ibidem, s. 6.
G. Szczygieł, 2002, s. 12.
164
Elżbieta Żytyńska-Chwast
będą się powstrzymywać od nadużywania alkoholu, zażywania środków odurzających itp.
Do podobnych wniosków doszedł również A. Bałandynowicz (2007), który
pisze, że „podczas kryzysu występuje u skazanych silna motywacja do przezwyciężenia problemów utrudniających poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie, co sprzyja pracy kuratora sądowego”16. Zdaniem tego autora aktywność osoby dozorowanej w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych
może przyczyniać się do rozwoju jej prospołecznej osobowości i nawiązywania
pozytywnych więzi w zbiorowości społecznej.
Moim zdaniem kurator sądowy jest jedną z ważnych osób z otoczenia skazanego, która może wyprowadzić go z roli osoby wykluczonej, tzw. ex dewianta17.
Kurator zawodowy ma możliwość przygotować środowisko lokalne na płynne
przyjęcie osoby po opuszczeniu zakładu karnego. Może nawiązać kontakt z najbliższą rodziną skazanego, zdiagnozować zasoby, potrzeby i trudności skazanego w jego otoczeniu, a w szczególności jego miejscu zamieszkania. Moim
zdaniem, kurator sądowy jest organizatorem sieci wsparcia, przygotowuje cały
system społeczny na przyjęcie skazanego po opuszczeniu zakładu karnego.
Obecnie zgodnie z postulatami zawartymi w Europejskich Regułach Więziennych (2006)18 powinniśmy dążyć do doskonalenia zasad polityki penitencjarnej, zmierzać do upodmiotowienia więźnia, niwelować różnice między życiem więziennym a życiem na wolności.
W Kodeksie Karnym Wykonawczym19 w art. 67 § 1 czytamy, że „wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli
współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku
prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa”. Zrealizowanie powyższych celów kary pozbawienia wolności obecnie stanowi poważne wyzwanie dla samego skazanego, jak i również dla społeczeństwa.
A. Bałandynowicz (2009)20 szczególne znaczenie przypisuje tzw. resocjalizacji wspierającej w otwartym społeczeństwie. Autor ten uważa, że program
resocjalizacyjny w oparciu o społeczeństwo stanowi alternatywę dla programów instytucjonalnych. Jego zdaniem „nie ma prostej definicji resocjalizacji
w oparciu o społeczeństwo. Jest to raczej filozoficzne podejście do ludzkiego
traktowania sprawców przestępstw”21. Cytowany autor resocjalizację w oparciu
16
Ibidem.
A. Bałandynowicz, 2012, s. 50.
18
Europejskie Reguły Więzienne, Komitet Ministrów Rekomendacja Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów.
19
Ustawa z dnia 06.06.1997 r. Kodeks Karny Wykonawczy, Dz.U. z 1997 Nr 90, poz. 557.
20
A. Bałandynowicz, 2009, Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji z udziałem społeczeństwa,
s. 13.
21
Ibidem.
17
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
165
o społeczeństwo definiuje jako całość działań opiekuńczych, wychowawczych
i terapeutycznych, które zachodzą w społeczeństwie, mające na celu pomoc
sprawcy przestępstwa w powrocie na drogę prawa 22. Jego zdaniem, w probacji
powinny być podejmowane równolegle działania przez: sąd, sprawcę i społeczeństwo.
Wiele lat wcześniej amerykański ekspert prawa karnego Sanford Bates (1990)
stwierdził, że „probacja może być uważana za inwestycję w ludzkość. Zachęca zamiast przynosić rozgoryczenie. Buduje, a nie degraduje. Jest inwestycją w ochronę
społeczeństwa”23.
Jednak, aby kuratorzy sądowi mogli skutecznie realizować założenia resocjalizacji wspierającej w otwartym społeczeństwie, konieczne jest stworzenie im
właściwych warunków do pracy. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 09.06.2003 r. w sprawie standardów obciążenia pracą kuratorów
zawodowych24, kuratorzy zawodowi ds. karnych powinni prowadzić łącznie do
120 spraw i w tym 50 spraw własnych (standardy obciążeniowe nie obejmują
przeprowadzenia wywiadów środowiskowych i innych czynności).
