plik pdf do pobrania

PRZEGL¥D
USTAWODAWSTWA
GOSPODARCZEGO
Rok LXVII
Nr 11
4 (790)
(797)
Warszawa
Kwiecieñ 2014
2014
Warszawa Listopad
Nr indeksu 371319
w numerze m.in.
Aksjologia regulacji sektora energetycznego
Jawnoœæ ksi¹g wieczystych w œwietle nowelizacji przepisów
2013 roku
Joint venture w prawie konkurencji UE
Granice rozszerzonej prawomocnoœci materialnej wyroku
w sprawach o uznanie postanowieñ wzorca umowy za
niedozwolone wpisanego do rejestru postanowieñ
wzorców umowy uznanych za niedozwolone
Oœwiadczenie arbitra o bezstronnoœci i niezale¿noœci
Kognicja s¹du rejestrowego a konstytutywny charakter
wyroku stwierdzaj¹cego niewa¿noœæ uchwa³y
zgromadzenia spó³ki kapita³owej
www.pug.pl
POLSKIE
WYDAWNICTWO
EKONOMICZNE
PL ISSN 0137-5490
PRZEGLA˛D
USTAWODAWSTWA
GOSPODARCZEGO
NR 11
LISTOPAD
PL ISSN 0137-5490
MIESIE˛CZNIK
Redaktor naczelny:
Prof. UŁ dr hab. Kazimierz Strzyczkowski
(Uniwersytet Łódzki)
Sekretarz redakcji: Mariusz Gorzka
Rada naukowa:
Prof. dr hab. Jan Błeszyński (Uniwersytet Warszawski)
Prof. dr nauk prawnych Oleg Gorodow (Państwowy
Uniwersytet w Sankt Petersburgu, Rosja)
Prof. Heibert Hirte (Uniwersytet w Hamburgu, Niemcy)
Dr hab. Robert Jastrze˛bski (Uniwersytet Warszawski)
Prof. dr hab. Peter-Christian Müller-Graff (Uniwersytet
w Heidelbergu, Niemcy)
Doc. Oleg P. Lichichan (Dyrektor Instytutu Prawa
Państwowego Uniwersytetu w Irkucku, Rosja)
Prof. dr hab. Karol Sobczak (Szkoła Główna Handlowa)
Prof. dr hab. Elżbieta Skowrońska-Bocian (Uniwersytet
Warszawski)
Dr hab. Marek Szydło (Uniwersytet Wrocławski)
Prof. Ruth Taplin (University of Leicester, Wielka
Brytania)
Dr Ryszard Tupin (Uniwersytet Warszawski)
Adres Redakcji
00-099 Warszawa, ul. Canaletta 4
tel. (22) 827 80 01; fax (22) 827 55 67
E-mail: [email protected]
Wydawca
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne SA
00-099 Warszawa 84, skr. poczt. 91
E-mail: [email protected]
TREŚĆ NUMERU
ARTYKUŁY
Michał Be˛dkowski-Kozioł, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Aksjologia regulacji sektora energetycznego (cze˛ść I)
2
The axiology of the energy sector’s regulation (Part I)
Anna Rogacka-Łukasik, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu
Jawność ksia˛g wieczystych w świetle nowelizacji przepisów
w 2013 roku
The openness of the central mortgage register according to the
amendment to the regulations in 2013
13
Aleksander Maziarz, Akademia Leona Koźmińskiego
Joint venture w prawie konkurencji UE
Joint venture in EU competition law
20
Ewelina Tylińska, Uniwersytet Łódzki
Granice rozszerzonej prawomocności materialnej wyroku
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone wpisanego do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone
Limits of expanded legal force of ruling in the cases for assessment
of the provisions of standard contract form as prohibited
27
WARUNKI PUBLIKACJI:
http://www.pug.pl
PRENUMERATA na 2015 r.:
,,
,,RUCH SA — infolinia 801 800 803
dla tel. komórkowych — +48 (22) 717 59 59
e-mail: [email protected]
http://www.prenumerata.ruch.com.pl
zagraniczna: +48 (22) 693 67 75
http://[email protected]
http://www.ruch.pol.pl
Garmond Press SA — Dział Prenumeraty
tel. (22) 837 30 08
http://www.garmondpress.pl/prenumerata
Kolporter SA — Departament Dystrybucji Prasy
tel. (22) 355 04 72 do 75
http://www.kolporter.com.pl
GLM Sp. z o.o. — Dział Dystrybucji Prasy
tel. (22) 649 41 61
e-mail: [email protected]
http://www.glm.pl
As Press — tel. (22) 750 84 29, (22) 750 84 30
Poczta Polska SA — infolinia 801 333 444
http://www.poczta-polska.pl/prenumerata
Sigma-Not — Zakład Kolportażu
tel. (22) 840 30 86
e-mail: bok – [email protected]
Terminy prenumeraty:
• do 30 listopada dla prenumeraty realizowanej
od 1 stycznia naste˛pnego roku;
• do końca lutego dla prenumeraty realizowanej
od II kwartału bieża˛cego roku;
• do końca maja dla prenumeraty realizowanej
od III kwartału bieża˛cego roku;
• do końca sierpnia dla prenumeraty realizowanej
od IV kwartału bieża˛cego roku.
Cena prenumeraty:
Roczna — 648,00 zł Półroczna — 324,00 zł
Prenumerata u Wydawcy:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne SA
00-099 Warszawa, ul. Canaletta 4
[email protected]
Prenumerata roczna — 25% rabatu: 485,98 zł
Prenumerata półroczna — 10% rabatu: 291,63 zł
Nakład: 850 egzemplarzy
Cena 1 egz. — 54,00 zł (w tym 5% VAT)
Skład i łamanie:
Zdzisław Wasilewski, Warszawa, ul. Resorowa 28, tel. 605 105 574
Druk:
Grafland Andrzej Chmielewski, Warszawa, ul. Olesińska 6/20,
tel. 503 079 488
ARBITRAŻ GOSPODARCZY
Marcin Asłanowicz, Bacer & McKenzie, Dział Procesowy i Arbitrażowy
Oświadczenie arbitra o bezstronności i niezależności
The new Postal Law Act — the main regulatory provisions
32
Z PRAKTYKI GOSPODARCZEJ
Tomasz Szczurowski, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Kognicja sa˛du rejestrowego a konstytutywny charakter
wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały
zgromadzenia spółki kapitałowej
Cognition of the registry court versus constitutive nature
of judgment on annulling resolution of shareholders’ meeting
in limited liability company
40
Szanowni Czytelnicy i Autorzy
Archiwalne artykuły z 2013 r. już doste˛pne na stronie internetowej naszego pisma.
Co miesia˛c wraz z nowym numerem PUG-u kolejny numer archiwalny:
http://www.pug.pl/archiwum
W najbliższych numerach:
• Kilka refleksji na temat statusu holdingu na gruncie polskiego systemu
prawnopodatkowego
• Luki percepcji roli i oceny atrybutów najpopularniejszych kanałów
sprzedaży w bankowości detalicznej
,,Przegla˛d Ustawodawstwa Gospodarczego’’
jest czasopismem naukowym punktowanym przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (7 punktów)
Aksjologia regulacji sektora energetycznego (cze˛ść I)
The axiology of the energy sector’s regulation (Part I)
dr Michał Be˛dkowski-Kozioł
Streszczenie
Celem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie wartości (cele) leża˛ u podstaw ingerencyjnej działalności organów
administracji gospodarczej właściwych w sprawach regulacji sektora energetycznego. Odpowiedź na to pytanie jest o tyle istotna, że pozwala
wyznaczać przesłanki ingerencji administracji gospodarczej, rozumiane jako zasadniczy cel i warunek ingerencji w sfere˛ praw i wolności
uczestników rynku. Analiza podstaw aksjologicznych regulacji sektora energetycznego pozwala na stwierdzenie celowego powia˛zania
konkurencji z realizacja˛ celów publicznych, takich jak ochrona środowiska czy bezpieczeństwo energetyczne. Dla realizacji tych celów
państwo posługuje sie˛ podmiotami prywatnymi, przy czym realizuja˛ one te zadania we własnym interesie gospodarczym, a państwo
jednocześnie reguluje ich zachowania rynkowe w interesie publicznym. Na gruncie prawa energetycznego, podobnie jak i na gruncie
regulacji prawnych odnosza˛cych sie˛ do funkcjonowania pozostałych sektorów infrastrukturalnych, dochodzi do swoistej ,,społecznej
funkcjonalizacji’’ konkurencji. Prawo energetyczne wpisuje sie˛ tym samym ściśle w kontekst zasady społecznej gospodarki rynkowej,
zgodnie z która˛ prymat gospodarki rynkowej (rynku) uzasadniony jest o tyle, o ile mechanizm konkurencji służy interesowi publicznemu.
W niniejszej cze˛ści omówione zostana˛ takie zagadnienia, jak umiejscowienie fukcji regulacji gospodarczej w ramach ,,konstytucji
gospodarczej’’ RP, systematyka celów (wartości) leża˛cych u podstaw regulacji sektora energetycznego w świetle regulacji ustawy Prawo
energetyczne, oraz ochrona środowiska jako cel regulacyjnej ingerencji w funkcjonowanie sektora energetycznego.
Słowa kluczowe:
regulacja sektora energetycznego, konstytucja gospodarcza, ochrona środowiska, zasada zrównoważonego rozwoju.
Summary
The aim of this study is to answer the question, what values (goals) underlie the intrusive activities of the relevant public authorities in
matters of economic regulation of the energy sector. The answer to this question is important to set the legal conditions and circumstances for
public authorities’’ intervention in the business activity of individuals, understood as the essential purpose and condition of interference with
the rights and freedoms of market participants. Analyzing axiological conditions of the energy sector regulation one can find the deliberate
linking of pro-competitive with other public interests’’ objectives of the energy sector regulation. To achieve these goals, the state ‘‘uses’’
private business entities, whereby they perform these goals in their own economic interest, and the state (public administration) regulates
their market behaviour in the public interest. The peculiarity of the energy law, as well as other sectoral regulations in network-bound sectors,
is the ‘‘social functionalization’’ of private competition. Energy Law fits thus strictly in the context of the principles of social market
economy, according to which the primacy of the market is justified in so far as the mechanism of competition serve in the public interest.
This section will discuss such issues as the location of the function of economic regulation in the context of the ‘‘economic constitution’’ of
Poland, systematics of objectives (values) underlying the regulation of the energy sector under the Energy Law, and environmental protection
as a goal of regulatory interference in the functioning of the energy sector.
Key words:
regulation of energy sector, economic constitution, environmental protection, principle of sustainable development.
1. Wprowadzenie
W doktrynie publicznego prawa gospodarczego wyodre˛bnia sie˛ od pewnego czasu nowa˛ funkcje˛ administracji
gospodarczej, jaka˛ jest funkcja regulacji sektorów infrastrukturalnych (Szydło, 2005, s. 49–52 i s. 88; Strzyczkowski, 2011b, s. 159–165; Skoczny, 2002; Skoczny, 2003;
Skoczny, 2004; Kosiński, 2006; Stankiewicz, 2010), a która pojawiła sie˛ wskutek procesów liberalizacji i demonopolizacji zachodza˛cych w tych sektorach. W przeciwieństwie
do pozostałych (,,klasycznych’’) funkcji administracji gospodarczej (Strzyczkowski, 2011b, s. 149 i nast.; Szydło, 2013,
s. 118 i nast.; por. także Kiczka, 2006; Popowska, 2006),
takich jak m.in. policja, reglamentacja, nadzór, kierownictwo czy planowanie gospodarcze, które wyróżnia zastosowanie swoistych instrumentów oddziaływania przez państwo na podmioty gospodaruja˛ce, funkcje˛ regulacji gospodarczej wyróżniaja˛ przede wszystkim dwa elementy. Po
2
pierwsze, przedmiot oddziaływania, jakim sa˛ sektory infrastrukturalne. Po drugie zaś, cele regulacyjnej ingerencji
w tych sektorach, wynikaja˛ce z ekonomicznych i technicznych uwarunkowań ich funkcjonowania, roli, jaka˛ odgrywaja˛ te sektory z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki i państwa, czy wreszcie ram prawnych ingerencyjnej roli państwa w gospodarce
wyznaczonych przez konstytucje˛ gospodarcza˛.
Celem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi
na pytanie, jakie wartości (cele) leża˛ u podstaw ingerencyjnej działalności organów administracji gospodarczej właściwych w sprawach regulacji sektora energetycznego. Odpowiedź na to pytanie jest o tyle istotna, że pozwala ona
wyznaczać przesłanki ingerencji administracji gospodarczej, rozumiane jako zasadniczy cel i warunek ingerencji
w sfere˛ praw i wolności uczestników rynku. Z tego wzgle˛du analizie poddane zostana˛ zarówno unormowania konstytucji gospodarczej na poziomie krajowym i poziomie
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
AKSJOLOGIA REGULACJI SEKTORA ENERGETYCZNEGO (CZE˛ŚĆ I)
unijnym, wyznaczaja˛ce fundamentalne ramy ingerencji administracji gospodarczej, w tym administracji regulacyjnej,
w działalność przedsie˛biorstw energetycznych, a naste˛pnie
właściwe unormowania sektorowe prawa energetycznego,
konkretyzuja˛ce cele i przesłanki podejmowania działań
regulacyjnych w sektorze energetycznym. Podje˛cie tego
zagadnienia wydaje sie˛ o tyle interesuja˛ce, że w przeciwieństwie do obecnie obowia˛zuja˛cego unormowania art. 1
ust. 2 ustawy z 10.4.1997 r. Prawo energetyczne (dalej:
u.p.e.), wskazuja˛cego cele regulacji ustawy, a tym samym
wskazuja˛cego kierunki realizacji funkcji regulacji w sektorze energetycznym, projekt tzw. dużego trójpaku energetycznego1 rezygnuje z analogicznego unormowania, co
rodzi pytanie o to, czy planowana nowelizacja — w zamierzeniu projektodawców — oznacza zmiane˛ w warstwie
aksjologicznej regulacja sektora energetycznego.
