doc„Włączający system edukacji i rynku pracy
download 
Reklamacja Transkrypt
„Włączający system edukacji i rynku pracy
„Włączający system edukacji i rynku pracy - rekomendacje dla polityki publicznej" – kluczowe rekomendacje Opracowanie przygotowane przez Instytut Badań Edukacyjnych na podstawie raportu z badań terenowych autorstwa Laboratorium Badań Społecznych Sp. z o.o. Warszawa, sierpień 2014 1. 2 Spis Treści Spis Treści ............................................................................................................................3 1. Wstęp ................................................................................................................................4 2. Podsumowanie wyników wywiadów ...............................................................................6 2.1. Wnioski dotyczące obszaru edukacja ........................................................................................... 6 2.2. Wnioski dotyczące obszaru rynek pracy ....................................................................................... 7 3. Bariery i rekomendacje do dyskusji ................................................................................9 3.1. Bariery i rekomendacje dotyczące edukacji ................................................................................ 10 3.2. Bariery i rekomendacje dotyczące rynku pracy .......................................................................... 15 1. Wstęp Niniejsze opracowanie zawiera podsumowanie wyników badań terenowych zrealizowanych w ramach projektu „Włączający system edukacji i rynku pracy – rekomendacje dla polityki publicznej”. Zaprezentowane w tekście rekomendacje zostały opracowane na podstawie wywiadów grupowych (FGI) (ang. Focus Group Interview) oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) (ang. Individual InDepth Interviews) zrealizowanych w okresie: kwiecień-czerwiec 2014 r. Głównym celem dyskusji grupowych oraz wywiadów indywidualnych było poznanie różnego rodzaju barier związanych z życiem codziennym osób z niepełnosprawnością (OzN), jak i sposobów na ich przezwyciężenie, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji OzN w obszarze edukacji i rynku pracy. Całość badania nawiązuje też do filozofii i sformułowań Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, w tym w szczególnosci definiowania niepełnosprawności jako wynikającej z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowymi, które utrudniają tym osobom pełny i skuteczny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami. Stąd staraliśmy się koncentrować na barierach i rozwiązaniach środowiskowych/zewnętrznych wobec jednostki. Badanie główne było realizowane w wybranych miejscowościach na terenie Polski z uwzględnieniem wielkości miejscowości. Dyskusje grupowe były realizowane w miejscowościach powyżej 500 tys. mieszkańców oraz poniżej 100 tys. mieszkańców. Indywidualne wywiady pogłębione były realizowane w miejscowościach liczących do 50 tys. mieszkańców. Łącznie w ramach badania zrealizowano 38 wywiadów FGI oraz 61 wywiadów IDI (patrz - tabela nr 1). Kolejnym etapem projektu będą konsultacje, na które Państwa zaprosiliśmy. Celem konsultacji będzie przedyskutowanie w gronie ekspertów rekomendacji zaproponowanych w badaniach terenowych. Mamy jednocześnie świadomość, że zasadność niektórych rekomendacji jest dyskusyjna, a część z tych postulatów jest trudna, bądź też niemożliwa do wdrożenia. Efektem wspólnych spotkań powinno być zatem odpowiedzenie sobie na kluczowe pytania dotyczące rekomendacji. Czy warto coś zmienić i czy Państwo akceptują daną rekomendację, jako trafną i pozwalającą na poprawienie życia codziennego osób z niepełnosprawnością? Co trzeba dokładnie zrobić, by ją wdrożyć w życie? Na czym dokładnie miałaby ta zmiana polegać, z jakich składać się elementów? Dodatkowo, czy tą zmianę da się zrobić w oderwaniu od pozostałych, czy też jest elementem jakiejś większej całości. Jeśli tak to jakiej? Jak trzeba to zrobić? W szczególności, jakie miałyby być kolejne kroki, ścieżka dojścia do określonego celu, jak miałby wyglądać harmonogram prac? Kto miałby to robić? Zakładamy, że zawsze w jakiejś części byłyby to władze, czy to na poziomie centralnym czy lokalnym. Pytanie, czy byłyby jedynym odpowiedzialnym, jaka byłaby ich rola, czy inicjatora zmiany, głównego wykonawcy, jaka rola przypadałaby innym aktorom życia społecznego? 