Dzwonecznik wonny

RoÊliny kwiatowe
Adenophora liliifolia
(L.) Ledeb. ex A. DC.
Dzwonecznik wonny
Adenophora liliifolia
4068
Syn.: Adenophora liliifolia (L.) Besser, A. polymorpha
Ledeb., Campanula liliifolia L. (bazonim)
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Magnoliopsida [= Dicotyledoneae], Campanulaceae
– dzwonkowate
1cm
owoc
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Dzwonecznik wonny jest jedynym przedstawicielem swego
rodzaju w Polsce. Rodzaj blisko spokrewniony z dzwonkiem (Campanula) i w stadium p∏onnym mo˝e byç mylony
z niektórymi gatunkami z tego rodzaju. Cechà wyró˝niajàcà jest kszta∏t aparatu miodnikowego, który u dzwoneczników jest bardzo rozroÊni´ty w cylindryczny pierÊcieƒ (1),
otaczajàcy nasad´ szyjki s∏upka.
1
1cm
10cm
1
kwiat bez korony
Campanula
kwiatach, produkujàca nektar, u nasady s∏upka posiada
niewielki pierÊcieƒ miodnikowy. Zapylana jest przez liczne
gatunki owadów (brak specjalistów), zdarza si´ ˝e trzmiele rabujà nektar. Nasiona dojrzewajà i rozsiewajà si´ we
wrzeÊniu. W warunkach ogrodowych dobrze rozmna˝a si´
z nasion. Nasiona kie∏kujà w okresie do 3 miesi´cy po wysianiu.
Rozmna˝anie wegetatywne
W naturze du˝e osobniki mogà rozmna˝aç si´ wegetatywnie przez rozpad wspólnego systemu korzeniowego
(rzadko). W ogrodnictwie stosuje si´ sadzonki z szyjki korzeniowej.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Bylina o grubym, cz´sto burakowo zgrubia∏ym korzeniu.
¸odyga o wysokoÊci 50–100 (150) cm, ob∏a, ulistniona skr´tolegle. LiÊcie odziomkowe okràg∏awosercowate,
ogonkowe, wczeÊnie usychajà. LiÊcie ∏odygowe sà najwi´ksze w Êrodkowej i dolnej cz´Êci ∏odygi, jajowatolancetowate, krótkoogonkowe lub siedzàce, o brzegach pi∏kowanych, lekko pomarszczone, na dolnej stronie (szczególnie
na nerwach) ow∏osione w∏oskami krótkimi i sztywnymi.
Kwiatostan poczàtkowo ma postaç grona, póêniej przypomina wiech´. Kwiaty wonne. Kielich z∏o˝ony z 5 lancetowatotrójkàtnych dzia∏ek; dzia∏ki oko∏o 2 razy krótsze od korony. Korona szerokodzwonkowata, bladoniebieska, naga, 1,5–2 cm d∏uga; ∏atki korony krótsze od rurki. Pr´cików 5, z wyd∏u˝onymi pylnikami; nitki u nasady sp∏aszczone i wyraênie orz´sione. S∏upek 1; szyjka do 2 razy d∏u˝sza od korony, w górnej cz´Êci zgrubia∏a, pokryta brodawkowatymi w∏oskami, zakoƒczona trzema p∏askimi znamionami; nasad´ szyjki otacza pierÊcieƒ miodnikowy. Owocem jest gruszkowata torebka z wieƒcem zachowanych
dzia∏ek kielicha i z trzema otworami w okolicy nasady. Nasiona drobne, wàsko oskrzydlone, d∏ugoÊci do 1,7 mm,
g∏adkie, brunatne.
Aspekty populacyjne
Polskie populacje dzwonecznika – na pó∏nocno-zachodniej
granicy wyst´powania – nie sà liczne. Liczba kwitnàcych
osobników zazwyczaj nie przekracza kilkunastu.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Hemikryptofit.
Rozmna˝anie generatywne
Czas kwitnienia dzwonecznika jest stosunkowo d∏ugi:
od czerwca do sierpnia (wrzeÊnia). RoÊlina o wonnych
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Dzwonecznik roÊnie u nas w suchych, widnych lasach
i na ich obrze˝ach. Preferuje gleby zasobne w w´glan
wapnia, piaszczysto-gliniaste lub lessowe.