Obecnie w związku z nierównomiernym obciążeniem pracą w różnych okręgach w Polsce, kuratorzy zawodowi mają w swoich referatach bardzo rozbieżną
liczbę powierzonych spraw. Są okręgi sądowe w Polsce, w których kuratorzy
łącznie prowadzą po 60-80 spraw i takie okręgi, gdzie kuratorzy mają powierzonych ponad 200-250 spraw. Taka sytuacja może prowadzić do zróżnicowania
w zakresie jakości i efektywności pracy kuratorów mających niskie obciążenie
pracą i tych, którzy są przeciążeni obowiązkami.
Helena Sęk (2012)25 uważa, iż wzrastające wymagania pracodawców powodują, że pracownicy wykonujący zawody społeczne, w tym również kuratorzy
zawodowi, ponoszą coraz większe koszty psychologiczne w postaci doświadczanego stresu, wyczerpania, chronicznego zmęczenia itp. Próbują sobie radzić
z obciążeniami psychicznymi, dystansując się od osób, którym pomagają. Powoduje to u nich utratę zaangażowania, niezadowolenie z pracy i chęć zmiany
pracy. Ta postawa, z biegiem czasu może się stać jedną z przyczyn, że kuratorzy
zawodowi zaczną wątpić w swoje kompetencje, a następnie w zasadność wykonywanego zawodu.
Zdaniem K. Polaka (1997, za: A. Samek, 2013)26 postępowanie człowieka
i jego relacje z innymi ludźmi są ściśle związane z tym, jak oceniają oni siebie sa22
Ibidem, s. 13.
B. Sanford, 1990, A survey of intermediate sanctions, US Department of Justice, Washington D.C.
1990, Office of Justice Programs, National Institute of Corrections, s. 106, za: A. Bałandynowicz,
2009, s. 15-16.
24
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 09.06.2003 r. w sprawie standardów obciążenia
pracą kuratorów zawodowych, Dz.U. Nr 116, poz. 1100.
25
H. Sęk (red.), 2012, Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
26
K. Polak, 1997, za: A. Samek, 2013, Kompetencje zawodowe kuratorów sądowych i ich wpływ na
pomiar efektywności pracy – rozważania teoretyczne, „Probacja” 2012, nr 1, s. 10.
23
166
Elżbieta Żytyńska-Chwast
mego w zakresie realizacji zadań osobistych i zawodowych. Według tego autora,
samoocena kompetencji zawodowych stanowi ważny regulator podejmowania
kompetentnych i kreatywnych działań, a zdolność oceny własnych kompetencji
jest tym bardziej istotna, im trudniejsze jest powierzone do wykonania zadanie.
Zakres obowiązków kuratorów sądowych obecnie podlega zmianom, ponieważ zmieniają się przepisy prawa. Przed kuratorami sądowymi stawia się dzisiaj
bardzo trudne zadania, wymagające szerokiego zestawu kompetencji merytorycznych, warsztatowych, osobowościowych.
W literaturze pedagogicznej możemy znaleźć rozmaite definicje wychowania. Analizując to pojęcie, dojdziemy do wniosku, że wychowanie jest zjawiskiem pierwotnym, które istnieje, od kiedy człowiek zdał sobie sprawę kim jest
i jakie ma dla niego znaczenie grupa, do której należy w otaczającym go świecie. To właśnie grupa – społeczeństwo, jest uczestnikiem procesu resocjalizacji,
który powinniśmy rozumieć jako „zespół działań z zakresu prawa, socjologii,
psychologii, pedagogiki i wybranych dziedzin medycyny w tym psychiatrii”27.
S. Woronowicz (2015) pisze, że resocjalizacja jest procesem, który „pozwala na
utrzymanie równowagi pomiędzy osobami dostosowanymi społecznie a nieprzystosowanymi, ale także uniemożliwia całkowitą destrukcje istoty ludzkiej,
jaką może wywołać długotrwały pobyt w instytucji zamkniętej. Stanowi pewną nadzieję, że system wymiaru sprawiedliwości nie będzie tylko surowym
narzędziem wymierzonym w społecznie nieprzystosowane jednostki, ale także
będzie budować w tych jednostkach odpowiednią skalę wartości i norm”28.