4 Za co, ile by to kosztowało, kto miałby zapłacić? Krótko mówiąc, jakie byłyby koszty wprowadzenia danej zmiany? Tabela 1 Rozkład próby w badaniach jakościowych metoda badawcza i lokalizacja FGI powyżej 500 FGI – poniżej 100 tys. mieszkańców tys. mieszkańców tematyka wywiadu Razem FGI IDI - do 50 tys. mieszkańców Historia edukacyjnozawodowa Edukacja Rynek pracy Edukacja Rynek pracy OzN niewidome, słabowidzące 2 2 2 2 8 0 OzN z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, 2 2 2 2 8 0 OzN niesłyszące, słabosłyszące 0 0 0 0 0 3 OzN z niepełnosprawnością intelektualną/upośledzeniem umysłowym (dalej: ONI) 0 0 0 0 0 3 OzN całościowe zaburzenia rozwojowe, w tym autyzm 0 0 0 0 0 3 OzN osoby z niepełnosprawnością sprzężoną lub pozostałymi niepełnosprawnością 0 0 0 0 0 3 Opiekunowie OzN 0 0 0 0 0 15 2 0 2 0 4 4 0 0 0 0 0 12 Pracodawcy (otwarty rynek pracy) 0 2 0 2 4 3 ZPCh, WTZ, ZAZ 0 1 0 1 2 0 JST 1 1 1 1 4 5 Nauczyciele z placówek ogólnodostępnych i specjalnych 2 0 2 0 4 5 NGO 1 1 1 1 4 5 Razem wywiadów 10 8 10 8 38 61 Osoby z niepełnosprawnością Uczniowie pełnosprawni Uczniowie z niepełnosprawnością Podmioty zewnętrzne 5 2. Podsumowanie wyników wywiadów 2.1. Wnioski dotyczące obszaru edukacja Większość przedstawicieli podmiotów zewnętrznych, w tym zwłaszcza przedstawiciele JST i NGO, jest zdania, że bardzo istotne jest zapewnianie równych szans osobom z niepełnosprawnością i tym pełnosprawnym. W tym kontekście w pełni popierają założenia edukacji włączającej, jednak dostrzegają szereg barier na drodze do jej wprowadzenia. Dotyczy to zwłaszcza nieprzystosowania szkół oraz braku wykwalifikowanych nauczycieli. Biorąc pod uwagę obecną sytuację w Polsce, wprowadzenie edukacji włączającej może potrwać co najmniej 10 lat, z uwagi na wysokie koszty wprowadzania koniecznych zmian. Z tego względu, myśląc o zwiększaniu możliwości edukacyjnych dla OzN, badani skupiają się bardziej na promowaniu edukacji integracyjnej. Zdaje się ona być swego rodzaju kompromisem – niweluje słabe strony nauki w szkołach specjalnych (zwłaszcza izolowanie uczniów od pełnosprawnych rówieśników), przy zapewnieniu wsparcia, jakiego obecnie nie oferuje większość placówek ogólnodostępnych (wykwalifikowana kadra, dostosowane budynki szkół i pomoce dydaktyczne). Z kolei same osoby z niepełnosprawnością chciałyby w pełni uczestniczyć w życiu publicznym, w tym w procesie edukacji, dlatego uważają, że Polska powinna dążyć do jak najszybszego wprowadzenia edukacji włączającej, aby wyrównać szanse osób z niepełnosprawnością i tych pełnosprawnych. Przy tym większość badanych widzi konieczność dalszego prowadzenia edukacji w szkołach specjalnych, z uwagi na uczniów ze znacznym stopniem niepełnosprawności, zwłaszcza niepełnosprawności intelektualnej i sprzężonej, które wymagają wsparcia nie tylko w procesie edukacji, ale również w codziennym życiu. Same osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności wzroku oraz ruchu dostrzegają istotne plusy nauki w szkołach specjalnych, w tym naukę orientacji przestrzennej, pracy na komputerach udźwiękowiających czy nauki języka migowego. Innym rozwiązaniem może być przeniesienie części dostosowań dostępnych w szkołach specjalnych na placówki ogólnodostępne. Dotyczy to zwłaszcza kadry szkolnej, wśród której powinni się znaleźć tacy specjaliści jak pedagog, psycholog, rehabilitant, specjalizujący się w poszczególnych rodzajach niepełnosprawności. Po drugie, warto rozszerzyć program nauczania w szkołach masowych o naukę orientacji przestrzennej, naukę języka migowego czy Braille’a oraz przygotowanie do samodzielnego radzenia sobie w codziennym funkcjonowaniu. Z perspektywy badanych obecnie największą barierą w edukacji włączającej jest brak wykwalifikowanych nauczycieli. Bariera ta dotyka uczniów z każdym rodzajem niepełnosprawności, choć w różnym stopniu. W przypadku OzN wzroku lub słuchu oraz uczniów niepełnosprawnych intelektualnie nauczyciele mogą mieć trudności z umiejętnym przekazywaniem wiedzy. Ponadto brak im umiejętności w nawiązaniu kontaktu, co odnosi się do uczniów z każdym rodzajem niepełnosprawności. 6 Badanie pokazało, że bardzo istotne są też bariery architektoniczne, które ograniczają wybory edukacyjne nie tylko uczniów z niepełnosprawnością ruchu, ale również osób niewidomych i słabowidzących – w tym kontekście ważne jest projektowanie uniwersalne przestrzeni publicznej. Istotną barierą, na jaką wskazywali zwłaszcza nauczyciele ze szkół specjalnych oraz przedstawiciele NGO, jest postawa rodziców. Część z nich jest nadopiekuńcza w stosunku do swojego dziecka, co ogranicza jego samodzielność, inni nie akceptują niepełnosprawności dziecka i wiążących się z nią ograniczeń. W obu przypadkach ważne jest, aby objąć wsparciem nie tylko ucznia z niepełnosprawnością, ale również jego opiekunów. Wreszcie, barierą, na którą wskazywano bardzo często, jest negatywne nastawienie społeczeństwa wobec osób z niepełnosprawnością. Bariera ta nie wynika z samego systemu edukacji, jednak znacząco wpływa na zapewnienie pełnego uczestnictwa w edukacji UzN. Brak zrozumienia dla tych osób może skutkować dyskryminacją ze strony uczniów pełnosprawnych, jak również wśród dyrektorów szkół oraz rodziców uczniów pełnosprawnych oporem przed wprowadzeniem edukacji włączającej. 