Miasto Sanok - UA

Miasto Sanok
Powierzchnia: 38 km2.
Liczba mieszkańców: 41602 osoby.
Położenie: nad Sanem na głównym szlaku komunikacyjnym w Bieszczady przy linii kolejowej Jasło – Zagórz.
Miasto Sanok – stolica powiatu, jest głównym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym regionu. Ze względu na najlepsze położenie pod
względem komunikacyjnym miasto jest bardzo dobrą bazą wypadową
w Bieszczady. W okolicach Sanoka też nie brakuje miejsc noclegowych,
przede wszystkim opierają się one na bazie obiektów agroturystycznych.
Oferuje turystom również bogatą bazę sportowo rekreacyjną (m. in.
sztucznie, mrożone lodowisko i tor do jazdy szybkiej na łyżwach, zespół
basenów), wyjątkowe muzea (Zespół Budownictwa Ludowego, Muzeum
Historyczne) oraz interesujące imprezy kulturalne (Festiwal Muzyki Wokalnej im. Adama Didura, Collage Teatralny, Sanockie Spotkania Akordeonowe, Festiwal Na Pograniczach).
Historia
Sanok został założony około X/XI wieku. Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150 i została spisana w ruskim Latopisie
Hipackim. W 1340 r. prawem spadkobierstwa posiadł te ziemie Kazimierz
III Wielki i włączył do swego Królestwa. Po tym okresie przez następne
kilkadziesiąt lat Sanok znajdował się pod opieką Korony węgierskiej oraz
urzędujących tu starostów węgierskich.
Wizerunek księcia Jerzego II na monecie «Moneta Russia», 1340 / Rynek w Sanoku
20 stycznia 1339 książę Jerzy II z rodu Piastów nadał Sanokowi prawo
magdeburskie. Zasadźcą, oraz pierwszym wójtem został zaufany księcia
– Bartek z Sandomierza. Organizację kościoła łacińskiego na ziemi przemyskiej i sanockiej, podporządkowanego poprzednio bezpośrednio papieżowi, przeprowadza następnie franciszkanin Eryk z Winsen. 2 maja
1417 w Sanoku odbył się w kościele franciszkańskim ślub Jagiełły z jego
trzecią żoną Elżbietą Granowską.
Na sanockim zamku, po śmierci Władysława Jagiełły, wiele lat zamieszkiwała jego czwarta żona, królowa Zofia Holszańska, zwana Sońką.
W latach 1555-1556 w zamku w Sanoku mieszkała królowa węgierska
Izabela. O zasługach królowej Bony dla miasta świadczy włączenie herbu
Sforza (wąż połykający Saracena) do herbu miasta. Okres od połowy XIV
do połowy XVI wieku uchodzi za najpomyślniejszy w dziejach miasta. Od
końca XVI wieku rozpoczął się powolny upadek Sanoka. Wpłynęły na to
liczne pożary, z których największy zniszczył miasto niemal doszczętnie –
ocalał tylko kościół franciszkanów, 5 domów i górne przedmi eście.
W roku 1772 Sanok oraz ziemia sanocka weszły po pierwszym rozbiorze w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. Ponieważ miasto było zniszczone a sanocki ratusz spalony, władze administracyjne przeniosły siedzibę
powiatu do zamku w Lesku. Od tego też roku miasto należało do cyrkułu
leskiego, a następnie sanockiego.
Po reformie administracyjnej w roku 1864 miasto było siedzibą starostwa i powiatu sądowego w kraju Galicja. W roku 1883 miasto liczyło
5181 mieszkańców. W roku 1853 miasto odwiedził cesarz Franciszek Józef I, a w roku 1915 następca tronu i przyszły cesarz austriacki Karol I.
W 1929 w Sanoku powstał oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Do 25 marca 1930 w Sanoku znajdowała się siedziba Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej, któremu podlegały
komisariaty i placówki nadzorujące południową granicę Rzeczypospolitej
w woj.krakowskim,lwowskim i stanisławowskim.
W 1936 odbył się w Sanoku «Zjazd Górski» ,na którym zaprezentowały się regionalne grupy góralskie zamieszkujące Karpaty od Cieszyna po
granicę z Rumunią. W trakcie tego Zjazdu zainicjowano powstanie Związku Ziem Górskich.
Zamek Królewski po przebudowie / Dawne Koszary wojskowe. następnie koszary
2 Pułku. Strzelców Podhalańskich, obecnie Oddział Straży Granicznej.
W garnizonie Sanok stacjonował 2 Pułk Strzelców Podhalańskich
wchodzący w skład 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Rozkazem Komendanta
Straży Granicznej z roku 1939 w Sanoku utworzono Komendę Obwodu
Straży Granicznej wchodzącej w skład Wschodnio-Małopolskiego Okręgu
Straży Granicznej we Lwowie.
W 1939 roku pod Sanokiem walki obronne z nacierającymi wojskami
niemieckimi toczyła 3 Brygada Górska. W dniu 9 września 1939 r. z Sanoka przez Lesko do Ustrzyk wycofywali się żołnierze Batalionu Obrony
Narodowej Sanok i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na
wschód.
Od października 1939 przez Sanok na rzece San ustalona została
granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona
Sanoka oraz część powiatu sanockiego dostały się w okresie 1939-1941
pod okupację sowiecką.
W 1939 Sanok liczył ok. 18 tys. mieszkańców, z czego około 5,4 tys. Żydów, co stanowiło w przybliżeniu 30% ogółu. Podczas okupacji niemieckiej ok. 40% populacji straciło życie (w większości Żydów).
3 sierpnia 1944 Sanok został zajęty przez Armię Czerwoną.
Po zajęciu Sanoka z rejonu na zachód od miasta ruszyła na południe
ofensywa wojsk sowieckich zwana Operacją dukielsko-preszowską.
Opuszczony przez Niemców obszar przechodził pod wojskowe zarządy
Armii Czerwonej. Uczestniczący w walkach z Niemcami żołnierze Armii
Krajowej byli natychmiast rozbrajani i aresztowani.
W połowie 1945 roku nasilił się terror władzy komunistycznej wobec
miejscowej ludności. Odpowiedzią na niego było pojawienie się partyzantki antykomunistycznej reprezentowanej przez Samodzielny Batalion
Operacyjny NSZ „Zuch” mjr Antoniego Żubryda. Partyzanci podjęli walkę
z komunistycznym aparatem represji tj. z NKWD, UB, KBW oraz z Milicją
Obywatelską. Komuniści w odpowiedzi zastosowali praktykowane niedawno przez hitlerowców metody represji: egzekucje publiczne. 24 maja
1946 roku na stadionie miejskim w Sanoku, w obecności przymusowo
spędzonej tam dziatwy szkolnej straceni zostali: szer. W.Kudlik oraz szer.
W.Skwarc. 4 lipca powieszono na sanockim rynku chor. H.Książka. Egzekucja ta przeszła do historii miasta pod nazwą Trzech straconych.
Lata powojenne to równocześnie okres odbudowy ze zniszczeń, a
następnie rozbudowy zakładów przemysłowych w ramach budowy gospodarki socjalistycznej. Sanoccy potentaci: Sanocka Fabryka Autobusów «Autosan» i Zakłady Przemysłu Gumowego «Stomil» zatrudniający
tysiące pracowników wpłynęli w ostatnich dziesięcioleciach na znaczny
rozwój miasta. Wokół starej części Sanoka powstały nowe osiedla mieszkaniowe, liczba mieszkańców wzrosła do ponad 22 tys. na początku lat
70. XX w.
1 listopada 1972 r. połączone powiaty: ustrzycki, leski oraz większość
sanockiego w jeden powiat bieszczadzki – tworząc największy powiat w
Polsce z siedzibą w Lesku. Miasto Sanok stało się oddzielnym powiatem
miejskim; do Sanoka przyłączono kilka miejscowości na południu: Zahutyń, Dolinę, Zasław, Zagórz oraz Wielopole. Sanok stał się największym
obszarowo miastem w całej swej 700-letniej historii. «Wielki Sanok» przetrwał zaledwie pięć lat, jego istnienie zlikwidowała kolejna reforma administracyjna w 1975 r oraz nadanie praw miejskich Zagórzowi w 1977 r.
Od 1983 Sanok jest siedzibą władyki prawosławnej eparchii
przemysko-nowosądeckiej.
Gmina Tyrawa Wołoska
Położenie: w dolinie potoku Tyrawskiego, u zbiegu Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego (Podgórze Bieszczadów) w całości na terenie Parku
Krajobrazowego Gór Słonych, na północ od Sanoka. 5 sołectw.
Na terenie gminy znajdują się najdłuższe w Polsce serpentyny na których odbywają się (od lat międzywojennych) samochodowe rajdy górskie.
Gmina Zagórz
Prawie połowa obszaru gminy to tereny leśne. Miasto Zagórz pełni
funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, kulturalnego i handlowego dla okolicznych miejscowości. Korzystny układ połączeń komunikacyjnych wynikający z usytuowania Zagórza na przecięciu szlaków
kolejowych i drogowych sprawia, że wszędzie jest blisko. Przez Zagórz
biegnie droga podkarpacka Jasło – Ustrzyki Dolne; na południe – droga
do Komańczy i Cisnej. Zagórz jest znaczącym węzłem kolejowym. Sprzyja
to rozwijaniu współpracy i turystyki międzynarodowej.
Gmina Zarszyn
Położenie: przy głównym trakcie drogowym i kolejowym z Sanoka
do Krakowa, w dorzeczu Wisłoka u zbiegu Beskidu Niskiego i Dołów Jasielsko – Sanockich. Południowa cześć gminy leży w strefie chronionego
krajobrazu, zaś południowo-zachodnia przylega do zalewu w Sieniawie.
10 sołectw.
Wieś Zarszyn była w średniowieczu miastem, prawa miejskie utraciła
w XVIII w.
Charakterystyczną cechą powiatu sanockiego jest to, że zdecydowana
większość podmiotów gospodarczych działa na terenie Sanoka. Pozostały obszar ma charakter rolniczy o słabo rozwiniętych innych dziedzinach gospodarki. Dominuje gospodarka leśna i związany z nią przemysł
drzewny. W związku z tym teren jest czysty ekologicznie, zarówno powietrze jak i woda, bez zanieczyszczeń przemysłowych.
Walory przyrodnicze
Pod względem podziału Polski na jednostki geologiczne obszar powiatu sanockiego zaliczany jest ogólnie do Karpat.
Na terenie powiatu występują surowce mineralne, złoża ropy naftowej, gazu ziemnego, surowce budowlane oraz wody mineralne. Złoża
ropy i gazu znajdują się na wyczerpaniu. Źródła wód mineralnych są w:
Komańczy, Prełukach, Szczawnem oraz w okolicach Lisznej. Jednak naj-
bogatszym regionem gdzie występują wody mineralne jest Komańcza,
dlatego też lecznictwo uzdrowiskowe obrano jako jej podstawową funkcję rozwoju.
Na terenie powiatu sanockiego funkcjonują obszary, które szczególnie wyróżniają się walorami przyrodniczymi – objęto je różnorodnymi
formami ochrony.
Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu.
Na terenie powiatu sanockiego znajdują się trzy parki krajobrazowe,
zajmują one łącznie 38833,9 ha powierzchni (31,7% powierzchni powiatu): Park Krajobrazowy Gór Słonnych, Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy, Jaśliski Park Krajobrazowy.
Park Krajobrazowy Gór Słonnych – powierzchnia 51,4 ha, utworzony
w 1992 roku, w zakresie powiatu sanockiego teren Parku sięga gminy
Tyrawa Wołoska. Park Krajobrazowy wyróżnia się malowniczym krajobrazem. Porasta go wysokopienny las mieszany do tego doliny z łąkami
i polami uprawnymi, jak również przełomowe odcinki Sanu i innych rzek
stanowią o jego wyjątkowości. Znajdują się tutaj liczne oryginalne skałki
piaskowcowe. Fenomenem dendrologicznym są krzewiaste formy cisa i
olszy kosy. Żyją tu tu także zagrożone wyginięciem zwierzęta, zwłaszcza
duże kręgowce leśne i ptaki: puchacz, bocian czarny, orzeł bielik. Obszar
Gór Słonnych położony jest na Pogórzu Karpackim, obejmuje główne pasmo Gór Słonnych z najwyższym szczytem Słonnym (671 m npm.) oraz
grzbiet Chwaniów. Teren pasma Gór Słonnych stanowi granicę europejskiego działu wód, oddzielających zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza
Czarnego. Fenomenem jest występowanie na tym terenie licznych słonych źródeł (ok. 80 potoków o słonawej wodzie).
Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy – powierzchnia 51,1 ha,
utworzony w 1992 roku, częściowo na terenie gminy Komańcza. Krajobraz kształtują szerokie lesiste grzbiety górskie o stromych stokach, poprzecinane głębokimi dolinami rzecznymi. Park ten cechuje największe w
Polsce zalesienie (ponad 80 %). Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy
wchodzi w skład Rezerwatu Biosfery ”Karpaty Wschodnie” utworzonego
w roku 1992 na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim.
Jaśliski Park Krajobrazowy – powierzchnia 20,1 ha, częściowo na terenie gminy Komańcza. Park ten utworzono dla ochrony górnego dorzecza
Jasiołki oraz źródlisk Wisłoka. Charakterystyczne dla niego są naturalne
krajobrazy oraz wysoki stopień naturalności środowiska przyrodniczego.
Lasy, które stanowią ponad 50 % powierzchni Parku i przeważa w nich
buczyna karpacka urozmaicają liczne pastwiska i łąki. Osobliwością dendrologiczną są krzewiaste formy cisa.
Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego – powierzchnia
81,2 ha. – wyróżnia się dużym zróżnicowaniem budowy geologicznej
oraz bogactwem fauny i flory. Lesistość w obrębie Beskidu Niskiego sta-
nowi ponad 60 % powierzchni tego terenu. Charakterystyczne są dolnoreglowe lasy jodłowe i bukowe.
Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu – powierzchnia
99,7 ha – składa się z elementów przyrody ożywionej i nieożywionej. W
lasach przeważa buczyna karpacka. Najbardziej osobliwe jest jednak to,
że na tym terenie gnieździ się orzeł przedni.
Rezerwaty przyrody
Rezerwat „Polanki” w gminie Sanok – powierzchnia 192 ha, utworzony
w 1996 roku. Rezerwat częściowy, leśny. Znajduje się na południowych
stokach pasma Gór Słonnych we wsi Bykowce.
Rezerwat „Zwiezło” (Jeziorka Duszatyńskie) w gminie Komańcza –
powierzchnia 1,74 ha, utworzony w 1957 roku. Rezerwat przyrody nieożywionej o charakterze ścisłym. Celem ochrony w tym rezerwacie jest
ochrona dwóch górskich Jeziorek Duszatyńskich, powstałych przez osunięcie się olbrzymich mas ziemnych na zboczach góry Chryszczata.
Rezerwat „Przełom Osławy pod Duszatynem” w gminie Komańcza –
powierzchnia 322,45 ha, utworzony w 2000 roku. Rezerwat częściowy
– krajobrazowy. Ochronie poddano przełomowy odcinek doliny Osławy
wraz z otaczającym drzewostanem bukowo-jodłowym.
Rezerwat „Źródliska Jasiołki” w gminie Komańcza – powierzchnia 1585
ha, utworzony w 1993 roku, największy rezerwat w Polskich Karpatach.
Rezerwat częściowy – krajobrazowy. Znajduje się w miejscowościach Jasiel Rudawka, Jaśliska i Wisłok Wielki. Chroni naturalne zbiorowiska roślinne obejmujące źródliskowe obszary rzeki Wisłok i Jasiołki. Obejmuje kompleksy leśne starodrzewów bukowych i bukowo-jodłowych. Na
szczególną ochronę zasługują torfowiska wysokie.
Rezerwat „Bukowica” na terenie wsi Wisłok Wielki w gminie Komańcza
– powierzchnia ok. 293 ha, utworzony w 1996 roku. Rezerwat częściowy.
Przedmiotem ochrony jest starodrzew bukowo-jodłowy, zespół buczyny
karpackiej oraz górskiej olszyny bagiennej. Osobliwości florystyczne to:
modrzyk górski, wawrzynek wilczełyko, skrzyp olbrzymi, widłak goździsty, storczyk męski, podkolan biały i zielony.