Kreatywność zawodowa kuratorów nie rozwinie się zza biurka – wykonując
czynności biurowe, wydając tylko dyspozycje, kontrolując rygorystycznie terminy realizacji nałożonych obowiązków. Kiedy myślę o kreatywności kuratorów
sądowych, mam na myśli to, że są oni organizatorem całego procesu resocjalizacji, gdzie skazani są stroną aktywną i świadomie zmieniającą się w wyniku
inspiracji, której doświadczają w procesie resocjalizacji wspierającej w otwartym
społeczeństwie.
Uważam, że skazani, a szczególnie osoby długoterminowo pozbawione wolności, tylko w „otwartym społeczeństwie” są w stanie nabyć możliwość analizowania samego siebie, możliwości własnej autokreacji, samorealizacji i samoakceptacji. W przestrzeni społecznej podopieczni stają się osobowością podmiotowo
otwartą, rozwijają się, odmiennie mogą interpretować dotychczasowe doświadczenia życiowe. Odmieniając swoją interpretację, podopieczni zmieniają swój
stosunek do własnego postępowania i do społeczeństwa, zmieniają znaczenie
wydarzeń trudno akceptowalnych, poprzez co odzyskują „moc” i zaczynają korzystać z wolnej woli.
27
S. Woronowicz S, 2015, Resocjalizacja zarys problematyki. Biuro Analiz i Dokumentacji, Zespół
Analiz i Opracowań Tematycznych, Opracowanie tematyczne OT-636, Kancelaria Sejmu, listopad
2015, s. 3.
28
Ibidem.
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
167
Wolną wolę rozumiem, jako możliwości jednostki w zakresie kontroli działania i samoregulacji, które pozwalają na realizację własnych celów i zamierzeń
(Bandura, 200829, za: R. Kadzikowska-Wrzosek, 2010).
Uważam, że kuratorzy zawodowi w stosunku do osób, które opuściły zakład
karny powinni być „przewodnikami” i „tłumaczami świata”. Jako „przewodnicy” kuratorzy zawodowi powinni zakładać plastyczność istoty podopiecznych,
ich podatność na kształtowanie, na modelowanie według zewnętrznie pomyślanego wzoru, określonego przez społeczeństwo. Kuratorzy zawodowi wskazują
skazanym drogę, która może być akceptowana przez otaczające społeczeństwo,
a tym samym tworzą w początkowym okresie zmiany poczucie bezpieczeństwa
i przeciwdziałają wykluczeniu społecznemu.
Kuratorzy sądowi jako „tłumacze” starają się szanować autonomię skazanych,
ich indywidualność. Dostarczają podopiecznym, tylko tworzywa do rozwoju, tj.
objaśniają rzeczywistość, ułatwiają jej rozumienie, tak aby podejmowane wybory były rezultatem samodzielnego rozeznania podopiecznych. Uczą skazanych
samodzielności, która jest warunkiem dalszego życia w świecie zmiany i ryzyka.
J.W. Dawid30, polski pedagog przełomu XIX i XX wieku autor rozprawy
O duszy nauczycielstwa wydanej w 1912 r. w Krakowie, tak przedstawił koncepcję mądrego pedagoga. Pisał, że jest to zawód, w którym największe znaczenie
ma człowiek, podkreślał, że zły człowiek nie może pracować w tym zawodzie,
bo to samo w sobie jest sprzecznością i niemożliwością. W jego opinii „dobry pedagog” to taki, którego sensem pracy jest miłość dusz ludzkich: „jest to
miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy się, bezinteresownie czyni
coś dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jako dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie
jako istoty duchowej”31. Uważam, że koncepcja Dawida nadal ma charakter
ponadczasowy i odnosi się również do kuratorów sądowych.
Mam nadzieję, że udało mi się przekonać czytelnika, że kuratorzy zawodowi pełnią ważną rolę w zakresie integracji skazanych ze społeczeństwem.
Na podstawie powyższych rozważań widzimy, że jest to proces ciągły, który
wymaga wypracowania takiego systemu, gdzie służba więzienna, kuratorska
służba sądowa, system pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe będą
ze sobą efektywnie współdziałać.
29
A. Bandura, 2008, Reconstrual of ‘ free will’ from the agentic perspective of social cognitive theory,
[w:] Are we free? Psychology and free will, J. Baer, J.C. Kaufman, R.F. Baumeister (red.), Oxford:
Oxford University Press, s. 86-127, za: R. Kadzikowska-Wrzosek, 2010, Wolna wola w świetle badań
współczesnej psychologii na procesami samoregulacji i samokontroli, „Psychologia Społeczna” tom 5,
nr 4 (15), s. 330-344.