2. Regulacja sektora energetycznego w świetle
,,konstytucji gospodarczej’’
Baze˛ unormowań relewantnych dla funkcji regulacji
gospodarczej, tak jak pozostałych funkcji ingerencji publicznej w gospodarke˛, stanowi w kontekście członkostwa
Polski w Unii Europejskiej konstytucja gospodarcza o wieloskładnikowym charakterze (Strzyczkowski, 2011b, s. 72
i nast.; Strzyczkowski, 2011a), na który składaja˛ sie˛ zarówno przepisy (normy) Konstytucji RP, jak i traktatów konstytuuja˛cych Unie˛ Europejska˛, o istotnym znaczeniu dla
gospodarki, które ła˛cznie współtworza˛ konstytucje˛ gospodarcza˛ RP.
Wyznaczenie aksjologicznych ram regulacji gospodarczej na gruncie konstytucji gospodarczej winno rozpocza˛ć
sie˛ od stwierdzenia, że ja˛dro europejskiej konstytucji gospodarczej stanowi rynek wewne˛trzny (art. 3 ust. 3 TUE),
który obejmuje obszar bez granic wewne˛trznych, na którym zagwarantowany jest swobodny przepływ towarów,
osób, usług i kapitału (art. 26 ust. 2 TFUE). Specyficzny
zysk integracyjny, na którym zasadza sie˛ koncepcja rynku
wewne˛trznego wynika z faktu, że państwowe granice jurysdykcyjne traktowane per se, jako ograniczenie swobody
działalności gospodarczej przestaja˛ istnieć. Centralny
punkt stanowi przy tym zobowia˛zanie UE do podje˛cia
działań w kierunku otwartej gospodarki rynkowej z wolna˛
konkurencja˛ (art. 119 ust. 1 TFUE). Założeniem jest zatem
otwarcie rynków poprzez zniesienie barier zarówno pomie˛dzy, jak i wewna˛trz poszczególnych rynków poprzez wdrożenie swobód podstawowych oraz powia˛zana˛ z nim harmonizacje˛ prawa państw członkowskich. Wszelkie ograniczenia ze strony podmiotów prywatnych i przewage˛ ekonomiczna˛ prawo unijne zwalcza poprzez reguły konkurencji
ustanowione na poziomie ponadnarodowym, przy czym
poprzez art. 106 ust. 1 TFUE także organy wewna˛trzpaństwowe sa˛, w odniesieniu do przedsie˛biorstw publicznych
lub przedsie˛biorstw wyposażonych w prawa szczególne
i specjalne, zwia˛zane normami unijnego prawa konkurencji.
Wprawdzie w ramach lizbońskiej reformy podstaw funkcjonowania UE podje˛to próbe˛ osłabienia znaczenia reguł
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
konkurencji poprzez zmiane˛ katalogu celów i zadań UE,
ostatecznie jednak skutkiem tej próby jest zmiana o charakterze wyła˛cznie semantycznym, zwłaszcza w obliczu postanowień protokołu nr 6, który wzmacnia znaczenie konkurencji w kontekście funkcjonowania rynku wewne˛trznego.
Wskazane regulacje odnosza˛ce sie˛ do rynku wewne˛trznego oraz konkurencji nie daja˛ jednak jeszcze pełnego
obrazu konstytucji gospodarczej na poziomie unijnym.
Mianowicie, w toku stopniowej konstytucjonalizacji UE
w drodze kolejnych zmian traktatów, doszło do wła˛czenia,
a także — w wyniku reformy lizbońskiej — znacznego
wzrostu rangi celów (wartości) o charakterze pozaekonomicznym. W szczególności koncepcja rynku wewne˛trznego, a także polityki konkurencji zostały wzbogacone
o istotne komponenty (cele) o charakterze społecznym czy
też z zakresu ochrony środowiska, wyrażone w formule
społecznej gospodarki rynkowej (art. 3 ust. 3 akapit 1
TUE), sprawiedliwości społecznej, równości i solidarności
(art. 3 ust. 3 akapit 2 TUE) oraz spójności gospodarczej,
społecznej i terytorialnej UE (art. 3 ust. 3 akapit 3 TUE),
co — w kontekście analizowanej problematyki — ma
istotne znaczenie, biora˛c pod uwage˛ role˛ i znaczenie sektorów infrastrukturalnych dla funkcjonowania społeczeństw
i gospodarki UE. Odwołuja˛c sie˛ jednak do przyje˛tego
w doktrynie rozumienia formuły społecznej gospodarki
rynkowej (Strzyczkowski, 2005), centralnym elementem
zrozumienia europejskiej konstytucji gospodarczej jest
konstatacja, że cele publiczne UE winny być z założenia
osia˛gnie˛te właśnie poprzez rynek wewne˛trzny i konkurencje˛. Owocne powia˛zanie rynku wewne˛trznego i konkurencji z pozostałymi celami publicznymi może sie˛ przy tym
realizować na różne sposoby, zarówno poprzez zapewnienie państwom członkowskim wzgle˛dnego marginesu
swobody w zakresie realizacji celów publicznych poprzez
sprzyjaja˛ca˛ im wykładnie˛ swobód rynku wewne˛trznego,
jak i w procesie harmonizacji prawa państw członkowskich
oraz be˛da˛cego jej skutkiem procesu tworzenia sie˛ europejskich sieci organów administracji gospodarczej (na temat
poje˛cia ,,sieci’’ organów administracji zob.: Supernat,
2007; Britz, 2006; Ladeur, Möllers, 2005). Także na gruncie prawa konkurencji powoli zdobywa sobie uznanie
koncepcja, zgodnie z która˛ konkurencja winna skupiać sie˛
na realizacji określonych celów publicznych, m.in. dobrobytu konsumentów (por. Kohutek, 2012; Skoczny, 2009,
s. 24–25; Koenig, 2009; Mia˛sik, 2009, s. 50 i nast.; Zimmer, 2007), a wdrażanie reguł konkurencji winno uwzgle˛dniać szerszy kontekst ich stosowania (tzw. more economic
approach; Bishop, Walker, 2010, s. 9 i nast.), o czym
be˛dzie jeszcze mowa niżej.
Wskazane powyżej zasadnicze cele unijnej konstytucji
gospodarczej znalazły — w wyniku przyje˛cia Traktatu
z Lizbony — swoiste uszczegółowienie w odniesieniu do
sektora energetycznego w nowym art. 194 TFUE. Przepis
ten stanowi obecnie generalna˛ podstawe˛ prawna˛ podejmowania przez organy UE środków w dziedzinie polityki
energetycznej. Zgodnie z art. 194 ust. 1 TFUE działania te
3
THE AXIOLOGY OF THE ENERGY SECTOR’S REGULATION (PART I)
musza˛ sie˛ mieścić ,,w ramach ustanawiania lub funkcjonowania rynku wewne˛trznego’’, z uwzgle˛dnieniem ,,potrzeby
zachowania i poprawy środowiska naturalnego’’ oraz ,,solidarności’’ pomie˛dzy państwami członkowskimi. Wymienione zasady stanowia˛ emanacje˛ powszechnie uznanych
celów (wartości) unijnej polityki energetycznej, tzn. bezpieczeństwa energetycznego (z którym koresponduje klauzula solidarności), prawidłowo funkcjonuja˛cej konkurencji
(z która˛ koresponduje klauzula rynku wewne˛trznego) oraz
ochrony środowiska (z która˛ koresponduje klauzula ,,środowiskowa’’; Papenkort, Wellershoff, 2010, s. 78). Znajduja˛ one swoje potwierdzenie w szczegółowych celach
unijnej polityki energetycznej, wymienionych w art. 194
ust. 1 lit. a–d TFUE, gdzie obok, ,,bezpieczeństwa dostaw’’ (bezpieczeństwo energetyczne), ,,funkcjonowania
rynku energii’’ (konkurencja) i ,,efektywności energetycznej i oszcze˛dności energii’’ (zrównoważony rozwój) oraz
,,rozwoju nowych i odnawialnych źródeł energii’’ (bezpieczeństwo energetyczne, ochrona środowiska), wymieniono również ,,wspieranie wzajemnych poła˛czeń’’ (rynek
wewne˛trzny UE).
Także na gruncie Konstytucji RP aksjologia publicznoprawnej ingerencji w gospodarke˛ została uje˛ta w formule
społecznej gospodarki rynkowej, opartej — zgodnie
z art. 20 Konstytucji RP — na wolności działalności
gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Jak wskazuje sie˛
w doktrynie, swoista treść normatywna zasady społecznej
gospodarki rynkowej na gruncie Konstytucji RP orientuje
cele oddziaływania państwa na gospodarke˛ nie tylko na
racjonalność gospodarcza˛, ale także na wartości ogólnoludzkie (solidaryzm, godność człowieka, sprawiedliwość
społeczna); (Strzyczkowski, 2005, s. 15). Flankowana
przez pozostałe zasady konstytucyjne o istotnym znaczeniu
dla ustroju gospodarczego, jak chociażby zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada sprawiedliwości
społecznej, zasada pomocniczości czy wreszcie zasada
równości, zasada społecznej gospodarki rynkowej tworzy
— w świetle regulacji Konstytucji RP — podstawe˛ dla
ingerencji państwa w procesy gospodarcze o charakterze
koryguja˛cym mechanizmy rynkowe, o ile ingerencja ta jest
uzasadniona koniecznościa˛ realizacji określonych celów
w interesie publicznym, jednakże przy zachowaniu zasadniczo rynkowego charakteru gospodarki. Innymi słowy
cele społeczne gospodarki sa˛ uwarunkowane wydolnościa˛
gospodarki rynkowej.
Szczególna˛ role˛ w tak skonstruowanym modelu ustroju
gospodarczego odgrywa konkurencja, stanowia˛ca podstawowy mechanizm sterowania procesami rynkowymi, co
jednocześnie rodzi po stronie państwa nie tylko obowia˛zek
ochrony konkurencji tam, gdzie ona już istnieje, ale także
stworzenia konkurencji w dziedzinach gospodarki, w których ona jeszcze nie wyste˛puje; wszelkie odste˛pstwa od
reguł gospodarki rynkowej i mechanizmu konkurencji be˛da˛
uzasadnione wyła˛cznie zawodnościa˛ mechanizmów rynkowych (Strzyczkowski, 2005, s. 18), co w takim samym
stopniu odnosi sie˛ do sektora energetycznego, jak do
4
pozostałych sektorów gospodarki. Biora˛c jednak pod uwage˛ istote˛ i funkcje sektora energetycznego należy także
wskazać, że — jakkolwiek Konstytucja RP, inaczej aniżeli
czyni to TFUE, nie zawiera norm poświe˛conych w szczególny sposób relacjom państwo-energetyka — cele publicznoprawnej ingerencji w funkcjonowanie sektora energetycznego be˛da˛ wyznaczane również przez takie ogólne
zadania państwa, jak zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela, czy ochrona środowiska z poszanowaniem
zasady zrównoważonego rozwoju, z których wynika obowia˛zek zagwarantowania elementarnych podstaw egzystencji, w tym zaopatrzenia w paliwa i energie˛ (bezpieczeństwo
energetyczne), oraz zmniejszenia ucia˛żliwości energetyki
dla środowiska naturalnego (Skoczny, 2003, s. 120; Be˛dkowski-Kozioł, 2005, s. 139 i nast.).
Z uwagi na swój wymiar prokonkurencyjny z jednej
strony, oraz ukierunkowanie na realizacje˛ celów publicznych (jednak przy zasadniczym poszanowaniu mechanizmu rynkowego) z drugiej strony, funkcja regulacji gospodarczej w szczególny sposób wpisuje sie˛ w formułe˛
i aksjologie˛ społecznej gospodarki rynkowej, i do pewnego
stopnia może być postrzegana jako swoisty renesans klasycznego pojmowania tego modelu ustroju gospodarczego
(por. Lepsius, 2010, s. 149).
3. Aksjologia regulacji w świetle
unormowań ustawy Prawo energetyczne
— próba systematyzacji
Podstawowa˛ norma˛ wyznaczaja˛ca˛ aksjologiczne ramy
regulacji sektora energetycznego na poziomie szczegółowym jest przepis art. 1 ust. 2 u.p.e. Ma on z jednej strony
charakter normy programowej, określaja˛cej kierunki polityki energetycznej państwa oraz publicznoprawnej interwencji w sektorze energetycznym, a z drugiej strony
charakter dyrektywy interpretacyjnej, zawieraja˛cej wytyczne, które winny zostać wzie˛te pod uwage˛ w procesie
wykładni i stosowania poszczególnych norm ustawy.
Wprawdzie określenie celów ustawy w art. 1 ust. 2 u.p.e.
nie zwalnia z konieczności dokonywania wykładni poszczególnych jej przepisów, a nierzadko odwołanie sie˛ do
nich nie be˛dzie dawało jednoznacznego rozstrzygnie˛cia
konkretnego stanu faktycznego, nakazuja˛c zastosowanie
ogólnie przyje˛tych metod wykładni, jednak rezultat interpretacji poszczególnych norm winien zawsze pozostawać
w zgodzie z celami określonymi w art. 1 ust. 2 u.p.e.
Wszelka wykładnia, która by prowadziła do wyników
sprzecznych z celami ustawy, określonymi w art. 1 ust. 2
u.p.e., be˛dzie musiała być uznana za wykładnie˛ sprzeczna˛
z ustawa˛ (por. Morawski, 2002, s. 178–179).
