Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej

Andrzej Zbonikowski
Społeczne oddziaływania defaworyzujące
a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
Wprowadzenie
Pojęcie defaworyzacji społecznej przywoływane jest w literaturze naukowej
zazwyczaj przy omawianiu takich zagadnień, jak: wykluczenie społeczne, peryferyzacja, dezafiliacja, i jest przeciwstawiane pojęciu uprzywilejowania [Szarfenberg, 2008, s. 2]. Oddziaływania defaworyzujące można w tym kontekście określić jako zachowania obniżające szanse jednostki w danej grupie na korzystanie
z należnych jej praw i przywilejów. Tak rozumiana defaworyzacja jest czym
innym niż społeczne wykluczanie czy dyskryminacja – może raczej stanowić
element oddziaływań dyskryminujących, przy czym defaworyzować można
również osoby już wykluczone.
Analiza zjawiska defaworyzacji może przebiegać wieloaspektowo. Z punktu
widzenia psychologii społecznej podstawowa kwestia, jaką należy w tym miejscu poruszyć, odnosi się do psychologicznego komunikatu towarzyszącego oddziaływaniom defaworyzującym. Należy przy tym zauważyć, iż przekaz komunikacyjny stanowi kluczowy komponent defaworyzacji.
Jeśliby przyjąć jako wiążące stanowisko Stewarta [2001], zgodnie z którym
komunikowanie się stanowi proces kształtowania jakości życia, należałoby
w kontekście modyfikacji jakości życia rozważać wpływ komunikatów defaworyzujących. Każdy przekaz mający na celu obniżanie szans jednostki na pełnoprawne funkcjonowanie w grupie przekłada się na jej relacje społeczne – jednostka jest postrzegana jako gorsza, niespełniająca standardów uprawniających
do bycia beneficjentem przywilejów pozostałych członków grupy. Konsekwencją tego jest brak poczucia satysfakcji z bycia członkiem danej grupy lub też
zaburzenie poczucia przynależności do niej, aż do poczucia odrzucenia włącznie.
Komunikowanie się jednostki zaczyna wówczas nabierać charakteru bezosobowego, pomijającego aspekt osobowej, interpersonalnej wymiany. Poziom jakości
życia jednostki ulega obniżeniu.
14
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
Cel (jawny lub ukryty) i jednocześnie skutek oddziaływań defaworyzujących
stanowią niekorzystne zmiany w zakresie samoświadomości jednostki, a także
społecznej wiedzy o niej. Sprawca defaworyzacji dąży do zdewaloryzowania
społecznego wizerunku jednostki defaworyzowanej, jak też do obniżenia jej
własnego mniemania na swój temat. Zmiany te dają negatywne konsekwencje
w postaci obniżania poczucia własnej wartości jednostki. Wyraźnie destruktywne następstwa takich oddziaływań dotyczą dzieci i młodzieży, u których nie
zostały jeszcze wypracowane dojrzałe mechanizmy świadomego radzenia sobie
z komunikatem de faworyzującym, i których poczucie własnej wartości jest
szczególnie wrażliwe na wpływ oceniających komunikatów społecznych.
Negatywne skutki oddziaływań defaworyzujących, zachodzące w obszarze
poczucia własnej wartości, wydają się być najbardziej adekwatnym obszarem
analiz psychologicznych, pomocnych w zrozumieniu istoty procesu defaworyzacji
społecznej. Identyfikacja najbardziej bezpośrednich, a zarazem zagrażających
rozwojowi psychicznemu skutków deprecjonowania wartości własnej osoby,
stwarza możliwości projektowania oddziaływań interwencyjnych i profilaktycznych [por. Stolińska-Pobralska, 2004, 2009], a także unikania nieprawidłowych
zachowań w procesie wychowawczym.
Poczucie własnej wartości a pojęcia pokrewne
Poczucie własnej wartości, samoocena, samoakceptacja – to pojęcia, które na
gruncie praktyki są często stosowane zamiennie. Podejście takie nosi jednak
znamiona braku poprawności merytorycznej. Poszczególne pojęcia bowiem –
w świetle poglądów czołowych badaczy problematyki [por. Kozielecki, 1986;
Niebrzydowski, 1976, 1995] – mają różne zakresy znaczeniowe, jak również
poszczególne zjawiska psychiczne oparte są na innych mechanizmach.