30
J.W. Dawid, 1912, O duszy nauczycielstwa, za: E. Walewander, O duszy nauczycielstwa przed stu
laty i dziś, Wydanie I, Toruń 2012, Wydawnictwo Adam Marszałek.
31
Ibidem, s. 13.
168
Elżbieta Żytyńska-Chwast
Bibliografia
Bałandynowicz A., Kuratela dla dorosłych – pomoc w przystosowaniu do życia
w społeczeństwie, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 9.
Bałandynowicz A., Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji z udziałem
społeczeństwa, „Probacja” 2009, nr 1.
Bałandynowicz A., Światowe standardy wykonania orzeczeń, „Probacja”
2012, nr 1.
Bogunia L., Godyla R., Oczekiwania skazanych z zakresie pomocy od społeczeństwa, [w:] Więziennictwo nowe wyzwania, praca zbiorowa pod red. B. Hołysta,
A. Ambrozik, P. Stępniak, Warszawa – Poznań – Kalisz 2001.
Europejskie Reguły Więzienne, Komitet Ministrów, Rekomendacja Rec
(2006) 2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie
Europejskich Reguł Więziennych, przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11
stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów.
Grzesiak H., Fryza M., Ratajczak K. (red.), Wykluczenie społeczne wczoraj
i dziś, Poznań 2012.
Iwański Z., Kryzys kary pozbawienia wolności, „Probacja” 2015, nr 1.
Kadzikowska-Wrzosek R., Wolna wola w świetle badań współczesnej psychologii nad procesami samoregulacji i samokontroli, „Psychologia Społeczna” 2010,
tom 5, nr 4 (15), s. 330-344.
Kiryluk M, Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu, [w:] Stan i węzłowe problemy więziennictwa, cześć IV, Warszawa 2000.
Młyński J., Wykluczenie społeczne niepokojącym zjawiskiem nowoczesności,
„Horyzonty Wychowania” 2012, nr 11, s. 145-184.
Okoń W., Osobowość nauczyciela, Państwowe Zakłady Wydawnictwa Szkolnego, Warszawa 1962.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 09.06.2003 r. w sprawie standardów obciążenia pracą kuratorów zawodowych, Dz.U. Nr 116, poz. 1100.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonania kary pozbawienia
wolności, Dz.U. z 2003 Nr 152, poz. 1493.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 września 2015 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
Samek A., Kompetencje zawodowe kuratorów sądowych i ich wpływ na pomiar
efektywności pracy – rozważania teoretyczne, „Probacja” 2012, nr 1.
Sanford B., A survey of intermediate sanctions, US Department of Justice, Washington D.C. 1990, Office of Justice Programs, National Institute of Corrections.
Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Szczygieł G., Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Białystok 2002.
Rola kuratora sądowego w działaniach pomocowych…
169
Tischner J., Ksiądz na manowcach, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.
Ustawa Kodeks Karny Wykonawczy z 06.06.1997, Dz.U. z 1997 Nr 90,
poz. 557.
Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. o kuratorach sądowych, Dz.U. Nr 98, poz.
1071.
Walewander E., O duszy nauczycielstwa przed stu laty i dziś, Wydanie I, Toruń
2012, Wydawnictwo Adam Marszałek.
Woronowicz S., Resocjalizacja zarys problematyki. Biuro Analiz i Dokumentacji, Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych, Opracowanie tematyczne OT636, Kancelaria Sejmu, listopad 2015.
THE ROLE OF THE PROBATION OFFICER IN
COUNTERACTING THE SOCIAL EXCLUSION OF THE
CONDITIONALLY SENTENCED, EARLY DISMISSED FROM
CORRECTIONAL FACILITIES AND DETENTION CENTERS
Abstract
The article describes the role of a probation officer in counteracting the social
exclusion of the conditionally sentenced, early dismissed from correctional facilities
and detention centers. The objective of the article is showing numerous activities
performed by probation officers, in the early stages of supervising the sentenced. The
readers will learn on what help the sentenced can count on after being released from
correctional facilities or detention centers. The article outlines the stages of a probation officer’s work with a conditionally early released person and indicates the need
for devising a system of eff ective cooperation between the prison officers, probative
prison officers, the welfare system, and non-governmental organizations.