Celem regulacji ustawy jest — w świetle art. 1 ust. 2
u.p.e. — ,,tworzenie warunków do’’ (1) ,,zrównoważonego
rozwoju kraju’’, (2) ,,zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego’’, (3) ,,oszcze˛dnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii’’, (4) ,,rozwoju konkurencji’’, (5) ,,przeciwdziałania negatywnym skutkom naturalnych monopoli’’, (6) ,,uwzgle˛dniania wymogów ochrony środowiska’’,
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
AKSJOLOGIA REGULACJI SEKTORA ENERGETYCZNEGO (CZE˛ŚĆ I)
(7) ,,(uwzgle˛dniania) zobowia˛zań wynikaja˛cych z umów
mie˛dzynarodowych’’ oraz (8) ,,równoważenia interesów
przedsie˛biorstw energetycznych i odbiorców paliw i energii’’. Analiza treści przepisu art. 1 ust. 2 u.p.e., określaja˛cego stosunkowo szeroko cele regulacji ustawy, pozwala na wyodre˛bnienie określonych grup celów, odnosza˛cych sie˛ do wartości, które w intencji ustawodawcy sa˛
szczególnie istotne w kontekście funkcjonowania sektora
energetycznego, i z tego wzgle˛du winny być realizowane
i uwzgle˛dnianie w procesie stosowania ustawy. Możliwość
odpowiedniej klasyfikacji celów z art. 1 ust. 2 u.p.e. wynika z faktu, że wymienione w tym przepisie cele cze˛ściowo
pokrywaja˛ sie˛ i to w taki sposób, iż realizacja jednego
przyczynia sie˛ i warunkuje realizacje˛ drugiego. Odnosi sie˛
to w szczególności do ,,tworzenia warunków do zrównoważonego rozwoju kraju’’, ,,oszcze˛dnego i racjonalnego
użytkowania paliw i energii’’ oraz ,,uwzgle˛dniania wymogów ochrony środowiska’’. Cele te sa˛ bowiem na tyle silnie
ze soba˛ powia˛zane, a jednocześnie ukierunkowane na
ochrone˛ dobra, jakie stanowi środowisko naturalne, przed
zagrożeniami zwia˛zanymi z działalnościa˛ służa˛ca˛ pozyskiwaniu i użytkowaniu paliw i energii, iż powinny być
rozpatrywane ła˛cznie. To samo można powiedzieć o takich
celach jak ,,rozwój konkurencji’’ i ,,przeciwdziałanie negatywnym skutkom naturalnych monopoli’’. Oba sformułowania akcentuja˛ istotna˛ wartość mechanizmu konkurencji
dla funkcjonowania sektora energetycznego, przy czym
drugie z wymienionych sformułowań odnosi sie˛ w istocie
do szczególnych uwarunkowań rozwoju konkurencji w sektorze energetycznym, wynikaja˛cych z jego — w przeważaja˛cej mierze — infrastrukturalnego charakteru i zwia˛zanego z tym wyste˛powania monopolu naturalnego w obszarze infrastruktury (zwłaszcza sieciowej).
Niektóre z wymienionych celów moga˛ być potraktowane
jako swoisty środek do realizacji pozostałych celów ustawy. Moga˛ zatem wyste˛pować w podwójnej roli ,,celu’’
i ,,środka’’. Odnosi sie˛ to w szczególności do roli i miejsca
konkurencji jako mechanizmu steruja˛cego procesami rynkowymi w sektorze energetycznym, i jej stosunku do
takich wartości, jak bezpieczeństwo energetyczne oraz
ochrona środowiska. Może to mieć znaczenie w procesie
równoważenia celów i konieczności rozstrzygnie˛cia, któremu z nich należy w okolicznościach konkretnego przypadku dać pierwszeństwo, i w jakim stopniu należy to uczynić.
Biora˛c to pod uwage˛, a także fakt, że ,,odkodowanie’’
celów (wartości) stanowia˛cych — w założeniu ustawodawcy zwykłego — podstawe˛ i kierunek podejmowania działań
regulacyjnych w sektorze energetycznym winien z konieczności uwzgle˛dniać także — przedstawione powyżej
— ramy aksjologiczne konstytucji gospodarczej, można
wskazać, że do zasadniczych celów należa˛: ochrona środowiska, bezpieczeństwo energetyczne, oraz konkurencja.
Natomiast pozostałe cele wymienione w art. 1 ust. 2 u.p.e.,
a mianowicie uwzgle˛dnianie ,,zobowia˛zań wynikaja˛cych
z umów mie˛dzynarodowych’’ oraz ,,równoważenie interesów przedsie˛biorstw energetycznych i odbiorców paliw
i energii’’, albo wpisuja˛ sie˛ w kontekst wskazanych wartości
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
— uje˛te sa˛ one bowiem, np. także w aktach prawa mie˛dzynarodowego i unijnego, albo też stanowia˛ swoista˛ wytyczna˛ dla organów stosuja˛cych prawo w zakresie ich realizacji
— już bowiem chociażby społeczny wymiar gospodarki na
gruncie art. 20 Konstytucji RP wymaga od państwa równoważenia wolności gospodarczej przysługuja˛cej przedsie˛biorcom oraz interesów pozostałych uczestników rynku.
4. Ochrona środowiska
Działalność gospodarcza jest nieuchronnie zwia˛zana
z ingerencja˛ w środowisko naturalne, przy czym jest ona
szczególnie intensywna w przypadku sektora energetycznego. Z tego wzgle˛du konieczność uwzgle˛dnienia wymogów ochrony środowiska w sektorze energetycznym nie
budzi wa˛tpliwości, natomiast rozstrzygnie˛cia wymaga
kwestia możliwego do zaakceptowania poziomu tej ochrony, jej instrumentów i koniecznego wyważenia z pozostałymi celami regulacji, zwłaszcza w kontekście procesów
liberalizacji i otwarcia energetyki na konkurencje˛ (Schalast, 2001; Büdenbender, 2002). Z uwagi na nieuchronność
ingerencji w środowisko w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej, ustawodawca zmuszony jest poszukiwać równowagi pomie˛dzy koniecznościa˛ zagwarantowania
odpowiednich warunków prowadzenia działalności gospodarczej, także w sektorze energetycznym, a koniecznościa˛
podje˛cia działań proekologicznych. Z tego wzgle˛du ochrona środowiska nie jest w intencji ustawodawcy pojmowana
jako regulacja prawna zakazuja˛ca jakiejkolwiek ingerencji
w środowisko naturalne i ukierunkowana na utrzymanie
istnieja˛cego status quo, lecz jako określony proces, podlegaja˛cy nieustannym modyfikacjom, w którym poszczególne cele realizowane sa˛ w sposób długofalowy i stopniowy,
a ich osia˛gnie˛cie nie ma finalnego charakteru. Tak pojmowana ochrona środowiska opiera sie˛ — w świetle art. 1
ust. 2 u.p.e. — na trzech zasadniczych celach jednostkowych, a mianowicie:
1) zrównoważonym rozwoju (,,tworzenie warunków do
zrównoważonego rozwoju kraju’’) odnosza˛cym sie˛ w pierwszym rze˛dzie do poste˛powania z zasobami środowiska,
w szczególności nieodnawialnymi źródłami energii;
2) oszcze˛dnym i racjonalnym użytkowaniu paliw i energii (,,tworzenie warunków oszcze˛dnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii’’); oraz
3) możliwie minimalnej ingerencji w środowisko naturalne, poprzez ,,uwzgle˛dnianie wymogów ochrony środowiska’’.
Tworza˛ one swoista˛ triade˛ celów cza˛stkowych, która
ukierunkowana jest na ochrone˛ środowiska naturalnego
w obliczu działalności prowadzonej w sektorze energetycznym i zagrożeń, jakie może ona rodzić dla zachowania
prawidłowego stanu środowiska. Ochrona środowiska jako
cel regulacji ustawowej nie oznacza zatem, że w intencji
ustawodawcy chodzi wyła˛cznie o minimalizowanie szkodliwego wpływu energetyki na środowisko. Wre˛cz przeciwnie, cel ten winien być rozpatrywany w szerszym kontekście wynikaja˛cym z umieszczenia w treści art. 1 ust. 2 u.p.e.
5
THE AXIOLOGY OF THE ENERGY SECTOR’S REGULATION (PART I)
odwołania do zasady ,,zrównoważonego rozwoju’’, a także
kompleksowego spojrzenia na ochrone˛ środowiska obejmuja˛cego nie tylko proekologiczne działania po stronie
samego sektora energetycznego, ale także po stronie użytkowników paliw i energii, do czego nawia˛zuje użyte
również w art. 1 ust. 2 u.p.e. sformułowanie o ,,oszcze˛dnym i racjonalnym użytkowaniu paliw i energii’’ (Be˛dkowski-Kozioł, 2005, s. 91).
4.1. Zrównoważony rozwój
Pośród triady cza˛stkowych celów ukierunkowanych na
ochrone˛ środowiska naturalnego przepis art. 1 ust. 2 u.p.e.
wymienia na pierwszym miejscu ,,tworzenie warunków do
zrównoważonego rozwoju kraju’’. Ustawodawca odwołuje
sie˛ tym samym do funkcjonuja˛cej już od dłuższego czasu
na gruncie prawa mie˛dzynarodowego ,,zasady zrównoważonego rozwoju’’, uwzgle˛dnianej i recypowanej także zarówno w porza˛dku prawnym UE (wcześniej: WE), jak
i porza˛dku prawnym RP, w tym m.in. w Konstytucji RP.
Jakkolwiek zasada ta silnie wia˛że sie˛ z kwestiami ochrony
środowiska, to jednak — co należy wyraźnie podkreślić
— nie ogranicza sie˛ jedynie do tej sfery.
Zasada zrównoważonego rozwoju została proklamowana
w latach 80-ych w dokumentach formułuja˛cych zasady
polityki ochrony środowiska w wymiarze mie˛dzynarodowym, m.in. w raporcie G.H. Brundtland, ogłoszonym
w 1987 r. przez Światowa˛ Komisje˛ ds. Ochrony Środowiska i Rozwoju (ang. World Commission on Environment and
Development). W raporcie tym za rozwój zrównoważony
uznano rozwój stabilny, uwzgle˛dniaja˛cy takie procesy
zmian, w których eksploatacja zasobów, główne działy
inwestowania, kierunki poste˛pu technicznego oraz zmiany
instytucjonalne pozostaja˛ ze soba˛ w reakcji niekontrowersyjnej i harmonijnej, i daja˛c możliwości zaspokajania
potrzeb aktualnych zapewniaja˛ zaspokojenie ludzkich potrzeb i aspiracji w przyszłości (Boć, Samborska-Boć, 2008,
s. 55; Korzeniowski, 2009, s. 142). Przenosza˛c koncepcje˛
zrównoważonego rozwoju na obszar gospodarki można
stwierdzić, że nakazuje ona traktować środowisko jako
wartość w procesie produkcji na równi z kapitałem i praca˛
co oznacza, że przemysł musi zapewnić rozwój da˛ża˛c do
równowagi mie˛dzy ekologia˛ a gospodarka˛. W oparciu
o koncepcje˛ zrównoważonego rozwoju Mie˛dzynarodowa
Izba Handlowa opracowała i ogłosiła w 1991 r. Karte˛
Gospodarki dla Zrównoważonego Rozwoju (ang. The Business Charter for Sustainable Development)2, w świetle
której rozwój ekonomiczny stwarza warunki dla ochrony
środowiska, a ochrona środowiska ujmowana ła˛cznie z innych celami ludzkiej aktywności buduje fundament dla
zrównoważonego rozwoju. Twierdzenia te zostały rozwinie˛te w 16 zasadach zawartych w Karcie i legły u podstaw
dokumentów przyje˛tych w trakcie Konferencji ONZ ,,Rozwój a środowisko’’ (zwanej również Szczytem Ziemi),
która w 1992 r. odbyła sie˛ w Rio de Janeiro, a w szczególności Agendy 213. Do celów zrównoważonego rozwoju
zaliczono w świetle tych dokumentów zaspokojenie potrzeb, sprawiedliwość, i to zarówno w wymiarze pokole6
niowym, mie˛dzypokoleniowym i mie˛dzynarodowym, jak
wreszcie bezpieczeństwo.
Środkami osia˛gnie˛cia tych celów sa˛ rozwój oraz zapewnienie trwałości funkcji ekologicznych. Rozwój winien
odbywać sie˛ przy tym w sposób uwzgle˛dniaja˛cy konieczność zachowania na niezmienionym poziomie zasobów
i jakości środowiska co oznacza, że zużycie odnawialnych
zasobów nie może przekraczać stopy ich regeneracji,
a emisja zanieczyszczeń nie powinna przekraczać zdolności środowiska do ich asymilacji. Szczególna˛ trudność
w tym kontekście stanowi określenie zasad gospodarowania nieodnawialnymi zasobami środowiska, ponieważ każde ich użycie powoduje ich kurczenie sie˛. W zwia˛zku
z tym pojawia sie˛ postulat takiego gospodarowania nimi,
który nie zmniejszy szans przyszłych pokoleń na zaspokojenie potrzeb. Należy zatem uwzgle˛dniać przyszłe możliwości substytucji zasobów nieodnawialnych zasobami
odnawialnymi oraz wzrostu efektywności wykorzystania
zasobów nieodnawialnych. Ochrona wynikaja˛ca z zasady
zrównoważonego rozwoju jest zatem ukierunkowana na
przyszłe pokolenia, a skierowana jest przeciwko wszelkiej
szkodliwej ingerencji w środowisko nakazuja˛c jednocześnie takie gospodarowanie zasobami środowiska, w szczególności zasobami nieodnawialnymi, które uwzgle˛dniać
be˛dzie możliwość ich substytuowania w przyszłości
i wzrost efektywności ich wykorzystania już w chwili
obecnej (Büdenbender, Heintschel von Heinegg, Rosin,
1999, s. 415 i nast.). Krytycy takiego uje˛cia koncepcji
zrównoważonego rozwoju wskazuja˛, że jej słabość polega
na braku jasnego określenia podziału sposobów użytkowania środowiska pomie˛dzy poszczególnych użytkowników,
zarówno współczesnych jak i przyszłych (Boć, 1998, s. 26).
W prawie UE odniesienia do koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz ochrony środowiska znalazły sie˛ zarówno
w traktatach konstytuuja˛cych UE, jak i w aktach prawa
wtórnego (na ten temat zob.: Stoczkiewicz, 2010, s. 130
i nast.). Na gruncie TUE zasada zrównoważonego rozwoju
nie została wprawdzie wypowiedziana expressis verbis,
niemniej jednak do koncepcji tej w powia˛zaniu z ochrona˛
środowiska nawia˛zuja˛ postanowienia zarówno art. 3 ust. 3
TUE, zgodnie z którym UE działa na rzecz trwałego
rozwoju Europy, którego podstawa˛ jest m.in. wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego,
jak i art. 11 TUE, w świetle którego przy określaniu
i realizacji polityk i działań UE, w szczególności w celu
wspierania trwałego rozwoju, musza˛ być brane pod uwage˛
wymogi ochrony środowiska naturalnego. Z podobna˛ sytuacja˛ mamy do czynienia na gruncie TFUE, który również
wprost nie odwołuje sie˛ do zasady zrównoważonego rozwoju, jednak w istocie do niej nawia˛zuje w postanowieniach zawartych w Tytule XX ,,Środowisko naturalne’’
(art. 191–193 TFUE), jak i w Tytule XXI ,,Energetyka’’
(art. 194 TFUE), a odnosza˛cych sie˛ ogólnie i sektorowo do
kwestii ochrony środowiska i jego zasobów4. W odniesieniu do energetyki zrównoważony rozwój i zwia˛zana z nim
nierozerwalnie ochrona środowiska zostały zatem jednocześnie powia˛zane z rozwojem rynku wewne˛trznego. Daja˛
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
AKSJOLOGIA REGULACJI SEKTORA ENERGETYCZNEGO (CZE˛ŚĆ I)
temu wyraz już dyrektywy rynku wewne˛trznego, które
zostały w dużym stopniu nasycone regulacjami odnosza˛cymi sie˛ do realizacji celów w postaci zrównoważonego
rozwoju i ochrony środowiska, jednak najistotniejsze instrumenty w tym zakresie uregulowane zostały w dyrektywie 2009/28/WE z dnia 23.4.2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, zmieniaja˛cej i w naste˛pstwie uchylaja˛cej dyrektywy 2001/77/WE
oraz 2003/30/WE5 oraz w dyrektywie 2004/8WE z dnia
11.2.2004 r. w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu
o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewne˛trznym6.
