Przytulia sudecka

Gatunki roÊlin
*4113
Galium sudeticum
Tausch
Przytulia sudecka
Galium sudeticum
*gatunek priorytetowy
1mm
Syn.: Galium anisophyllum Vill. var. sudeticum (Tausch)
Sag. & G. Schneider
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
1mm
1
1
1cm
liÊç
Galium pumilum
Przytulia sudecka, zaliczana do sekcji Leptogalium, nale˝y
do poliploidalnego kompleksu Galium anisophyllum/pumilum (Kucowa 1962, Tutin i in. 1976, Krahulcová, Štěpanková 1998). W obr´bie zasi´gu geograficznego istnieje mo˝liwoÊç pomylenia jej z przytulià szorstkoowockowà G. pumilum. Ta ostatnia ró˝ni si´ od przytulii sudeckiej, m.in. liÊçmi
(1) o podwini´tych brzegach, opatrzonych drobnymi kolcami.
przypuszczalnie dobrze si´ odnawia za pomocà nasion
– potrzebne sà jednak dalsze badania nad jego biologià.
Biologia gatunku
Aspekty populacyjne
Forma ˝yciowa
Przytulia sudecka jest bylinà – hemikryptofitem. Tworzy g´ste darnie o p´dach podnoszàcych si´ bàdê wzniesionych,
w wi´kszoÊci zakoƒczonych kwiatostanem.
Przytulia sudecka tworzy najcz´Êciej doÊç zwarte darnie,
z∏o˝one z kilkunastu osobników. Miejscami wyst´puje pojedynczo w rozproszeniu. WielkoÊç populacji na poszczególnych stanowiskach waha si´ od kilkunastu do kilkuset okazów. ¸àcznie w naszym kraju zasobnoÊç populacji oceniono na oko∏o 500 pojedynczych okazów i darni.
Rozmna˝anie generatywne
RoÊlina kwitnie od po∏owy czerwca do koƒca sierpnia (niekiedy jeszcze we wrzeÊniu), zwykle owocuje. Owoce rozwijajà si´ przewa˝nie w lipcu i zawierajà w ró˝nym stopniu wykszta∏cone nasiona. Rozsiewanie zachodzi prawdopodobnie
przy udziale wiatru i, byç mo˝e, tak˝e zwierzàt. Gatunek
128
10cm
Wieloletnia roÊlina làdowa, osiàgajàca 5–25 cm wysokoÊci. ¸odygi cienkie, w dole pok∏adajàce si´ i cz´sto rozga∏´zione, nagie, wyraênie 4-kanciaste, zró˝nicowane na w´z∏y i mi´dzyw´êla. Ârodkowe mi´dzyw´êla 1,5–2 razy d∏u˝sze od liÊci. Z w´z∏ów wyrastajà liÊcie i podobne do nich
przylistki ustawione po 5–8 w pozornych okó∏kach. LiÊcie
barwy ciemnozielonej, nagie, odwrotnie jajowate, krótko
ostro zakoƒczone. Blaszki liÊciowe (8) 15–18 (20) mm d∏ugoÊci i 1,2–1,6 (2,5) mm szerokoÊci. Kwiaty bia∏e, pachnàce, zebrane w szczytowe kwiatostany typu luênej wiechy.
Szypu∏ki kwiatowe (1,0) 1,4–1,8 (2,5) mm d∏ugoÊci, korony kwiatów 2,5–4,0 (4,5) mm Êrednicy. Owoce:
jednonasienne roz∏upki o wymiarach 1,4–1,7 mm x
0,8–1,0 mm, barwy czarnej, wyraênie pokryte drobnymi
i ostrymi brodawkami.