2.2. Wnioski dotyczące obszaru rynek pracy Jeśli chodzi o sytuację osób z niepełnosprawnością na rynku pracy badanie jakościowe pokazuje, że temat ten nadal jest bardzo słabo znany i rozumiany w społeczeństwie. Wskazują na to niemal wszystkie grupy badanych interesariuszy. Wiedza na temat niepełnosprawności, a zwłaszcza jej zróżnicowania i wpływu różnych dysfunkcji na możliwości człowieka, jego chęci oraz predyspozycje do podejmowania pracy jest zgodnie oceniana jako niska. Rzutuje to na postrzeganie osób z niepełnosprawnością jako uczestników rynku pracy. Uderzające pozostaje przekonanie, że osoba z niepełnosprawnością jest druga w kolejce po pracę, po osobie sprawnej. Przekonanie to dominuje w badanych grupach, zwłaszcza wśród pracodawców z otwartego rynku pracy, przedstawicieli jednostek samorządowych i samych niepełnosprawnych. W związku z powyższym w znacznie mniejszym stopniu uwaga uczestników badania koncentruje się wokół zróżnicowania wynikającego z wieku lub płci kandydatów do pracy z niepełnosprawnością. Większe znaczenie ma rodzaj i stopień niepełnosprawności, głównie jednak ze względu na fakt, że niektóre rodzaje niepełnosprawności są szczególnie dużą przeszkodą w znalezieniu pracy poza rynkiem chronionym. O ile na otwartym rynku dostęp do pracy ograniczają przekonania pracodawcy (brak wiedzy o niepełnosprawności i możliwości zatrudniania OzN, obawa przed „kłopotami” – czyli biurokracją i kontrolami Powiatowej Inspekcji Pracy), to w stosunku do rynku chronionego pojawia się wiele zastrzeżeń natury proceduralnej i nieprzestrzegania prawa pracy. System rehabilitacji zawodowej OzN nie funkcjonuje prawidłowo z racji niewystarczającego zagęszczenia sieci placówek (dotyczy to głównie ZAZ), braku realizacji przez większość placówek zadania aktywizacji zawodowej w stopniu umożliwiającym wchodzenie uczestników na rynek pracy i prawidłową rotację (wiele osób pozostaje w placówkach ponad 3 lata). Dość powszechna jest negatywna ocena zakładów pracy chronionej, które postrzegane są jako rozwiązanie gorszej jakości (jeśli chodzi o zapewniany rodzaj i jakość pracy, a także respektowanie praw pracowniczych) niż spółdzielnie socjalne. 7 Brak wiedzy społecznej na temat niepełnosprawności skutkuje nie tylko marginalizacją niepełnosprawnej mniejszości przez większość, lecz także prowadzi do stagnacji i pauperyzacji osób z niepełnosprawnością i ich rodzin. Zasadnicze problemy to obawa o utratę renty, która bardzo wyraźnie ogranicza zainteresowanie rodzin wychodzeniem niepełnosprawnych członków na rynek pracy. Oznacza to w praktyce istnienie silnego lobby osłabiającego indywidualną motywację szeregu OzN do podejmowania pracy, a także (zapewne niezamierzone) ograniczanie ich inicjatywy, samodzielności i możliwości pełnoprawnego, adekwatnego do wieku i możliwości psycho-fizycznych uczestnictwa w życiu. Można zatem mówić o istniejącej pułapce świadczeniowej. Badanie wskazuje, że na poziomie państwa brakuje pomysłu na pracę dla osób z niepełnosprawnością. Mechanizmy wspierania OzN są niepełne (np. brak trenera pracy, asystenta osoby z niepełnosprawnością, jak i asystenta rodziny), brakuje dostosowania edukacji dla OzN do możliwości i potrzeb rynku pracy. W efekcie wiele osób z niepełnosprawnością, w tym młodych, nie wie, w jakim kierunku powinno się kształcić, nie zna branż, w jakich może pracować lub natrafia na barierę w postaci braku dostępu do rynku pracy osadzającą się głównie na obawach pracodawcy wynikających ze stereotypowego myślenia na temat pracowników z niepełnosprawnością, trudności proceduralnych i labilności prawa. 8 3. Bariery i rekomendacje do dyskusji Poniżej znajduje się zestawienie barier i rekomendacji zgłoszonych przez rozmówców podczas badań terenowych. Wśród bardzo wielu zgłoszonych uwag za kluczowe obszary wymagające zmiany należy uznać te, które dotyczą zmian w postrzeganiu niepełnosprawności, systemie wsparcia, jak też dostosowaniu szkół ogólnodostępnych do potrzeb uczniów z niepełnosprawnością i uproszczenia procedur związanych z zatrudnianiem osób z niepełnosprawnością. Kluczowe rekomendacje Za kluczową rekomendację w obu obszarach należy uznać pracę nad zmianą postrzegania OzN w społeczeństwie. Powinno być to działanie długofalowe, które w przyszłości zniweluje dystans pomiędzy OzN a resztą społeczeństwa i pozwoli na pełniejsze niż obecnie uczestnictwo tych osób w życiu publicznym. W ramach ogólnych działań szczególne miejsce powinny zajmować w kontekście edukacji inicjatywy mające na celu włączanie dzieci pełnosprawnych i ich rodziców z dziećmi z niepełnosprawnością, zaś w przypadku rynku pracy eksponowanie możliwości i potrzeby pracy OzN. Istotną kwestią w obu obszarach jest również konieczność zmian w zakresie systemu wsparcia OzN. Wskazywano na konieczność wypracowania przejrzystego systemu diagnozowania uczniów, konieczność szkoleń pracowników służb publicznych czy też zintensyfikowanie wsparcia w stosunku do rodzin OzN. W ramach dostępnego wsparcia systemowego ważne są nie tylko możliwości ułatwień w dostępie do rehabilitacji zdrowotnej, lecz także w dostępie do asystentów OzN lub trenerów pracy. Z perspektywy edukacji znaczącym obszarem jest dostosowanie szkoły ogólnodostępnej do potrzeb uczniów z niepełnosprawnością. W tym aspekcie niezbędne wydaje się przede wszystkim przeszkolenie kadry do pracy z osobami z poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności i zniesienie barier architektonicznych w szkołach. Równie często postulowano zmniejszenie liczebności klas. Istotne rekomendacje wiążą się również z samym systemem edukacji. W tym obszarze szczególnie ważne jest uelastycznienie programu nauczania w szkołach ogólnodostępnych, co umożliwi zaspokajanie indywidualnych potrzeb uczniów, jak również skuteczne przygotowanie ich do późniejszego wejścia na rynek pracy. W kontekście zwiększania zatrudnienia OzN na otwartym rynku pracy niezbędne wydaje się przede wszystkim rozpowszechnianie informacji dotyczących praw i obowiązków pracodawców zatrudniających OzN. Konieczne jest również uproszczenie zbyt skomplikowanych procedur związanych z przyjmowaniem do pracy OzN i uzyskaniem dostępnych świadczeń z tym związanych. 9 3.1. Bariery i rekomendacje dotyczące edukacji Tabela 2 Bariery w obszarze edukacji Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności BARIERY PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Brak akceptacji ze strony rodziców uczniów pełnosprawnych OzN wzroku, ruchu, słuchu; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO wszystkie OzN, choć w największym stopniu ONI 2. Brak akceptacji ze strony uczniów pełnosprawnych OzN wzroku, ruchu, słuchu, intelektualną, osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, OzN sprzężoną; UzN ze szkół ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO wszystkie OzN, choć w większym stopniu OzNI oraz spektrum autyzmu, w dalszej kolejności OzN słuchową, wzrokową, w najmniejszym zaś stopniu OzN ruchową 3. Stygmatyzacja szkół specjalnych i ich uczniów OzN ruchu; UzN ze szkół specjalnych, ogólnodostępnych; uczniowie pełnosprawni; przedstawiciele JST wszystkie OzN, choć w największym stopniu UzN ruchową BARIERY PO STRONIE SZKOŁY 1. Niedostateczne przygotowanie nauczycieli do prowadzenia UzN OzN wzroku, słuchu, ruchu, OzN sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych, ogólnodostępnych, integracyjnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO W największym stopniu OzN słuchową, wzrokową i OzNI, w mniejszym stopniu OzN ruchową 2. Brak specjalistów w szkołach ogólnodostępnych OzN wzroku, słuchu; UzN ze szkół specjalnych; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO OzN wzroku, ruchu; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO OzN ruchu, wzroku, OzN sprzężoną; UzN ze szkół ogólnodostępnych, specjalnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO wszystkie OzN 5. Brak dostosowanych pomocy naukowych OzN wzroku, słuchu OzN wzrokową i sprzężoną 6. Utrudniony dojazd do placówki OzN ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół ogólnodostępnych OzN ruchową 7. Niedopasowane do potrzeb wsparcie OzN ruchu, sprzężoną; UzN ze szkół ogólnodostępnych OzN ruchową 3. Zbyt liczne klasy w szkołach ogólnodostępnych 4. Bariery architektoniczne w szkołach ogólnodostępnych 10 wszystkie OzN OzN ruchową i wzrokową Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności OzN w szkołach specjalnych BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM EDUKACJI 1. Mało elastyczny program nauczania w szkołach ogólnodostępnych OzN ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół ogólnodostępnych; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; uczniowie pełnosprawni; przedstawiciele NGO w największym stopniu OzN wzrokową, ONI oraz spektrum autyzmu, w mniejszym stopniu OzN słuchową oraz ruchową 2. Nieprzygotowanie przez szkoły UzN do wejścia na rynek pracy OzN ruchu, wzroku, sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych, ogólnodostępnych; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele NGO wszystkie OzN 3. Niewystarczający stopień przygotowania nauczycieli po studiach pedagogicznych do pracy z UzN OzN ruchu; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych wszystkie OzN BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA OzN 1. Brak rzetelnej diagnozy UzN OzN ruchu, słuchu, wzroku; UzN ze szkół ogólnodostępnych; przedstawiciele JST wszystkie OzN, choć szczególnie OzN sprzężoną 2. Subwencja oświatowa nie zawsze idąca za uczniem przedstawiciele NGO wszystkie OzN 3. Brak spójności w systemie wsparcia nauczyciele ze szkół specjalnych; przedstawiciele NGO wszystkie OzN 4. Utrudniony dostęp do rehabilitacji OzN ruchu; UzN ze szkół specjalnych; uczniowie pełnosprawni OzN ruchową BARIERY PO STRONIE OzN I JEJ OTOCZENIA 1. Nieakceptowanie niepełnosprawności dziecka nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele JST wszystkie OzN, choć szczególnie OzN słuchową i wzrokową. 2. Nadopiekuńczość ze strony rodziny OzN nauczyciele ze szkół specjalnych; przedstawiciele NGO wszystkie OzN, ale zwłaszcza ONI 3. Trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, w tym z autyzmem; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych osoby ze spektrum autyzmu 11 Tabela 3 Rekomendacje w obszarze edukacji Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj Potencjalni realizatorzy niepełnospraw ności REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Organizowanie integracyjnych imprez plenerowych OzN wzroku, ruchu; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych wszystkie OzN Rekomendacja jest zadaniem dla szkół oraz samorządów. 