W prawie polskim zasada zrównoważonego rozwoju
została pierwotnie wyrażona w uchwale Sejmu z dnia
10.5.1991 r. w sprawie realizacji ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska7, uchwale Senatu z dnia 4.11.1994 r.
w sprawie polityki ekologicznej państwa8 oraz w ustawie
z dnia 7.7.1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym9.
Zasada ta została jednak przede wszystkim wyrażona
w art. 5 Konstytucji RP jako zasada skierowana zarówno
do organów prawodawczych, jak i wykonawczych, oraz
rozwinie˛ta w ustawie z dnia 27.4.2001 r. Prawo ochrony
środowiska10 oraz ustawie z 6.12.2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju11. W orzecznictwie przyjmuje
sie˛, że w ramach zasad zrównoważonego rozwoju mieści
sie˛ nie tylko ochrona przyrody czy kształtowanie ładu
przestrzennego, ale także należyta troska o rozwój społeczny i cywilizacyjny, zwia˛zany z koniecznościa˛ budowania
stosownej infrastruktury niezbe˛dnej dla — uwzgle˛dniaja˛cego cywilizacyjne potrzeby — życia człowieka i poszczególnych wspólnot, czego konsekwencja˛ jest potrzeba uwzgle˛dniania różnych wartości konstytucyjnych i stosownego ich
wyważenia12. W doktrynie podkreśla natomiast, że celem
zrównoważonego rozwoju jest zachowanie środowiska
w stanie zapewniaja˛cym korzystanie z niego przez obecne
i przyszłe pokolenia przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz różnorodności biologicznej obejmuja˛cej wszystkie poziomy: genowy, gatunkowy, krajobrazowy i ekosystemowy (Grabowska, 2001, s. 197).
W nawia˛zaniu do powyżej przedstawionych koncepcji
została wypracowana definicja ,,zrównoważonego rozwoju’’, zawarta w art. 3 pkt 50 u.p.o.ś. Zgodnie z nia˛, pod
poje˛ciem tym rozumie sie˛ taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym naste˛puje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych
procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego
pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Przyje˛ta w Polsce
koncepcja zrównoważonego rozwoju podkreśla zatem, iż
działania na rzecz jego zagwarantowania realizowane sa˛ na
kilku płaszczyznach: społecznej, ekonomicznej i ekologicznej, przy czym maja˛ one charakter komplementarny a nie
antagonistyczny. Zastosowanie zasady zrównoważonego
rozwoju w praktyce polegać zatem be˛dzie na sukcesywnym
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
eliminowaniu działań gospodarczych szkodliwych dla środowiska i zdrowia, promowaniu sposobów gospodarowania
przyjaznych środowisku, zmianie modelu produkcji i modelu
konsumpcji oraz na przywracaniu środowiska do właściwego stanu wsze˛dzie tam, gdzie nasta˛piło naruszenie równowagi przyrodniczej (Ciechanowicz-McLean, 2003, s. 49).
W definicji z art. 3 pkt 50 u.p.o.ś. znalazło sie˛ przy tym
odwołanie sie˛ do tzw. zasady sprawiedliwości mie˛dzypokoleniowej w doste˛pie do zasobów środowiska, która oznacza konieczność zachowania odpowiedniej jakości środowiska, podstawowych surowców oraz nośników energii
i uwzgle˛dniania potrzeb przyszłego wzrostu gospodarczego
(Korzeniowski, 2009, s. 145). W odniesieniu do sektora
energetycznego oznaczać to be˛dzie przede wszystkim promowanie mniej ucia˛żliwych dla środowiska metod produkcji paliw i energii, zapewniaja˛cych jednocześnie efektywniejsze wykorzystanie zasobów paliw pierwotnych, coraz
wie˛kszy udział produkcji energii ze źródeł odnawialnych,
a także wpływanie na modele konsumpcji paliw i energii
po stronie odbiorców, w kierunku bardziej oszcze˛dnego
i racjonalnego ich wykorzystywania, czy to poprzez promowanie energooszcze˛dnych technologii i urza˛dzeń, czy
też poprzez instrumenty oddziaływania ekonomicznego
(np. polityke˛ cenotwórcza˛, polityke˛ podatkowa˛), czy wreszcie poprzez działania edukacyjne.
4.2. Oszcze˛dne i racjonalne użytkowanie paliw i energii
Wyrażony w art. 1 ust. 2 u.p.e. cel w postaci tworzenia
warunków dla oszcze˛dnego i racjonalnego użytkowania
paliw i energii wpisuje sie˛ w szeroki kontekst ochrony
środowiska założony przez ustawodawce˛, a obejmuja˛cy
— jak wspomniano wyżej — nie tylko działania po stronie
przedsie˛biorstw energetycznych, ale także po stronie odbiorców paliw i energii. W literaturze wskazuje sie˛, że
oszcze˛dne i racjonalne użytkowanie paliw i energii należy
ła˛czyć przede wszystkim z efektywnościa˛ energetyczna˛
(Swora, Muras, Warszawa 2010, s. 94). Podobnie jak poje˛cie ,,zrównoważonego rozwoju’’, także poje˛cia ,,oszcze˛dności energii’’ i ,,efektywności energetycznej’’ zostały uregulowane w szeregu aktów prawa mie˛dzynarodowego i europejskiego.
Na gruncie prawa mie˛dzynarodowego odwołania do
poje˛cia ,,efektywności energetycznej’’ w powia˛zaniu z kwestiami ochrony środowiska znalazły sie˛ w Protokole Karty
Energetycznej dotycza˛cym efektywności energetycznej
i odnośnych aspektów ochrony środowiska13. W świetle
art. 1 ust. 1 zd. 1 Protokołu promowanie efektywności
energetycznej jest traktowane jako poważne źródło oszcze˛dności energii i zmniejszania negatywnych oddziaływań
systemów energetycznych na środowisko, a działania
w tym zakresie obejmuja˛ zgodnie z art. 1 ust. 1 zd. 3 Protokołu poszukiwania, rozpoznanie, produkcje˛, przetwarzanie, magazynowanie, transport, dystrybucje˛ i użytkowanie
energii i moga˛ odnosić sie˛ do dowolnego sektora gospodarki. Tym samym działania te nie tylko obejmuja˛ wszelkie szczeble działalności w ramach energetycznego ,,łańcucha wartości’’ (Porter, 1985) od jego pocza˛tku aż do jego
7
THE AXIOLOGY OF THE ENERGY SECTOR’S REGULATION (PART I)
końca, ale ponadto po wykraczaja˛ daleko poza sektor
energetyczny. Równie szeroko zakrojony został zakres
instrumentów służa˛cych promowaniu efektywności energetycznej, bowiem obejmuje on zgodnie z art. 3 ust. 2
Protokołu kształtowanie polityki efektywności energetycznej i stworzenie właściwych ram prawne oraz regulacyjnych, które be˛da˛ promować m.in. (1) efektywne funkcjonowanie mechanizmów rynkowych, obejmuja˛ce kształtowanie zorientowanych rynkowo cen oraz pełniejsze odzwierciedlenie kosztów i korzyści dla środowiska, (2)
zmniejszenie barier dla efektywności energetycznej, co
powoduje stymulowanie inwestycji, (3) mechanizmy dla
finansowania inicjatyw w zakresie efektywności energetycznej, (4) szkolenia i uświadamianie, (5) rozpowszechnianie i transfer technologii, (6) przejrzystość struktury
prawnej i regulacyjnej.
Na gruncie prawa UE do kwestii oszcze˛dnego użytkowania paliw i energii oraz efektywności energetycznej
odnosi sie˛ przede wszystkim regulacja dyrektywy
2006/32/WE z dnia 5.4.2006 r. w sprawie efektywności
końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych
i uchylaja˛ca dyrektywe˛ Rady 93/76/EWG14. Zgodnie
z art. 3 lit. d dyrektywy 2006/32/WE ,,oszcze˛dność energii’’ to: ilość zaoszcze˛dzonej energii ustalona poprzez
pomiar lub oszacowanie zużycia przed i po wdrożeniu
jednego lub kilku środków poprawy efektywności energetycznej przy jednoczesnym zapewnieniu normalizacji warunków zewne˛trznych wpływaja˛cych na zużycie energii.
Natomiast zgodnie z art. 3 lit. b 2006/32/WE ,,efektywność energetyczna’’ oznacza stosunek uzyskanych wyników,
usług, towarów lub energii do wkładu energii. Definicje˛
,,efektywności energetycznej’’ powia˛zanej z ,,zarza˛dzaniem popytem’’ zawiera także art. 2 pkt 29 dyrektywy
2009/72/WE. Zgodnie z nia˛ poje˛cia te oznaczaja˛ globalne
lub zintegrowane podejście zmierzaja˛ce do oddziaływania
na ilość i harmonogram zużycia energii elektrycznej w celu
zmniejszenia zużycia energii pierwotnej i zmniejszenia
obcia˛żeń szczytowych przez przyznawanie pierwszeństwa
inwestycjom w środki poprawiaja˛ce efektywność energetyczna˛ lub inne środki, takie jak przerywalne umowy dostaw,
pierwszeństwa przed inwestycjami zwie˛kszaja˛cymi zdolność wytwórcza˛, jeżeli te pierwsze działania sa˛ najbardziej
skuteczna˛ i opłacalna˛ opcja˛, z uwzgle˛dnieniem pozytywnego wpływu na środowisko wynikaja˛cego ze zmniejszonego zużycia energii oraz kwestii dotycza˛cych bezpieczeństwa dostaw i zwia˛zanych z tym kosztów dystrybucji
energii.
Oszcze˛dne i racjonalne użytkowanie paliw i energii jest
też jednym z priorytetów obecnie obowia˛zuja˛cej ,,Polityki
energetycznej Polski do 2030 r.’’15. Wzrost efektywności
energetycznej ma zostać osia˛gnie˛ty poprzez: (1) da˛żenie do
,,zeroenergetycznego’’ wzrostu gospodarczego, tzn. rozwoju gospodarki naste˛puja˛cego bez wzrostu zapotrzebowania
na energie˛ pierwotna˛, oraz (2) konsekwentne zmniejszanie
energochłonności polskiej gospodarki do poziomu ,,starych’’ państw członkowskich UE. Wzrost efektywności
energetycznej ma sie˛ także przyczynić do zmniejszenia
8
emisji zanieczyszczeń i dwutlenku we˛gla, co ma przynieść
dodatkowe korzyści (krytycznie odnośnie założonych celów zob. Swora, Muras, 2010, s. 96).
4.3. Uwzgle˛dnianie wymogów ochrony środowiska
Szeroko poje˛tej ochronie środowiska, rozumianej jako
cel regulacji ustawy Prawo energetyczne, służy wreszcie
także — obok ,,zrównoważonego rozwoju’’ oraz ,,oszcze˛dnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii’’ — wyrażony w art. 1 ust. 2 u.p.e. cel w postaci ,,uwzgle˛dniania
wymogów ochrony środowiska’’. W tym przypadku chodzi
o wymogi zawarte z jednej strony w prawie mie˛dzynarodowym i europejskim, a z drugiej w prawie krajowym,
w tym w Konstytucji RP.
W obszarze prawa mie˛dzynarodowego podstawowe wymogi dot. ochrony środowiska zawarte zostały w szeregu
umów mie˛dzynarodowych, przy czym pocza˛tków rozwoju
mie˛dzynarodowego prawa ochrony środowiska upatruje sie˛
w raporcie Sekretarza Generalnego ONZ pt.: ,,Człowiek
i jego środowisko’’ przedstawionym na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ w maju 1969 r. Z punktu widzenia
funkcjonowania sektora energetycznego zasadnicze znaczenie maja˛ wymogi zawarte w Protokole z Kioto do
Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie
zmian klimatu z dnia 11.12.1997 r.16, który został przyje˛ty
przez Konferencje˛ Stron w grudniu 1997 r., i wszedł
w życie dnia 16.2.2005 r. Podstawowym instrumentem
zawartym w Protokole jest zobowia˛zanie państw-stron do
ograniczenia emisji podstawowych sześciu gazów cieplarnianych (tzn. dwutlenku we˛gla, metanu, podtlenku azotu,
fluorowe˛glowodorów, perfluorokarbonów oraz sześciofluorku siarki17) w określonym stopniu w stosunku do roku
bazowego 199018. Ponadto w Protokole z Kioto zapisane
zostały tzw. instrumenty elastyczne:
1) mechanizm wspólnego wdrażania (art. 6 Protokołu),
2) mechanizm czystego rozwoju (art. 12 Protokołu),
3) handel uprawnieniami do emisji (art. 17 Protokołu;
Stoczkiewicz, 2010, s. 128).