Samoocena jest najczęściej traktowana jako poznawczy aspekt poczucia własnej
wartości. Kozielecki [1981] uznaje ją za jeden z podstawowych komponentów
samowiedzy i określa jako sąd wartościujący, dotyczący specyficznych cech
człowieka, takich jak: właściwości fizyczne (wygląd, zdrowie), cechy osobowości
(zdolności twórcze, dojrzałość emocjonalna, struktura motywacji), relacje z innymi ludźmi (miejsce w rodzinie, atrakcyjność społeczna).
Podobne stanowisko zajmują w tej kwestii psychologowie humanistyczni. Według Rogersa [1951] samoocena wyraża się poprzez obraz ja (self-concept), który
rozwija się w procesie dążenia do wewnętrznej spójności i zgodności pomiędzy
ja a doświadczeniem. Relacja między ja realnym a ja idealnym oraz porównywanie siebie z innymi (obrazu własnego ja z obrazem ja innych osób) konstytuuje samoocenę.
Zbliżone stanowisko zajmuje Niebrzydowski [1995], według którego samoocena stanowi wartościująco-oceniającą funkcję samoświadomości. Może ona
Andrzej Zbonikowski
15
dotyczyć aktualnie posiadanych przez jednostkę właściwości fizycznych lub
psychicznych, jak również jej możliwości potencjalnych. Za podstawę kształtowania się samooceny Niebrzydowski traktuje relację między ja realnym a ja
idealnym oraz proces porównywania się jednostki ze standardami społecznymi
(ja a inni).
Dokonując kontrastywnej analizy omawianych pojęć, warto zwrócić uwagę,
iż wysoka samoocena nie musi oznaczać wysokiego poziomu poczucia własnej
wartości. Nieadekwatnie zawyżona samoocena może być bowiem formą maskowania niedojrzałego poczucia własnej wartości, powodującego lęk przed
konfrontacją z ocenami społecznymi.
Z kolei pojęcie samoakceptacji określa się jako zgeneralizowaną, pozytywną
postawę wobec siebie, obejmującą zarówno aspekty poznawcze, jak i emocjonalne [Kozielecki, 1986, s. 118]. W praktyce wyraża się ona jako „lubienie” siebie
samego, a co za tym idzie – skłonność do pozytywnej postawy wobec innych
ludzi (akceptowanie ich).
Stanowisko to podziela również Niebrzydowski [1999], rozpatrując samoakceptację w kategoriach pozytywnej postawy względem samego siebie, warunkującej prawidłowe relacje interpersonalne oraz wyzwalającej inicjatywę i swobodę
w podejmowaniu różnych form aktywności społecznej.
Poczucie własnej wartości posiada najszerszy zakres pojęciowy, zawierający
w sobie zarówno samoocenę, jak i samoakceptację. Według Niebrzydowskiego
i Brandena [1993, s. 3] – poczucie własnej wartości (self-esteem) stanowi poczucie własnej godności, szacunku wobec siebie oraz pewność siebie, determinującą
efektywne działanie jednostki. Dojrzałe poczucie własnej wartości (self-esteem)
jawi się tu jako system immunologiczny świadomości, który nie tylko warunkuje
siłę przetrwania, ale także zdolność jednostki do samokontroli i samoaktualizacji.
N. Branden [1994, s. 3], uszczegóławia powyższą definicję, wyróżniając
w poczuciu własnej wartości dwa zasadnicze aspekty:
• samoskuteczność (self-efficacy), wyrażającą się poczuciem osobistej kompetencji w radzeniu sobie z wyzwaniami życia oraz w zaufaniu we własne możliwości (m.in. zdolność do racjonalnego myślenia oraz podejmowania decyzji
umożliwiających jednostce konstruktywne przystosowanie się do zmian);
• poczucie szacunku wobec siebie samego (self-respect) oraz postrzeganiu siebie
jako osoby godnej życiowego sukcesu i osobistego szczęścia.
Struktura poczucia własnej wartości wg koncepcji
„sześciu filarów” N. Brandena
Amerykański psycholog Nathaniel Branden, twórca Branden Institute of
Self-Esteem w Los Angeles, wychodząc naprzeciw zainteresowaniu problematyką poczucia własnej wartości, zaproponował bardzo szerokie rozumienie tego
16
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
konstruktu. W zakresie opisu struktury poczucia własnej wartości Branden
[1994, 2003] wyróżnił sześć podstawowych filarów poczucia własnej wartości.
Pierwszy filar to samoświadomość. Ma ona kluczowy wpływ na kształtowanie
się pięciu pozostałych filarów. W niej zawiera się całokształt wiedzy jednostki
na swój własny temat. Aspekt oceniający tej wiedzy stanowi samoocena.