Rezerwat Przełom Osławy pod Mokrem na terenie gminy Zagórz –
powierzchnia 142 ha, utworzony w 2003 roku. Rezerwat krajobrazowy i
leśny, obejmuje przełom rzeki Osławy w okolicach miejscowości Mokre.
Rezerwat «Kamień nad Rzepedzią» na terenie gminy Komańcza – powierzchnia 91,24 ha, utworzony w 2014 roku. Leśno-geologiczny. Celem
ochrony rezerwatu przyrody jest zachowanie i ochrona grupy skał.
Pomniki przyrody
W powiecie sanockim występuje duża ilość pomników przyrody, zarówno ożywionej – (drzewa), jak i nieożywionej (skałki oraz źródła).
Walory turystyczne
Według turystów, którzy odwiedzają powiat sanocki jego największym
atutem jest piękno przyrody. Oprócz tego przyciąga tutaj turystów organizowane imprezy, wśród których godne polecenia są:
- Jarmark Folklorystyczny (MBL, czerwiec),
- Źródełko Radoszyckie (Radoszyce k. czerwca),
- Jarmark Ikon (Sanok, lipiec),
- Kermesz Smaków (Sanok – Mrzygłód, lipiec ),
- Rykowisko Galicyjskie (Zagórz, sierpień),
- Święto Kultury „ Nad Osławą” (Mokre, lipiec),
Dni Konia Huculskiego (Odrzechowa, sierpień).
Niemniej i zimą warto odwiedzić powiat sanocki chociażby ze względu
na rozbudowaną infrastrukturę do uprawiania sportów zimowych takich
jak: wyciągi i skocznie narciarskie, sztuczny tor do jazdy szybkiej i hala
lodowa. Dzięki temu można obejrzeć tu tak wyjątkowe zawody jak Ice
Speedwaya, czy międzynarodowe zawody hokejowe lub w jeździe szybkiej na lodzie.
Obiekty zabytkowe
MIASTO SANOK
Muzeum Budownictwa Ludowego z lotu ptaka
Park Etnograficzny w Sanoku należy do najpiękniejszych muzeów
na wolnym powietrzu w Europie. Położony jest malowniczo na prawym
brzegu Sanu u podnóża Gór Sanocko-Turczańskich – dość wiernie odwzorowuje fizjografię Podkarpacia.
Pod względem ilości obiektów jest największym skansenem w Polsce.
W skansenie, na obszarze 38 ha, prezentowana jest kultura polsko
-ukraińskiego pogranicza we wschodniej części polskich Karpat (Biesz-
czady, Beskid Niski) wraz z Podkarpaciem. Poszczególne grupy etnograficzne (Bojkowie, Łemkowie, Pogórzanie i Dolinianie) prezentowane są
w oddzielnych sektorach ekspozycyjnych. Na terenie Muzeum zgromadzono ponad 100 obiektów budownictwa drewnianego z okresu od XVII
do XX wieku, które odtwarzają typowe układy zabudowy wsi i zagospodarowania zagród. Obok budynków mieszkalnych, mieszkalno-gospodarczych i gospodarczych, znajdują się tam także obiekty sakralne (XVII
-wieczny kościół, dwie XVIII-wieczne cerkwie bojkowskie, jedna okazała
cerkiew łemkowska z pocz. XIX w. i kilka malowniczych kapliczek), budynki użyteczności publicznej (szkoła wiejska, zajazd) oraz obiekty przemysłowe (młyn wodny, wiatraki, kuźnie). Zarówno świątynie jak i większość
budynków mieszkalnych oraz gospodarczych, posiadają w pełni urządzone i udostępnione do zwiedzania wnętrza (m.in. warsztaty rzemieślnicze:
tkackie, garncarza, kołodzieja, wytwórcy drewnianych łyżek, koszy wiklinowych itp.). Na terenie Parku Etnograficznego na stałe udostępniona
jest wspaniała ekspozycja malarstwa ikonowego pt. Ikona karpacka, na
której zaprezentowano ponad 220 ikon (od XV do XX w.), ukazujących pełny rozwój tego typu malarstwa na terenie polskich Karpat. Oprócz tego
organizowane są wystawy czasowe sporządzane ze zbiorów własnych.
Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego 1874–1887 r.
Kościół został wybudowany w stylu neoromańskim według projektu Józefa Braunseisa. Wzniesiony jako murowany, orientowany na planie prostokąta. Do kościoła sprowadzono nowe organy, które wykonał
Antoni Konieczny z Jasionowa. Później dobudowano dwie wieże, zegar,
dzwony (poświęcenia dzwonów dokonał bp Józef Sebastian Pelczar 23
października 1904), ambonę, witraże, ołtarze i wykonano polichromie
według wzoru Antoniego Popiela. Konsekracja kościoła odbyła się 12
czerwca 1897. W latach 1906-1907 została wykonana polichromia secesyjna kościoła przez A. Domańskiego według projektu Tadeusza Popiela.
Kościół i klasztor Franciszkanów z lat 1632–1640, gruntownie przebudowany w XIX wieku.
Neoromański kościół i zespół klasztorny. Podlega franciszkańskiej
Prowincji św. Antoniego z Padwy i bł. Jakuba Strzemię Zakonu Braci
Mniejszych Konwentualnych w Krakowie. W latach 1632-1640 dokonano
ponownej odbudowy kościoła i klasztoru wykonanej z kamienia łamanego i datę końcową uznaje się za powstanie obecnego kształtu kościoła i klasztoru. W tych latach powstały też nowe zabudowania klasztorne
(drewniane). Od 1717 rozpoczęto zastępowanie ich jednolitą z kościołem konstrukcją murowaną. Kolejne skrzydła czworoboku klasztornego
wzniesiono w latach 1722-1747 i 1758-1775. W latach 1846-1847 klasztor
został przebudowany, wskutek tego dobudowano kondygnację piętrową.
Cerkiew parafialna Św. Trójcy prawosławna z roku 1784 wraz z
dzwonnicą oraz plebanią.
Katedra prawosławna. Główna świątynia diecezji przemysko-nowosądeckiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jak również
siedziba miejscowej parafii (w dekanacie Sanok). Jest to murowana budowla wzniesiona w latach 1784–1789 w stylu klasycystycznym, z barokowymi ołtarzami bocznymi oraz pełnym ikonostasem z XVII-wieczną
ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Zespół zamkowy – zamek królewski z roku 1523 wraz ze studnią zamkową, wewnątrz bogata kolekcja ikon oraz wystawa twórczości Zdzisława
Beksińskiego.
Zamek swoja historia sięga średniowiecza. Obecnie znajduje się tam
Muzeum Historyczne. Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150, znajduje się w ruskim Latopisie Hipackim. Kronikarz ruski
napisał w nim o wyprawie króla Gejzy II na Ruś podczas której zajął grody
Sanok i Przemyśl. Zamek położony jest na wzgórzu 317 m n.p.m. nad
stromym zboczem od strony wschodniej u podnóża którego przepływała
rzeka San, obecnie potok Płowiecki. W XIV wieku dawny drewniany gród
został zastąpiony murowanym zamkiem obronnym. W okresie swojego
panowania trzykrotnie gościł na sanockim zamku król Kazimierz Wielki. 2
maja 1417 roku na sanockim zamku odbyła się królewska uczta weselna
króla Władysława Jagiełły z nowo poślubioną wybranką księżniczką Elżbietą Granowską. Kolejna żona Władysława Jagiełły – Zofia zmarła w zamku sanockim w roku 1461. Kolejną władczynią zamku była Bona Sforza
– żona króla Zygmunta I Starego. Sama w Sanoku nigdy nie przebywała
ale to z jej polecenia gotycki zamek przebudowałno na styl renesansowy
w latach 1523-1548; wtedy też została rozebrana istniejąca na zamku
prawosławna cerkiew pw. św. Dymitra datowana na rok 1435.
Zespół zamkowy
Dawny Ratusz Miejski. Stary sanocki eklektyczny ratusz miejski znajduje się we wschodniej pierzei rynku. Został wybudowany przez władze
austriackie na miejscu dawnego drewnianego ratusza.
Urząd Miejski, ul. Rynek 1.
Secesyjny gmach z 1880 r. pełniący dawniej funkcje starostwa.
Dawny Zajazd ul. Traugutta 3.
Willa Zaleskich
Willa została wybudowana latach 1896–1910. Projekt budynku wykonał w 1894 architekt miejski, inż. Władysław Beksiński (drugim projektantem był Wilhelm Szomek). Właściciel, ceniony sanocki lekarz, społecznik,
przyrodnik i esteta dr Karol Zaleski chciał, aby rodowa siedziba nawiązywała architektonicznie do pałaców weneckich.
Dawna Karczma, ul. Lipińskiego 72.
Pozostałości fortyfikacji miejskich – skarpa miejska.
Dawna Cerkiew grecko-katolicka w dzielnicy Dąbrówka Św. Dymitra
z roku 1867 z dzwonnicą.
Kaplica grobowa na cmentarzu w Sanok – Dąbrówka.
Biblioteka Miejska, ul. Lenartowicza 2.
Dawny Zajazd – Muzeum Historyczne, ul. Zamkowa.
Budynek pochodzący z XVIII wieku, położony przy ul. Zamkowej 2. Został wybudowany w latach 1755-1799. W XIX wieku przebudowany. W
tym czasie był siedzibą straży miejskiej (odwachu). W budynku mieści się
obecnie siedziba dyrekcji Muzeum Historycznego w Sanoku. Ekspozycja
muzeum obejmuje: zbiory ikon, galerie malarską, zaś w podziemiach
znajdują się wykopaliska z przeprowadzonych badań archeologicznych
na wzgórzu w Trepczy.
Dawna cerkiew wraz z dzwonnicą w Olchowcach, ul. Przemyska.
Dawna Synagoga – Archiwum Państwowe, ul. Rynek, 10.
Dom Mansjonarski, Pl. Św. Michała 1.
Budynek wzniesiony w latach 1750-1775 z kamienia łamanego. Ma
charakter murowany, długi, parterowy. W środku znajduje się korytarz
wiodący na całej długości oraz pomieszczenia wzdłuż niego. Wewnątrz
zachowane są także oryginalne sklepienia kolebkowe, kolebkowe z lunetami oraz kolebkowo-krzyżowe.
Dom Mansjonarski
Dworzec kolejowy Sanok — ul. Dworcowa.
Zabytkowe nagrobki na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej.
Kapliczki — 7 szt.
Budynek dawnego WKU, ul. Zamkowa.
Sąd Rejonowy, ul. Kościuszki 5.
Dom Harcerza, ul. Zielona 39.
Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ul. Mickiewicza 13.
GMINA SANOK
Bykowce — murowany pałac Tarnawieckich (pocz. XX wieku).
Czerteż — cerkiew z dzwonnicą drewniana (1742 r.).
Dobra Szlachecka — cerkiew z dzwonnicą (1879 r.), dawna popówka.
Dolina — cerkiew drewniana (1836 r.).
Hłomcza — cerkiew drewniana z dzwonnicą (1859 r.), brama cmentarna (1850 r.).
Jurowce — cerkiew drewniana (1873 r.), klasycystyczny zespół dworsko – parkowy (I poł. XIX wieku), kamienna figura Matki Bożej (1889 r.).
Kostarowce — cerkiew drewniana (1872 r.).
Lalin — cerkiew drewniana (1835 r.).
Łodzina — cerkiew drewniana (1743 r.).
Cerkiew została wybudowana w 1743 roku. W 1875 roku świątynia
była remontowana, z tego czasu pochodzi m.in. kompletny ikonostas.
Cerkiew należała do parafii greckokatolickiej w Hłomczy. Po wojnie przejęta przez kościół rzymskokatolicki.
Markowce — dwór murowany (1890–1910 lata).
Międzybrodzie — cerkiew murowana (1899 r.).
Mrzygłód — kościół parafialny z początku XV w (łaciński, wybudowany
w latach 1415–1424, obecnie pw Rozesłania Apostołów), cerkiew murowana 1900–1925, dom-ratusz 1850–1899, zespół zabudowy małomiasteczkowej — oryginalna, drewniana, zabudowa wokół rynku pochodząca z XIX i początków XX wieku, w charakterystycznym, miejskim, układzie
przestrzennym.
Mrzygłód
Pakoszówka — dwór murowany (1875–1910 r.), spichlerz dworski.
Pisarowce — pałac murowany (1800–1850 lata).
Sanoczek — cerkiew drewniana (1863 r.), dwór murowany (1910 r.).
Strachocina — kościół parafialny (1900 r.).
Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej oraz pomnik św. Andrzeja
Boboli. Dziś Strachocina, to miejsce pielgrzymkowe, sanktuarium św. Andrzeja Boboli, związane z miejscem urodzenia tego wielkiego człowieka.
Trepcza — cerkiew murowana (1807 r.), plebania, dwór, spichlerz
dworski.
Tyrawa Solna — cerkiew drewniana (1837 r.).
Wujskie — cerkiew murowana (1804 r.), dwór murowany.
Na terenie gminy Sanok znajduje się również 11 parków zabytkowych,
33 zabytkowe cmentarze.
GMINA ZARSZYN
Zarszyn — kościół parafialny murowany (1872 r.), dworzec PKP (1875–
1899 lata), kapliczka murowana (1900–1925 lata).
Bażanówka — dwór murowany (1850 r.), spichlerz drewniano - murowany (1875 r.). Dwór rodziny Laskowskich, obecnie szkoła podstawowa.
Nowosielce — dwór (ok.1900 r.).
W gminie Zarszyn znajdują się 4 parki zabytkowe krajobrazowe.
GMINA ZAGÓRZ
Czaszyn — murowana cerkiew (1835 r.).
Łukowe — murowana cerkiew (1829 r.).
Morochów — drewniana cerkiew (1837 r.).
Olchowa — cerkiew (1840 r.), kaplica Schrammów (1926 r.) w parku
podworskim.
Poraż — barokowy kościół parafialny (1784 r.), dawna karczma (poł .
XIX wieku).
Tarnawa Górna — kościół (pocz. XX wieku) z rokokowym wyposażeniem, cerkiew (1817 r.), dwór (poł. XIX wieku).
Zagórz — kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NPM (II ćwierć
XVIII wieku), plebania, ruiny kościoła i klasztoru Karmelitów (1714 r.),
murowana cerkiew św. Michała (1836 r.), kaplica grobowa Truskolaskich
(1840 r.).
Zagórz
Ogromne ruiny kościoła i klasztoru (XVIII w, późny barok) ojców Karmelitów Bosych to jeden z nielicznych zachowanych klasztorów warownych w Polsce. Położone są na wzgórzu w zakolu rzeki Osławy. Niedaw-
no oddano do użytku platformę widokową. W wieży dawnego kościoła
wybudowano drewnianą klatkę schodową, a na wysokości 22 metrów
platformę. Przez lunetę i gołym okiem turyści podziwiać mogą m.in. przepływającą nieopodal Osławę i Góry Słonne.
Zagórz Wielopole — dawna cerkiew św. Michała (1865 r.).
Zagórz Dolina — kościół (1836 r.), eklektyczny pałac Małachowskich
(pocz. XX wieku).
GMINA TYRAWA WOŁOSKA
Tyrawa Wołoska – późnobarokowy kościół parafialny pw. Św. Mikołaja (II ćwierć XVIII wieku), dzwonnica (I poł. XIX wieku), pozostałości dworu — portyk murowany, kaplica grobowa Krajewskich (1831 r.), grodzisko — wzniesienie „Horodysko” w centrum wsi.
Przy kościele barokowym konsekrowanym w roku 1745 znajduje
się dzwonnica z I połowy XIX wieku i groby dawnych proboszczów, murowana kaplica grobowa rodziny Krajewskich z 1831 r. oraz kilka starych
nagrobków członków rodzin tutejszych właścicieli.
Tyrawa Wołoska
Rakowa — drewniana cerkiew pw. Św. Mikołaja (1850 r.).
Rozpucie — kościół drewniany (ok. 1900 r.).
Hołuczków — cerkiew drewniana (I poł. XIX wieku), stanowisko archeologiczne „Wzgórze Grodzisko”.
Siemuszowa — drewniana cerkiew (1841 r.).