Obok Protokołu z Kioto istotne znaczenie z punktu
widzenia funkcjonowania sektora energetycznego maja˛
dwie umowy mie˛dzynarodowe: Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym
sporza˛dzona w Espoo dnia 25.2.1991 r.19 oraz Konwencja
o doste˛pie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz doste˛pie do sprawiedliwości w sprawach dotycza˛cych środowiska, sporza˛dzona w Aarhus dnia
25.6.1998 r.20. Wprowadzaja˛ one instrument prewencyjnej
ochrony w postaci tzw. oceny oddziaływania na środowisko, która stanowi sformalizowana˛ procedure˛ ukierunkowana˛ na stwierdzenie, czy planowane przedsie˛wzie˛cie — tzn.
inwestycja budowlana lub inna działalność zwia˛zana z korzystaniem ze środowiska — może na tyle niekorzystnie
oddziaływać na środowisko, iż należy odmówić zgody na
jego realizacje˛. Ocena taka be˛dzie sie˛ odnosić m.in. do
budowy i rozbudowy instalacji wytwarzania energii, sieci
przesyłowych i dystrybucyjnych, gazocia˛gów, instalacji
magazynowych gazu, sieci ciepłowniczych oraz rurocia˛gów
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
AKSJOLOGIA REGULACJI SEKTORA ENERGETYCZNEGO (CZE˛ŚĆ I)
do transportu paliw (Bar, Jendrośka, 2004, s. 21 i nast.;
Jendrośka, Bar, 2005, s. 195 i n. oraz s. 211 i nast.;
Jendrośka, Radecki, 1999).
Na gruncie prawa europejskiego ,,wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego’’ stanowi
jeden z podstawowych celów funkcjonowania Unii Europejskiej wyrażony w art. 3 ust. 3 TUE, a w świetle art. 11
TFUE przy ustalaniu i realizacji polityk i działań Unii,
w szczególności w celu wspierania stałego rozwoju (w rzeczywistości powinno być ,,zrównoważonego rozwoju’’ na
co wskazuje użyte w art. 11 TFUE sformułowanie sustainable development w angloje˛zycznej wersji Traktatu, czy
nachhaltige Entwicklung w niemieckoje˛zycznej wersji Traktatu — przyp. aut.), musza˛ być brane pod uwage˛ wymogi
ochrony środowiska naturalnego (por. Wasilewski, 2013,
s. 11). Na wymogi te sa˛ składaja˛ sie˛ wszelkie elementy
ochrony środowiska na poziomie UE, które winny być
brane pod uwage˛ przy ustalaniu i wdrażaniu pozostałych
polityk UE. W gre˛ wchodzi przede wszystkim regulacja
art. 191 TFUE, a w szczególności jego ust. 1, który wyznacza cele polityki w zakresie ochrony środowiska, oraz
ust. 2, który ustala poża˛dany poziom ochrony i zasady
działania (Callies, 1998, s. 559; Epiney, 1997, s. 107;
Kahl, 1993, s. 223). Dla oceny aktów prawnych podejmowanych zarówno na poziomie UE, jak i na poziomie
krajowym — jako że ochrona środowiska realizowana jest
na mocy art. 4 ust. 2 TFUE w ramach tzw. kompetencji
dzielonych pomie˛dzy UE a państwa członkowskie — miarodajne be˛da˛ zatem zarówno cele polityki ochrony środowiska wyrażone w art. 191 ust. 1 TFUE, jak i ukierunkowanie na wysoki poziom ochrony z uwzgle˛dnieniem różnorodności sytuacji w rozmaitych regionach UE (art. 191
ust. 2 zd. 1 TFUE), naste˛pnie wymóg uwzgle˛dniania zasady ostrożności, jak i zasad działania zapobiegawczego oraz
naprawiania szkody w pierwszym rze˛dzie uźródła i na
zasadzie ,,zanieczyszczaja˛cy płaci’’ (art. 191 ust. 2 zd.
2 TFUE), czy wreszcie konieczność uwzgle˛dniania: doste˛pnych danych naukowo-technicznych, warunków środowiska naturalnego w różnych regionach Unii, potencjalnych korzyści i kosztów, które moga˛ wynikać z działania
lub zaniechania działania, oraz gospodarczego i społecznego rozwoju Unii jako całości i zrównoważonego rozwoju
jej regionów (art. 191 ust. 3 TFUE).
Ochrona środowiska jest na gruncie prawa unijnego
realizowana przede wszystkim w oparciu o dyrektywy,
a zatem poprzez harmonizacje˛ krajowych porza˛dków prawnych w zakresie ochrony środowiska, przy czym dyrektywy te zawieraja˛ zarówno tzw. regulacje horyzontalne,
tzn. odnosza˛ce sie˛ do wszystkich dziedzin prawa ochrony
środowiska, jak i regulacje dotycza˛ce wybranych aspektów: powietrza, wody, przyrody, hałasu, chemikaliów i biotechnologii, odpadów, środowiska i przemysłu oraz ochrony przed promieniowaniem (Machińska, 2004, s. 1028
i nast.; Jendrośka, Bar, 2005, s. 237 i nast.). Spośród
dyrektyw horyzontalnych maja˛cych zastosowanie także do
sektora energetycznego można wymienić m.in. dyrektywe˛
85/337/EWG z dnia 27.6.1985 r. w sprawie oceny skutków
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
wywieranych przez niektóre przedsie˛wzie˛cia publiczne
i prywatne na środowisko naturalne21, dyrektywe˛ 2008/1/WE
z dnia 15.1.2008 r. dotycza˛ca˛ zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli22, oraz dyrektywe˛
2001/80/WE z dnia 23.10.2001 r. w sprawie ograniczenia
emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza z dużych
obiektów energetycznego spalania23. Na mocy tych dyrektyw państwa członkowskie zostały zobowia˛zane do wdrożenia w prawie krajowym takich instrumentów ochrony
środowiska, jak: procedura oceny oddziaływania przedsie˛wzie˛ć na środowisko, zintegrowane pozwolenie ekologiczne, czy też standardy emisyjne. Wreszcie szereg dyrektyw
odnosi sie˛ bezpośrednio do sektora energetycznego, a mianowicie dyrektywa 2009/28/WE z dnia 23.4.2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniaja˛ca i w naste˛pstwie uchylaja˛ca dyrektywy
2001/77/WE oraz 2003/30/WE24, dyrektywa 2004/8/WE
z dnia 11.2.2004 r. w sprawie promowania kogeneracji
w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na
rynku wewne˛trznym energii oraz zmieniaja˛ca dyrektywe˛
92/42/EWG25 oraz dyrektywa 2003/87/WE w sprawie handlu uprawnieniami do emisji26. O ile celem pierwszej
z wymienionych dyrektyw jest promocja wytwarzania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, tzn. niepowoduja˛cych kurczenia sie˛ zasobów naturalnych oraz niestwarzaja˛cych zasadniczo ucia˛żliwości dla środowiska, to celem
drugiej z dyrektyw jest promocja kogeneracji, tzn. skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, która
— jakkolwiek wia˛zać sie˛ może ze szkodliwym oddziaływaniem na środowisko — pozwala na zmniejszenie tego
oddziaływania poprzez bardziej racjonalne wykorzystanie
paliw pierwotnych. Natomiast celem ostatniej z wymienionych dyrektyw jest generalne zmniejszenie emisji dwutlenku we˛gla do atmosfery i zapobieżenie tym samym zmianom klimatycznym w zgodzie ze zobowia˛zaniami wynikaja˛cymi z Protokołu z Kioto. Działania na rzecz klimatu
obejmuja˛ zreszta˛ szerszy zakres działań27 obejmuja˛cy m.in.:
1) europejski system handlu uprawnieniami do emisji,
2) wychwytywanie i składowanie dwutlenku we˛gla,
3) racjonalizacje˛ zużycia energii,
4) promowanie odnawialnych źródeł energii (Swora,
Muras, Warszawa 2010, s. 145; Urza˛d Komitetu Integracji
Europejskiej, 2008).
W prawie polskim zasadnicza norma odnosza˛ca sie˛ do
ochrony środowiska została zawarta w art. 5 Konstytucji
RP, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia
ochrone˛ środowiska, kieruja˛c sie˛ zasada˛ zrównoważonego
rozwoju. Ponadto w świetle art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji
RP chroni środowiska jest obowia˛zkiem władz publicznych, które prowadza˛ polityke˛ zapewniaja˛ca˛ bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
Bezpieczeństwo ekologiczne jest przy tym rozumiane jako
uzyskanie takiego stanu środowiska, które pozwala na
bezpieczne przebywanie w tym środowisku i umożliwia korzystanie z tego środowiska w sposób zapewniaja˛cy rozwój
człowieka, przy czym działania władz publicznych w tym
zakresie winny obejmować nie tylko ochrone˛ środowiska,
9
THE AXIOLOGY OF THE ENERGY SECTOR’S REGULATION (PART I)
ale także ,,działania poprawiaja˛ce aktualny stan środowiska
i programuja˛ce jego dalszy rozwój’’28. Oznacza to, że
w ramach prowadzonej polityki ochrony środowiska na
organach władz publicznych spoczywa nie tylko obowia˛zek utrzymania obecnie istnieja˛cego stanu środowiska, ale
także przeciwdziałanie lub zapobieganie szkodliwym wpływom na środowisko naturalne w celu poprawy jego stanu.
Pośród instrumentów, które moga˛ znaleźć zastosowanie
w tym zakresie wymienia sie˛ zarówno instrumenty niewładcze, oparte na środkach technicznych lub o charakterze ekonomicznym, organizatorskim lub edukacyjnym,
jak i instrumenty stosowania prawa, wymuszaja˛ce podejmowanie działań i stosowanie technologii przyjaznych
środowisku, a wreszcie instrumenty stanowienia prawa,
w celu wywarcia wpływu na rozwój stosunków gospodarczych w kierunku powstrzymania degradacji środowiska
naturalnego (Banaszak, 2009, s. 376; Lipiński, 2007,
s. 16). Do ustanawianych na tej podstawie aktów prawnych
na pierwszym miejscu należy wymienić ustawe˛ z dnia
27.4.2001 r. Prawo ochrony środowiska29. Celem ustawy
jest stworzenie podstaw ochrony wszystkich elementów
środowiska oraz środowiska jako całości, a także ujednolicenie wymagań i procedur w tym zakresie. Określa ona
zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów z uwzgle˛dnieniem wymagań zrównoważonego
rozwoju (Ciechanowicz-McLean, 2003, s. 21). W świetle
ustawy podejście do ochrony środowiska winno mieć kompleksowy i zintegrowany charakter (art. 5 u.p.o.ś.), zaś ten,
kto podejmuje działalność moga˛ca˛ negatywnie oddziaływać na środowisko, jest obowia˛zany do zapobiegania temu
oddziaływaniu lub kierowania sie˛ przezornościa˛ w przypadku, gdy skutki tego oddziaływania nie sa˛ jeszcze w pełni rozpoznawalne (art. 6 u.p.o.ś.). Ponadto ustawa wprowadza zasade˛, iż za szkody w środowisku naturalnym odpowiada sprawca (art. 7 u.p.o.ś.). Poza ustawa˛ Prawo
ochrony środowiska zagadnienia zwia˛zane z ochrona˛ środowiska reguluje szereg ustaw szczegółowych odnosza˛cych sie˛ do środowiska naturalnego jako całości, pewnych
jego składników jak i do szczególnych zagrożeń. W tym
miejscu wymienić można — z uwagi na ich bezpośrednie
odniesienie do sektora energetycznego — m.in. takie
ustawy, jak: ustawa z dnia 13.4.2007 r. o zapobieganiu
szkodom wśrodowisku i ich naprawie30, ustawa z dnia
22.12.2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji31, ustawa
z dnia 17.7.2009 r. o systemie zarza˛dzania emisjami gazów
cieplarnianych i innych substancji32, ustawa z dnia 6.7.2001 r.
o strategicznych zasobów naturalnych kraju33, ustawa
z dnia 18.7.2001 r. Prawo wodne34.
4.4. Realizacja celów w zakresie ochrony środowiska
na gruncie u.p.e.
Ochrona środowiska jest zjawiskiem złożonym i realizacja zadań w tym zakresie przez państwo za pomoca˛
instrumentów stanowienia prawa odbywa sie˛ poprzez cały
szereg aktów prawnych (szerzej zob. m.in. Boć, Nowacki,
Samborska-Boć, 2008; Lipiński, 2007; Jendrośka, Bar, 2005).