owoce
1cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
10cm
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Magnoliopsida [= Dicotyledoneae], Rubiaceae
– marzanowate
Rozmna˝anie wegetatywne
ObecnoÊç delikatnych, podziemnych roz∏ogów wskazuje
na mo˝liwoÊç rozmna˝ania wegetatywnego. WyjaÊnienie
tego zagadnienia wymaga dodatkowych badaƒ.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Przytulia sudecka jest roÊlinà wysokogórskà o charakte-
RoÊliny kwiatowe
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Przytulia sudecka, w ró˝nych cz´Êciach zasi´gu geograficznego, wchodzi w sk∏ad rozmaitych zbiorowisk roÊlinnych:
• w polskich i czeskich Karkonoszach (Sudety Zachodnie)
gatunek wyst´puje w wysokogórskich murawach z klasy
Juncetea trifidi i w ubogich murawach bliêniczkowych
rz´du Nardetalia z klasy Nardo-Callunetea (Štursa
i in. 1999, Kwiatkowski 2001). Pojedyncze osobniki
wchodzà w sk∏ad zbiorowisk szczelinowych z klasy
Asplenietea rupestria. Optimum wyst´powania gatunku
przypada jednak na pionierskie zbiorowiska piargów
z rz´du Androsacetalia alpinae z klasy Thlaspietea rotundifolii – przede wszystkim endemiczny zespó∏ Saxifrago-Festucetum versicoloris saxifragetosum basalticae
(Kwiatkowski 1997);
• w Wysokim Jesioniku (Czeskie Sudety Wschodnie) jest
g∏ównie sk∏adnikiem wysokogórskich acidofilnych muraw z klasy Juncetea trifidi (Štursa i in. 1999);
• na obszarze S∏awkowskiego Lasu (po∏udniowo-zachodnie Czechy) jest sk∏adnikiem zbiorowisk szczelinowych
paproci z klasy Asplenietea rupestria (zespó∏ Asplenietum serpentini) oraz przeÊwietlonych borów sosnowych
na glebach inicjalnych – z klasy Vaccinio-Piceetea (zespó∏ Dicrano-Pinetum – Krahulcová, Štěpanková 1998;
Štursa i in. 1999, Slavik 2000).
8220
skiego, alpejskiego i niwalnego w Tatrach, poroÊni´te przez ubogie zbiorowiska niskich roÊlin;
– krzemianowe Êciany skalne z chasmofitycznà roÊlinnoÊcià.
*4113
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie w Êwiecie
Endemit hercyƒski, o bardzo ograniczonym zasi´gu, zwiàzany z górami Europy Ârodkowej. Wyst´puje na wysokoÊci
od 650 do 1390 m n.p.m.; optimum wysokoÊciowe gatunku w Polsce znajduje si´ w pi´trze subalpejskim (w∏aÊciwie
jednak powinien byç uwa˝any za gatunek subalpejsko-dealpejski, z uwagi na bardzo nisko po∏o˝one stanowiska
w S∏awkowskim Lesie w Czechach). Wyst´puje w trzech izolowanych geograficznie oÊrodkach w Europie Ârodkowej:
• w Sudetach Zachodnich w Karkonoszach, w ich polskiej
i czeskiej cz´Êci;
• w Sudetach Wschodnich, w Wysokim Jesioniku w pó∏nocno-wschodnich Czechach;
• w S∏awkowskim Lesie w po∏udniowo-zachodnich Czechach (rejon Mariaƒskich ¸aêni).
Podawane w literaturze (Haeupler, Schönfelder 1989,
Meusel, Jäger 1992) stanowiska gatunku w Niemczech
wymagajà przeprowadzenia dodatkowych badaƒ taksonomicznych.
Wyst´powanie w Polsce
W naszym kraju wyst´powanie przytulii sudeckiej ograniczone jest do dwóch stanowisk. Oba po∏o˝one sà w kot∏ach polodowcowych w pi´trze subalpejskim Karkonoszy. Znane sà
od ponad 120 lat (Šourek 1969 i cytowana tam literatura,
Kwiatkowski 2001). Pierwsze stanowisko znajduje si´ w obr´bie ˚lebu (˚y∏y) Bazaltowego Ma∏ego Ânie˝nego Kot∏a
w Karkonoszach Zachodnich, na wysokoÊci 1240–1390 m
n.p.m., drugie – na terenie tzw. ˚lebu (˚y∏y) Porfirowego
w Kotle Ma∏ego Stawu w Karkonoszach Wschodnich, w przedzia∏ach 1240–1260 i 1270–1310 m n.p.m.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
rze pionierskim, cz´sto zasiedlajàcà ods∏oni´te partie
ska∏ o zmiennym nachyleniu i ekspozycji zbli˝onej
do pó∏nocnej. W naszym kraju roÊlina wyst´puje na p∏ytkich i mineralnych glebach, na bazalcie lub porfirowatym granicie, gdzie porasta skalne pó∏ki, sto˝ki nasypowe i kraw´dzie kot∏ów polodowcowych Karkonoszy.