Cerkiew prezentuje typ budownictwa ludowego w duchu klasycystycznym z wyraźnymi pierwiastkami latynizacji przejawiającymi się w
nawiązaniu do tradycyjnego nurtu architektury sakralnej okresu józefińskiego. Jest to budynek o konstrukcji zrębowej, dwudzielny, z trójbocznie
zamkniętym prezbiterium, nakryty dwukalenicowym dachem zwieńczonym baniastym hełmem. Od zachodu do cerkwi dobudowana jest szkieletowa wieża nakryta dachem namiotowym, również z hełmem. W przedłużeniu prezbiterium murowana zakrystia.
Wewnątrz zachował się klasycystyczny ikonostas z II połowy XIX wieku, na ścianach babińca i nawy znajduje się polichromia figuralna.
GMINA BESKO
Besko — zabytkowy park krajobrazowy 1.5 ha, ze spichlerzem, oficyną i murem, kościół parafialny, tartak wodny.
Mymoń — pozostałości dawnego grodziska wczesnośredniowiecznego, spichlerz z XIX wieku.
GMINA BUKOWSKO
Bukowsko — kościół parafialny murowany (1881–1886 lata), dzwonnica, ogrodzenie kościelne, plebania drewniana (1900 – 1925 lata).
Dudyńce — neogotycki kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych
(1871–1876 lata), cerkiew drewniana (1802 r.).
Nagórzany — cerkiew murowana (1848 r.).
Nowotaniec — barokowy kościół parafialny pw. Św. Mikołaja (II ćwierć
XVIII wieku), dzwonnica (1745–1750 lata), plebania murowana (1890–
1910 lata), ślady zamczyska (XVI–XVII w.).
Płonna — cerkiew z dzwonnicą murowane (1800–1850 lata), pozostałości pałacu Truskolaskich (XVIII w.), resztki fortyfikacji ziemnych
wzniesionych wokół nie zachowanego XVI–wiecznego dworu obronnego
Tarnawskich.
Pobiedno — pozostałości parku dworskiego o charakterze krajobrazowym (I poł. XIX wieku).
Wola Sękowa — dzwonnica cerkiewna murowana (1875–1889 lata),
pozostałości parku krajobrazowego (I poł. XIX wieku) założonego przy
dworze Wiktorów (ok. 1900 r.).
GMINA KOMAŃCZA
Komańcza — zespół cerkiewny z I połowy XIX wieku: prawosławna
cerkiew drewniana pw. Matki Boskiej z 1802 r. uległa spaleniu, obecnie
nowa, odbudowana, dzwonnica bramna z 1834r., murowane ogrodzenie cerkwi, współczesna cerkiew greckokatolicka (1985-88 lata), KlasztorSióstr Nazaretanek z 1931 r. - miejsce internowania Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w latach 1955-56.
Polany Surowiczne — dzwonnica cerkiewna (1728 r.).
Radoszyce — drewniana cerkiew (1868r.), dzwonnica, mur cerkiewny.
Rzepedź — cerkiew pw. Św. Mikołaja, drewniana (1824 r.), dzwonnica
wzniesiona współcześnie z cerkwią, kapliczka murowana (1875–1899 lata).
Smolnik — murowana cerkiew pw. Św. Mikołaja (1806 r.), dzwonnica
murowana.
Szczawne — cerkiew drewniana pw. Zaśnięcia Matki Boskiej z dzwonnicą (1888–1889 lata).
Turzańsk — cerkiew drewniana pw. Michała Archanioła (1801–
1803 lata), dzwonnica (1827 r.).
Rzepedź / Turzańsk
Wisłok Wielki — cerkiew drewniana pw. Św. Onufrego (1850–1854
lata), dzwonnica murowana, mur cerkiewny (1850 r.)
Nowotaniec / Wola Sękowa
Wolica — cerkiew (1826 r.), z podobnie datowaną dzwonnicą,
Zboiska — zespół dworski (1800–1850 lata), dworek i oficyna murowana, piwnica dworska, pozostałości fortyfikacji ziemnych (1600 – 1661
lata) wokół zburzonego w XVII wieku zamku.
Szlaki turystyczne
1. Główny Szlak Beskidzki.
Europejski szlak dalekobieżny: Morze Północne — Men — Dunaj —
Karpaty — Rodtopy — Bosfor.
2. Szlak Ikon.
Naturalny szlak zabytków architektury cerkiewnej — 14 cerkwi rozmieszczonych w promieniu 25 km od Sanoka z najstarszą w Polsce cerkwią drewnianą w Uluczu. Długość ok. 70 km.
3. Sanok — Chryszczata.
Przebieg: Sanok dworzec PKP — Łazy Stróżowskie (521 m. n.p.m.) —
Poraż — Czekajka (467 m. n.p.m.) — Morochów — Mokre — Poga-
ry (641 m. n.p.m.) — Suliła (759 m. n.p.m.) — Turzańsk — Chtyszczata
(997 m. n.p.m.).
4. Sanok – Przemyśl.
Przebieg: Sanok PKP — Biała Góra — Orli Kamień (554 m. n.p.m.) —
Słonny Wierch (671 m. n.p.m.) — Przysłup (651 m. n.p.m.) — Rakowa —
Zawadka — Roztoka — Góra Kiczerka — Bircza — Brylińce — Przemyśl.
5. Szlak Graniczny.
Przebieg w powiecie sanockim: Jasiel — Kanasiówka (823 m. n.p.m.) —
Siwakowska Dolina (701 m. n.p.m.) — Nowy Łupków — Wysoki Groń (902
m n. p.m.) — Balica.
6. Wola Piotrowa — Bukowica — Kanasiówka.
Przebieg: Wola Piotrowa — Wisłok Dolny — Wisłok Górny — Kanasiówka (823 m n. p.m.)
7. Besko — Komańcza.
Przebieg: Besko — Mymoń — Pastwiska — grzbiet Bukowicy (775 m
n. p.m.) — Moszczaniec — Kiczera Długa — Pasika (847 m n. p.m.) — Kanasiówka (823 m n. p.m.) — Grab Średni (822 m n. p.m.) — Dołżyca — Komańcza.
8. Przysłup — Załuż
Przebieg: Przysłup (651 m n. p.m.) — Załuż PKP.
9. Sanok — Orli Kamień.
Przebieg: Sanok PKP — Olchowce — uroczysko „Pod Krzyżem” — Orli
Kamień (554 m n. p.m.).
WERBKOWICE
Werbkowice — gmina wiejska województwa
lubelskiego w powiecie hrubieszowskim,
położona w północno-zachodniej części
Kotliny Hrubieszowskiej.
W skład gminy wchodzi 26 wsi.
Siedziba gminy
Wierbkowice.
Powierzchnia
188,26 km2.
Liczba mieszkańców
9848 osób
Historia
Werbkowice
Wieś znajduje się w centralnej części gminy, nad rzeką Huczwą. Nazwa
Werbkowice związana jest z rosnącą na tym terenie wierzbą — nazwa ruska: verba, verbka. Powstanie wsi datuje się na VII–VIII w., potwierdzają
to badania archeologiczne, wg których na tym terenie występuje ciągłość
osadnictwa od tego okresu.
Pierwsza źródłowa wzmianka o Werbkowicach pochodzi z 1394 roku —
nazwa miejscowości została wymieniona w nowo powstałej parafii łacińskiej w Grabowcu. Kolejne informacje pochodzą z początku XV wieku i
mówią o pierwszych właścicielach Werbkowic.
Od XVII wieku Werbkowice należały do Łaszczów. W roku 1690 Aleksander Łaszcz i jego żona Katarzyna z Firlejów ufundowali tutaj cerkiew
drewnianą i powołali parafię unicką. Kolejnym właścicielem wsi był Karol
Sapieha herbu Lis — ożenił się w 1722 roku z Marianną z Firlejów i we wianie otrzymał Werbkowice. Karol Sapieha umarł nie zostawiając potomka
w 1768 roku. Adam Szydłowski herbu Lubicz (ur. 1790, zm. ok. 1850 r.)
był właścicielem Werbkowic w I połowie XIX wieku, on też najprawdopodobniej wybudował pałac — parterowy budynek, ośmioosiowy, nakryty
wysokim, gładkim dachem naczółkowym (wg ryciny z 1836 roku).
W 1827 w Werbkowicach mieszkało 346 mieszkańców i znajdowało się
60 domów. Bardzo zaniedbany majątek po Adamie Szydłowskim odziedziczył jego jedyny syn — Antoni. Specjalizował się w hodowli owiec, jego
owczarnia była jedną z najstarszych w Królestwie Polskim.
Ostatnimi właścicielkami miejscowości były Teresa Rulikowska (zm.
1944 r.) i jej córka Wincentyna. Kiedy w 1946 roku majątek Rulikowskich
przejęto na rzecz reformy rolnej utworzono tutaj Instytut Uprawy i Nawożenia Gleb.
Około 1890 roku. w Werbkowicach wzniesiono drewniany budynek
szkolny — do II Wojny Światowej pełnił on swoją funkcję. Od roku 1976
budynek został ponownie zaadaptowany do celów szkolnych. Drugi budynek szkolny wybudowano w latach 1926–28, był on już murowany.
Swoje funkcje pełni do dzisiejszego dnia.
W Werbkowicach znajdowała się również parafia. Kiedy w 1690 roku
erygowano parafię unicką, wybudowano też drewnianą cerkiew. Drugą
cerkiew wybudowano w 1864 roku — zamieniono ją na cerkiew prawosławną w roku 1875. Do parafii przynależy część Alojzowa, Gozdów, Łysa
Góra, Podhorce, Koi. Podhorce, Strzyżowiec, część Terebińca, Werbkowice i Wilków. Przy parafii katolickiej założono cmentarz, który jest użytkowany po dziś dzień.
Bardzo ważnym dla miejscowości faktem było wybudowanie przez
Austriaków w 1916 roku kolei normalnotorowej i wąskotorowej. Dworzec kolejowy i stację pomp wybudowano w 1928 roku. Budowa cukrowni w latach 1961–63 miała niezaprzeczalny związek z istnieniem połączenia kolejowego. W tamtym okresie była to największa cukrownia w kraju
i jeden z większych zakładów w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie.
Budowa cukrowni znacznie przyspieszyła rozwój miejscowości. W roku
1973 utworzono gminę (jej granicę są takie same po dzień dzisiejszy).
Główne zabytki
Werbkowice
- zespół pałacowy z I poł. XIX w., składa się z pałacu, oficyny murowanej, zarządcówki, bramy z ogrodzeniem, budynku stajni.
Zespół pałacowo-parkowy
Zespół pałacowo-parkowy znajduje się na południowo-zachodnim
krańcu osady, po południowej stronie drogi Zamość – Hrubieszów. Pałac znajduje się w samym centrum kompleksu. Oficyna usytuowana
równolegle do skrzydła pałacowego połączona jest bramą kurtynową z
północnym, parterowym skrzydłem pałacu. Pomiędzy budynkami utworzono niewielki dziedziniec wewnętrzny. W odległości około 20 metrów,
na południowy-zachód od pałacu, stoi dawna rządówka. Przypałacowa
część parku ma charakter osiowy. Aleją lipową, która zachowała się tylko
częściowo biegnie główny wjazd. Usytuowana jest ona na osi założenia,
prowadzi pod obszerny gazon przed elewacją frontową pałacu. W chwili
obecnej po południowej stronie alei znajdują się współczesne budynki
mieszkalne, a po północnej stronie, na wschodnim krańcu parku, wybudowano dom kultury i założono skwer. Na południowy-wschód od dąbrowy znajduje się teren dawnego folwarku z dwoma dawnymi budynkami gospodarczymi oraz licznymi obiektami współczesnymi.
- dawna cerkiew grekokatolicka z 1864 r., obecnie kościół katolicki
pw. św. M. Archanioła
Cerkiew znajduje się na skraju wsi, orientowana, drewniana, konstrukcji wieńcowej, oszalowana, posadowiona na podmurowaniu z cegły,
trójdzielna. Obecny budynek cerkiewny został zbudowany w 1864 roku
przez Antoniego Szydłowskiego. Zamieniona została na prawosławną w
1875 roku, a w roku 1918 przywrócona na katolicką p. w. Wniebowzięcia
NMP i św. Michała Archanioła. Wówczas też erygowano parafię rzymskokatolicką. Wówczas kościół wyremontowano — najprawdopodobniej
wtedy też zamieniono kopułkę na obecną wieżyczkę. W 1951 roku dobudowano od północy zakrystię. Zakładając, iż cerkiew była budowana
w 1864 roku jako unicka, to można przypuszczać, że po zamianie w 1875
roku na prawosławną, dokonano gruntownych zmian. Istnieją również
źródła, które podają datę wcześniejszą wybudowania cerkwi. Zarówno
plan jak i wystrój oraz zdobnictwo architektoniczne nie nawiązują do tradycyjnych form cerkwi unickich — są charakterystyczne dla wznoszonych
w II połowie XIX wieku cerkwi prawosławnych. Cerkiew w Werbkowicach
można zaliczyć do typu bizantyjsko-rosyjskiego.
Terebiń
- kościół rzymskokatolicki św. św. Piotra (dawna cerkiew św. Eliasza),
1779 rok.
Pomimo tego, że istnieją wzmianki na jej temat jeszcze z XVII stulecia,
najprawdopodobniej cerkiew została wzniesiona w II połowie XVIII w. na
potrzeby społeczności wyznania unickiego. W roku 1875, po likwidacji
unickiej diecezji chełmskiej została przejęta przez Rosyjski Kościół Prawosławny. W roku 1921 nastąpiła adaptacja cerkwi na kościół, patronem
obiektu został św. Andrzej Bobola. Prawosławni mieszkańcy Terebinia
odwoływali się bezskutecznie od tej decyzji do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Kościół ponownie został zaadaptowany
na cerkiew w okresie II Wojny Światowej. W 1950 roku świątynia została
przejęta przez parafię katolicką w Werbkowicach. W 1951 budynek został
przywrócony, od tego czasu jest pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła.
Na skutek wywózek Ukraińców do ZSRR i Akcji Wisła w roku tym w Terebiniu pozostała tylko jedna osoba deklarująca wyznanie prawosławne.
Od 1990 roku kościół św. św. Piotra i Pawła jest świątynią parafialną. W
latach 2001–2003 kościół przeniesiono na nowe miejsce i rozbudowano.
Budynek świątyni jest drewniany, trójdzielny, z jedną kopułą. We wnętrzu
zachowały się pierwotnie greckokatolickie ołtarzyki z ikonami.
- kwatera wojenna z mogiłami zbiorowymi poległych żołnierzy armii
niemieckiej i rosyjskiej podczas I Wojny Światowej.
- pozostałości cmentarza prawosławnego z początku XX w.
Wieś Hostynne
- dawna cerkiew grekokatolicka z II połowy XIX w., obecnie kościół
katolicki pw. św. Jana Chrzciciela.
- młyn motorowy drewniany z I poł. XX w.
Wieś Malice
- dawna kaplica grobowa Ignacego Lubowieckiego z 1841 r., wzniesiona w stylu neogotyckim, obecnie kościół katolicki pw. Krzyża Świętego.
Wieś Sahryń
- dawna cerkiew prawosławna z 1873 r., obecnie kościół katolicki pw.
św. Cyryla i Metodego.
Wieś Turkowice
- zespół budynków dawnego monasteru prawosławnego z I poł.
XX w.
W skład monasteru wchodzą: sobór, tzw. Aula, ob. Internat; monastyr,
ob. szkoła rolnicza; pawilon Czajnia – obecnie Dom Zakonny; dom ihumeni, obecnie mieszkania.
- dawna kaplica grobowa rodu Makomaskich z 1870 r., obecnie kościół katolicki pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Matki Bożej.
Wieś Podhorce
- drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowo – ramowej z XVIII w.
Drewniana dzwonnica / Cmentarz przycerkiewny
Wieś Peresołowice
- dawny cmentarz przycerkiewny z XVIII w., z zachowanymi trzema
kamiennymi obeliskami.
Wieś Kotorów
- kompleks wystawowy — zagroda Wandalska w krainie Gotów, odtwarzająca zabudowę z okresu II/III wieku n. e. Zagroda jest areną prezentującą wydarzenia z burzliwego okresu starć Wandalów z Gotami.