10
Z tego wzgle˛du ustawa Prawo energetyczne poświe˛ca
uwage˛ zagadnieniom ,,tworzenia warunków do zrównoważonego rozwoju kraju’’ oraz ,,oszcze˛dnego i racjonalnego
użytkowania paliw i energii’’, a także ,,uwzgle˛dniania
wymogów ochrony środowiska’’ jedynie w takim zakresie,
w jakim zagadnienia te w szczególny sposób odnosza˛ sie˛
do funkcjonowania sektora energetycznego i mieszcza˛
w wyrażonym w art. 1 ust. 1 u.p.e. zakresie przedmiotowym regulacji ustawy. I tak ochrona środowiska stanowi
jedna˛ z podstawowych wytycznych przy opracowywaniu
polityki energetycznej państwa (art. 13 u.p.e.), a jej treść
winna obejmować m.in. takie zagadnienia, jak efektywność
energetyczna gospodarki, działania w zakresie ochrony
środowiska, czy też rozwój odnawialnych źródeł energii
(art. 14 pkt 4–6 u.p.e.). Problematyka racjonalizacji zużycia paliw i energii pojawia sie˛ pośród zadań Prezesa URE,
który zgodnie z art. 23 ust. 2 pkt 17 u.p.e. zobowia˛zany
został do publikowania informacji służa˛cych zwie˛kszeniu
efektywności użytkowania paliw i energii, a także pośród
zadań i obowia˛zków przedsie˛biorstw energetycznych 35. Podobnie organ wykonawczy gminy winien uwzgle˛dniać,
zgodnie z art. 19 ust. 3 pkt 2 u.p.e., przedsie˛wzie˛cia racjonalizuja˛ce zużycie paliw i energii na obszarze gminy
w opracowywanym projekcie założeń do gminnego planu
zaopatrzenia w ciepło, energie˛ elektryczna˛ i paliwa gazowe. Ponadto na ministrze właściwym ds. gospodarki spoczywa obowia˛zek uwzgle˛dnienia poprawy efektywności
dostarczania i wykorzystywania paliw gazowych, energii
elektrycznej i ciepła w treści rozporza˛dzeń wykonawczych
dot. kształtowania i kalkulacji taryf, wydawanych na podstawie art. 46 ust. 1, 3 i 5 u.p.e. Wreszcie można wskazać
na unormowanie art. 52 ust. 2 u.p.e., które nakłada na
producentów i importerów urza˛dzeń wprowadzanych do
obrotu na terytorium RP obowia˛zek umieszczania informacji o efektywności energetycznej tych urza˛dzeń. Natomiast szeroko rozumiana konieczność uwzgle˛dniania ,,wymogów ochrony środowiska’’ została w jeszcze wie˛kszym
zakresie przewidziana w ustawie. Regulacje w tym zakresie adresowane sa˛ przy tym zarówno do organów administracji państwowej, przedsie˛biorstw energetycznych,
jak i użytkowników paliw i energii, a nawet do podmiotów
wprowadzaja˛cych do obrotu na terytorium RP określone
urza˛dzenia i instalacje. I tak, Prezes URE, winien brać pod
uwage˛ kwestie ochrony środowiska chociażby w poste˛powaniu koncesyjnym (art. 37 ust. 1 pkt 6 u.p.e.; art. 38
u.p.e.), oraz w poste˛powaniu przetargowym na budowe˛
nowych mocy wytwórczych (art. 16a ust. 5 pkt 3 i 4 u.p.e.),
a minister właściwy ds. gospodarki winien uwzgle˛dniać
wymogi ochrony środowiska w treści rozporza˛dzeń wykonawczych dot. funkcjonowania systemu elektroenergetycznego, systemu gazowego oraz systemów ciepłowniczych,
wydawanych na podstawie art. 9 ust. 1, 3 i 7 u.p.e. Obowia˛zek spełniania i uwzgle˛dniania w prowadzonej działalności wymogów ochrony środowiska jest też obowia˛zkiem
przedsie˛biorstw energetycznych. Jako przykład można wskazać na regulacje˛ art. 4d, 4f i 4h u.p.e., w świetle których
obowia˛zek uwzgle˛dnienia wymogów ochrony środowiska
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
AKSJOLOGIA REGULACJI SEKTORA ENERGETYCZNEGO (CZE˛ŚĆ I)
może stanowić przesłanke˛ usprawiedliwiaja˛ca˛ odmowe˛
udzielenia doste˛pu do sieci elektroenergetycznych, ciepłowniczych i gazowych, a także innych elementów infrastruktury (gazowniczej), czy też regulacje˛ art. 9c u.p.e.,
który nakłada obowia˛zek uwzgle˛dniania wymogów ochrony środowiska na operatorów systemów. Wreszcie też
obowia˛zek uwzgle˛dniania wymogów ochrony środowiska
jest adresowany do odbiorców paliw i energii. Mianowicie
urza˛dzenia, instalacje i sieci odbiorców przyła˛czane do
sieci energetycznych, winny spełniać m.in. wymogi ochrony środowiska, a brak spełnienia tych wymogów upoważnia przedsie˛biorstwa energetyczne do odmowy przyła˛czenia do sieci (art. 7 ust. 1 w zw. z art. 7a ust. 1 pkt 5 u.p.e.),
albo wstrzymania dostaw paliw lub energii (art. 6 ust. 3
pkt 1 u.p.e.). Przede wszystkim jednak realizacji triady
celów z art. 1 ust. 2 u.p.e. poświe˛conych kwestiom ochrony środowiska w kontekście funkcjonowania sektora ener-
getycznego służy wprowadzony na mocy art. 9a ust. 1
i 8 u.p.e. system wsparcia produkcji energii elektrycznej ze
źródeł odnawialnych oraz w procesach tzw. kogeneracji,
uzupełniony na mocy noweli z 26.7.2013 r.36 o obowia˛zek
sporza˛dzania przez Ministra właściwego ds. gospodarki
a naste˛pnie uchwalania przez Rade˛ Ministrów ,,Krajowego
planu działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych’’ wraz z systemem monitorowania jego realizacji
(art. 20a–20g u.p.e.). Promowanie tego rodzaju produkcji
energii elektrycznej najpełniej wpisuje sie˛ w ramy realizacji opartego na zasadzie zrównoważonego rozwoju celu
w postaci ochrony środowiska naturalnego, bowiem na
obecnym etapie rozwoju technicznego, wymienione metody produkcji w najmniejszym stopniu obcia˛żaja˛ środowisko (źródła odnawialne) lub też przyczyniaja˛ sie˛ do racjonalizacji i ograniczenia zużycia nieodnawialnych zasobów
energetycznych (kogeneracja).
Literatura
Banaszak, B. (2009). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.
Warszawa: C.H. Beck.
Bar, M., Jendrośka, J. (2004). Umowy mie˛dzynarodowe EKG ONZ z dziedziny ochrony środowiska oraz zasady ich przestrzegania i egzekwowania.
Wrocław: Centrum Prawa Ekologicznego.
Be˛dkowski-Kozioł, M. (2005). Wettbewerb und Regulierung in der polnischen Energiewirtschaft. Köln-Berlin-München: Carl Heymanns Verlag.
Bishop, S., Walker, M. (2010). The Economics of EC Competition Law:
Concepts, Application and Measurement. London: Sweet & Maxwell.
Bobińska, K. (2000). Możliwości realizacji usług użyteczności publicznej
w procesie wdrażania konkurencji w sektorach infrastrukturalnych. Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, (1), 91–111.
Boć, J. (red.) (1998). Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej oraz komentarz
do Konstytucji RP z 1997 roku. Wrocław: Kolonia Limited.
Boć, J., Samborska-Boć, E. (2008). W: J. Boć, K. Nowacki, E. Samborska-Boć (2008), Ochrona środowiska. Wrocław: Kolonia Limited.
Britz, G. (2006). Vom Europäischen Verwaltungsverbund zum Regulierungsverbund? — Europäische Verwaltungsentwicklung am Beispiel der Netzzugangsregulierung bei Telekommunikation, Energie und Bahn. Europarecht, (1), 46–77.
Büdenbender, U. (2002). Generelle und energierechtliche Konflikte zwischen
Wettbewerb und Umweltschutz. Deutsches Verwaltunsgblatt, 800–809.
Büdenbender, U., Heintschel von Heinegg, W., Rosin, P. (1999). Energierecht I. Recht der Energieanlagen. Berlin–New York: de Gruyter.
Callies, Ch. (1998). Die neue Querschnittklausel des Art. 6 ex 3c EGV als
Instrument zur Umsetzung des Grundsatzes der nachhaltigen Entwicklung. Deutsches Verwaltungsblatt, 559–568.
Ciechanowicz-McLean, J. (2003). Ochrona środowiska w działalności gospodarczej. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Epiney, A. (1997). Umweltrecht in der Europäischen Union. Köln–Berlin–Bonn–München: Carl Heymanns Verlag.
Grabowska, G. (2001). Europejskie prawo środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Prawnicze PWN.
Jendrośka, J., Bar, M. (2005). Prawo ochrony środowiska. Podre˛cznik.
Wrocław: Centrum Prawa Ekologicznego.
Jendrośka, J., Radecki, W. (1999). Konwencja o doste˛pie do informacji,
udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz o doste˛pie do sprawiedliwości w sprawach dotycza˛cych środowiska z komentarzem. Wrocław: Centrum Prawa Ekologicznego.
Kahl, W. (1993). Umweltprinzip und Gemienschaftsrecht. Eine Untersuchung zur Rechtsidee des ,,bestmöglichen’’ Umweltschutzes im EWGVertrag. Heidelberg: C.F. Möller Verlag.
Kiczka, K. (2006). Funkcje administracji gospodarczej jako przedmiot
badań. W: B. Popowska (red.), Funkcje współczesnej administracji gos-
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
podarczej. Ksie˛ga dedykowana Profesor Teresie Rabskiej (39–60). Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie
Koenig, Ch. (2009). Herstellung von Wettbewerb als Verwaltungsaufgabe.
Deutsches Verwaltungsblatt, 1082–1089.
Kohutek, K. (2012), Praktyki wykluczaja˛ce przedsie˛biorstw dominuja˛cych.
Prawidłowość i stosowalność reguł prawa konkurencji. Warszawa: Wolters Kluwer Polska
Korzeniowski, P. (2009). Ograniczenia i uwarunkowania zasady wolności
gospodarczej wynikaja˛ce z zasady zrównoważonego rozwoju. W: J. Ciechanowicz-McLean, T. Bojar-Fijałkowski (red.), Gospodarcze prawo środowiska (133–150). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kosiński, E. (2006). Regulacja prokonkurencyjna nowa˛ funkcja˛ państwa?
Rozważania na przykładzie regulacji sektora elektroenergetycznego Unii
Europejskiej. W: B. Popowska (red.), Funkcje współczesnej administracji
gospodarczej. Ksie˛ga dedykowana Profesor Teresie Rabskiej (183–209).
Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Ladeur; K.H., Möllers, C. (2005). Der
europäische Regulierungsverbund der Telekommunikation im deutschen
Verwaltungsrecht. Deutsches Verwaltungsblatt, 525–535.
Lepsius, O. (2010). Verfassungsrechtlicher Rahmen der Regulierung. W:
M. Fehling, M. Ruffert (red.), Regulierungsrecht (143–211). Tübingen:
Mohr Siebeck.
Lipiński, A. (2007). Prawne podstawy ochrony środowiska. Warszawa:
Wolters Kluwer.
Machińska, H. (2004). Ochrona środowiska. W: J. Barcz (red.), Prawo Unii
Europejskiej (503–524). Warszawa: Wydawnictwo Wiedza i Praktyka
Gospodarcza.
Mia˛sik, D. (2009). W: T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji
i konsumentów. Komentarz (50). Warszawa: C.H. Beck.
Morawski, L. (2002), Wste˛p do prawoznawstwa. Toruń: Towarzystwo
Naukowe Organizacji i Kierownictwa ,,Dom Organizatora’’.
Papenkort, K., Wellershoff, J.-K. (2010), Der Energietitel im Vertrag von
Lissabon. Recht der Energiewirtschaft, 77–83.
Popowska, B. (2006). Klasyfikacja funkcji administracji w nauce publicznego prawa gospodarczego. W: B. Popowska (red.), Funkcje współczesnej
administracji gospodarczej. Ksie˛ga dedykowana Profesor Teresie Rabskiej
(61–85). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Ladeur.
Porter, M.E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New York et al.: The Free Press.
Skoczny, T. (2003). Stan i tendencje rozwojowe prawa administracji
regulacyjnej w Polsce. W: H. Bauer, P.M. Huber, Z. Niewiadomski (red.),
Ius Publicum Europeum (115–163). Warszawa: Wydawnictwo Prawo
i Praktyka Gospodarcza.
Schalast, Ch. (2001). Der fortdauernde Zielkonflikt zwischen Umweltschutz und
Wettbewerb im deutschen Energierecht. Recht der Energiewirtschaft, 121–128.
11
THE AXIOLOGY OF THE ENERGY SECTOR’S REGULATION (PART I)
Skoczny, T. (2002). Wspólnotowe prawo regulacji in statu nascendi. W:
C. Mik (red.), Prawo gospodarcze Wspólnoty Europejskiej na progu XXI
wieku (231–249). Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa ,,Dom Organizatora’’.
Skoczny, T. (2004). Ochrona konkurencji a prokonkurencyjna regulacja
sektorowa. Problemy Zarza˛dzania, (3), 7–34.
Skoczny, T. (2009). W: T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji
i konsumentów. Komentarz (24). Warszawa: C.H. Beck.
Stankiewicz, R. (2010). Kilka uwag o regulacji jako funkcji administracji
gospodarczej w rozwoju sektora energetycznego. W: M. Wierzbowski,
R. Stankiewicz, Współczesne problemy prawa energetycznego (104–123,
110–114), Warszawa: LexisNexis.
Stoczkiewicz, M. (2010). Prawne instrumenty ochrony środowiska w sektorze
energetycznym. W: W. Wierzbowski, R. Stankiewicz (red.), Współczesne
problemy prawa energetycznego (124–144). Warszawa: LexisNexis.
Strzyczkowski, K. (2005). Konstytucyjna zasada społecznej gospodarki
rynkowej jako podstawa tworzenia i stosowania prawa. W: C. Kosikowski
(red.), Zasady ustroju społecznego i gospodarczego w procesie stosowania
Konstytucji (9–36). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Strzyczkowski, K. (2011a). Kilka uwag o europeizacji konstytucji gospodarczej RP. W: H. Gronkiewicz-Waltz, K. Jaroszyński (red.), Europeizacja
publicznego prawa gospodarczego (511–520). Warszawa: C.H. Beck.
Strzyczkowski, K. (2011b). Prawo gospodarcze publiczne. Warszawa: LexisNexis.
Supernat, J. (2007). Koncepcja sieci organów administracji publicznej. W:
J. Zimmermann (red.), Koncepcja systemu prawa administracyjnego
(207–229). Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Swora, M., Muras, Z. (2010). Art. 1. W: M. Swora, Z. Muras (red.), Prawo
energetyczne. Komentarz (70–105, 138–167). Warszawa: Wolters Kluwer.
Szydło, M. (2005). Regulacja sektorów infrastrukturalnych jako rodzaj
funkcji państwa wobec gospodarki. Warszawa: Wydawnictwo Prawo
i Praktyka Gospodarcza.
Szydło, M. (2013). Funkcje administracji publicznej wobec gospodarki. W:
System prawa administracyjnego. Publiczne prawo gospodarcze. (8A, 118
i n.). Warszawa: C.H.Beck.
Urza˛d Komitetu Integracji Europejskiej (2008). Pakiet klimatyczno-energetyczny. Analityczna ocena propozycji Komisji Europejskiej. Warszawa:
Urza˛d Komitetu Integracji Europejskiej.
Wasilewski, A. (2013). Ochrona środowiska jako determinanta współczesnego publicznego prawa gospodarczego. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny
i Socjologiczny, (2), 5–14.
Zimmer, D. (2007). Der rechtliche Rahmen für die Implementierung moderner ökonomischer Ansätze. Wirtschaft und Wettbewerb, 1198–1209.
1
18
Tzw. ,,duży trójpak energetyczny’’ składa sie˛ obecnie z projektów
Winna ona wynieść w okresie 2008–2012 w wymiarze ogólnoświatoczterech aktów prawnych: (1) ustawy — Przepisy wprowadzaja˛ce ustawe˛
wym 5% w stosunku do roku bazowego, przy czym dla Polski przyje˛to
— Prawo energetyczne, ustawe˛ — Prawo gazowe oraz ustawe˛ o odnawialwskaźnik 6%, a dla całej UE 8% — zob. Zała˛cznik B.