Dzięki samoświadomości jednostka poznaje swoje mocne strony, co z kolei
stanowi podstawę (racjonalną przesłankę) samoakceptacji. Natomiast dzięki
znajomości swoich ograniczeń i słabości jednostka uczy się samoakceptacji dojrzałej, samoakceptacji siebie jako osoby, z prawem do popełniania błędów i przyzwoleniem na niedoskonałość.
Osiąganie dojrzałego poziomu rozwoju samoświadomości ma charakter procesualny. Branden [2003] zauważa, że każdy kolejny etap rozwoju osobistego
jednostki powinien być zwieńczony wyższym poziomem samoświadomości.
Jeśli tak się nie dzieje, można poddać w wątpliwość progresywny charakter danej zmiany rozwojowej.
Z samoświadomością ścisły związek wykazuje samoakceptacja – kolejny filar
poczucia własnej wartości. Dzięki niej jednostka lubi samą siebie, ma odwagę
być autentyczną w myśleniu i odczuwaniu, jest w stanie postrzegać swoje uczucia
i zachowanie jako realizację prawa do bycia sobą. Branden [2003], podobnie jak
wcześniej uczynił to Allport [1988], zauważa, że dojrzała samoakceptacja obejmuje również sferę własnych niedoskonałości (lubimy samych siebie pomimo
słabości). Ponadto jest ona warunkiem akceptowania innych ludzi; jednostka nie
przejawia wówczas lęku przed respektowaniem praw innych osób, zaś obdarzanie ich szacunkiem nie powoduje poczucia bycia kimś mniej wartościowym.
Poczucie odpowiedzialności za samego siebie stanowi filar poczucia własnej
wartości wynikający bezpośrednio z samoświadomości. Pozwala ono doświadczać specyficznej kontroli nad własną egzystencją, w oparciu o świadomość
tego, iż najważniejsze rzeczy we własnym życiu jednostki zależą naprawdę od
niej samej. Jednostka uświadamia sobie własną podmiotowość i sprawczość,
staje się świadomie odpowiedzialna za realizację własnych pragnień, wybór
wartości, decyzje i działania, a także za poziom własnego poczucia własnej wartości [Branden, 1995].
Konsekwencją samoświadomości oraz poczucia odpowiedzialności jest zdolność
do życia celowego. Polega ona na umiejętności dążenia do realizacji życiowych
celów, świadomie wybranych i zgodnych z systemem osobistych wartości. Ze
względu na udział samoświadomości przy podejmowaniu życiowych decyzji –
cele te są współmierne do możliwości jednostki. Ich osiąganie wymaga wewnętrznej dyscypliny, ale też daje wyraźne pozytywne konsekwencje w postaci
wzmocnienia struktur poczucia własnej wartości. Jednostka bardziej wierzy
w swoje możliwości i postrzega siebie samą jako wartościową.
Andrzej Zbonikowski
17
Podczas dążenia do realizacji wyznaczonych celów jednostka przyjmuje postawę samoasertywną. W odróżnieniu od asertywności samoasertywność (selfasertivness) jest nie tylko zbiorem technicznych umiejętności pozwalających na
zachowania zgodne z intencjami, ale sięga głębiej w osobowość. Obejmuje postawę
wobec siebie samego oraz rzeczywistości, pozwalającą dokonywać adekwatnej,
autentycznej ekspresji samego siebie – własnych pragnień, uczuć, wartości
i wyznawanych przekonań. Przeciwieństwem samoasertywności jest poddanie
się nieśmiałości, z czym wiąże się tendencja do ciągłego ukrywania swego
prawdziwego ja [Branden, 2003].
Filarem wieńczącym dojrzałe poczucie własnej wartości jest integralność
(integrity). Oznacza ona spójność przekonań, uczuć i zachowań jednostki. Pozwala na życie w zgodzie z samym sobą – z przyjętymi wartościami i ideałami,
a czasami także wątpliwościami i niezdecydowaniem. Zachowując wewnętrzną
integralność, jednostka wzmacnia swoje poczucie, że jest człowiekiem prawym,
godnym szacunku w oczach innych ludzi i wobec siebie samego [Branden, 1994,
2003].
Zaproponowana przez Nathaniela Brandena [1994, 2003] koncepcja poczucia
własnej wartości wpisuje się w nurt amerykańskiego ruchu na rzecz podnoszenia
poczucia własnej wartości, powstałego w Kalifornii w latach 60. XX wieku.
Mimo licznych głosów krytyki wobec tego ruchu [por. Seligman, 2000], propozycja Brandena wydaje się akcentować jego najbardziej pozytywne założenia,
takie jak: łączenie teorii z praktyką, szerokie definiowanie poczucia własnej
wartości (niezawężanie go do samooceny) oraz potrzebę kompleksowego oddziaływania na różne jego aspekty.