Kompleks wystawowy składa się z chaty, chaty biesiadnej, szopy, traktu
drewnianego z mostkiem i kładką oraz ogrodzenia plecionkowego. Wyposażony jest w stroje damskie i męskie oraz wojownika wraz z jego wyposażeniem. Na wyposażeniu chaty znajdują się również naczynia klepkowe, meble, naczynia gliniane i drewniane, kosze wiklinowe, warsztat
tkacki, czy drewniane łóżka.
Zagroda Wandalska w krainie Gotów
Maksymalne i minimalne wzniesienia wynoszą 327,6 i 257 m n. p.m. Gmina Bełżec leży na granicy Roztocza Środkowego i Wschodniego.
BEŁŻEC
Gmina wiejska w województwie lubelskim,
powiecie tomaszowskim.
Siedziba gminy
Bełżec
Powierzchnia33,52 km².
Liczba mieszkańców:
3525 osób
(stan na dzień 01.01.2011, z tego w samym
Bełżcu mieszka 2677 osoby).
Miejscowości gminy:
Na terenie Gminy funkcjonuje siedem sołectw (Bełżec, Brzeziny, Chyże, Szelenik-Kolonia, Zagóra, Żyłka), obejmujących sieć osadniczą charakteryzującą się rozproszoną zabudową, ciągnącą się wzdłuż dwóch
głównych dróg: krajowej, prowadzącej do przejścia granicznego oraz
wojewódzkiej. Centrum gminy i głównej miejscowości znajduje się przy
skrzyżowaniu tych dróg, gdzie koncentruje się życie społeczno-gospodarcze i administracyjne.
Położenie gminy: południowo-zachodnia część powiatu tomaszowskiego, 8 km od Tomaszowa Lubelskiego oraz 16 km od przejścia granicznego w Hrebennem. Obszar Gminy posiada bogatą rzeźbę terenu.
Historia
Obszar, na którym powstał Bełżec do 1772 roku należał do powiatu
bełskiego, województwa bełskiego. Początkowo stanowił własność Małdrzyków herbu Wąż. Ród ten prowadził akcję kolonizacyjną na północnym przedpolu Roztocza. Ich wysiłki kolonizacyjne, które zmierzały do
zbudowania większego organizmu gospodarczego kontynuował następnie ród Marcinowskich herbu Topór.
Dokument lokacyjny zezwalający na założenie miasta Bełżec wydał
1 marca 1607 roku król Zygmunt III Waza. Przywilej nadawał miastu prawa magdeburskie oraz prawo odbywania dwóch targów i jarmarków.
Miasto miało powstać «w okolicy leśnej blisko strumienia» na gruntach
wsi Przeorska, na tzw. «surowym korzeniu».
Lipski w 1613 roku założył nowe miasto Lipsk, które szybko się rozwijało. W tym samym roku powstała tu parafia grecko — katolicka, a niedługo po tym rozpoczęto starania o założenie parafii rzymsko — katolickiej.
W wyniku wizytacji z 1629 roku w kościele w Lipsku można stwierdzić, że
w skład parafii wchodziły wówczas wsie Lipie i Bełżec. Najprawdopodobniej przyczyną upadku Bełżca w tym okresie stał się szybki rozwój Lipska.
W XVII wieku ziemie te przeżyły liczne najazdy Tatarów, Kozaków i
Szwedów.
Za czasów Marcina Lipskiego ludność Bełżca stanowili zarówno katolicy jak i wyznawcy obrządku wschodniego. Parafia w Lipsku, utworzona
w 1625 roku, wchodzącaj w skład dekanatu potylickiego diecezji chełmskiej w metropolii lwowskiej zrzeszała katolików. Natomiast greko-katolicy od lat dwudziestych XVIII wieku również należeli do parafii w Lipsku,
która wchodziła w skład dekanatu tomaszowskiego diecezji chełmskiej.
Wcześniej uczęszczali do cerkwi w Żurawcach. Dzięki staraniom Marcina Lipskiego w 1755 roku erygowano parafię grecko-katolicką w Bełżcu.
W 1756 roku wybudowano tu cerkiew. Do 1837 roku cerkiew ta służyła
ludziom obrządku grecko-katolickiego. Odnaleziono dokumenty, wg których jej stan był bardzo zły i wymagał remontu. Wobec tego w 1838 roku
rozebrano część starej cerkwi i świątynia została częściowo przebudowana. Na nadprożu obramienia głównego otworu wejściowego obok inskrypcji wymieniającej czas powstania poprzedniej cerkwi znajduje się
data «27 września 1838 rok». W związku z tym można domyślać się, że
portal ten jak i babiniec pochodzi z obiektu wzniesionego w 1756 roku.
1772 roku ziemie województwa bełskiego stały się częścią Królestwa Galicji i Lodomerii, wchodzącego w skład austriackiej monarchii
Habsburgów.
Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku ustalono nowe granice pomiędzy Galicją a Królestwem Polskim. Granica przebiegała w Bełżcu kilkaset
metrów na północ od położonej w dolinie rzeczki Krynicy. Wtedy też został zmieniony przebieg jednego z najważniejszych szlaków dawnej Rzeczypospolitej — traktu z Warszawy do Lwowa. Zmieniono go tak, że nowa
trasa prowadziła właśnie przez Bełżec, gdzie rozgałęziała się do Narola i
Lubaczowa. W miejscu rozgałęzienia (około 2 kilometry od starego centrum) zaczęło się tworzyć nowe centrum gdzie powstały budynki „komór”
(celne), karczmy i poczty. Szczególe znaczenie dla rozwoju tej części miejscowości miała budową linii kolejowej Jarosław — Bełżec w 1884 roku. W
1887 roku kiedy doprowadzono kolej z Rawy Ruskiej powstał ośrodek,
wokół którego skupiło się życie.
Pierwszy odnaleziony spis z 1860 roku podaje, iż było tu 983 mieszkańców, w tym: 720 rzymsko — katolików, 200 greko — katolików, kilkudziesięciu Żydów i kilkunastu protestantów.
Początek XX wieku to czas intensywnego rozwoju wsi. Spis handlowy z
1906 roku podaje, iż życie handlowo — przemysłowe było już dobrze rozwinięte. Od 1905 roku prosperował gromadzki sklep „Kółek Rolniczych”,
w którym znajdował się towar mieszany. Oprócz niego prosperowały
jeszcze: firma produkująca rurki drenarskie, 3 młyny, kantor wymiany
walut, agencja „Krakowskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń”,
tartak, trzy firmy zajmujące się handlem drewnem, gorzelnia.
Na samym początku XX wieku w miejscu dzisiejszej drogi, która prowadzi na cmentarz wybudowano drewnianą kapliczkę. Po poświęceniu
funkcjonowała jako świątynia filialna parafii Lipsko. W 1909 roku ks. Jan
Kątek został duszpasterzem w Bełżcu, mianowała go Kuria Metropolitalna we Lwowie. Na gruncie zakupionym przez parafian wybudował plebanię i zamieszkał w Bełżcu na stałe. Budowę kościoła parafialnego pod
wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski rozpoczęto w 1911 roku.
Kiedy wybuchła I Wojna Światowa w sierpniu 1914 roku rozwój wsi
został przerwany. Z powodu bliskiej odległości od granicy Bełżec stanął
wobec zagrożenia zniszczeniem podczas toczonych działań wojennych.
Granica została umocniona, nie uchroniło to jednak osady od zniszczeń
i następstw wojny.
Stację oraz tory kolejki wąskotorowej wybudowano w Bełżcu w
1915 roku, natomiast w 1916 roku uruchomiono tory kolei wojskowej z
Bełżca przez Zwierzyniec, Zawadę, Krasnystaw do Rejowca.
Po zakończeniu I Wojny Światowej Bełżec pod względem administracyjnym należał do powiatu Rawa Ruska, województwa lwowskiego.
Czas po I Wojnie Światowej to okres dalszego rozwoju i rozbudowy
wsi. Na ludność Bełżca składały się trzy narodowości: Polacy, Ukraińcy
i Żydzi. Wszystkie nacje żyły ze sobą w zgodzie, razem pracowały. Dzieci, bez względu na wyznanie, uczęszczały do jednej szkoły. Głównym zajęciem mieszkańców Bełżca była praca na roli. Niektórzy pracowali na
stacji PKP lub w folwarku. Do 1939 roku znajdowały się tu sklepy, poczta
z telegrafem, posterunek policji, stacja PKP, gorzelnia, młyny, rozlewnia
octu, tartak, trzy karczmy. Oprócz handlu rozwijała się tu także kultura.
Powstało Koło Gospodyń Wiejskich, Kółko Rolnicze, organizacje paramilitarne: „Rezerwiści” i „Strzelcy”.
Kiedy wybuchła II Wojna Światowa rozwój miejscowości został
przerwany.
Według tajnego układu Ribbentrop — Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku
teren Bełżca miał przypaść stronie sowieckiej. Jednakże 28 września III
Rzesza i ZSRR zawarły traktat o przyjaźni i granicach, dokonano w nim
też korekty granic. Zgodnie z nowymi ustaleniami Bełżec stał się od 26
października częścią Generalnego Gubernatorstwa. Niemcy natychmiast
rozpoczęli budowę wałów granicznych. Początkowo w budowie uczestniczyła też miejscowa ludność. Granica przebiegała w stronę Brzezin,
wzdłuż szosy.
Pierwszy obóz przymusowej pracy na terenie Bełżca Niemcy utworzyli wczesną wiosną 1940 roku, początkowo dla Cyganów następnie,
klika miesięcy później, dla Żydów. Cyganów przywożono koleją z Polski,
Czech i Niemiec. Kiedy w lipcu obóz zlikwidowano, pozostałych przy życiu Cyganów przetransportowano do Oświęcimia. Bardzo szybko miejsce
Cyganów zajęli Żydzi z Warszawy, Lublina i Radomia. Umieszczono ich
w młynie Kesslera, kilku pobliskich szopach w pobliżu stacji kolejowej i
zabudowaniach dworskich. Wykorzystywano ich do prac przy budowie
umocnień wzdłuż nowo wytyczonej granicy. Następnym, trzecim obozem
na terenie Bełżca był obóz natychmiastowej zagłady dla Żydów. Niemcy
wybudowali go w 1941 roku.
Po wojnie Bełżec stał się jednolity pod względem narodowościowym.
Jednakże to, że od samego początku współżyli tutaj ze sobą ludzie różnych wyznań i nacji po dziś dzień wyróżnia tą miejscowość w regionie
lubelskim; odzwierciedla się to w stylu zabudowy, obrzędach i lokalnej
tradycji.
W związku z opuszczeniem miejscowości przez ludzi innych narodowości po wojnie liczba ludności w Bełżcu spadła do 1500 mieszkańców.
Majątek Moraczewskich znacjonalizowano na
skutek dekretu o reformie rolnej. Ziemię dworską, park i sad rozdzielono pomiędzy rolników. Natomiast państwo przejęło gorzelnię, młyn i
cegielnię. Sąsiedni majątek — Szalenik także podzielono. Powstało w wyniku tego sołectwo Kolonia Szalenik, dziś wchodzi w skład gminy Bełżec.
Po wojnie wznowiono również działalność PKP, poczty, szkoły, założono przedszkole. Bełżec zaczęto odbudowywać — przede wszystkim zajęto się remontami dróg i elektryfikacją wsi. Następnie zaczęły powstawać
nowe placówki na terenie gminy. Infrastruktura znacznie się wzbogaciła,
powstały nowe zakłady wytwórcze, głównie branży budowlanej. Fragment wsi przybrał charakter miasteczka. W 1961 roku liczba mieszkańców wynosiła już 2200 osób.
W 1972 roku Bełżec przestał być gminą, został bowiem włączony do
gminy Tomaszów Lubelski, ale w 1992 roku ponownie stał się siedzibą
gminy.
Cenne obiekty historyczne
Położenie Gminy Bełżec na styku dwóch obszarów kulturowych: polskiego i ukraińskiego wzbogaconych silnym akcentem obecności społeczności żydowskich oraz bogata, a często tragiczna historia przyczyniły
się do wytworzenia specyficznego dziedzictwa. Sam źródłosłów nazwy
Bełżec ma zarówno polskie, jak i ukraińskie wyjaśnienie, co sprawia, że
jest to nazwa wieloznaczna. Dziedzictwo to znalazło swoje odbicie także
w kulturze materialnej, której ślady są dostępne na terenie Gminy. Są to
przede wszystkim obiekty zabytkowe objęte ścisłą ochroną konserwatorską na podstawie przepisów ustawy o ochronie dóbr kultury, wpisane do
Rejestru Zabytków Województwa Lubelskiego:
- zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem MB Królowej Polski,
obejmujący murowany kościół i dzwonnicę z lat 1911-1912; w granicach
cmentarza kościelnego o pow. 0,67 ha – najciekawszym elementem wyposażenia są relikwie Krzyża Świętego i relikwiarze z XVII w. przeniesione
z Żółkwi, w 1971 roku w tym kościele miało miejsce spotkanie dwóch
wielkich postaci Kościoła katolickiego: kardynałów Karola Wojtyły i Stefana Wyszyńskiego.
– największy cmentarz Roztocza. W 1940 roku Niemcy założyli w Bełżcu
obóz zagłady SS-Sonderkommando Belzec utworzony w ramach Reinhard-Aktion. Do obozu hitlerowcy wywieźli ponad 550 tys. Żydów polskich (w tym około 300 tys. z dystryktu Galicja) oraz Żydów z Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Holandii, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Węgier
i ZSRR. Polaków przywożono na zagładę z pobliskich miejscowości i ze
Lwowa, głównie za udzielanie pomocy Żydom i za przynależność do organizacji konspiracyjnych. Ogółem w Bełżcu zginęło ok. 600 tys. osób.
Został wyzwolony 21 lipca 1944 r. przez oddziały AK obwodu tomaszowskiego, przed nadejściem wojsk sowieckich. Obecnie na terenie byłego
obozu zagłady znajduje się Muzeum Miejsca Pamięci.
Teren byłego obozu zagłady Żydów, Cyganów i Polaków
Zespół kościoła parafialnego / Drewniana cerkiew grecko-katolicka
- drewniana cerkiew grecko-katolicka pod wezwaniem św. Bazylego
wraz z cmentarzem przycerkiewnym o pow. 0,21 ha. Cerkiew została
zbudowana w Lipsku w 1756 roku przeniesiona do Bełżca w 1838 na
miejsce spalonej miejscowej cerkwi. Zbudowana jest z bali sosnowych w
konstrukcji zrębowej na podmurówce z kamienia, z prezbiterium zwróconym na południe. Obecnie cerkiew wykorzystywana jest w celach kulturowych jako obiekt wystawienniczy,
- cmentarz wojenny z I wojny światowej w tzw. «Szczetach», nieczynny.
- cmentarz wojenny z I wojny światowej w tzw. Domałowcu, nieczynny,
- cmentarz choleryczny pow. 0,15 ha (las gminny) 1831 r., nieczynny,
- teren byłego obozu zagłady Żydów, Cyganów i Polaków o pow. 3,9 ha
Ponadto, pośrednią ochroną konserwatorską objęto następujące
obiekty i obszary zabytkowe, dobra kultury, znajdujące się w ewidencji
Gminy Bełżec:
- plebania murowana 1910,
- dzwonnica murowana 1912,
- dom ludowy 1934–1935,
- pompownia kolejowa murowana początek XX w.,
- budynek mieszkalny murowany XIX-XX w.,
- magazyn murowany z lat dwudziestych XX w.,
- kuźnia murowana z lat dwudziestych XX w.,
- gorzelnia murowana II połowa XIX w.,
- magazyn gorzelniany murowany z lat dwudziestych XX wieku,
- pozostałości parku dworskiego XIX wiek,
- cmentarz Cyganów tzw. Lipki 1940 r.
- popówka murowana (obecnie przedszkole) początek XX w.,
- cmentarz parafialny połowa XIX w.,
- kaplica dziękczynna, pomnik obelisk z 1939 r.,
- kapliczka św. Jana Nepomucena murowana I połowa XIX w.,
- kapliczka z lat dwudziestych XX w.,
- krzyż przydrożny kamienny XIX/XX w.,
- krzyż przydrożny kamienny (naprzeciw przystanku PKS) XIX-XX w.,
- krzyż przydrożny kamienny XIX-XX w.,
- krzyż przydrożny kamienno żeliwny XIX-XX w.,
- krzyż przydrożny kamienno żeliwny (przejazd kolejowy) 1909 r.,
- krzyż przydrożny kamienno –żeliwny (przy przedszkolu) XIX-XX w.,
- kuźnia drewniana (obok przystanku PKS) z lat trzydziestych XX w.,
- murowana kapliczka domkowa św. Antoniego z II połowy XIX w.