69
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
4068
70
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu gleby) i trofizmu (azotu) wg Ellenberga
i in. (2002) wynoszà odpowiednio: L = 7, T = 6, R = 8,
N = 2; wg Zarzyckiego i in. (2002): L= 4, T = 4–5,
R = 4, Tr = 3.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Gatunek charakterystyczny dla Êwietlistej dàbrowy Potentillo albae-Quercetum (klasa Querco-Fagetea), roÊnie równie˝ w borach mieszanych Querco roboris-Pinetum (d. Pino-Quercetum) ze zwiàzku Dicrano-Pinion, z klasy Vaccinio-Piceetea, w zaroÊlach kserotermicznych z rz´du Prunetalia (klasa Rhamno-Prunetea), na wtórnych murawach
kserotermicznych z rz´du Festucetalia valesiacae (klasa Festuco-Brometea) oraz na suchych ∏àkach. W Niemczech
notowany tak˝e w zbiorowiskach ze zwiàzku Molinion i Alno-Ulmion (Rothmaler 2002, Oberdorfer 1990).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
91I0 – ciep∏olubna dàbrowa – Êwietlisty, umiarkowanie
ciep∏olubny, bogaty florystycznie las d´bowy, stanowiàcy kresowà postaç subkontynetalnych kserotermicznych dàbrów.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Dzwonecznik wonny nale˝y do elementu eurazjatyckiego
(kolebkà rodzaju jest terytorium Chin). Wykazuje wyraêne
dysjunkcje w zasi´gu. W Europie, poza Polskà, wyst´puje
w takich krajach, jak: Austria, Bia∏oruÊ (wyginà∏ – Kozlovskaja 1978, KornaÊ, Medwecka-KornaÊ 2002), Czechy,
Niemcy, Rumunia (i pó∏nocna cz´Êç Pó∏wyspu Ba∏kaƒskiego), Rosja (cz´Êç europejska i Syberia), Szwajcaria, Ukraina, W∏ochy, W´gry (Tutin i in. 1976). W Azji – na Kaukazie, Syberii, w Chinach i Korei. Jest interesujàce, ˝e gatunek zawleczony do Ameryki Pó∏nocnej, znalaz∏ si´ tam
na liÊcie gatunków potencjalnie inwazyjnych (Perry 2000).
Wyst´powanie w Polsce
Adenophora liliifolia notowana by∏a na oko∏o 100 rozproszonych stanowiskach, g∏ównie w Êrodkowej i pó∏nocno-wschodniej Polsce, a tak˝e w pasie wy˝yn. Pó∏nocno-zachodnia granica wyst´powania przebiega przez Pomorze,
Wielkopolsk´ i Âlàsk. Na wielu stanowiskach gatunek wyginà∏ lub nie zosta∏ potwierdzony w ostatnim czasie (m.in.
na Podkarpaciu, Pomorzu Wschodnim; na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce – ˚ukowski, Jackowiak 1995;
na Dolnym Âlàsku – Kàcki 2003).
Status taksonu
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany
przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu
Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Lista roÊlin wymierajàcych i zagro˝onych w Polsce”
(Zarzycki, Wojewoda 1986) – V;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – nie uwzgl´dniono.
„Czerwona ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich” (Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek – w druku) – EX.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
prawem chronionych
Dzwonecznik wyst´puje na terenie parków narodowych,
m.in.: Ojcowskiego, Poleskiego, Wigierskigo oraz w Mazurskim Parku Krajobrazowym, w Przemyskich Parkach
Krajobrazowych, w rezerwatach „Dàbrowa Grotnicka”
i „Grotniki” (województwo ∏ódzkie), „Krzemionki Opatowskie” ko∏o Ostrowca Âwi´tokrzyskiego (województwo Êwi´tokrzyskie), „Kwiatkówka” ko∏o Ksià˝a Wielkiego, „Cyganka” w Puszczy Kampinoskiej.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Brak danych.
Potencjalne zagro˝enia
Podstawowym zagro˝eniem jest utrata siedlisk – zanik
Êwietlistej dàbrowy, zarastanie muraw kserotermicznych,
a tak˝e niszczenie bezpoÊrednie – pozyskiwanie roÊlin ze
stanu dzikiego.