Właściwości rozwojowe samooceny dzieci i młodzieży
Poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży stanowi zespół struktur podlegających intensywnemu rozwojowi. Biorąc pod uwagę koncepcję „sześciu filarów
Brandena, należałoby zauważyć, że takie struktury – jak poczucie odpowiedzialności za siebie czy samoasertywność – dojrzałą postać przyjąć mogą dopiero na
etapie zaawansowanej adolescencji. Z kolei integralność będzie dotyczyć człowieka dorosłego, w pełni dojrzałego osobowościowo [por. Branden, Niebrzydowski, 2003].
Biorąc pod uwagę prawidłowość, iż poszczególne struktury poczucia własnej
wartości powstają na bazie samoświadomości (w tym – samooceny) jednostki,
analiza poczucia własnej wartości dzieci i młodzieży powinna koncentrować się
właśnie na tych komponentach.
Badaczem, który jako jeden z pierwszych na gruncie psychologii osobowości
podjął się analizy procesu kształtowania się samooceny w kontekście rozwoju
samoświadomości, był Carl Rogers [1951]. Jego zdaniem w funkcjonowaniu
18
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
psychicznym jednostki ma miejsce tendencja do utrzymania wewnętrznej spójności i zgodności między obrazem ja a doświadczeniem. W znacznej mierze
zachowania i wybory jednostki odzwierciedlają właśnie dążenie do zachowania
owej spójności i zgodności. Jednocześnie dla kształtowania się osobowości
dziecka korzystniejszy wpływ ma podejmowanie oddziaływań wychowawczych
nastawionych na budowanie spójnego wewnętrznie ja dziecka, aniżeli podejmowanie działań nastawionych na generowanie zmienności w obrazie ja. Niezaburzony rozwój ja przebiega w atmosferze bezwarunkowej akceptacji ze strony
rodziców, nawet pomimo rodzicielskiej dezaprobaty niektórych zachowań
dziecka. Warunki takie dają jednocześnie podstawę do kształtowania się twórczej postawy dziecka, które wierzy w swoje możliwości i nie boi się prezentować na zewnątrz swoich twórczych pomysłów i zachowań.
Obszerne badania empiryczne dotyczące genezy samooceny, nawiązujące do
stanowiska Rogersa, przeprowadził Coopersmith [1967, s. 236]. Wskazał on trzy
podstawowe warunki kształtowania pozytywnej, adekwatnej samooceny dziecka:
postawę rodziców bazującą na bezwarunkowej akceptacji osoby dziecka, jasno
zakreślone i przestrzegane granice psychologiczne w relacjach z dzieckiem,
postawę szacunku i tolerancji wobec inicjatyw dziecka – ale z poszanowaniem
przyjętych granic.
Powyższe stanowisko zostało potwierdzone przez badania nad kształtowaniem się osobowości twórczej [Harrington, Block, Block, 1987, za: Pervin, 2002].
W badaniach longitudinalnych została potwierdzona dodatnia zależność między
postawami rodzicielskimi, zapewniającymi dziecku poczucie bezpieczeństwa
i wiarę we własne możliwości, a postawą twórczą w późniejszych okresach życia.
Okazało się, iż praktyki wychowawcze oparte na bezwarunkowej akceptacji
osoby dziecka oraz empatycznym zrozumieniu stwarzają warunki sprzyjające
kształtowaniu się zaufania we własne siły i możliwości.
Teoria ta koresponduje ze sformułowaną przez Abrahama Maslowa [1986]
hierarchią potrzeb. Zgodnie z nią zaspokojenie potrzeby szacunku uwarunkowane
jest zaspokojeniem potrzeb bezpieczeństwa, miłości i przynależności. W naturalnym środowisku wychowawczym dziecka potrzeby te są zaspokajane przede
wszystkim przez rodziców, w oparciu o przyjmowane przez nich postawy wobec
dziecka. Stworzenie dziecku warunków fizycznego i psychicznego bezpieczeństwa, poczucia bycia kochanym i budowanie konstruktywnych relacji – predysponuje dziecko do wiary we własne siły i otwartości na pozytywne komunikaty
rozwijające poczucie własnej wartości.