Uwagę zwracają też takie obiekty jak:
- zbiorowa mogiła ofiar mordu UPA na pasażerach pociągu Bełżec Rawa Ruska znajdująca się na terenie cmentarza parafialnego w Bełżcu,
- bunkier „Linii Mołotowa” zlokalizowany wśród pól, na wzgórzu
obok wsi Szalenik-Kolonia, który był częścią tzw. Raworuskiego Rejonu
Umocnionego.
Muzeum Miejsce Pamięci w Bełżcu
Kompleksowe upamiętnienie wraz z ekspozycją muzealną na temat historii obozu dostępne jest dla zwiedzających od 2004 roku jako Muzeum
Miejsce Pamięci w Bełżcu, które jest oddziałem Państwowego Muzeum
na Majdanku w Lublinie. Stało się to dzięki porozumieniu o wspólnej
inwestycji w zakresie budowy kompleksu pomnikowego i muzealnego,
podpisanego pomiędzy The American Jewish Committee i Radę Ochrony
Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie.
Walory przyrodnicze
Gmina Bełżec z powierzchnią 33,55 km2 jest najmniejszą pod tym
względem jednostką samorządu terytorialnego Lubelszczyzny. Ponad
połowę powierzchni to użytki rolne, a z pozostałej części najwięcej zajmują lasy.
Miejscowości otoczone są naturalnymi zasobami przyrodniczymi, wynikającymi z usytuowania gminy w granicach krainy fizjograficznej Roztocze i w dorzeczu rzeki Kryniczki (Żyłki) dopływu Sołokiji, należącej do
zlewni Bugu. Odcinek rzeki przepływający przez obszar gminy wynosi co
prawda tylko 6,5 km, ale położone przy nim są aż dwa zbiorniki wodne:
Zagóra i Młynki, które chociaż nie są niezagospodarowane to jednak służą celom rekreacyjnym.
Na terenie Gminy znajdują się obszary i obiekty przyrodnicze o dużym
znaczeniu objęte ochroną prawną. Cenne nie tylko w skali regionalnej i
krajowej, ale i międzynarodowej.
Inne atrakcje
Imprezy cykliczne
czerwiec – Zawody Wędkarskie o Puchar Wójta Bełżca. Zalew Młynki
w Żyłce k. Bełżca,
sierpień – Jarmark św. Wawrzyńca na stadionie w Bełżcu,
- wrzesień – Piknik – Święto Pieczonego Ziemniaka. W kalendarzu imprez Gminnego Ośrodka Kultury w Bełżcu.
JASŁO
Gmina wiejska w województwie
podkarpackim w powiecie jasielskim
Powierzchnia
ponad 93 km2
Liczba mieszkańców gminy: 16462 osób
(stan na dzień 31.12.2011 r.)
Siedziba gminy
Jasło
Miejscowości gminy: Bierówka, Brzyście, Chrząstówka, Gorajowice,
Jareniówka, Kowalowy, Łaski, Niegłowice, Niepla, Opacie, Osobnica, Sobniów, Szebnie, Trzcinica, Warzyce, Wolica, Zimna Woda i Żółków.
Położenie gminy: województwo podkarpackie w powiecie jasielskim,
na terenie Pogórza Ciężkowickiego, Pogórza Strzyżowskiego oraz Dołów
Jasielsko-Sanockich.
Historia
Zarówno Kotlina Jasielska jak i jej obrzeża były dość szybko zasiedlone
przez ludzi. Archeologiczne znaleziska umiejscawiają pobyt człowieka na
tym terenie już w okresie zlodowaceń (datowane na około 30 tysięcy lat
temu, pochodzące z górnego paleolitu).
Miano „Jasiel” po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawiło się w
1185 roku. W następnym wieku osada „Jasiel” miała charakter handlowy ale prawa miejskie otrzymała dopiero w roku 1365. Początkowo Jasło było własnością cysterską. Trzy lata po otrzymaniu praw miejskich
przeszło na własność królewską. Wtedy też zaczęło się bardzo prężnie
rozwijać, czemu sprzyjało położenie na szlaku węgierskim, który prowadził z Bardiowa przez Jasło do Sandomierza, z odgałęzieniem w kierunku
zachodnim do Biecza. W okresie tym ludności miasta utrzymywała sie
przede wszystkim z rzemiosła i handelu. Z Jasła i okolic eksportowano
do miast północnej Słowacji przede wszystkim płótno i sukno, ale równie
sól, ryby, zboże i woły.
W późniejszym okresie — druga połowa XV w. — gospodarka Jasła i
okolicznych miasteczek znacznie podupadła z powodu problemów handlowych związanych z wojnami z lat 1471–1491 i napadów band rozbójników w latach 1443–1483. Bandy te były szczególnie aktywne wzdłuż
ówczesnych szlaków handlowych.Podobnie jak w całej Polsce tak w tych
okolicach wiek XV i połowa XVI były złotym wiekiem dla szlachty polskiej.
W okresie tym znacznie pogorszyła się sytuacja ekonomiczna mieszczan
i chłopów. Królewszczyzny w okolicach Jasła znajdowały się w większości w rękach wielkiego rodu magnackiego Mniszchów. Utrzymywały się
przede wszystkim z uprawy roli, a główną rolę pełniły folwarki. Powstały
duże własności ziemskie (chłopi byli wypędzani ze swoich ziem), które
przynosiły znaczne dochody ich właścicielom — szlachcie. Ziemia stanowiła bardzo dużą wartość.
Kiedy w XVI wieku skuteczną propagandę szerzył zbór z Sieklówki i
jego wędrowni misjonarze, Jasło stało się jednym z głównych ośrodków
kalwinizmu na Podgórzu.
W XVII wieku Jasło nawiedziły dwie epidemie (1652 i 1653 r.) Oprócz
tego wojska Jerzego II Rakoczego w 1657 roku zrabowały Jasło oraz zniszczyły okoliczne miejscowości.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku okręg jasielski przeszedł
pod panowanie austriackie. Osiem lat później Lwów stał się stolicą „Galicji” i siedzibą gubernatora. W tym samym czasie okręg jasielski wszedł
w skład cyrkułu dukielskiego, stanowiącego jedną z 18 nowych jednostek
administracyjnych ówczesnej Galicji. Od 1790 Jasło stało się stolica tegoż
cyrkułu. Ma to bardzo korzystny wpływ na rozwój miasta.
Kolejny gorszy okres dla obwodu jasielskiego przypada na lata 1844/45
kiedy to w północnej części obwodu miały miejsce klęski elementarne,
czyli pomory bydła i owiec. Spowodowało to nasilenie się nędzy chłopów
a w rezultacie doprowadziło do ich buntów. Na czele buntów chłopskich
w 1846 roku stanął Jakub Szela. Chłopi napadali na dwory, dokonywali wielu samosądów, grabili; spowodowało to liczne ofiary śmiertelne.
Miało to miejsce w tym samym czasie kiedy polskie siły demokratyczne
przygotowywały się do wybuchu powstania narodowego i prowadziły
wzmożoną agitacją. Uwłaszczenie chłopów miało być między innymi celem powstania. Administracja austriacka ingerowała i również prowadziła agitację wśród chłopów usiłując przekonać ich, że ich panem i dobro-
czyńcą jest cesarz. Nie udało się jednak uniknąć katastrofalnych skutków
rozruchów — znamy je z historii pod nazwą „rabacji galicyjskiej”.
Bardzo duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego tej części Galicji
miało odkrycie w połowie XIX wieku w okolicach Krosna, Jasła i Gorlic
ropy naftowej. Zlokalizowano i wybudowano rafinerię nafty w końcu lat
1880-tych na przedmieściach Jasła, w Niegłowicach.
Wybuch I Wojny Światowej przystopował dynamiczny rozwój miasta i
powiatu. W wyniku działań wojennych miasto zbytnio nie ucierpiało pomimo tego, że w pierwszym roku wojny aż pięciokrotnie przechodziło z
rąk do rąk. Świadectwem zaciętych walk w tym okresie są liczne cmentarze wojenne z lat 1914/15, z czego ponad 50 znajduje się na terenie
powiatu jasielskiego.
Nowy, trudny okres w dziejach miasta i regionu był spowodowany wybuchem II Wojny Światowej. Pierwsze śmiertelne ofiary niemieckich ataków lotniczych były w Niegłowicach i Moderówce koło Jasła już w pierwszym dniu wojny. 8 września wkroczyły do Jasła wojska niemieckie. Całą
gospodarkę miasta i regionu ukierunkowano na potrzeby okupanta już
od pierwszych dni okupacji. Koło Jasła, w Szebniach, powstał w 1941 roku
obóz jeniecki, tzw. „Frontstalag-Szebnie”. Na początku przebywali tam
głównie jeńcy rosyjscy, później również Polacy i Żydzi. Zmarło tam około
7.000 jeńców rosyjskich, głównie z powodu głodu i ciężkiej pracy. Obóz
ten pełnił w latach 1942–1944 funkcję obozu pracy. Mieszkańcy Jasła
szczególnie makabrycznie wspominają z okresu okupacji areszt śledczy
Gestapo oraz miejscowe więzienie. Więźniowie byli w barbarzyński sposób maltretowani i bici. Wielu z nich zostało zamordowanych w zbiorowych egzekucjach, które Gestapo i inne formacje niemieckie przeprowadzało między innymi w lesie warzyckim i Sieklówce.
Cenne obiekty historyczne
KOŚCIOŁY
W gminie Jasło jest wiele zabytkowych miejsc wartych zwiedzenia, do
najcenniejszych należą zabytki sztuki sakralnej.
W Trzcinicy — gotycki, drewniany kościół z XV wieku pod wezwaniem
św. Doroty położony jest w centrum wsi. Zachowała sie w nim XVI wieczna polichromia oraz wyposażenie wnętrza.
W Szebniach — drewniany kościół modrzewiowy z 1605 r. pod wezwaniem św. Marcina, przebudowany w XVIII i XIX wieku kiedy to dobudowano wieżę i przybudówki. Kościół posiada bogate, borokowe wyposażenie wnętrza z XVII w, zabytkowe polichromie; na szczególną uwagę
zasługuje rokokowy ołtarz główny.
W Warzycach — murowany kościół w stylu neoromańskim pod wezwaniem św. Wawrzyńca, jednonawowy z 1906 r., projektowany przez
Adolfa Kuhna.
W Osobnicy — neogotycki kościół z 1906r., projektowany przez arch.
T. Talowskiego. Charakteryzują się wysoką, strzelistą wieżą wysoką na
42 m. We wnętrzu na uwagę zasługuje ołtarz główny p. w. św. StanisławaBiskupa i boczny Matki Boskiej.
wane jest „Karpackim Biskupinem”. Również Niepla może pochwalić się
osadnictwem pochodzącym sprzed 3500 lat p.n.e. oraz pozostałościami
po Słowianach z VII-IX i IX-XIII w..
Gliniane figurki zwierząt z epoki brązu / Siekierka i czekan z bronzu
Kościół w Osobnicy zimową porą / Kościół pw. Św. Marcina w Szebniach
Do dziś zachowały się również dwory w Szebniach i Trzcinicy oraz
parki przydworskie w Szebniach, Trzcinicy i Zimnej Wodzie.
Jasło prehistoryczne
Okolice Jasła zamieszkane były przez człowieka od bardzo odległych
pradziejów. Dowodzą tego liczne odkrycia archeologiczne. Najstarsze
ślady bytowania człowieka pochodzą ze schyłkowego okresu plejstocenu
(12000lat p.n.e.) i holocenu (8000 lat p.n.e.). Z okresu neolitu (4000 – 2000
lat p.n.e.) spotykane są już wyroby z margli, rogowców i obsydianów.
Są to grociki strzał, ostrza włóczni, toporki i wyroby ceramiczne. Z
okresu ok. 3000 lat p.n.e pochodzą mogiły kurhanowe, odkryte i przebadane w Bierówce, Krajowicach, Lubli. Prawie w każdej miejscowości
odkryto stanowiska archeologiczne z epoki brązu i żelaza. Liczne są ślady
działalności człowieka w tzw. okresie rzymskim I-IV wiek n.e. Z tego czasu
odkryto przedmioty metalowe, ceramikę tzw. siwą i monety rzymskie.
Istnienia ludnego osadnictwa słowiańskiego w VI-IX wieku n.e. dowodzą
liczne osady otwarte i miejsca po grodach wczesnośredniowiecznych.
Szczególnie imponujące są wyniki badań na grodzisku Wały w
Trzcinicy. Znalezione tu kilkaset tysięcy eksponatów świadczy o istnieniu osadnictwa od czasów paeolitu przez neolit, bogato reprezentowaną
kulturę otomańską (wczesna epoka brązu) do średniowiecza (XIII w.) Jest
to najstarsza osada obronna, najbogatsza i największa z dotąd znanych
siedlisk ludności grupy pleszewskiej w Polsce.
Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzono tutaj jeszcze przed
I Wojną Światową. W 1957 roku grodzisko badała sondażowo Karpacka
Ekspedycja Archeologiczna. Prace badawcze ostatnich lat dały rewelacyjne rezultaty, a miejsce to nabrało rangi europejskiej i dużego znaczenia
dla poznania początków epoki brązu w tej części Europy. Miejsce to nazy-
Karpacka Troja – chluba gminy.
Nad doliną rzeki Ropy w Trzcinicy znajduje się unikatowy skansen –
Karpacka Troja.
W Trzcinicy na obszarze zwanym „Wałami Królewskimi” na skutek
prowadzonych badań archeologicznych odkryto jedną z pierwszych na
terenie Polski bardzo dobrze ufortyfikowaną osadę z epoki brązu, która
powstała przeszło 4000 lat temu. W okresie 1650 – 1350 p.n.e. żyła tu
zakarpacka ludność kultury Otomani-Füzesabony o bardzo wysokim poziomie cywilizacyjnym a w późniejszym okresie, w latach 770-1030 roku
n.e., znajdowała się tutaj osada Słowian, którzy wznieśli w tym miejscu
gród zajmujący powierzchnię prawie 3,5 ha.
Skansen jest połączeniem tradycyjnej formy ośrodka etnograficznego
z nowoczesną placówka muzealną. Są tu zrekonstruowane wały obronne, bramy grodu i chaty, a w pawilonie wystawowym z salą ekspozycyjną
można obejrzeć mnóstwo eksponatów (pozyskanych w czasie prac archeologicznych), na które składają się m.in.: naczynia, wyroby z ceramiki,
krzemienia i kamienia, kości i rogu, a także brązu i żelaza; wiele z nich jest
zabytkami unikatowymi, uznawanymi za wspaniałe dzieła dawnej sztuki i
rzemiosła. Na terenie skansenu znajduje się również sala konferencyjna
a także multimedialna sala edukacyjna dla młodzieży i „Salka Małego Odkrywcy” dla przedszkolaków.
Systematycznie odbywają się tutaj różnego rodzaju imprezy prezentujące sposoby życia zależne od danego okresu w dziejach osady. Rekonstruowane w formie pokazów są również bogate w starcia zbrojne fazy
życia osady. Uczestnicząc w tych wydarzeniach można rozwinąć swoją
wiedzę z zakresu historii.
Historia w mogiłach zaklęta
Dokumentami historii XX wieku są położone w Bierówce, Osobnicy,
Trzcinicy i Warzycach cmentarze z kwaterami z czasów I Wojny Światowej.
Bolesną pamiątką po okupacji hitlerowskiej są mogiły rozstrzelanych w
Lasach Warzyckich i tzw. Dołach Bierowskich, gdzie znajdują się masowe
groby jeńców rosyjskich, którzy przebywali w założonym przez Niemców
obozie jenieckim, a potem koncentracyjnym w Szebniach.
Ziemia Jasielska jak mało który region kraju przesiąknięta była krwią
żołnierzy obu wojen światowych, najbardziej tragicznych okresów XX
wieku.