W pozosta∏ej cz´Êci zasi´gu geograficznego, w Czechach, gatunek wyst´puje na pod∏o˝u wapiennym, porfirze lub serpentynicie (Štursa i in. 1999). Uwa˝any jest
tam za gatunek wybitnie bazyfilny i heliofilny. Jest to roÊlina Êwiat∏olubna, preferujàca umiarkowanie zimne obszary pi´tra subalpejskiego w górach, zasiedlajàca gleby
Êwie˝e, o odczynie oboj´tnym, umiarkowanie ubogie
w sk∏adniki mineralne i humusowe.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury i reakcji (odczynu gleby) wynoszà wg Ellenberga i in. (1992),
odpowiednio: L = 7, T = 5, R = 4; liczby wskaênikowe
Êwiat∏a, temperatury, odczynu gleby i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002): L = 5, T = 2, R = 4, Tr = 3.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6150-3 – wysokogórskie murawy acidofilne rozwijajàce si´
w pi´trach alpejskim (subalpejskim) i subniwalnym;
6230-3 – sudeckie murawy bliêniczkowe;
8110-1 – piargi i go∏oborza krzemianowe pi´tra subalpej-
129
Gatunki roÊlin
Status gatunku
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
*4113
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany
przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu
Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – CR;
„Czerwona ksi´ga zagro˝onych roÊlin S∏owacji
i Czech” (Čeřovský i in. 1999) – CR;
„Czarna i czerwona lista roÊlin naczyniowych Czech”
(Procházka 2001) – CR;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – CR;
„Zagro˝one roÊliny naczyniowe Sudetów“ (Fabiszewski, Kwiatkowski 2002) – CR.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych w Polsce
Ca∏a populacja gatunku znajduje si´ na terenie rezerwatów Êcis∏ych Karkonoskiego Parku Narodowego.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Z uwagi na brak wczeÊniejszych dok∏adnych danych iloÊciowych nie jest mo˝liwe szczegó∏owe okreÊlenie stanu
populacji i jej dynamiki. Na podstawie badaƒ autora prowadzonych od 1996 r. do chwili obecnej stwierdzono zarówno fakt zaniku poszczególnych osobników lub darni,
jak i przypadki kolonizowania przez roÊlin´ nowych mikrosiedlisk, ods∏oni´tych na skutek naturalnych procesów
erozji skalnej. Aktualnie ca∏a populacja gatunku nie wykazuje gwa∏townych oznak spadku czy przyrostu liczby
osobników.
Potencjalne zagro˝enia
Do najwa˝niejszych czynników zagra˝ajàcych istnieniu polskich populacji przytulii sudeckiej nale˝à:
• naturalne procesy erozji skalnej (lawiny, wietrzenie, procesy mrozowe, d∏ugotrwa∏e zaleganie Êniegu) powodujàce mechaniczne niszczenie okazów roÊlin – z drugiej
strony ods∏oni´te pod∏o˝e skalne sprzyja pojawianiu si´
tego gatunku;
• nadmierna presja turystyczna, zarówno ze strony przypadkowych turystów wychodzàcych poza oznakowane
szlaki turystyczne, jak i alpinistów penetrujàcych skalne
Êciany, a tak˝e zbieraczy pozyskujàcych okazy do kolek-
130
cji zielnikowych. Powodujà oni zmniejszanie liczebnoÊci
populacji i mechaniczne niszczenie siedlisk gatunku;
• zarastanie siedlisk przez ekspansywne gatunki traw,
zw∏aszcza trzcinnika ow∏osionego Calamagrostis villosa,
który zag∏usza inne roÊliny;
• eutrofizacja siedlisk spowodowana przez depozycj´
zwiàzków azotu pochodzàcych z imisji transgranicznych
zanieczyszczeƒ powietrza, czego wynikiem jest m.in.