Progresywne zmiany rozwojowe, dotyczące kształtującej się samooceny dzieci
i młodzieży, wiążą się z istotną zmianą jej jakości. Ma tu miejsce ewolucja – od
samooceny niestabilnej, przejawiającej tendencję do okresowego zawyżania lub
zaniżania się, aż do samooceny adekwatnej i względnie stabilnej. Zanim jednak
poziom dojrzałej samooceny zostanie osiągnięty, młody człowiek zmaga się
z dużymi wahaniami w zakresie oceny własnych możliwości, zdolności, kompe-
Andrzej Zbonikowski
19
tencji. Przekłada się to bezpośrednio na niestabilność życiowych aspiracji. W pewnych sytuacjach jednostka wyobraża sobie siebie jako osobę o dużych możliwościach, mogącą w wielu kwestiach przewyższyć rówieśników, innym razem
przeciwnie, sądzi, że jest niewiele warta i nie potrafi poradzić sobie z codziennymi obowiązkami. Przypadki załamań nerwowych, czy nawet samobójstw
młodzieży, spowodowane problemami szkolnymi (np. kłopoty w kontaktach
z rówieśnikami, ośmieszenia, brak promocji do następnej klasy), bazują najczęściej na niestabilności samooceny [Niebrzydowski, 1999].
Wpływ przekazu defaworyzującego na struktury poczucia
własnej wartości
Defaworyzujący przekaz społeczny wywiera bezpośredni wpływ na wiedzę
jednostki o niej samej, zmierzając do deprecjonowania jej zdolności, kompetencji czy możliwości rozwoju. W przypadku dzieci i młodzieży odporność na
przekaz krytyczny (szczególnie ten zorientowany ad personam oraz oparty na
porównaniach jednostki z innymi) jest jeszcze na tyle niska, iż brakuje zasobów
do chronienia samego siebie w powtarzających się niekorzystnych sytuacjach.
W przypadkach przekazu sporadycznego jednostka uruchamia zwykle mechanizmy obronne osobowości zmierzające do utrzymania pozytywnej samooceny
i obrony struktur ja. Szczególnie często wykorzystywany jest tu mechanizm
represji (wypierania treści zagrażających) oraz racjonalizacji (zwłaszcza typu
słodkie cytryny – polegający na usprawiedliwianiu motywów defaworyzującego
przekazu) [por. Hall, Lindzey, Campbell, 2006].
Natomiast defaworyzacja oparta na systematycznym przekazie społecznym,
generowanym przez osoby znaczące dla jednostki, wywiera już skutki w obszarze
struktur osobowościowych. W pierwszej kolejności zmienia się samoświadomość i samoocena jednostki. Struktury ja realnego ulegają dewaloryzacji, przez
co zwiększa się dystans między ja realnym a ja idealnym jednostki. Negatywny
bilans pojawia się również na linii porównań siebie samego z rówieśnikami (inni
są lepsi niż ja, wiedzą i potrafią dużo więcej). W wyniku tego własne szanse
zaczynają być postrzegane jako niższe niż dotychczas, obniża się poziom własnych aspiracji.
Komunikaty typu: Jesteś inny, gorszy niż my stają się podstawą samooceny
zaniżonej, nieadekwatnej do realnych możliwości jednostki. Pod ich wpływem
zmienia się również myślenie dziecka o sobie samym: Skoro inni twierdzą, że
jestem gorszy, to pewnie naprawdę tak jest. Defaworyzacja społeczna przekłada
się zatem na bardzo niekorzystny, intrapsychiczny proces deprecjonowania własnej osoby.
Zgodnie z prawidłowością wykazaną na gruncie psychologii społecznej [por.
Domachowski, 2004] ludzie starają się dostosowywać swoje życiowe plany
20
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
i aspiracje do poziomu posiadanej samooceny. Zachowują dzięki temu spójność
obrazu ja i unikają poznawczego dysonansu. W odniesieniu do dzieci negatywnie etykietowanych społecznie działanie takie może oznaczać również to, iż
dziecko będzie potwierdzać swym zachowaniem (w wymiarze dosłownym lub
symbolicznym) niską społeczną ocenę własnych możliwości – np. programować
się na porażki i utrwalać niskie poczucie skuteczności własnych działań.
Konsekwencją oddziaływań defaworyzacyjnych może być nie tylko zaniżenie
samooceny, ale także – choć dużo rzadziej – tendencja do jej kompensacyjnego
zawyżenia. Występuje ona częściej u młodzieży niż u dzieci przed okresem adolescencji. Kształtowanie wygórowanego mniemania o własnej osobie stanowi
wówczas dla jednostki formę radzenia sobie z doświadczanymi sytuacjami trudnymi, połączoną z chęcią wykreowania siebie w grupie na kogoś lepszego niż
wskazują na to realne zasoby. Można podejrzewać, iż takie kompensacyjne zawyżanie samooceny jest bardziej użyteczne niż jej obniżanie, jako że nie powoduje
wycofywania się z grupy społecznej i pozwala na aktywne zaspokajanie potrzeby
przynależności. Należy jednak pamiętać, że zawyżona samoocena może skutecznie utrudniać kształtowanie się konstruktywnych więzi społecznych w formule koleżeństwa i przyjaźni.