2. Zajęcia nt. niepełnosprawnoś ci w szkołach ogólnodostępnych uczniowie pełnosprawni wszystkie OzN Jest to zadanie dla nauczycieli. 3. Organizowanie wymiany uczniowskiej OzN ruchu; UzN ze szkół specjalnych; uczniowie pełnosprawni wszystkie OzN Organizowanie wymiany uczniowskiej wymaga współpracy ze strony szkół ogólnodostępnych i specjalnych. 4. Organizowanie wolontariatu wśród uczniów pełnosprawnych uczniowie pełnosprawni wszystkie OzN Zorganizowaniem wolontariatu mogliby się zająć nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych. 5. Prowadzenia rozmowy z uczniami o pojawieniu się w klasie UzN uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych wszystkie OzN Jest to zadanie dla nauczycieli. 6. Walka ze stereotypem szkoły specjalnej przedstawiciele JST; OzN ruchu wszystkie OzN (choć jest to ważne szczególnie dla OzN ruchu) Działania na rzecz zmiany postrzegania OzN, w tym uczniów szkół specjalnych, powinno podjąć się państwo. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SZKOŁY 1. Szkolenia dla nauczycieli ze szkół ogólnodostępnych i integracyjnych 2. Studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej 3. Zatrudnianie specjalistów w szkołach ogólnodostępnych 12 OzN wzroku, ruchu, sprzężoną; uczniowie szkół specjalnych, ogólnodostępnych; uczniowie pełnosprawni; nauczyciele ze szkół specjalnych i ogólnodostępnych OzN ruchu; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych wszystkie OzN (choć jest to szczególnie ważne w przypadku OzN wzroku, słuchu i intelektualną) Większość badanych uznała, że to zadanie samorządów. Rzadziej postulowano, by zajmowała się tym dyrekcja placówek, na podstawie decyzji MEN wszystkie OzN Promowaniem studiów wśród nauczycieli powinny się zająć samorządy. OzN wzroku, słuchu; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele NGO; wszystkie OzN (choć podkreślają to zwłaszcza OzN słuchu i wzroku) Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospraw ności Potencjalni realizatorzy Rekomendacja pojawiała się we wszystkich z grup badanych, choć była szczególnie podkreślana przez nauczycieli i uczniów ze szkół ogólnodostępnych. OzN ruchu i sprzężoną; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO OzN wzroku i słuchu wszystkie OzN. Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. OzN ruchu i wzroku Wdrożeniem rekomendacji powinny się zająć samorządy we współpracy ze szkołami. wszystkie OzN (szczególnie istotne w przypadku OzN wzroku, słuchu, intelektualną) Wdrożeniem rekomendacji powinny się zająć Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz poszczególne placówki. osoby z pełnosprawnością ruchu i wzroku; uczniowie pełnosprawni OzN ruchu; przedstawiciele NGO; przedstawiciele JST OzN ruchu i wzroku Jest to zadanie dla samorządu. wszystkie OzN Rekomendacja powinna być wdrożona na szczeblu centralnym. przedstawiciele JST 4. Zmniejszenie liczebności klas w szkołach ogólnodostępnych 5. Dostosowanie budynków szkół ogólnodostępnych 6. Zapewnienie pomocy naukowych 7. Zapewnienie uczniowi dowozu do szkoły 8. Zindywidualizowanie wsparcia w szkołach specjalnych REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM EDUKACJI 1. Zindywidualizowanie programu nauczania OzN ruchu, wzroku; przedstawiciele NGO; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych wszystkie OzN (choć szczególnie istotne w przypadku OzN wzroku, intelektualną oraz osób ze spektrum autyzmu) Indywidualizacją nauczania powinni się zajmować sami nauczyciele, prowadzący ucznia. Natomiast Okręgowa Komisja Egzaminacyjna powinna dać możliwość uelastycznienia form prowadzenia egzaminów. 2. Rzetelne doradztwo zawodowe w szkołach OzN ruchu, wzroku, OzN sprzężoną; UzN ze szkół specjalnych, ogólnodostępnych; przedstawiciele NGO; przedstawiciele JST OzN ruchu; nauczyciele ze szkół ogólnodostępnych i specjalnych; przedstawiciele NGO wszystkie OzN Rekomendacja powinna zostać wprowadzona przez szkoły, wymaga jednak zaangażowania samorządów. wszystkie OzN Zmiana jest już wprowadzona, należy natomiast monitorować jej efekty i ewentualnie zmodyfikować wprowadzone rozwiązania. Powinny się tym zająć 3. Zmiany w systemie studiów pedagogicznych 13 Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospraw ności Potencjalni realizatorzy osoby odpowiedzialne za program nauczania. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA OzN 1. Stworzenie spójnego systemu diagnozowania OzN OzN ruchu, słuchu, wzroku; przedstawiciele JST; nauczyciele ze szkół specjalnych wszystkie OzN (choć jest to szczególnie istotne w przypadku OzN sprzężoną) Prowadzeniem rzetelnej diagnozy powinni zajmować się specjaliści w poradniach psychologicznychpedagogicznych lub ośrodkach pomocy społecznej. Za prowadzenie statystyk OzN mógłby być odpowiedzialny odpowiedni wydział na poziomie samorządu powiatowego. 