wzrost udzia∏u gatunków ekspansywnych, zw∏aszcza
traw.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Z uwagi na wyst´powanie przytulii sudeckiej w rezerwatach
Êcis∏ych parku narodowego nie grozi jej natychmiastowa
zag∏ada. Niewielka liczba roÊlin na kilku stanowiskach powoduje jednak, ˝e bezwzgl´dnie konieczne sà:
• okresowy (najlepiej coroczny) monitoring stanu populacji i jej siedlisk;
• usuwanie ekspansywnych traw;
• ograniczenie dost´pu turystów i „kolekcjonerów” do najcenniejszych przyrodniczo partii kot∏ów polodowcowych
Karkonoszy (ogrodzenie, tablice informacyjne, zmiany
przebiegu szlaków turystycznych itp.);
• ograniczenie dost´pu naukowców – Êcis∏a reglamentacja zezwoleƒ na prowadzenie badaƒ, udzielanych przez
Karkonoski Park Narodowy.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Wszystkie stanowiska przytulii sudeckiej znajdujà si´ na terenie rezerwatów Êcis∏ych Karkonoskiego Parku Narodowego. Poza monitoringiem nie sà prowadzone ˝adne inne
dzia∏ania ochronne.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Z uwagi na endemiczny charakter przytulii sudeckiej konieczne jest opracowanie skutecznej strategii zabezpieczenia jej ca∏ej populacji, a zw∏aszcza podj´cie dalszych
badaƒ:
• taksonomicznych – w granicach zasi´gu geograficznego;
• nad biologià gatunku, zw∏aszcza procesami rozmna˝ania.
Niezb´dne sà tak˝e dzia∏ania na rzecz zabezpieczenia
banku genów gatunku w uprawach ex situ i ewentualnego
podj´cia ÊciÊle kontrolowanych prób wprowadzenia go
na naturalne stanowiska zast´pcze.
Monitoring
Coroczna obserwacja stanu populacji powinna byç przeprowadzana, w miar´ mo˝liwoÊci, na wytypowanych, reprezentatywnych, kilkumetrowych powierzchniach Ma∏ego
RoÊliny kwiatowe
Ânie˝nego Kot∏a, najlepiej w jego dolnej cz´Êci, w przedziale 1240–1260 m n.p.m. Badania te, ponadto, muszà
byç prowadzone z zachowaniem szczególnej ostro˝noÊci.
Osobniki przytulii sudeckiej wchodzà w sk∏ad unikatowych
zbiorowisk roÊlinnych, porastajàcych specyficzne siedliska
– ka˝de „wejÊcie” na ich teren powoduje nieodwracalne
zniszczenia pokrywy roÊlinnej.
Bibliografia
Pawe∏ Kwiatkowski
*4113
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
ČEŘOVSKÝ J., FERÁKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S.,
PROCHÁZKA F. 1999. Červená kniha ohrozených a vzácných
druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5. Vyššie rastliny. Priroda a. s., Bratislava.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
FABISZEWSKI J., KWIATKOWSKI P. 2002. Threatened vascular
plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. Pol. 71:
339–350.
HAEUPLER H., SCHÖNFELDER P. (red.) 1989. Atlas der Farn- und
Blütenpflanzen der Bundesrepublik Deutschland. E. Ulmer
Verl., Stuttgart.
KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia.
Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie
Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
KRAHULCOVÁ A., ŠTĚPANKOVÁ J. 1988. Serpentine and polyploid differentation within Galium pumilum agg. (Rubiaceae)
in eastern C. Europe. Folia Geobot. Phytotax. 33: 87–102.
KUCOWA I. 1962. Gatunki rodzaju Galium L. sekcji Leptogalium
Lange z Polski i ziem oÊciennych. Species of the genus
Galium L. of the section Leptogalium Lange found in Poland
and the neighbouring territories. Fragm. Flor. Geobot. 8:
417–442.
KWIATKOWSKI P. 1997. The distribution of selected threatened
grass species (Poaceae) in the Sudety Mts. (Poland). Fragm.
Flor. Geobot. 42: 275–293.
KWIATKOWSKI P. 2001. Galium sudeticum Tausch. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin.
Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants.
Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W.
Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
MEUSEL H, JÄGER E. J. 1992. Vergleichende Chorologie der zentraleuropäischen Flora. 3. Text und Karten. G. Fischer Verl.,
Jena – Stuttgart – New York.
PROCHÁZKA F. (red.) 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Přiroda 18: 1–166.
ŠOUREK J. 1969. Kvetena Krkonoš. Český a polský Krkonošský
narodni park. ČSAV, Praha.
SLAVIK B. (red.) 2000. Kvetena České Republiky. 6. Academia,
Praha.
ŠTURSA J., GRULICH V., ČEŘOVSKÝ J. 1999. Galium sudeticum
Tausch. W: Čeřovský J., Feráková V., Holub J., Maglocký S.,
Procházka F. (red.) Červená kniha ohrozených a vzácných
druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5. Vyššie rastliny. Priroda a. s., Bratislava, s. 163.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1976. Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge University Press, Cambridge.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI Z., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
131