19
nych źródłach energii (wersja z 9.10.2013 r.), (2) ustawy — Prawo enerDzU 1999, nr 96, poz. 1110.
20
getyczne (wersja z 8.10.2013 r.), (3) ustawy — Prawo gazowe (wersja
DzU 2003, nr 78, poz. 706.
21
z 9.10.2013 r.) oraz (4) ustawy o odnawialnych źródłach energii (wersja
DzUrz nr L 175 z dnia 5.7.1985 r., s. 40; DzUrz UE Polskie wydanie
z 28.3.2014 r.); wszystkie projekty wraz z dodatkowymi materiałami sa˛
specjalne, rozdz. 15, t. 1, s. 248.
22
DzUrz UE Nr L 24 z dnia 29.1.2008 r., s. 8.
doste˛pne na stronie internetowej Centrum Informacji o Rynku Energii
23
DzUrz WE Nr L 309 z dnia 27.11.2001 r., s. 1, ze zm.; DzUrz UE
(cire.pl) — http://www.nowe-pe-pg-i-ustawa-o-oze.cire.pl/
2
Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 6, s. 299.
The Business Charter for Sustainable Development: http://www.iccwbo.
24
org/Advocacy-Codes-and-Rules/Document-centre/2000/ICC-business-charterDzUrz UE Nr L 140 z dnia 5.6.2009 r., s. 16 i n.
25
DzUrz UE Nr L 52 z 21.2.2004 r., s. 50.
for-sustainable-development-(2000)-(EN/FR/ES)/ (06.06.2014).
3
26
Agenda 21: http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/
DzUrz UE Nr L 275 z 25.10.2003 r., s. 32; DzUrz UE Polskie
Agenda21.pdf (06.06.2014).
wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 7, s. 631 — z uwzgle˛dnieniem zmian
4
Mianowicie zgodnie z art. 191 TFUE polityka UE w dziedzinie
wprowadzonych przez dyrektywe˛ 2009/29/WE z dnia 23.4.2009 r. zmieniaśrodowiska naturalnego przyczynia sie˛ do osia˛gania m.in. takich celów jak
ja˛ca˛ dyrektywe˛ 2003/87/WE w celu usprawnienia i rozszerzenia wspólnozachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska naturalnego oraz ostrożtowego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych,
ne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych. Natomiast zgodnie
DzUrz UE Nr L 140 z dnia 5.6.2009 r., s. 63.
27
z art. 194 TFUE polityka UE w dziedzinie energetyki ma na celu m.in.
Zob. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, rady, Eurowspieranie efektywności energetycznej i oszcze˛dności energii, jak również
pejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów ,,20
rozwoju nowych i odnawialnych form energii, a realizowana jest w ramach
i 20 do 2020 r. Szansa Europy na przeciwdziałanie zmianom klimatycznym?,
ustanawiania lub funkcjonowania rynku wewne˛trznego i z uwzgle˛dnieniem
z dnia 23.1.2008 r., KOM (2008) 30 wersja ostateczna; Komunikat Komisji
potrzeby zachowania i poprawy środowiska naturalnego.
do Rady i Parlamentu Europejskiego dot. pierwszej oceny krajowych
5
planów działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii, wymaganych na
DzUrz UE Nr L 140 z dnia 5.6.2009 r., s. 16.
6
DzUrz UE Nr L 52 z dni 21.2.2004 r., s. 50.
mocy dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzys7
MP nr 18, poz. 119.
tania energii i usług energetycznych ,,Wspólne poste˛py w racjonalizacji
8
MP nr 59, poz. 510.
zużycia energii’’, z dnia 23.1.2008 r., KOM (2008) 11 wersja ostateczna.
9
28
T.j.: DzU 1999, nr 15, poz. 139 ze zm.
Wyrok TK z 6.6.2006 r., sygn. K 23/05, OTK-A 2006, nr 6, poz. 62.
10
29
T.j.: DzU 2008, nr 25, poz. 150 ze zm.
T.j.: DzU 2008, nr 25, poz. 150 ze zm.
11
30
DzU nr 227, poz. 1658 ze zm.
DzU nr 75, poz. 493 ze zm.
12
31
Zob. wyrok TK z 6.6.2006 r., sygn. K 23/05, OTK-A 2006, nr 6,
DzU nr 281, poz. 2784.
32
DzU nr 130, poz. 1070 ze zm.
poz. 62.
13
33
Zob. Traktat Karty Energetycznej i Protokół Karty Energetycznej
DzU nr 97, poz. 1051 ze zm.
34
dotycza˛cy efektywności energetycznej i odnośnych aspektów ochrony śroT.j.: DzU 2005, nr 239, poz. 2019 ze zm.
35
Zob. m.in. obowia˛zki operatorów elektroenergetycznych systemów
dowiska, sporza˛dzone w Lizbonie dnia 17.12.1994 r., DzU 2003, nr 105,
dystrybucyjnych lub operatora systemu poła˛czonego wskazane w art. 9c
poz. 985, Zała˛cznik.
14
DzUrz UE Nr L 114 z dnia 27.4.2006 r., s. 64, ze zm.
ust. 3 pkt 11 u.p.e.
15
36
Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 21.12.2009 r. w sprawie
Ustawa z 26.7.2013 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne i niepolityki energetycznej państwa do 2030 r., M.P. 2010, nr 2, poz. 11.
których innych ustaw, DzU 2013, poz. 984.
16
DzU 2005, nr 203, poz. 1684.
17
Zob. Zała˛cznik A.
————————————
12
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
Jawność ksia˛g wieczystych w świetle
nowelizacji przepisów w 2013 roku
The openness of the central mortgage register according
to the amendment to the regulations in 2013
dr Anna Rogacka-Łukasik
Streszczenie
Niniejsza publikacja poświe˛cona została zagadnieniom zwia˛zanym z jawnościa˛ ksia˛g wieczystych, w kontekście zmian ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o ksie˛gach wieczystych i hipotece. Zasada jawności stanowi jedna˛ z podstawowych zasad ksia˛g wieczystych, bowiem tylko
w momencie, gdy treść ksia˛g jest jawna i każdy ma swobodny do nich doste˛p, moga˛ one spełniać swoja˛ funkcje˛ ustalenia stanu prawnego
nieruchomości. Realizacja i praktyczne zastosowanie zasady jawności formalnej, która stanowi przedmiot analizy niniejszej publikacji,
zostały określone w szczególności w artykułach od 361 do 365 ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece. Cze˛ść wymienionych regulacji,
uległa w 2013 r. istotnym nowelizacjom.
Nowy dokument w postaci wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej, możliwość samodzielnego wydrukowania odpisu, wycia˛gu ba˛dź zaświadczenia
o zamknie˛ciu ksie˛gi za pośrednictwem sieci Internet z moca˛ dokumentów wydawanych przez sa˛d, przyznanie wybranym podmiotom
publicznym możliwości wielokrotnego, nieograniczonego w czasie wyszukiwania ksia˛g wieczystych w Centralnej Bazie Danych Ksia˛g
Wieczystych to najistotniejsze zmiany dotycza˛ce ksia˛g wieczystych.
Słowa kluczowe:
ksie˛gi wieczyste, jawność ksia˛g wieczystych, odpis, wycia˛g, zaświadczenie.
Summary
This article is discussing the issues connected with the openness of the central mortgage register in the aspect of the changes within the law
concerning the central mortgage register and collateral. The rule of the openness is the basic one because the openness of the content and
unlimited access allows to determine the real legal status of the property. The accomplishment and the practical enforcement of the legal
openness were described in the articles from 361 to 365 of the law concerning the central mortgage register and collateral. Some of the above
mentioned regulations were essentially changed in 2013.
The most important changes concerning the mortgage register are the following: the new document in the form of the registration of
a mortgage in the central mortgage register, the possibility of self-printing the copy, excerpt of the mortgage registration or the certificate of
the mortgage register closure via the Internet having the legal validity of court— issued document, allowing some of the public subjects to
search the mortgage registrations many times and within the unlimited time in the central mortgage register.
Key words:
mortgage register, openness of the mortgage register, copy, excerpt, certificate.
Wprowadzenie
Bezwzgle˛dny charakter praw rzeczowych oznaczaja˛cy,
że sa˛ one skuteczne erga omnes (wobec wszystkich) powoduje, iż wszystkie podmioty zobowia˛zane sa˛ do biernego
ich poszanowania. Spełnienie tego obowia˛zku możliwe jest
tylko wtedy, gdy podmioty te moga˛ uzyskać informacje˛
dotycza˛ca˛ tego, komu dane prawo przysługuje. W zwia˛zku
z powyższym bezwzgle˛dny charakter praw rzeczowych
implikuje konieczność przyje˛cia zasady ich jawności dla
otoczenia. Jawność praw rzeczowych stanowi gwarancje˛
ich ochrony (Gniewek, 2012, s. 22). Istnieje zatem konieczność poszukiwania skutecznej metody ujawniania praw
rzeczowych. W sytuacji praw rzeczowych, których przedmiotem sa˛ nieruchomości, źródłem informacji o nich sa˛
ksie˛gi wieczyste.
Kształtuja˛cy sie˛ w ostatnich latach system gospodarki
wolnorynkowej przyczynia sie˛ do wzrostu i ożywienia
obrotu cywilnoprawnego, w tym szczególnie nieruchomośPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
ciami. Zagwarantowanie pewności i bezpieczeństwa tego
obrotu wymaga prowadzenia dla nieruchomości odpowiednich rejestrów urze˛dowych. Już w czasach starożytnych
zakładano rejestry publiczne, które służyły przejrzystości
stosunków maja˛tkowych dotycza˛cych nieruchomości.
Współcześnie zadanie takie spełniaja˛ wspomniane ksie˛gi
wieczyste, które służa˛ stabilizacji stosunków własności, jak
również bezpieczeństwu cia˛gle rozwijaja˛cego sie˛ obrotu
gospodarczego. Ksie˛gi wieczyste sa˛ urze˛dowymi rejestrami
prowadzonymi w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości. Wynika to bezpośrednio z art. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o ksie˛gach wieczystych i hipotece
(Witczak, Kawałko, 2012, s. 180; Ignatowicz, Stefaniuk,
2012, s. 347 i nast.)1. Ustalenie stanu prawnego nieruchomości naste˛puje za pomoca˛ ujawnienia w ksie˛dze wieczystej nabytego prawa oraz wykreślenia prawa wygasłego.
Instytucja ksia˛g wieczystych służy zatem urzeczywistnieniu zasady jawności praw rzeczowych dotycza˛cych nieruchomości.
13
THE OPENNESS OF THE CENTRAL MORTGAGE REGISTER ACCORDING TO THE AMENDMENT TO THE REGULATIONS IN 2013
Zasada jawności ksia˛g wieczystych w ogólności
Rejestr publiczny stanowi zbiór informacji o osobach,
rzeczach ba˛dź prawach, który jest utworzony zgodnie
z przepisami obowia˛zuja˛cego prawa, prowadzony jest
przez organ rejestrowy o charakterze publicznym, co przesa˛dza o zaliczeniu go do kategorii rejestrów publicznych,
a jego prowadzenie i ujawnianie w nim informacji wywołuje skutki prawne dla osoby, której wpis dotyczy, jak
również i organów władzy publicznej. Istotna˛ cecha˛ rejestru publicznego jest również jego jawność, która oznacza,
iż doste˛p do niego oprócz organu rejestrowego maja˛ co
najmniej osoby, których rejestr dotyczy, jak również inne
organy publiczne ba˛dź osoby zainteresowane (Stawecki,
2005, s. 28 i nast.)
Zasada jawności, która wynika z realizacji przez rejestry
funkcji informacyjnej, stanowi jedna˛ z podstawowych zasad ksia˛g wieczystych, które należa˛ do rejestrów publicznych. Rejestr ksia˛g wieczystych w Polsce wywodzi sie˛ ze
średniowiecza (Zdziennicki, 2001, s. 5), a jego rozwój
zwia˛zany jest ze stosunkami feudalnej własności. Już średniowieczne rejestry zapewniały jawność stosunków prawnorzeczowych dotycza˛cych nieruchomości (Gryszczyńska,
2011, s. 232). Ustawodawca wyposażaja˛c ksie˛gi wieczyste
w walor jawności, wyszedł z założenia, iż tylko wtedy, gdy
treść ksia˛g wieczystych jest jawna i każdy ma swobodny
doste˛p do nich, moga˛ one spełniać swoje funkcje˛ ustalenia
stanu prawnego nieruchomości2. Ksie˛gi wieczyste sa˛ jawne
pod wzgle˛dem formalnym i materialnym3. Przedmiotem
analizy w niniejszej publikacji uczyniono zasade˛ jawności
formalnej ksia˛g wieczystych, która˛ konstytuuje artykuł
2 U.k.w.h. Według zdania pierwszego wymienionego przepisu ksie˛gi wieczyste sa˛ jawne (Ziemianin, Dadańska,
2012, s. 285). Ksie˛gi wieczyste sa˛ jawne poprzez ogólny
doste˛p osób trzecich w celu zbadania stanu prawnego
nieruchomości (Gniewek, 2012, s. 290). Jawność formalna
ksia˛g polega zatem na zagwarantowaniu każdemu możliwości swobodnego doste˛pu do ksia˛g wieczystych w celu
zapoznania sie˛ z ich treścia˛. Realizowana jest ona na kilku
płaszczyznach takich jak, możliwość przegla˛dania ksie˛gi
wieczystej, możliwość uzyskania ba˛dź samodzielnego wydrukowania dokumentów w postaci odpisów, wycia˛gów
lub zaświadczeń (Maziarz, 2011, s. 72). Jednak jawność
formalna nie ogranicza sie˛ tylko do swobodnego doste˛pu
do nich, ale jej naturalnym skutkiem jest to, że skoro każdy
może sie˛ z nimi zapoznać, to również nikt nie może
zasłaniać sie˛ nieznajomościa˛ wpisów (art. 2 zd. 2 U.k.w.h.).