Zmiany w pozostałych wymiarach poczucia własnej wartości, stanowiące
konsekwencję komunikatów społecznych defaworyzujących dziecko, są pochodnymi zmian w obszarze samoświadomości i samooceny.
I tak w zakresie samoakceptacji pojawia się najczęściej postawa wyrażająca
dezaprobatę własnej osoby, nielubienie siebie. W postawie tej wyeksponowany
jest zwykle komponent emocjonalny, choć jej geneza wiąże się z negatywnymi
przekonaniami na swój własny temat (aktywizowanymi najczęściej w sytuacjach
doświadczania trudności zadaniowych, takich jak: kłopoty z uczeniem się,
szkolne sytuacje egzekwowania wiedzy i umiejętności).
Według Johnsona [1995] samoakceptacja stanowi istotny warunek akceptowania innych ludzi, z kolei obdarzanie akceptacją drugiego człowieka wyzwala
tendencję do wzajemności. W kontekście powyższych twierdzeń dziecko będące
obiektem oddziaływań defaworyzujących znajduje się w sytuacji trudnej z wielu
względów. Przede wszystkim brakuje mu racjonalnych powodów do lubienia
siebie (samoakceptacji), ponadto trudno mu nawiązywać pozytywne relacje społeczne oparte na zasadzie społecznej wymiany pozytywnych postaw. Pojawia się
wówczas deprywacja potrzeby szacunku, pojawiają się też zmiany w emocjonalności, częściej doświadczane są przykre emocje, takie jak: lęk czy złość, występują
także trudności w kontrolowaniu tych emocji. Może to owocować zamykaniem
się na świat i wycofywaniem się (przy niskiej samoocenie) bądź też postawą
wrogości (zwłaszcza przy samoocenie zawyżonej).
W obszarze poczucia odpowiedzialności za samego siebie pojawia się przekonanie, iż to, co dzieje się w życiu dziecka, nie zależy od niego samego. Roz-
Andrzej Zbonikowski
21
wija się zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli własnego życia. Wiąże się
to przede wszystkim z niższym niż u rówieśników poziomem samooceny oraz
jej nieadekwatnym, zaniżonym poziomem. Sprzyjają temu sytuacje nieradzenia
sobie z codziennymi problemami, co w konsekwencji pogłębia deficyt poczucia
odpowiedzialności za siebie (mechanizm błędnego koła). Nie bez znaczenia są
tu także postawy rodziców i wychowawców wobec trudności w funkcjonowaniu
dziecka. Postawy przybierające wymiar nadopiekuńczości obniżają motywację
dziecka do brania spraw we własne ręce. Nieprawidłowo udzielana dziecku pomoc, której towarzyszy komunikat osoby dorosłej: Nie poradzisz sobie bez mojej
pomocy, zdejmuje z dziecka poczucie odpowiedzialności za skuteczną realizację
codziennych zadań, w skrajnym zaś przypadku predysponuje także do poczucia
wyuczonej bezradności. Z drugiej zaś strony – postawienie dziecku nadmiernych
oczekiwań dotyczących jego samodzielności, przy jednoczesnym braku wsparcia
może prowokować dotkliwe porażki i utratę wiary we własne siły [por. Seligman, 2005].
Z poczuciem odpowiedzialności wiąże się nierozerwalnie zdolność do życia
celowego. Komunikaty defaworyzujące skutecznie obniżają wiarę we własne
możliwości i powodują, że jednostka nie podejmuje się realizacji życiowych
wyzwań, pasji czy nawet zainteresowań. W tym przypadku deficyty w zakresie
samoświadomości, a szczególnie w znajomości własnych mocnych stron determinują orientowanie się na cele związane z unikaniem trudności oraz podtrzymywaniem względnie pozytywnej samooceny. W przypadku młodzieży, która znajduje
się w sytuacjach podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych, przybiera
to formę orientowania się na zaspokajanie potrzeby przynależności (chcę podobać się innym, być takim jak inni) oraz potrzeby szacunku (chcę zrobić coś, za
co mnie docenią). Dane empiryczne pokazują także, że na etapie osiągania dorosłości strategie te przestają być dla jednostki satysfakcjonujące i zmieniają się
często w motywy alienacyjne, deficyty w poczuciu sensu życia, z myślami samobójczymi włącznie [por. Niebrzydowski, 1995].