2. Tworzenie punktów konsultacyjnych nauczyciele ze szkół specjalnych wszystkie OzN Decyzję o stworzeniu punktów powinno wydać Ministerstwo Zdrowia lub Ministerstwo Edukacji Narodowej, zaś ich prowadzenie to zadanie dla ośrodków pomocy społecznej lub poradni psychologicznopedagogicznych. 3. Dotacja celowa w miejsce subwencji oświatowej przedstawiciele NGO; przedstawiciele JST wszystkie OzN Zgodę na wdrożenie takiej rekomendacji muszą wyrazić Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. 4. Rehabilitacja w szkole OzN ruchu; UzN ze szkół integracyjnych; uczniowie pełnosprawni OzN ruchu Uważa się, że o rehabilitację w szkole powinna zadbać sama placówka. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE OzN I JEJ RODZINY 1. Wsparcie rodzica ucznia z niepełnosprawnoś cią 14 osoby z całościowym zaburzeniem rozwoju, w tym z autyzmem; nauczyciele ze szkół specjalnych; przedstawiciele JST wszystkie OzN Rodzice powinni otrzymywać wsparcie ze strony kadry szkoły (nauczyciele, specjaliści) oraz pracowników placówki diagnozującej OzN. 3.2. Bariery i rekomendacje dotyczące rynku pracy Tabela 4 Bariery w obszarze rynku pracy Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności BARIERY PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Ograniczona wiedza na temat niepełnosprawności i poziom akceptacji OzN jako pełnoprawnych członków społeczeństwa OzN; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO; pracodawcy wszystkie OzN 2. Ograniczona akceptacja społeczna OzN i gotowość na odbiór usług/pracy przez nie świadczonych OzN wszystkie OzN, ale zwłaszcza OzN wzrokową 3. Negatywne reakcje pracowników pełnosprawnych na uprawnienia postrzegane jako „przywileje” dla OzN OzN; pracodawcy z otwartego rynku wszystkie OzN, choć szczególnie OzN słuchową. 4. Odmienność „kulturowa” osób głuchych i słyszących oraz trudności komunikacyjne OzN OzN słuchową. BARIERY WYNIKAJĄCE Z SYTUACJI NA POLSKIM RYNKU PRACY I PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO OzN 1. Wysokie bezrobocie na polskim rynku pracy i postrzeganie OzN jako „drugich w kolejce po pracę” przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO wszystkie OzN 2. Osłabienie polskiego przemysłu – brak stanowisk prostej, powtarzalnej pracy oraz pracy lekkiej przedstawiciele JST; pracodawcy z chronionego rynku wszystkie OzN, choć w większym stopniu ONI, OzN sprzężoną, jak również osoby chore psychicznie 3. Brak koncepcji przygotowania zawodowego dla osób o specyficznych rodzajach niepełnosprawności OzN; pracodawcy z chronionego rynku; pracodawcy z otwartego rynku przedstawiciele instytucji rynku pracy wszystkie OzN, ale w największym stopniu OzN wzrokową i słuchową 4. Niewystarczające przygotowanie zawodowe znacznej części OzN OzN; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO wszystkie OzN, jednak w największym stopniu OzNI OzN; pracodawcy z otwartego rynku wszystkie OzN, choć zwłaszcza OzNI oraz osoby chore BARIERY PO STRONIE PRACODAWCY 1. Obawy przed zatrudnieniem OzN 15 Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności psychicznie 2. Wysokie koszty (finansowe i pozafinansowe) wynikające z dostosowania stanowiska pracy do potrzeb OzN pracodawcy; przedstawiciele JST wszystkie OzN 3. Postrzeganie OzN wyłącznie przez pryzmat niepełnosprawności OzN; pracodawcy; przedstawiciele instytucji rynku pracy wszystkie OzN 4. Niestabilność przepisów dotyczących zatrudnienia pracodawcy z otwartego rynku wszystkie OzN 5. Brak wiedzy na temat dostępnych udogodnień dla pracodawcy zatrudniającego OzN pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy pracodawcy z otwartego rynku wszystkie OzN pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele JST; przedstawiciele instytucji rynku pracy wszystkie OzN 6. Brak możliwości przystosowania miejsca pracy do potrzeb OzN 7. Dążenie do ograniczania kosztów pracodawcy – stosowanie niekorzystnych dla pracownika form zatrudnienia wszystkie OzN, w największym stopniu OzN ruchową BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM WSPARCIA OzN 1. Mało efektywne działania systemu wsparcia w obszarze zatrudnienia OzN wszystkie OzN 2. Niewystarczające przygotowanie urzędników do wspierania OzN pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele NGO; przedstawiciele JST przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele JST 3. Bariery architektoniczne OzN OzN ruchową i wzrokową 4. Trudności z dostępem do rehabilitacji zdrowotnej, protetyki OzN OzN ruchową 5. Trudności z samodzielnym utrzymaniem pracy OzN; przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO; pracodawcy z chronionego rynku przedstawiciele JST wszystkie OzN 6. Problem z dotarciem do OzN przez przedstawicieli systemu wsparcia wszystkie OzN wszystkie OzN BARIERY PO STRONIE OzN I JEJ RODZINY 1. Nadopiekuńczość rodziny, hamowanie dążenia do niezależności OzN 16 pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy wszystkie OzN, szczególnie ONI oraz osoby z całościowymi