Z okresu I Wojny Światowej pozostało na terenie gminy Jasło pięć
cmentarzy: Bierówka, Warzyce, Trzcinica i Osobnica — 2 cmentarze.
1. Bierówka — Cmentarz wojenny Nr 20
Cmentarz według projektu porucznika Johanna Jäger w kształcie koła
otoczony murem z kamienia łamanego, usytuowany na porośniętym
drzewami wzgórzu. Na środku obelisk z kamienia ciosanego. Cmentarz
to 62 mogiły pojedyncze i 5 masowych. Pochowani tutaj są żołnierze armii pruskiej (niemieckiej) oraz armii rosyjskiej. Łącznie 155 poległych.
2. Warzyce – cmentarz wojenny Nr 21
Cmentarz gromadzi szczątki 55 pochowanych żołnierzy różnych narodowości – 9 z armii austro-węgierskiej, 25 z armii pruskiej (niemieckiej)
oraz 21 z armii rosyjskiej, którzy zginęli w czasie bitwy zwanej Pod Gorlicami. Cmentarz zaprojektował porucznik Johann Jäger. Charakteryzuje
się niezwykle oryginalnymi drewnianymi nagrobkami.
3. Trzcinica – mogiła masowa z I Wojny Światowej Nr 25
Cmentarz stanowi kwatera z 3 masowymi grobami, w których pochowano 97 nieznanych żołnierzy różnych narodowości – 17 z armii austro
-węgierskiej, 6 z armii pruskiej (niemieckiej) oraz 74 z armii rosyjskiej.
Cmentarz zaprojektował porucznik Johann Jäger.
4. Osobnica – cmentarz wojenny Nr 16
Cmentarz na którym pochowane są szczątki 348 żołnierzy armii pruskiej i rosyjskiej, którzy zginęli w dniu 05.05.1915 w bitwie rozegranej
w okolicach Osobnicy. Charakterystycznym elementem cmentarza jest
ściana pomnikowa z głowa Chrystusa.
5. Osobnica – cmentarz wojenny Nr 17
Znajduje się tu 7 grobów pojedynczych i 11 masowych mogił. Mogiły
umiejscowione są za istniejąca do dziś kapliczką. Cmentarz mieści około 100 poległych różnych narodowości, przynależnych do wszystkich 3
stron wojny. Obecnie pozostają jedynie szczątkowe elementy betonowych nagrobków z żeliwnymi krzyżami.
II Wojna Światowa
1. Warzyce – cmentarz ofiar terroru hitlerowskiego w latach 1940-1944
Cmentarz zlokalizowany w Lesie Warzyckim obok drogi Warzyce –
Bierówka. Liczba pochowanych w 32 grobach zbiorowych liczona jest na
około 5 tys. osób.
2. Bierówka – cmentarz zmarłych i pomordowanych jeńców armii radzieckiej „Doły Bierowskie” w latach 1940 – 1942.
Liczba ofiar około 4 tys. osób – 7 mogił zbiorowych oraz 4 mogiły
indywidualne. Pochowane są również ofiary obozu jenieckiego w Szebniach – są to żołnierze radzieccy różnych narodowości. Tylko 33 osoby
zidentyfikowane.
Cmentarz jeńców radzieckich z okresu II Wojny Światowej w Bierówce
W Szebniach, w miejscu gdzie obecnie znajduje się miejscowy Zespół
Szkół w czasie II Wojny Światowej zlokalizowany był niemiecki obóz zagłady zarówno dla ludności żydowskiej jak i jeńców radzieckich pojmanych do niewoli. Dziś fakt ten udokumentuję istniejący cokół na zdjęciu
poniżej:
Walory przyrodnicze
Gmina Jasło od południa graniczy z gminą Dębowiec i Tarnowiec, od
północy z gminami Brzyska i Kołaczyce, a także z gminą Frysztak (powiat
strzyżowski), od zachodu z gminami Skołyszyn i Lipinki, a od wschodu z
gminami Jedlicze i Wojaszówka (powiat krośnieński).
Ropa naftowa i gaz ziemny stanowią największe bogactwo naturalne
tych terenów. W południowo-zachodniej części gminy, w okolicach Osobnicy znajdują się dziś największe kopalnie ropy naftowej. Obok ropy naftowej i gazu ziemnego w rejonie tym występują również surowce skalne
oraz glinki bitumiczne. Nie brakuje też wód mineralnych.
Trzy, główne rzeki przepływają przez tereny gminy: Wisłoka, Ropa i
Jasiołka. Jest również sporo mniejszych, jak na przykład płynąca przez
Osobnicę Bednarka i Młynówka przez Trzcinicę.
Zarówno Jasło, jak i gmina położone są na terenie tzw. Dołów Jasielsko-Sanockich. Stanowią one śródgórską rozległą kotlinę, która rozdziela
piętrzące się na południu Karpaty, na tym odcinku Beskidu Niskiego, od
ciągnącego się na północy Pogórza Ciężkowicko-Strzyżowskiego.
Na północnych obrzeżach gminy znajdują się niewysokie pasma
górskie. Uwagę zwraca góra Liwocz (582 m). Na wschód od Wisłoki, na
pograniczu gminy, znajduje się lesisty masyw południowo-zachodnich
wzniesień Pogórza Strzyżowskiego, zwany Wzgórzami Warzyckimi, z kulminacją Babiej Góry (387 m).
Na obszarze gminy Jasło nie ma dużych kompleksów leśnych. Lasy
grądowe, które kiedyś porastały Doły Jasielsko-Sanockie zostały już dawno wyniszczone. To co zostało po nich to jedynie nieduże lasy i zagajniki. Największym kompleksem leśnym jest pogórzański masyw Wzgórz
Warzyckich.
Coraz liczniejsze winnice, które zlokalizowane są na terenie gminy
(głównie w Trzcinicy i Jareniówce) stają się jej chlubą. Stają się one nową
szansą rozwoju w rolniczej gminie Jasło.
Spacerowy szlak turystyczny
Spacerowy szlak turystyczny Przybówka – Krajowice – Trzcinica –
Skołyszyn – Święcany liczy 55 km długości i przebiega przez wyjątkowo
atrakcyjne, fragmenty Pogórza Strzyżowskiego i Ciężkowickiego.
Przechodzi wierzchowiną Garbu Warzyc (ostatniego od południa
garbu Pogórza Strzyżowskiego), w poprzek przecina dolinę Wisłoki,
wspina się na najbardziej wysunięte na południowy wschód garby
Pogórza Ciężkowickiego, wznoszące się nad Kotliną Jasielską i
Obniżeniem Gorlickim, schodząc w Trzcinicy oraz pomiędzy Sławęcinem
i Skołyszynem w dolinę Ropy, by znowu wspiąć się na wysoczyznę.
Głębokie jary i dolinki niewielkich potoków rozcinają często pasma
Pogórza. Najwyższe wzniesienia dochodzą do 388 m n.p.m. Pogórza te
odgraniczają od siebie wielkie doliny Wisłoka i Wisłoki.
Ogromne przestrzenie Pogórzy i Beskidów są doskonale widoczne z
trasy szlaku. Można podziwiać stąd całą Kotlinę Krośnieńską, z przylegającymi pasmami Pogórzy, doliną Wisłoka i Krosnem. Jest widoczny Beskid
Niski z górą Cergową 716 m n.p.m. i Magurą Wątkowską 829 m n.p.m.,
ogromne połacie Pogórza Strzyżowskiego z górą Chełm 528 m n.p.m. i
przełomem Wisłoka pod Frysztakiem, garby nad Ropczycami i Dębicą.
Widać też Kotlinę Jasielską z Jasłem i Obniżenie Gorlickie jak również rozległe obszary Pogórza Ciężkowickiego z górą Liwocz 562 m n.p.m. Czasami, z kilku miejsc, można również zobaczyć Tatry.
Idąc szlakiem można zobaczyć: prahistoryczne osady, mogiły-kurchany, grodziska, cmentarze wojenne, zabytkowe kościoły, dwory i miejsca
pamięci. Na szlaku umieszczone są tabliczki informacyjne przy wszystkich obiektach zabytkowych a w każdej miejscowości z historią danej
miejscowości.
Pamiątkowy cokół w Szebniach / Winnica „Jasiel” w Jareniówce
Imprezy cykliczne
1. Międzynarodowy Festiwal Folkloru Karpat „Trzcinica 20xx” – lipiec.
2. Najładniejszy ogród w gminie Jasło z bezpiecznym obejściem.
3. Karpacki Festiwal Archeologiczny Dwa Oblicza w Skansenie Archeologicznym Karpacka Troja w Trzcinicy – sierpień.
Najbliższy Punkt Informacji Turystycznej PTTK w Jaśle , ul. Floriańska
15, tel. 134463340.
O przewodników turystycznych należy pytać w punkcie informacji
turystycznej.
Na terenie „Karpackiej Troi” pracują przewodnicy obiektowi.
GMINA SPICZYN
Gmina wiejska w województwie lubelskim,
powiecie łęczyńskim.
Powierzchnia
8309 ha
Liczba mieszkańców
5299 osób
Miejscowości gminy
Charlęż, Jawidz, Zawieprzyce,
Kolonia Zawieprzycka, Nowy Radzic, Nowa Wólka, Januszówka,
Stoczek, Ziółków, Stawek, Ludwików, Kijany, Spiczyn.
Położenie gminy: wschodnia część Polski w odległości 25 km od stolicy województwa – Lublina w kierunku północno-wschodnim i 60 km od
granicy Polski z Ukrainą.
Spiczyn
Jest to wieś położona na Wysoczyźnie Lubartowskiej, w województwie
lubelskim, w powiecie łęczyńskim, w gminie Spiczyn, nad rzeką Bystrzycą
(dopływ Wieprza). Ostatnio przeprowadzone wykopaliska potwierdziły
istnienie tutaj osady już w czasach rzymskich. Z VII w. pochodzą kurchany
całopalne. Spiczyn już w XIV w. był własnością szlachecką, podobnie jak
Kijany i Zawieprzyce. Pierwsza wzmianka o Spiczynie pochodzi z 1381 r.,
kiedy właścicielem miejscowości był Hieronim Spiczyński. Opracowania
naukowe podają, że w XV wieku w Spiczynie był zamek strzegący przeprawy na Bystrzycy, młyn wodny oraz karczma. Prowadziła tędy droga
królewska na Ruś i Litwę z przeprawą przez Bystrzycę. Wieś w XVI w. wy-
stępująca jako Syczyn wchodziła w skład dóbr łęczyńskich odziedziczonych około r 1662 przez Annę Noskowską. Od XIX w. do II Wojny Światowej dwór w Spiczynie należał do rodziny Ostrowskich.
Spośród zabytków Spiczyna należy wymienić:
- kapliczkę Najświętszej Marii Panny, domkową, drewnianą, zbudowaną ok. 1850 roku;
- kapliczkę św. Floriana, wymurowaną na przełomie XVIII i XIX wieku;
- mogiłę z prochami dwóch uczestników powstania styczniowego z
oddziału Michała Heidenreicha, pseud. „Kruk”.
Kijany
Początki osadnictwa w tej miejscowości toną w mroku dziejów. Archeolodzy znaleźli tu wczesnośredniowieczne cmentarzysko całopalne i
szkieletowe.
Są dwie wersje pochodzenia nazwy wsi Kijany. Pierwsza wiąże fakt
powstania nazwy miejscowości z jeńcami osadzonymi przez Bolesława
Chrobrego podczas powrotu z wyprawy na Kijów w 1018 roku, druga
mówi o przepędzeniu kijami najeźdźców tatarskich. Od połowy XVI wieku
Kijany należały do rozległych dóbr Firlejów.
Na początku XVII wieku ówczesny właściciel Kijan Piotr Czerny zbudował kościół drewniany, w którym została ustanowiona parafia p. w. św.
Anny. Jedną z najciekawszych historii dotyczących kościoła jest związana z postacią Atanazego Miączyńskiego (podskarbi nadworny koronny,
wojewoda wołyński, „hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego”, wielokrotny poseł na sejm, wielki posiadacz ziemski majątek liczył 426 wiosek
i 22 miasta). Udając się na bitwę pod wodza króla Jana III Sobieskiego z
odsieczą Wiedniowi przeciw Turkom, A. Miączyński złożył votum przed
cudownym obrazem M. B. Kijańskiej, że gdy szczęśliwie powróci, postawi
w Kijanach murowany kościół i obraz Matki Bożej umieści w wielkim ołtarzu”. Będąc w Kijanach warto zobaczyć obraz słynący łaskami.
W trakcie powrotu z wiktorii wiedeńskiej Jan III Sobieski złożył przed
nim śluby wdzięczności za udaną bitwę. Dzięki inicjatywie Atanazego
Miączyńskiego kościół przebudowano na murowany. Budowę świątyni
w stylu barokowym ukończono dopiero w 1723 roku. Kościół parafialny
jest założony na planie krzyża łacińskiego, jednonawowy, z kryptą pod
prezbiterium. Bogate wnętrze rokokowe z końca XVIII w. i bogato wyposażona zakrystia. Obok kościoła — dzwonnica z XX w. i plebania z 1904 r.
We wnętrzu kościoła jest wmurowana tablica pamiątkowa poświęcona Zdzisławowi Brońskiemu ps. „Uskok” i jego oddziałowi. „Uskok” był
niewątpliwym bohaterem ostatnich lat niemieckiej okupacji i czasów powojennych. Podczas akcji „Burza” Zdzisław Broński wraz ze swoim oddziałem walczył u boku Wołyńskiej 27 Dywizji Piechoty AK, a po wkroczeniu Armii Czerwonej przeszedł do działań dywersyjnych skierowanych
przeciw władzom komunistycznym. Po ogłoszeniu amnestii rozwiązał
oddział, a z najbliższymi podwładnymi ukrywał się w bunkrze pod stodo-
łą we wsi Dąbrówka (obecnie Nowogród). Zdradzony przez towarzysza
broni, zginął popełniając samobójstwo 21 maja 1949 roku, nie chcąc oddać się żywym w ręce funkcjonariuszy UB.
Kościół p.w. św. Anny w Kijanach / MB Kijańska
Cmentarz parafialny z nagrobkami z XIX w. Wśród nich grób rodziny
Skłodowskich w kształcie cokołu zwężającego się ku górze. Jest w nim
pochowany m.in. dyrektor gimnazium lubelskiego Józef Skłodowski, dziadek Marii Skłodowskiej-Curie. Znajduje się tu także symboliczny pomnik
z 1990 roku ku czci przywódcy podziemia antykomunistycznego Zdzisława Brońskiego.
Interesujący jest również neoresanensowy pałac z XIX wieku. W XVII
wieku w Kijanach istniał wielki zamek obronny strzegący przeprawy przez
Wieprz. W 1879 roku właścicielem miejscowości został Sonnenberg, który na murach zrujnowanego zamku zbudował pałac (projektant Apoloniusz Nieniewski). W arkadowo-filarowym portyku ustawiono posągi bogini Ateny i Demeter. Pałac otacza park dworski oraz aleja składająca się
z 27 lip prowadząca do pałacu.
Na cały zespół pałacowo-parkowy składają się: oficyna przypałacowa,
dwa czworaki, stajnia (obecnie szkoła), obora, suszarnia (obecnie magazyn), dawna piekarnia, młyn, szkoła rolnicza z parkiem, dawna cukrownia (z 1853 r.) spalona częściowo w 1901 r. po której pozostały dwa budynki: siedziba zarządu cukrowni (tzw. budynek F) oraz obecny ośrodek
zdrowia, gdzie mieścił się magazyn cukru.
W 1914 roku Lubelskie Towarzystwo Rolnicze pozyskało część dóbr
ziemskich wraz z pałacem i utworzyło szkołę rolniczo-ogrodniczą dla
miejscowej ludności. Z racji istnienia tej szkoły w okresie międzywojennym Kijany wyróżniały się pod względem oświaty i kultury. Taki stan trwa
do dnia dzisiejszego.