Na płaszczyźnie samoasertywności można zauważyć brak motywacji do zachowań asertywnych – szczególnie w zakresie ekspresji własnych przekonań,
emocji i potrzeb. Ich wyrażanie staje się sytuacją potencjalnie zagrażającą, gdyż
wiąże się z ryzykiem porażki i pogłębiania działań defaworyzujących w grupie
rówieśniczej. Dzieciom i młodzieży brakuje jeszcze dojrzałości osobowościowej,
która stanowiłaby stabilną podstawę zachowań asertywnych w sytuacjach, gdy
jednostka jest poddawana systematycznym wpływom defaworyzującym. W efekcie
utrwala się wzorzec zachowań oparty na uległości (przy obniżonej samoocenie),
a czasem także na zachowaniach agresywnych (zazwyczaj przy samoocenie
zawyżonej lub niestabilnej). Znamienny jest tu pewien paradoks – zachowania
agresywne, choć stanowią niepożądany wychowawczo schemat reagowania na
sytuację trudną, mogą mieć dla jednostki znaczenie rozwojowe, jako że stanowią
22
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
przejaw walki jednostki o jej dobre imię i satysfakcjonującą pozycję w grupie
społecznej.
Braki w poszczególnych obszarach poczucia własnej wartości dziecka utrudniają w efekcie kształtowanie się osobowościowej integralności, stanowiącej
istotny przejaw dojrzałości jednostki. Komunikat defaworyzujący – nacelowany
na wybrane cechy jednostki – może powodować u dziecka niespójność przekonań na swój własny temat (jestem kimś wartościowym, ale z pewnymi wyjątkami),
co w konsekwencji prowadzi do niestabilnej samooceny i zaburzenia osobowościowej integralności. Brak pewności siebie, postrzeganie siebie jako istoty mało
wartościowej i zależnej od świata zewnętrznego skutecznie niszczy zdolność do
pełnego przeżywania rzeczywistości i wyzwala koncentrację na potrzebach niższego rzędu.
Uwagi końcowe
Proces społecznej defaworyzacji dzieci i młodzieży stanowi zjawisko, którego
konsekwencje są niedoceniane, zarówno w kontekście społecznym, jak i jednostkowym. Porównanie oddziaływań defaworyzujących z jawną dyskryminacją
może wywoływać złudne wrażenie, iż defaworyzacja – przybierająca często
mniej jaskrawe formy – jest zjawiskiem o niewielkiej szkodliwości.
Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać m.in. w obszarze profilaktyki uprzedzeń i dyskryminacji. Gdy wypracowuje się społeczną wrażliwość na
krzywdę i niesprawiedliwość, operuje się często przykładami przydatnymi edukacyjnie, tj. wyrazistymi, niebudzącymi wątpliwości. Można przypuszczać, iż
pewnym efektem ubocznym tego typu egzemplifikacji staje się mniejsza wrażliwość i czujność wobec form łagodniejszych, takich jak defaworyzacja.
Uwzględniając szerszą, społeczną perspektywę, można postawić tezę, iż
zwrócenie uwagi na zjawisko defaworyzacji (a może w pewnym sensie również
sama defaworyzacja?) stanowi pewien szczebel społecznego rozwoju w zakresie
kształtowania postaw otwartości społecznej i tolerancji. Po latach niezauważania
społecznej różnorodności pojawiła się w Polsce potrzeba wypracowania dojrzałych postaw społecznych wobec zjawisk i kategorii społecznych dotąd nieznanych i budzących społeczny lęk. Jest to zatem proces potrzebujący pewnego
czasu, aby osiągnąć pożądany poziom rozwoju.
Jeszcze mniej doceniany aspekt zjawiska defaworyzacji stanowi wewnętrzny
świat jednostki defaworyzowanej. Negatywne konsekwencje zaznaczają się szczególnie mocno u dzieci i młodzieży, jako jednostek stosunkowo mało odpornych
na niekorzystne wpływy społeczne. Istota psychologiczna oddziaływań defaworyzujących koncentruje się na zaburzeniu poczucia własnej wartości – kluczowego konstruktu osobowościowego, odpowiedzialnego za kształtowanie się
dojrzałej osobowości. Uświadomienie wychowawcom i rodzicom znaczenia poczucia własnej wartości w funkcjonowaniu jednostki, a także pokazanie konse-
Andrzej Zbonikowski
23
kwencji komunikacji defaworyzującej wydaje się być jednym z najważniejszych
działań wspierających proces wychowania współczesnego człowieka, aspirującego do bycia obywatelem otwartych i demokratycznych społeczeństw świata.