zaburzeniami rozwoju Bariera Podmioty, które zgłosiły barierę Rodzaj niepełnosprawności 2. Niska motywacja OzN do wchodzenia na rynek pracy przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele NGO; pracodawcy z chronionego rynku OzN; przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele NGO wszystkie OzN OzN; pracodawcy z otwartego rynku; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele JST BARIERY ZWIĄZANE Z SYSTEMEM ORZECZNICTWA wszystkie OzN 1. Funkcjonowanie kilku systemów orzecznictwa oraz brak wewnętrznej spójności orzeczeń OzN; przedstawiciele NGO wszystkie OzN 2. Niski próg dozwolonego dochodu dla osób posiadających rentę OzN wszystkie OzN, choć w większym stopniu OzNI i OzN sprzężoną 3. Wydawanie orzeczeń o niezdolności do pracy, które utrudniają OzN jej podjęcie przedstawiciele NGO wszystkie OzN, ale w największym stopniu OzNI 4. Ubezwłasnowolnienie OzN przedstawiciele NGO wszystkie OzN, choć w największym stopniu OzNI 3. Brak wiedzy na temat dostępnych możliwości wsparcia 4. Postawa roszczeniowa wszystkie OzN, ale w największym stopniu OzN ruchową BARIERY SPECYFICZNE CHRONIONEGO RYNKU PRACY 1. Nierespektowanie praw OzN i ich specjalnych potrzeb w ZPCh OzN; pracodawcy z chronionego rynku; przedstawiciele instytucji rynku pracy; przedstawiciele JST wszystkie OzN 2. Zbyt mały dostęp do poszczególnych szczebli chronionego rynku pracy (deficyt ZAZ i ZPCh) przedstawiciele JST; przedstawiciele NGO; pracodawcy z chronionego rynku wszystkie OzN 3. Ograniczony zakres stanowisk dostępnych w ramach zatrudnienia w ZPCh OzN wszystkie OzN, choć w największym stopniu OzN ruchową, słuchową i wzrokową 17 Tabela 5 Rekomendacje w obszarze rynku pracy Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj Potencjalni realizatorzy niepełnospr awności REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE SPOŁECZEŃSTWA 1. Prowadzenie ogólnopolskich kampanii społecznych na temat niepełnosprawno ści Rekomendacja była formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) 2. Działania na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego i włączania społecznego Rekomendacja była formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) 3. Prowadzenie kampanii dotyczących możliwości i potrzeby pracy OzN Rekomendacja była formułowana we wszystkich badanych grupach (szczególnie często wśród przedstawicieli instytucji rynku pracy i pracodawców z otwartego rynku pracy) wszystkie OzN (w szczególnośc i osób głuchych i z niepełnospra wnością wzroku) wszystkie OzN Za działania z omawianego zakresu powinno być odpowiedzialne państwo. Uważa się jednak, że powinny być w nie również włączone organizacje pozarządowe oraz samorządy lokalne (w tym również szkoły). wszystkie OzN REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER WYNIKAJĄCYCH Z SYTUACJI NA POLSKIM RYNKU PRACY I PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO OzN 1. Określenie branż/ zawodów z preferencjami dla OzN ze względu na ich szczególne predyspozycje 2. Weryfikacja sposobu przygotowania OzN do podjęcia pracy 18 Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli wszystkich badanych niepełnosprawności (zwłaszcza najmłodszych przedstawicieli głuchych), przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli chronionego rynku pracy. wszystkie OzN, zwłaszcza osób głuchych i z dysfunkcją wzroku Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym przez państwo. wszystkie OzN Działania tego rodzaju powinny być finansowane systemowo z przekierowanych środków państwowych. Finansowanie powinno „podążać za OzN w systemie”, w oparciu o rozeznanie potrzeb prowadzone na podstawie wskazań zespołów diagnozujących potrzeby i pomagających ustalić ścieżkę zawodową dla konkretnej OzN. Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospr awności Potencjalni realizatorzy 3. Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP). wszystkie OzN Zwraca się uwagę na konieczność zacieśniania współpracy między szkołami a urzędami pracy w tym zakresie. Miałoby to polegać na wykorzystaniu wiedzy o lokalnym rynku pracy zgromadzonej przez pracowników PUP i włączeniu jej do doradztwa zawodowego prowadzonego dla uczniów w szkołach (np. w postaci współpracy doradców zawodowych z tych dwóch typów placówek). Samorządy lokalne, natomiast inicjatywy w zakresie związanych z tym obszarem działań oczekuje się od państwa. Poprawa doradztwa zawodowego dla młodzieży z niepełnosprawno ścią Rekomendacja była wszystkie formułowana przez OzN pracodawców, przedstawicieli jednostek samorządowych i osób z niepełnosprawnością. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE PRACODAWCY 4. Stymulowanie rozwoju gospodarki krajowej i lokalnej 1. Kampanie i działania informacyjne skierowane do pracodawców Pracodawcy z otwartego rynku pracy, jak i przedstawiciele instytucji rynku pracy wszystkie OzN Instytucje państwowe, w tym PFRON. 2. Szkolenia skierowane do pracodawców Rekomendacja była formułowana przez pracodawców, zwłaszcza z chronionego rynku pracy oraz JST. Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP) i samorządów. wszystkie OzN PUP, WUP wszystkie OzN. PUP Rekomendacja była formułowana przez pracodawców z otwartego rynku pracy, a także samorządów oraz instytucji rynku pracy (WUP, PUP). Rekomendacja była formułowana przez pracodawców z otwartego i chronionego rynku pracy oraz przedstawicieli NGO. Swoje propozycje w tym zakresie zgłosili także wszystkie OzN Oczekuje się, że zmiany tego rodzaju zostaną wprowadzone na poziomie centralnym, ponieważ w interesie państwa jest aktywizacja zawodowa obywateli. PFRON, samorządy (w zakresie finansowania prac interwencyjnych). 3. Utworzenie centrum informacyjnego dla pracodawców i OzN 4. Uproszczenie procedur związanych z zatrudnianiem OzN 5. Zwiększenie przez PFRON kwoty dofinansowań wszystkie OzN 19 Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospr awności Potencjalni realizatorzy przedstawiciele JST. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM WSPARCIA OzN 1. Szkolenia dla pracowników JST Rekomendacje z tego zakresu były formułowane przez: reprezentantów JST i powiatowych urzędów pracy, a także przez pracodawców z chronionego rynku pracy. wszystkie OzN 2. Zacieśnianie współpracy między działającymi lokalnie NGO a samorządem Rekomendacje z tego zakresu były formułowane zarówno przez reprezentantów środowisk osób z niepełnosprawnością (zwłaszcza z dysfunkcją wzroku), jak i przedstawicieli instytucji rynku pracy (WUP, PUP) i NGO. Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli NGO. wszystkie OzN wszystkie OzN Oczekuje się, że inicjatorem takich działań mogłaby być Komisja Dialogu Społecznego, Centrum Obywatelskie lub lokalnie urząd pracy. Rekomendacje z tego obszaru formułowali przedstawiciele pracodawców z otwartego rynku pracy oraz samorządów (JST). Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy (WUP, PUP). wszystkie OzN PUP, JST oraz organizacje pracujące z OzN. wszystkie OzN Oczekiwania w tym zakresie kierowane są w kierunku państwa jako superwizora działań instytucji wsparcia, samorządu i służby zdrowia, których opisane zmiany dotyczą. Inicjatywa takich zmian może wyjść od każdego z tych podmiotów. Działania te mogą być także realizowane przy współudziale organizacji 3. Stworzenie bazy projektów NGO oraz wypracowanie mechanizmów dystrybucji wiedzy i wymiany dobrych praktyk między organizacjami 4. Promowanie zatrudniania OzN na lokalnym rynku pracy 5. Wypracowywanie nowych wzorców w pracy z rodzinami OzN 20 Nie wskazywano jednoznacznie, kto powinien być realizatorem takich działań, ale oczekiwania te są adresowane do jednostek wyższego szczebla (WUP, ROPS, PCPR, MOPS). Realizacja opisanych rekomendacji mogłaby być wspierana przez Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej. Samorządy lokalne we współpracy z NGO, część zadań może być delegowana do PUP. Rekomendacje Podmioty, które zgłosiły rekomendację Rodzaj niepełnospr awności Potencjalni realizatorzy pozarządowych. W działania z tego zakresu oraz ich finansowanie powinny być zaangażowane instytucje państwowe takie jak: Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, PFRON. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER PO STRONIE OzN I JEJ RODZINY 6. Zapewnienie systemowego wsparcia trenera pracy Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli jednostek samorządowych i instytucji rynku pracy (WUP, PUP) oraz NGO. wszystkie OzN Rekomendacje z tego wszystkie Dużą rolę mogą w tym obszaru formułowali OzN zakresie spełnić przedstawiciele jednostek psychologowie pracujący w samorządowych, instytucji NGO, w dalszej kolejności rynku pracy oraz pracownicy GOPS-ów oraz przedstawiciele pedagodzy szkolni. chronionego rynku pracy. 2. Aktywizacja Z perspektywy wszystkie Działania takie powinny być środowisk OzN przedstawicieli środowisk OzN efektem oddolnych inicjatyw osób z środowiskowych, wspieranych niepełnosprawnością przez organizacje (zwłaszcza niewidomych i reprezentujące te grupy i głuchych). związane z nimi NGO. REKOMENDACJE DOTYCZĄCE BARIER ZWIĄZANYCH Z SYSTEMEM ORZECZNICTWA 1. Prowadzenie działań edukacyjnych skierowanych do rodzin OzN 1. Wprowadzenie zmian w systemie orzecznictwa na potrzeby rynku pracy Rekomendacja była formułowana zwłaszcza przez pracodawców z otwartego i chronionego rynku pracy i NGO. wszystkie OzN Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym, na poziomie lokalnym w działania te powinny być zaangażowane NGO, OPS i PCPR. 2. Zagwarantowanie prawa do renty lub zasiłku z tytułu niepełnospraw ności niezależnie od podjęcia pracy Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli wszystkich niepełnosprawności, a także przedstawicieli NGO i części jednostek samorządowych. wszystkie OzN Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym. 3. Zweryfikowanie zasad orzekania o ubezwłasnowolnieniu osoby z niepełnospraw nością Rekomendacja była formułowana przez przedstawicieli NGO i chronionego rynku pracy. wszystkie OzN Działania te powinny być realizowane na poziomie centralnym. 21