Zawieprzyce
Pierwsze zapiski o Zawieprzycach pochodzą z 1390 roku. Następne
wzmianki odnoszą się do 1545 roku mówią o zamku obronnym bro-
niącym dostępu do brodu na rzece Wieprz. Przez cały ten okres majątek był własnością rodu Zawieprzskich herbu Janina. Na przełomie XVII i
XVIII wieku właścicielem zamku była rodzina Miączyńskich, której najbardziej znany przedstawiciel Atanazy Miączyński po powrocie z odsieczy
wiedeńskiej wybudował rezydencję zamkową, kaplicę, lamus i kolumnę
uwieńczoną krzyżem. Pracami budowlanymi kierował słynny na owe
czasy architekt epoki baroku Tylman z Gameren, pracujący często dla
Jana III Sobieskiego. Król bywał tu często na przyjacielskich spotkaniach,
okraszonych miodem pitnym. W trakcie jednego z nich posadził w parku
zamkowym lipę. Lipa została powalona piorunem w 1977 roku, ale w jej
miejscu dziś rośnie córka lipy Jana III Sobieskiego, wyhodowana z bocznego konara historycznego drzewa.
W 1748 roku pałac został uszkodzony a następnie odbudowany. W
1818 roku właścicielami majątku została rodzina Ostrowskich. Otoczyli
rezydencję murem z arkadami i bramą wjazdową i wybudowali klasycystyczną oranżerię.
Barokowy pałac nie przetrwał do naszych czasów. Spłonął w 1838
roku. Pozostały z niego jedynie ruiny. Jednak w otoczeniu zachowały się
brama wjazdowa, lamus (budynek gospodarczy), zamkowa kaplica p.w.
św. Antoniego oraz obelisk na wzgórzu pałacowym. W lamusie znajduje
się ekspozycja historyczna oraz siedziba Chorągwi Zamku w Zawieprzycach Atanazego Miączyńskiego herbu Suchekomnaty.
Brama wjazdowa / Obelisk (XVII wiek)
W pewnym oddaleniu od całego zespołu, za parkiem znajdują się ruiny klasycystycznej oranżerii, powstałej w XVIII wieku.
W sąsiedztwie ruin pałacu zachowała się oficyna z XVIII wieku (obecnie szkoła), w której m.in. mieszkał dzierżawca Ksawery Skłodowski brat
dziadka wielkiej polskiej uczonej – Marii Skłodowskiej. Prowadził on
hodowlę rasowych koni, stąd też Maria Skłodowska w latach swej młodości bywała w Zawieprzycach spędzając wolny czas na przejażdżkach
konnych.
Wśród innych zabytków Zawieprzyc należy wymienić cmentarz wojenny z I wojny światowej, oraz kaplicę z figurą św. Jana Nepomucena.
Kaplica św. Antoniego Padewskiego / Resztki oranżerii / Oficyna z XVIII wieku
Inne ciekawostki i zabytki historyczne gminy
Charlęź
– kapliczka przydrożna, cmentarz wojenny austriacko-niemiecko-rosyjski z lat 1915-1918 - miejsce spoczynku ok. 370 żołnierzy.
Jawidz
– murowany kościół w Jawidzu pw. MB Nieustającej Pomocy, wybudowany we wczesnych latach 80-tych jako filia parafii Bystrzyca, dwie kapliczki przydrożne;
- zespół folwarczny, na który składają się: gorzelnia, magazyn spirytusu przy gorzelni, rządcówka (obecnie szkoła), dwa czworaki, stajnia, obora (magazyn), dawna kuźnia;
- pozostałości po planowanej fabryce broni i amunicji.
Stoczek
– niewielka parafia Kościoła Katolickiego Mariawitów pod wezwaniem
Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, kaplica przydrożna.
Ludwików
– zespół folwarczny na który składają się oficyna podworska/rządówka z około 1850 r., czworaki z 1910 r. i z 1932 r., dwie obory oraz brama
wjazdowa do dawnego folwarku.
Walory przyrodnicze
Gmina Spiczyn leży w zlewni dwóch rzek Bystrzycy i Wieprza; ich doliny zostały zakwalifikowane jako korytarze ekologiczne o randze krajowej. Nadwieprzański Park Krajobrazowy obejmujący dolinę Wieprza,
którego powierzchnia na terenie gminy wynosi 6,65 km2, co stanowi
8% powierzchni gminy i jest bardzo atrakcyjnym terenem dla turystów.
Park krajobrazowy na terenie gminy obejmuje fragment doliny Wieprza
znanej jako Łęczyński Przełom Wieprza. Poza występowaniem w strefie
głównej parków krajobrazowych gmina Spiczyn znajduje się w otulinach
Nadwieprzańskiego i Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego. Stanowią
one strefę ochronną dla parków krajobrazowych. Gmina Spiczyn posiada
również 3 pomniki przyrody.
POWIAT STRZYŻOWSKI
Stolica powiatu
Powierzchnia
Liczba mieszkańców
Położenie
STRZYŻÓW
503,36 km2
61897 osób
zachodnia część
województwa
podkarpackiego.
Utworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Gęstość
zaludnienia 123,06 osób/km².
Historia
Do XV w. powiat strzyżowski znajdował się na południowo-wschodnich
granicach Polski, granicząc z Rusią. Po zajęciu Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego granica odsunęła się na znaczną odległość, na wschód.
Wydarzenia te miały bardzo dobry wpływ na te okolice — wcześniej leżały w niebezpiecznej strefie przygranicznej, a stały się obszarem leżącym
wewnątrz kraju, który dość szybko zaczął się rozwijać. Od XII w. rejon ten
należał do księstwa (później do województwa) sandomierskiego, w jego
zaś granicach do kasztelanii wiślickiej a później powiatu pilzneńskiego.
Oprócz wsi na ziemiach dzisiejszego powiatu strzyżowskiego powstawały również miasteczka, takie jak: Czudec, Frysztak, Niebylec czy też
Strzyżów, który po raz pierwszy w przekazie pisemnym pojawił się w 1279
roku. Dokładna data powstania Strzyżowa nie jest znana. Wiadomo, że
prawa miejskie uzyskał pod koniec XIV wieku. O miejscowości Czudec po
raz pierwszy czytamy w dokumencie z 1282 roku, natomiast prawa miejskie uzyskał w 1427 roku. Frysztak — dokument z 1366 roku, czytamy już
o nim jako o mieście, sama osada z pewnością powstała dużo wcześniej.
Niebylec jako najmłodsze miasto dzisiejszego powiatu strzyżowskiego —
prawa miejskie uzyskał w roku 1509.
Rozwój Strzyżowa i okolicznych ziem nastąpił w XV i XVI w. Związane
to było z rozwojem rzemiosł, przede wszystkim tkactwa — powstały mocne cechy sukienników i foluszników.
Jak większość regionów, tak i ziemia strzyżowska miewała gorsze chwile w swojej historii najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w okresie
XVII — wiecznych wojen kiedy to w 1657 roku wojska siedmiogrodzkie
zniszczyły Strzyżów. W następnym, XVIII wieku zarówno Strzyżów jak i
okoliczne miasteczka upadły. Ziemia strzyżowska była pod panowaniem
Austrii od 1772 roku (I rozbiór Polski). W skład cyrkułu dukielskiego weszła w 1782 r., później od roku 1790 — jasielskiego. Reforma administracyjna z 1853 r. przyniosła rozpad ziemi strzyżowskiej — Strzyżów, Czudec
i Niebylec weszły w skład powiatu rzeszowskiego, a Frysztak i Wiśniowa
do powiatu jasielskiego.
Wybudowanie linii kolejowej Rzeszów — Jasło a także długotrwałe
starania społeczności strzyżowskiej spowodowały utworzenie Powiatu
w Strzyżowie w 1896 roku. Organem Powiatu było Cesarsko-Królewskie
Starostwo w Strzyżowie, zajmowało ono budynek w którym obecnie mieści się policja.
Powiat Strzyżowski obejmował wtedy okręgi sądowe: Strzyżów (wcześniej należał do powiatu rzeszowskiego) i Frysztak (należący do tej pory
do powiatu jasielskiego). Istniało też 65 gmin jednostkowych (64 wiejskie i l miejska): Baryczka, Blizianka, Bonarówka, Brzeżanka, Czudec, Dobrzechów, Gbiska, Glinik Charzewski, Godowa, Grodzisko, Gwoździanka,
Gwożnica Dolna, Gwoźnica Górna, Jawornik Niebylecki, Konieczkowa,
Lutcza, Łętownia, Małówka, Niebylec, Nowa Wieś Czudecka, Połomyja,
Przedmieście Czudeckie, Pstrągowa, Strzyżów, Tropie, Wysoka, Wyżne, Zaborów, Żarnowa, Żyznów, Cieszyna, Frysztak, Glinik Dolny, Glinik
Górny, Glinik Średni, Gogołów, Huta Gogołowska, Jaszczurowa, Jazowa,
Kalembina, Kobyle, Kożuchów, Kozłówek, Luba, Łęki, Markuszowa, Niewodna, Oparówka, Pietrusza Wola, Przybówka, Pstrągówka, Pułanki,
Różanka, Stępina, Szufnarowa Tułkowice, Twierdza, Widacz, Wiśniowa,
Zawadka.
W okresie tym powiat, szczególnie na wsi zamieszkiwali przeważnie
Polacy.
W miejscowościach Blizianka, Gwoździanka, Bonarówka oraz Oparówka część mieszkańców stanowiła ludność pochodzenia łemkowskiego natomiast w miasteczkach, a przede wszystkim we Frysztaku, przeważającym społeczeństwem byli Żydzi, których w 1934 r. było1146 na 1483
mieszkańców. W całym powiecie mieszkało w 1910 roku 58549 osób z
czego w mieście Strzyżów w 1912 roku żyło 2237 mieszkańców.
Na początku XX w. powiat strzyżowski żył przede wszystkim z rolnictwa, na które składały się przeważnie malutkie gospodarstwa, wieś była
przeludniona. Przemysł był bardzo słabo rozwinięty. W całym powiecie istniało tylko 19 zakładów, które zatrudniały 268 robotników (1910
rok) — największym była cegielnia w Dobrzechowie założona przez Romana Michałowskiego w 1870 r. Prosperował natomiast handel, który w
przeważającej części, znajdował się rękach Żydów oraz rzemiosło.
Po odzyskaniu niepodległości powiat strzyżowski znalazł się w granicach województwa lwowskiego. W 1932 r. powiat zlikwidowano, obszar
rozdzielono pomiędzy dwa powiaty: rzeszowski i krośnieński.
W okresie II Wojny Światowej od września 1939 r. do sierpnia 1944 r.
Strzyżów był pod okupacją niemiecką. W tym czasie mnóstwo mieszkańców Strzyżowa i okolic zginęło w masowych egzekucjach, wywożeni byli
na roboty lub osadzani w obozach koncentracyjnych. Wszystkich Żydów
z tych okolic Niemcy wywieźli do obozu w Bełżcu w 1942 r. W okolicach
tych działały oddziały partyzanckie AK i BCh — uczestniczyły w wyzwoleniu Strzyżowa w czasie akcji „Burza”. W roku 1944 Strzyżów i okręg strzyżowski wszedł w skład nowoutworzonego województwa rzeszowskiego.
Zakończenie wojny i powstanie powiatu (w 1954 r.) znacznie przyczyniły się do rozwoju Strzyżowa i okolic. Powstało tu kilka dużych zakładów
przemysłowych, wiele nowych szkół, bibliotek, domów kultury, ośrodków
zdrowia oraz szpital.
Powiat strzyżowski ponownie został zlikwidowany w 1975 r. Obszar
byłego powiatu wszedł w skład okrojonego województwa rzeszowskiego.
Kiedy w 1990 roku przywrócono samorząd na szczeblu gminy polepszyła
się infrastruktura Strzyżowa i okolicznych gmin — większości miejscowości skanalizowano i doprowadzono do nich gaz. Powstało również dużo
małych, prywatnych firm przemysłowych, handlowych i usługowych.
W wyniku reformy administracyjnej 1 stycznia 1999 roku Powiat Strzyżowski został przywrócony w historycznych granicach, wszedł również w
skład województwa podkarpackiego.
Zespół tunelu schronowego został zbudowany w latach 1940–1941. W
jego skład wchodziły: tunel schronowy dla pociągu sztabowego, bierne
schrony zaplecza technologicznego, tunel instalacyjny, 1-torowa bocznica kolejowa, drewniany peron pomiędzy tunelem, a stacją kolejową
oraz grobla o nieznanym przeznaczeniu. Z obiektów zachowały się: tunel
schronowy wraz z tunelem instalacyjnym oraz schrony zaplecza technologicznego. Tunel schronowy jest budowlą w całości podziemną na rzucie
wydłużonego prostokąta o łącznej długości 438 m i przekroju kolistym o
średnicy 8,87m. Ściany boczne są betonowe, a w części żelbetowe. Sklepienia zostały wykonane z cegły klinkierowej. W dniach 27–28.08.1941r.,
w związku ze spotkaniem Hitlera z Mussolinim w Stępinie, w tunelu strzyżowskim bazował pociąg sztabowy Hitlera „Ameryka». W 1944 r. tunel
został opanowany przez partyzantów AK.
Pałac Wołkowickich-Konopków w Strzyżowie — wybudowany w stylu neogotyckim końcem XIX w. przez rodzinę Wołkowickich: Hipolita —
powstańca styczniowego z 1863 r. i jego żonę Konstancję ze Skrzyńskich.
Pałac zastąpił wcześniejszy dwór z osiemnastego stulecia, który należał
do Wincentego Skrzyńskiego (jego żoną była siostra Aleksandra Fredry).
Zbudowany w stylu neogotyckim na rzucie prostokąta, piętrowy, z piętrem i poddaszem mieszkalnym. W salach na piętrze zachowały się parkietowe posadzki, natomiast w części południowo-wschodniej parteru
salon ze sztukateriami na suficie oraz murowany kominek z XIX wieku.
Do 1944 r. pałac stanowił kolejno własność Wołkowickich i Konopków.
W latach 1945–1951 mieściło się tutaj Liceum Rolnicze. W 1974 r. pałac
przysposobiono jako Dom Dziecka im. Janusza Korczaka. Pałac otacza
park krajobrazowy, opadający tarasowo ku południu, z alejami, dwoma
stawami i pięknymi starymi drzewami. Spora liczba drzew pochodzi jeszcze z końca XVIII w., natomiast późniejsze nasadzenia są z końca XIX w.,
czyli z okresu budowy pałacu.
GMINA STRZYŻÓW
Tunel schronowy z okresu II wojny światowej w Strzyżowie — wchodził w skład całego kompleksu schronowego Fűhrershauptguarier — Anlage Sűd wzniesionego również w Stępinie-Cieszynie. W odróżnieniu od
pozostałych schronów kolejowych na terenie Polski, schron w Strzyżowie
ma charakter podziemny — został on przekopany pod Żarnowską Górą.
Zespół parkowo-pałacowy Bylickich / Pałac Wołkowickich-Konopków / Tunel schronowy z okresu
Zespół parkowo-pałacowy Bylickich w Żyznowie — wybudowany
na resztkach XVI w. drewnianego dworu, w stylu neoklasycystycznym w
XIX w. przez rodzinę Łempickich. Na przestrzeni lat właścicielami pałacu
byli: Jabłonowscy, Łempiccy, Straszewscy. Ostatnim właścicielem posiadłości był Stanisław Bylicki, który nabył dwór od hrabiego Witolda Łosia.
W skład zespołu wchodzą: pałac, budynek gospodarczy (dawne stajnie),
budynki mieszkalne oraz park założony przed 1877 r. przez właścicielkę
Żyznowa — Marię Straszewską. Do dzisiaj można podziwiać m.in. aleje
kasztanową i lipową oraz dwa dęby mające około 150 lat, sosny kanadyjskie, graby i akacje. Wśród drzew i krzewów widnieją jeszcze tu i ówdzie
kamienne posągi i rzeźby. Do dziś przetrwał też prostokątny staw z wyspą. Od strony parku pałac zdobi piękna kolumnada z korynckimi kapitelami. Całość zespołu otacza potok Bonarówka oraz rzeka Stobnica. Po II
wojnie światowej znajdował się tu szpital przeciwgruźliczy i sanatorium.
Od roku 1950r. do dziś — Państwowy Dom Dziecka. W miejscu stajni wybudowano Dom Ludowy.