RoÊliny kwiatowe
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce gatunku
W rozporzàdzeniu o ochronie gatunkowej zmieniono status
dzwonecznika wonnego: gatunek cz´Êciowo chroniony podlega dziÊ ochronie Êcis∏ej. Chroni go to, w pewnym stopniu,
przed przenoszeniem do ogrodów i zrywaniem. Jest roÊlinà
ozdobnà, uprawianà w wielu krajach na Êwiecie (w Japonii
tak˝e dla s∏odkich, jadalnych korzeni). Warto rozpowszechniç jego upraw´ w naszych ogrodach botanicznych.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ na inne gatunki
Ochrona dàbrów Êwietlistych sprzyja przetrwaniu ca∏ego
zestawu w∏aÊciwych jdla nich doÊç rzadkich ju˝ gatunków
ciep∏olubnych.
Przyk∏ad obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Gatunek zaledwie od 2 lat podlega ochronie Êcis∏ej.
Na razie brak informacji na temat dzia∏aƒ specjalnie skierowanych na jego ochron´.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Ta okaza∏a roÊlina wymaga, w sytuacji zaniku naturalnych
stanowisk, podj´cia badaƒ dotyczàcych szeroko rozumianej biologii i ekologii. Konieczne jest oszacowanie dynamiki wybranych populacji.
Monitoring
Nale˝y objàç monitoringiem stanowiska najbardziej wysuni´te na pó∏nocny zachód, a tak˝e populacje w ró˝nych typach zbiorowisk roÊlinnych.
Bibliografia
DURCZAK K. 1976. Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia
rzadki gatunek elementu migracyjnego w Polsce. Chroƒmy
Przyr. Ojcz. 32: 42–44.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa.
Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
4068
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Propozycje dotyczàce siedlisk gatunku
Zanikajàce Êwietliste dàbrowy wymagajà czynnej ochrony
i wprowadzenia do gospodarki leÊnej preferencji dla d´bu
(Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek 2003). Istotne znaczenie ma tak˝e
ochrona muraw ciep∏olubnych przed zarastaniem, usuwanie krzewów, koszenie, wypas – okresem krytycznym
w konkurencji dzwonecznika z innymi roÊlinami sà 2
pierwsze lata rozwoju, dopóki nie wykszta∏ci si´ wystarczajàco silny system korzeniowy.
G¸AZEK T. 1976. W sprawie ochrony ginàcego gatunku dzwonecznika wonnego Adenophora liliifolia w Polsce. Chroƒmy
Przyr. Ojcz. 32: 44–46.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data
book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia.
Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie
Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw.
KORNAÂ J., MEDWECKA-KORNAÂ A. 2002. Geografia roÊlin.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
KOZLOVSKAJA N. W. 1978. Flora Bielorusii, zakonomiernosti jejo formirowanija, naucznyje ispolzovanija i ochrony. Nauka
i Technika, Minsk.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
OBERDORFER E. 1990. Pflanzensoziologische Exkursionsflora.
E. Ulmer Verl., Stuttgart.
PAW¸OWSKI B., JASIEWICZ A. (red.) Flora polska. RoÊliny naczyniowe Polski i ziem oÊciennych. T. 12. PWN, Warszawa – Kraków, s. 89–90.
PERRY L. P. 2000. Invasive perennials. GreenShare http:\www.
uri. edu/ce/factsheets/sheets/invasiveperennials. html)
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (red.) (w druku). Czerwona
ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich. Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
ROTHMALER W., ECKEHART J., JÄGER J., WERNER K. 2002.
Exkursionsflora von Deutschland. Gefässpflanzen: Kritischer
Band. Spektrum Akademischer Verl., Heidelberg, Berlin.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H. BURGES, N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1976. Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge University Press, Cambridge.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
ZARZYCKI K., WOJEWODA W. 1986. Lista roÊlin wymierajàcych
i zagro˝onych w Polsce. List of the threatend plants in Poland.
PWN, Warszawa.
˚UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.) 1995. Ginàce i zagro˝one
roÊliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski.
Endangered and threatened vascular plants of Western
Pomerania and Wielkopolska. Prace Zak∏adu Taksonomii
RoÊlin UAM w Poznaniu 3: 7–141.
Urszula Korzeniak, Marcin Nobis
71