Bibliografia
Allport G.W. (1988), Osobowość i religia, Warszawa: Pax.
Branden N., Niebrzydowski L. (1993), The psychology of self-esteem, Łódź: ŁTN.
Branden N. (1994), Working with Self-Esteem in Psychoterapy, Directions in Clinical
Psychology, nr 4, s. 3–13.
Branden N. (2003), Sześć filarów poczucia własnej wartości, Łódź: Ravi.
Coopersmith S. (1967), The antecedens of self-esteem, San Francisco: Freeman.
Domachowski W. (2004), Przewodnik po psychologii społecznej, Warszawa: PWN.
Gordon Th. (2000), Wychowanie bez porażek, Warszawa: PAX.
Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B. (2006), Teorie osobowości, Warszawa: PWN.
Harter S. (1993), Causes and Consequences of Low Self-Esteem in Children and Adolescents, W: Baumeister R.F. (red.), Self-Esteem. The Puzzle of Low Self-Regard,
New York: Plenum Press.
Johnson D.W. (1995), Umiejętności interpersonalne i samorealizacja, Warszawa: Polskie
Towarzystwo Psychologiczne – Studium Pomocy Psychologicznej.
Kozielecki J. (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa: PWN.
Maslow A. (1986), W stronę psychologii istnienia, Warszawa: PAX.
Niebrzydowski L. (1976), O poznawaniu i ocenie samego siebie, Warszawa: Nasza Księgarnia.
Niebrzydowski L. (1995), Psychologia wychowawcza i społeczna, Zielona Góra: WSP.
Niebrzydowski L. (1999), Psychologia ludzkich potrzeb, aspiracji i możliwości, Łódź:
Krajowa Rada Self-Esteem.
Pervin L.A., John O.P. (2002), Osobowość. Teoria i badania, Kraków: Wyd. UJ.
Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (1994), Psychologia wychowawcza, t. 1., Warszawa: PWN
Rogers C.R. (1951), Client centered therapy, Houghton Mifflin, Boston. Wyd. pol. Rogers C.R. (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Wrocław: Thesaurus-Press.
Seligman M. (2000), Positive psychology, W: Gillham J.E. (red.), The science of optimism and hope: Research essays in honor of Martin E.P. Seligman, Philadelphia:
Templeton Foundation Press.
Seligman M. (2005), Prawdziwe szczęście. Psychologia pozytywna a urzeczywistnienie
naszych możliwości trwałego spełniania, Poznań: Media Rodzina.
Stolińska-Pobralska (2004), Pomoc dziecku opuszczonemu w zadaniach powiatu łódzkiego, Płock: PWSZ.
Stolińska-Pobralska (2009), Realizacja kompetencji organów administracji publicznej
w zakresie profilaktyki i pomocy dziecku sierocemu i rodzinie na poziomie lokalnym,
Łódź: AHE.
Szarfenberg R. (2008), Pojęcie wykluczenia społecznego, www.ips.uw.edu.pl/ rszarf/pdf/
pojecie_ws.pdf (wersja 1.1., 14.03.2008).
24
Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczucie własnej wartości dzieci i młodzieży
Streszczenie: W artykule została zaprezentowana problematyka poczucia własnej
wartości dzieci i młodzieży defaworyzowanej społecznie. Autor przedstawia istotę poczucia własnej wartości i omawia konstrukty zbliżone, takie jak: samoświadomość, samoocena, samoakceptacja. Jako główny punkt analiz przyjęta została 6-filarowa koncepcja
poczucia własnej wartości autorstwa Nathaniela Brandena, obejmująca: samoświadomość,
samoakceptację, odpowiedzialność za samego siebie, zdolność do życia celowego, samoasertywność oraz integralność. Dyskusji została poddana społeczna sytuacja dzieci i
młodzieży defaworyzowanej – na podstawie analizy zmian w ich poczuciu własnej wartości.
Social defavourisation and the self-esteem of children
and youth
Summary: The article is an outline of the issues concerning on the self-esteem of
defavourised children and youth. The author presents the meaning of the self-esteem and
analyses the related concepts, such: consciousness, self-evaluation, self-acceptance. As
a main point of view, the author took the Nathaniel Branden’s conception of six pillars
of self-esteem, including consciousness, self-acceptance, self-responsibility, self-assertivness, practice of living purposefully and personal integrity. There is also a discussion
on the social situation of defavourised children and youth and the analysis of the structure of their self-esteem.