Dwór Dydyńskich w Strzyżowie — zbudowany został ok. 1786 r. na
cyplowatym wzniesieniu przy ujściu rzek Stobnicy i Wisłoka, w stylu barokowo- klasycystycznym przez Antoniego Dydyńskiego, w miejscu starszego założenia dworsko- parkowego, po którym pozostał okazały park
rozciągający się po stronie południowej oraz zabudowania gospodarcze
po stronie wschodniej. W 1926 r. dwór gruntownie przebudowano, dostawiając od strony frontowej taras oparty na czterech filarach. Dwór
otoczony jest pozostałościami XVII w. parku. Od początku lat 90-tych XX
w. służył jako siedziba Społecznego Muzeum Regionalnego im. Zygmunta Leśniaka w Strzyżowie. Obecnie mieści się w nim Środowiskowy Dom
Samopomocy
Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i
Bożego Ciała w Strzyżowie — to murowana, gotycka świątynia o długim trójnawowym prezbiterium. Wzniesiona została w II połowie XV w., a
konsekrowana w 1494 r. W roku 1657 wojska Rakoczego II zniszczyły doszczętnie miasto. Ocalał jedynie położony poza obrębem miasta kościół
św. Michała. Odbudowa miasta i kościoła parafialnego dokonana została
przez właściciela miasta Jana Wielopolskiego z Pieskowej Skały, któremu
świątynia zawdzięcza także piękny, drewniany krucyfiks, znajdujący się
obecnie w głównym ołtarzu jako dar papieża Urbana VIII. Konsekracja
odbudowanej świątyni odbyła się w 1678 r. Wnętrze jest trójnawowe,
pseudohalowe, czteroprzęsłowe. Ołtarz główny pochodzi z XVIII w., zaś
ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP, umiejscowiony po prawej stronie
przed prezbiterium, z połowy XVII w. W jego centrum znajduje się bardzo
ważny dla Strzyżowian i objęty kultem obraz Matki Bożej Strzyżowskiej.
Wnętrze kościoła wymalowane zostało w 1897 r. przez Jana Tabińskiego.
Obok kościoła znajduje się posadowiona osobno wieża w stylu gotyckim.
Dolna cześć jest współczesna kościołowi, górna zaś wymurowana została
w XIX w., po wielkim pożarze w 1895 r. Obok wieży stoi Dom Parafialny
oraz plebania z początku XX wieku.
Kościół p. w. św. Stanisława Biskupa w Dobrzechowie — to neogotycka świątynia z elementami romańskimi wybudowana w latach 1888–
1893, według projektu Teodora Talowskiego, jednego z najbardziej uzna-
nych architektów swoich czasów. W miejscu drewnianej XV w. budowli
sakralnej powstał potężny, jednonawowy kościół z transeptem, kaplicami oraz masywną, czworoboczną wieżą zakończoną smukłą wieżyczkę.
Wokół kościoła: starodrzew, neobarokowe ogrodzenie wykonane przez
Józefa Górnickiego, kamienne schody zakończone dwoma kamiennymi
filarami bramnymi, grobowiec Michałowskich oraz cmentarz z XIX w., na
którym znajduje się grób Andrzeja Edwarda Koźmiana, dyplomaty i pamiętnikarza zmarłego w 1864 r. We wnętrzu kościoła na uwagę zasługują m.in.: ołtarz główny z 1907–1908 r. z krzyżem, który można przysłonić obrazem Św. Stanisława bpa krakowskiego, ołtarz z 1899 r. z jedną
z najstarszych kopii Matki Boskiej Częstochowskiej nazywanej „Matką
Bożą Dobrzechowską" otoczony szczególnym kultem, który przysłaniany
jest obrazem Matki Bożej Różańcowej, ambona kamienna z 1895 r. czy
chrzcielnica barokowa z nakrywą z XVIII w. oraz czarą z XVII w.
Kościół p. w. św. Józefa w Wysokiej Strzyżowskiej — wybudowany
został w stylu neogotyckim w latach 1907–1918 wg planów architekta
przemyskiego — Stanisława Majewskiego. Myśl budowy kościoła poddał
ówczesny proboszcz w Dobrzechowie ks. Karol Józef Fischer, który już
jako sufragan przemyski, dokonał konsekracji kościoła 16. 09.1923 r. Jest
to świątynia jednonawowa z transeptem zakończonym oknami witrażowymi półkolistymi. Do środka prowadzi wejście główne przez wieżę, na
której umieszczono tarczę zegarową. W stylu neogotyckim utrzymane
jest również wnętrze kościoła, w którym uwagę zwracają z bogatą dekoracją snycerską.
Zespół klasztorny Sióstr Serafitek w Strzyżowie — stanowią kaplica, klasztor i ogród, w którym stoi odnowiona figura św. Katarzyny, upamiętniająca gotycki, modrzewiowy kościół p. w. św. Katarzyny, który przestał istnieć końcem XVII wieku. Na jego miejscu w 1910 r. wybudowano
ochronkę dla dzieci, a przy niej kaplicę pod wezwaniem św. Katarzyny.
1912 r. do Strzyżowa przybyły Siostry Serafitki, które sprawowały opiekę
nad dziećmi. Obecnie na placówce przebywa 8 sióstr, które m.in. prowadzą przedszkole dla dzieci, katechizują, pomagają ludziom chorym i
troszczą się o wystrój strzyżowskiej Fary.
Cerkiew greckokatolicka p. w. Opieki Matki Bożej w Bonarówce —
wybudowana została w pierwszej połowie XVII wiek jako świątynia trójdzielna, trójkopułowa. W 1841 r. pod kierownictwem cieśli Jana Lisko budynek gruntownie przekształcono, zmieniając go w jednonawową bryłę.
M.in. skrócono sanktuarium i prothesis, korpus nawowy przedłużono i
nakryto stropem deskowym z fasetą, dobudowano zakrystię południową
oraz kruchtę przed portalem północnym nawy. W końcu XIX w. do nawy
dostawiono wieżę kryjącą babiniec. W przedsionku i w nawie podziwiać
można zachwycającą polichromię Pawła Bogdańskiego stworzoną w
roku 1898 oraz prezbiterium zdobione w roku 1932 przez pochodzącego
z Ukrainy Pawła Zaporowskiego. Obecnie cerkiew pełni funkcję kościoła
filialnego parafii rzymskokatolickiej w Żyznowie. Na szczycie wzniesienia
powyżej cerkwi położony jest cmentarz wraz z 38 nagrobkami, z których
najstarszy pochodzi z 1902 roku.
Synagoga w Strzyżowie — zbudowana została w II połowie XVIII w.
na miejscu drewnianej budowli, pełniącej tę samą funkcję. Nowy, murowany obiekt wzniesiony w stylu późnobarokowym pełnił funkcję synagogi, szkoły (cheder) oraz szkółki talmudycznej. Stanowiła również miejsce
obrad kahału (gminy żydowskiej). Wewnątrz, we wschodniej części znajdowała się prostokątna główna sala modlitewna, w zachodniej przedsionek, zaś nad nim babiniec, z którego kobiety śledziły przebieg nabożeństwa. Synagoga czynna była do 1939 r. Później została zdewastowana
i przekształcona przez Niemców na magazyn urządzeń gospodarczych.
Po zakończeniu działań wojennych budynek przeznaczono na magazyn
nawozów sztucznych oraz sklep paliw płynnych. W 1964 r. synagoga została zaadaptowana na potrzeby Miejskiej Biblioteki Publicznej i pełni tą
funkcję do dziś. Z bogatej polichromii zachowały się jedynie fragmenty:
Lewiatan oraz ornament roślinny.
Cmentarz żydowski w Strzyżowie — założony w 1850 r. przy osiedlu
Żarnowska Góra jest najmłodszym i jedynie ocalałym kirkutem z trzech,
funkcjonujących niegdyś w Strzyżowie. Dwie nekropolie zostały całkowicie zniszczone podczas II wojny św., a znajdujące się na nich macewy wykorzystano do wybrukowania rynku strzyżowskiego. Dewastacji uległ też
najmłodszy kirkut, który został na przełomie lat 1980–90 uporządkowany i ogrodzony. Odzyskano też kilkadziesiąt nagrobków, spośród których
najstarsza pochodzi z 1884 r. i upamiętnia mężczyznę o imieniu Icchak.
Wzniesiono również ohel, chroniący grób rabina Altera Horowitza.
Zabytkowy układ urbanistyczny w Strzyżowie — to typowa architektura małego, galicyjskiego miasteczka. W obrębie Rynku usytuowane są
kamieniczki, w większości pożydowskie, przebudowane w II połowie lat
pięćdziesiątych. Jedną z nich jest zbudowana w stylu secesyjnym — kamienica z końca XIX w., zamieszkiwana przez Żyda Izaaka Berglassa (budynek obok PZU). Przy ulicy Rynek 28 znajduje się, pochodzący z 1600
roku, Dom Wójtowski (Kamienica Wójta Głoda), który jest najstarszą budowlą strzyżowskiego rynku. Budynek sąsiaduje z boczną uliczką prowadzącą do XV-wiecznego kościoła Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej i
Bożego Ciała. Przy ul. Rynek 3 znajduje się kamienica Wyżykowskich, w
której niegdyś mieścił się szynk (Restauracja „Podkarpacka"). Kamienica
przy ul. Rynek 2 należała do wybitnego farmakologa Wilhelma Zajączkowskiego, o czym zaświadcza pamiątkowa tablica na budynku.
Z innych obiektów o walorach zabytkowych w Strzyżowie na uwagę
zasługują budynki m.in.: Domu Kultury „Sokół" w Strzyżowie (1910 r.),
dworca kolejowego (1910 r.), Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego
(1912 r.), Sądu (ok. 1920 r.) czy pozostałości zabudowy dawnego browaru
Ignacego Wołkowickiego (obok Lidla).
Cegielnia w Dobrzechowie — założona została w 1870 roku przez Romana Michałowskiego. Początkowo była to ręcznie obsługiwana cegielnia polowa. W 1896 r. hrabia zlecił firmie Keller budowę nowego zakładu
w pełni zmechanizowanego o napędzie parowym. Produkcję poszczególnych asortymentów, wypróbowując urządzenia, zapoczątkowano już w
1902 r. Z czasem do spółki z Michałowskimi dołączył hr. Alfred Potocki z
Łańcuta. Cały czas rozwijano produkcję, a do asortymentu weszły m.in.
dreny, dachówki oraz kafelki. W czasach PRL-u cegielnia przeżywała lata
świetności, rozwijała się produkcja cegieł i innych produktów ceramicznych. Z czasem firma zaczęła chylić się ku upadkowi, by w 1992 r. przestać oficjalnie istnieć.
Kaplica MB Bolesnej jest jedną z najbardziej znanych kapliczek. Wybudowana z czerwonej cegły ok. 1900 r. obok lasu Ratośniówki. Jej fundatorem był strzyżowski malarz Sebastian Gaworek. Wewnątrz kaplicy
znajdują się pochodzące z I poł. XIX w. obrazy: Matki Bożej Różańcowej i
Matki Bożej Szkaplerznej. Na uwagę zasługuje też kilka zabytkowych kapliczek przydrożnych, w tym m.in. kapliczka św. Walentego w Dobrzechowie, która swoim początkiem sięga czasów cysterskich, gdyż została
wybudowana prawdopodobnie w XVII wieku. W środkowej części Dobrzechowa wznosi się także figura św. Floriana, którą ufundował w roku
1770 opat cysterski w Koprzywnicy, Mikołaj bogoria Skotnicki. Z zabytkowych budowli przywołać w tym miejscu trzeba dwie kapliczki w Godowej:
drewnianą w formie krzyża z ok. 1880 r. i cegielnianą z 1909 r. Według
szacunkowych danych na terenie powiatu strzyżowskiego może znajdować się około 400 zabytkowych kapliczek i krzyży przydrożnych budowanych w
Atrakcje przyrodnicze
Czarnorzecko — Strzyżowski Park Krajobrazowy
Utworzony w 1993 r. obejmuje łącznie 25 784 ha, z czego na powiat
strzyżowski przypada 12220 ha (24,28% powierzchni ogólnej powiatu).
Park chroni i udostępnia dla turystyki, wypoczynku i nauki unikalną przyrodę, obejmuje tereny leżące na pograniczu Pogórza Strzyżowskiego i
Dynowskiego. Charakterystyczną ozdobą głównego pasma Pogórza jest
ciąg piaskowcowych wychodni skalnych.
Na terenie Parku zlokalizowanych jest wiele cennych zabytków: kościołów i cerkwi, zespołów dworskich, miejsc pamięci narodowej. Najciekawsze jego fragmenty udostępniają szlaki turystyczne; niebieski,
zielony, czarny i żółty, ścieżki przyrodnicze:,, Przy Zamku Kamieniec” i,,
Czarnorzeki — Dział” oraz trasy rowerowe:,, Wokół Kamieńca i Prządek”
i,, śladami Zamieszańców”. Z punktów widokowych można podziwiać panoramy Pogórza Dynowskiego, Strzyżowskiego, Dołów Jasielsko — Sanockich, Beskidu Niskiego a przy dobrej widoczności również Bieszczady
i Tatry.
Rezerwat Przyrody „Góra Chełm” (155,40 ha) — usytuowany jest
na Pogórzu Strzyżowskim w Czarnorzecko-Strzyżowskim Parku Krajobrazowym. Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie lasów bukowych
porastających górę Chełm (528 m n. p.m.) oraz wspaniałych terenów
źródliskowych (w tym wód mineralnych). Ciekawostką rezerwatu jest wyrobisko po nieistniejącym kamieniołomie odsłaniające interesujące stadium budowy geologicznej tego terenu.
Rezerwat Przyrody „Herby” (145,85 ha) zlokalizowany na pograniczu
gmin Wiśniowa i Frysztak. Ciekawe wychodnie skalne umiejscowione na
grzbiecie pasma Herbów, porośniętego lasami grądowymi i buczyną. Celem ochrony rezerwatu jest ochrona oryginalnych form skalnych — piaskowców istebniańskich — w formie 7 zwartych ciągów skałek, dochodzących do 5 metrów wysokości oraz dobrze wykształconych i zachowanych
zbiorowisk żyznej buczyny karpackiej, porastających grzbiet,, Herbów».
Rezerwat Przyrody „Wielki Las” (70,75 ha) chroni jeden z najpiękniejszych drzewostanów bukowych tutejszego Pogórza. Główną atrakcją
“Wielkiego Lasu” jest leśna ścieżka przyrodniczo — dydaktyczna, która przebiega w całości przez rezerwat. Jej długość wynosi ok. 2 km., a
przeciętny czas jej przejścia to 2–3 godz. Punktem początkowym i jednocześnie końcowym ścieżki jest pole biwakowe, gdzie można odpocząć,
schronić się przed deszczem i rozpalić ognisko.
Hyżniańsko — Gwoźnicki Obszar Chronionego Krajobrazu. Powierzchnia tego obszaru wynosi 24 620 ha. Zajmuje on południowo —
zachodnią część Pogórza Dynowskiego. Rosną tu lasy typu grąd, z przewagą buczyny karpackiej, a w dolinach rzecznych pozostałości lasów
łęgowych. W rezerwacie przyrody «Mójka», znajdującym się na terenie
tego Obszaru, przedmiotem ochrony jest las bukowo-jodłowy, stanowisko bobra europejskiego. Rezerwat «Wilcze» został utworzony ze względu na kompleks jedliny podgórskiej ze znacznym udziałem buka.
Dudniacz w Szufnarowej. Na północnym krańcu wsi Szufnarowa, w
małym lesie znajduje się skała. Jeśli wejdzie się na nią, zaczyna głucho
dudnić jakby była pusta w środku. Na skale tej, według miejscowej legendy, zbudowany był zamek, w którym mieszkał założyciel wsi Szyfnarowa,
rycerz przybyły z północy imieniem Szufnar. Człowiek ten, wraz z synem
brał udział w wojnach z Tatarami. Syn został pojmany i zginął męczarniach, ojciec zaś do śmierci szukał zemsty za śmierć syna. Skała zwraca
uwagę swą niezwykłością i przyciąga rzesze turystów zainteresowanych
tym niezwykłym wytworem skalnym.
Pomniki Przyrody znajdują się m. in.: w Wiśniowej — park przy dworze Mycielskich, Strzyżowie — dęby przy pałacu Konopków, w Babicy —
najstarsza lipa Podkarpacia przy pałacu Jarochońskich, Kozłówku — lipy,
Połomi — lipy, Czudcu — park przy dworze Grabieńskich, lipa w Rezerwacie „Góra Chełm” i in.