Jawność formalna ksia˛g wieczystych
Zgodnie z tym, co zostało zasygnalizowane powyżej,
przedmiotem zainteresowania zostanie obje˛ta zasada jawności formalnej ksia˛g wieczystych. Realizacja i praktyczne
zastosowanie zasady jawności formalnej zostały określone
w art. 361 i 362 U.k.w.h. w zakresie tradycyjnych ksia˛g
wieczystych, czyli ksia˛g w formie papierowej, jak również
w regulacji uje˛tej w art. 363, 364, 365 U.k.w.h. dotycza˛cej
elektronicznych ksia˛g wieczystych (tj. ksia˛g wieczystych
zakładanych i prowadzonych w systemie informatycznym).
14
Przy czym o ile regulacje art. 364, jak również art. 365
U.k.w.h. poddane zostały istotnej nowelizacji, o której
be˛dzie mowa w dalszej cze˛ści publikacji, o tyle nowelizacja nie obje˛ła swoim zakresem art. 361, 362 oraz 363
U.k.w.h. Zatem przedstawione w niniejszym rozdziale regulacje prawne dotycza˛ce jawności formalnej tradycyjnych
ksia˛g wieczystych nie uległy zmianie w zwia˛zku z nowelizacja˛ z 2013 r., jednak w celu zachowania systematyki
wywodu koniecznym wydaje sie˛ zasygnalizowanie materii
przez nie regulowanej.
Uregulowanie zawarte w 361 ust. 1 U.k.w.h. wskazuja˛ce,
iż ksie˛gi wieczyste i akta ksia˛g wieczystych przechowuje
sie˛ w sa˛dzie, stanowi konsekwencje˛ powierzenia sa˛dom
rejonowym prowadzenia ksia˛g wieczystych4. Ksie˛gi wieczyste prowadzone w formie papierowej przechowuje sie˛
w sa˛dzie w archiwum ksia˛g wieczystych. Ksie˛gi wieczyste
prowadzone w systemie informatycznym podlegaja˛ zapisaniu w Centralnej Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych, o których be˛dzie mowa w dalszej cze˛ści publikacji. Akta ksia˛g
wieczystych zapisanych w ww. Bazie sa˛ natomiast przechowywane we właściwych miejscowo sa˛dach rejonowych
w archiwum ksia˛g wieczystych (Heropolitańska, Tułodziecka, Hryćków-Mycka, Kuglarz, 2013, s. 98).
Postanowienie ustawowe o brzmieniu ,,ksie˛gi wieczyste
nie moga˛ być wydawane poza budynek sa˛du rejonowego’’5,
ma na celu ochrone˛ ksia˛g wieczystych przed zgubieniem
lub zniszczeniem. Niedopuszczalność wydawania ksia˛g
wieczystych poza budynek sa˛du powoduje konsekwencje
dla realizacji zasady jawności formalnej ksia˛g wieczystych
takich, które wyste˛puja˛ w formie papierowej. Ograniczenie
to nie ma zastosowania do ksia˛g wieczystych prowadzonych w systemie informatycznym (Heropolitańska, Tułodziecka, Hryćków-Mycka, Kuglarz, 2013, s. 98), o czym
be˛dzie mowa poniżej.
Zasada jawności formalnej ksia˛g wieczystych w omawianym znaczeniu formalnym nabiera szczególnego znaczenia w kontekście regulacji uje˛tej w art. 361 ust. 3
U.k.w.h., bowiem każdy może przegla˛dać ksie˛gi wieczyste
w formie tradycyjnej (czyli papierowej) we właściwym
wydziale wieczystoksie˛gowym w obecności pracownika
sa˛du. Nie jest do tego konieczne legitymowanie sie˛ interesem prawnym. Jawność formalna zostaje ograniczona
w znaczny sposób, w odniesieniu do możliwości przegla˛dania akt ksia˛g wieczystych. Bowiem moga˛ one być
przegla˛dane również w obecności pracownika sa˛du, z ta˛
różnica˛, że warunkiem wgla˛du jest wykazanie interesu
prawnego6. Powyższy warunek nie dotyczy notariuszy.
Interes prawny posiadaja˛ niewa˛tpliwie wszystkie podmioty,
których praw dotyczy treść ksie˛gi wieczystej (Deneka,
2012, s. 69 i nast.). Interes ten może również wynikać
z pewnych zdarzeń prawnych, które wywołuja˛ konieczność
przejrzenia akt ksie˛gi wieczystej (Ciepła, Bałan-Gonciarz,
2011, s. 78). W celu zachowania systematyki omawianej
regulacji, o możliwości przegla˛dania ksie˛gi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym, be˛dzie mowa w dalszej cze˛ści publikacji.
Odre˛bna˛ kwestia˛ jest wydawanie odpisów ksia˛g wieczystych. Regulacja zawarta w art. 362 ust. 1 i ust. 2 U.k.w.h.
odnosi sie˛ do kwestii wydawania odpisów ksia˛g wieczystych
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JAWNOŚĆ KSIA˛G WIECZYSTYCH W ŚWIETLE NOWELIZACJI PRZEPISÓW W 2013 ROKU
prowadzonych w sposób dotychczasowy (tzn. w formie
papierowej). Wydawanie odpisów jest w takiej sytuacji
ograniczane, bowiem odpisy ksia˛g wieczystych moga˛ być
wydawane, albo według ostatniego stanu wpisów, albo
obejmuja˛ce również wpisy wykreślone. W pierwszej sytuacji odpisy wydawane sa˛ na ża˛danie osób zainteresowanych
lub na ża˛danie sa˛du, prokuratora, notariusza, organu administracji rza˛dowej oraz jednostki samorza˛du terytorialnego. W drugiej sytuacji, dotycza˛cej odpisów zawieraja˛cych wpisy wykreślone, ża˛danie to nie dotyczy osób zainteresowanych, a tylko ww. organy (Heropolitańska, Tułodziecka, Hryćków-Mycka, Kuglarz, 2013, s. 103). Omawianego przepisu nie stosuje sie˛ do wydawania odpisów ksia˛g
wieczystych prowadzonych w systemie informatycznym, co
znajduje uzasadnienie w regulacji znowelizowanego art. 364
U.k.w.h., który stanowi przedmiot poniższej analizy.
Jawność formalna ksia˛g wieczystych
w świetle nowelizacji z 2013 r.
W dniu 1 grudnia 2013 r. weszła w życie ustawa z dnia
24 maja 2013 r. o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych
i hipotece (DzU 2013, poz. 941)7, przewiduja˛ca zmiany
w zakresie ksia˛g wieczystych. Przedmiotowa nowelizacja
pierwotnie miała obowia˛zywać w całości od 1 grudnia
2013 r. Jednak uchwalona została kolejna nowelizacja,
mianowicie ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o zmianie
ustawy o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece (DzU 2013, nr 0, poz. 1641)8, która przesune˛ła termin
wejścia w życie cze˛ści przepisów ustawy z dnia 24 maja
2013 r., bowiem znaczna cze˛ść regulacji dotycza˛ca doste˛pu
do ksia˛g wieczystych za pomoca˛ systemu teleinformatycznego obowia˛zuje dopiero od dnia 1 lipca 2014 r. W poniższej cze˛ści publikacji be˛dzie wyraźnie sygnalizowane, które regulacje obowia˛zuja˛ od 1 grudnia 2013 r., a które
obowia˛zuja˛ od lipca bieża˛cego roku.
Z poprzednio obowia˛zuja˛cym stanem prawnym ksie˛gi
wieczyste mogły być zakładane i prowadzone także w systemie informatycznym (system prowadzenia ksia˛g wieczystych był dwutorowy — w formie papierowej oraz informatycznej w wyznaczonych sa˛dach rejonowych). Według
stanu prawnego obowia˛zuja˛cego od 1 grudnia 2013 r.
wszystkie ksie˛gi wieczyste sa˛ zakładane i prowadzone
w systemie informatycznym, a podstawe˛ prowadzenia ksie˛gi wieczystej w systemie informatycznym (tzw. elektronicznej ksie˛gi wieczystej) stanowi aktualnie art. 251 ust. 1
U.k.w.h. Zagadnienie elektronicznej ksie˛gi wieczystej nierozerwalnie wia˛że sie˛ z procesem migracji ksie˛gi wieczystej. Proces ten to ogół czynności służa˛cych przeniesieniu
treści dotychczasowej, papierowej ksie˛gi wieczystej do
struktury elektronicznej (A. Stefańska, 2011, s. 13 i nast.)
W ten sposób powstała elektroniczna ksie˛ga wieczysta,
która funkcjonuje w polskim systemie prawnym od 2003 r.
na podstawie ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o przenoszeniu treści ksie˛gi wieczystej do struktury ksie˛gi wieczystej
prowadzonej w systemie informatycznym9.
Dla zakładania i prowadzenia ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym Minister Sprawiedliwości w 2003 r.
utworzył Centralna˛ Baze˛ Danych Ksia˛g Wieczystych 10.
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
Baza ta stanowi ogólnokrajowy zbiór ksia˛g wieczystych
prowadzonych przy wykorzystaniu technologii informatycznych i znajduje sie˛ w Centralnym Ośrodku Przetwarzania
Danych Ministerstwa Sprawiedliwości (Ciepła, Bałan-Gonciarz, 2011, s. 78). Podlega ona ochronie, która˛ zapewnia
Minister Sprawiedliwości, w szczególności chodzi o ochrone˛ przed nieuprawnionym doste˛pem osób trzecich, zniszczeniem oraz utrata˛ danych. Czynności zwia˛zanych z prowadzeniem ksia˛g wieczystych w Centralnej Bazie Danych
Ksia˛g Wieczystych dokonuja˛ sa˛dy rejonowe, które zakładaja˛ i prowadza˛ ksie˛gi wieczyste w systemie informatycznym11.
Informacji z Centralnej Bazy Danych Ksia˛g Wieczystych udziela Centralna Informacja Ksia˛g Wieczystych.
Pomimo tego, iż Centralna Informacja została utworzona
w 2003 r. na podstawie Rozporza˛dzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej
Informacji Ksia˛g Wieczystych (DzU 2003, nr 1362,
poz. 1571 oraz z 2005, nr 119, poz. 1011)12, obowia˛zuja˛ca
od grudnia 2013 r. nowelizacja z dnia 24 maja 2013 r.
wywołała konieczność zmiany ww. Rozporza˛dzenia. Na
nowo sposób funkcjonowania i strukture˛ organizacyjna˛
Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych oraz tryb składania wniosków i rodzaje wydawanych przez nia˛ dokumentów określa Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości dnia
27 listopada 2013 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksia˛g
Wieczystych (Dz. U. 2013, nr 0, poz. 1407)13. W świetle
powyższych uwag warto zauważyć, iż nowelizacja z dnia
24 maja 2013 r. wymusiła wydanie szeregu nowych rozporza˛dzeń. W art. 364 ust. 17 U.k.w.h. została przewidziana
delegacja, zgodnie z która˛ Minister Sprawiedliwości mógł
określić w drodze rozporza˛dzenia zasady wykorzystania
systemów informatycznych do celów prowadzenia ksia˛g
wieczystych. Zwia˛zek z nowelizacja˛ ma również rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada
2013 r. w sprawie wysokości opłat od wniosków o wydanie
przez Centralna˛ Informacje˛ Ksia˛g Wieczystych odpisów
ksia˛g wieczystych, wycia˛gów z ksia˛g wieczystych i zaświadczeń o zamknie˛ciu ksia˛g wieczystych oraz od wniosku o wyszukanie ksia˛g wieczystych w centralnej bazie
danych ksia˛g wieczystych (DzU 2013, nr 0, poz. 1412)14,
o którym be˛dzie mowa w dalszej cze˛ści publikacji, jak
również szereg nowych rozporza˛dzeń15.
Wracaja˛c do kwestii Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych zgodnie z obowia˛zuja˛cym od 1 grudnia 2013 r.
Rozp.wspr. CIKW, Centrala ta stanowi komórke˛ organizacyjna˛ Ministerstwa Sprawiedliwości i składa sie˛ z centrali
oraz ekspozytur przy wydziałach sa˛dów rejonowych prowadza˛cych ksie˛gi wieczyste16. Centralna Informacja Ksia˛g
Wieczystych realizuje przydzielone jej zadania za pośrednictwem systemu teleinformatycznego umożliwiaja˛cego
doste˛p do Centralnej Bazy Danych Ksia˛g Wieczystych 17.
Na podstawie regulacji znowelizowanego art. 364 ust. 2
U.k.w.h. Centralna Informacja Ksia˛g Wieczystych wydaje
na wniosek — poza wydawanymi do tej pory odpisami
ksia˛g wieczystych18 i zaświadczeniami o zamknie˛ciu ksia˛g
wieczystych, prowadzonych w systemie informatycznym
— wycia˛g z ksie˛gi wieczystej. Nowelizacja z dnia 24 maja
2013 r. wprowadziła zatem nowy dokument w postaci
15
THE OPENNESS OF THE CENTRAL MORTGAGE REGISTER ACCORDING TO THE AMENDMENT TO THE REGULATIONS IN 2013
wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej, który jest wydawany przez
Centralna˛ Informacje˛ Ksia˛g Wieczystych od dnia 1 lipca
2014 r., co wynika bezpośrednio z wymienionej powyżej
Ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o zmianie ustawy
o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece.
Uzupełnienie regulacji ustawowej w omawianej materii
stanowia˛ postanowienia zawarte w ww. Rozp.w.spr.
CIKW, w którym na podstawie § 4 ust. 1 pkt 3 ustawodawca wskazuje, iż wycia˛g z ksie˛gi wieczystej be˛dzie przedstawiać ostatni stan wpisów we wskazanych działach
w ksie˛dze wieczystej oraz wzmianek o wnioskach, skargach na orzeczenia referendarzy sa˛dowych, apelacjach,
skargach kasacyjnych i wszcze˛ciu poste˛powań z urze˛du.
Wskazanie, z jakich działów wycia˛g został sporza˛dzony,
zawarte jest w dokumencie wraz z informacja˛, że treść
pozostałych działów nie jest obje˛ta wycia˛giem i może
mieć wpływ na rozumienie treści działów obje˛tych wycia˛giem.
Odpisy ksia˛g wieczystych, wycia˛gi z ksia˛g wieczystych,
zaświadczenia o zamknie˛ciu ksie˛gi wieczystej oraz wnioski
o wyszukanie ksia˛g wieczystych sa˛ wydawane przez Centralna˛ Informacje˛ Ksia˛g Wieczystych za odpłatnościa˛
(art. 365 ust. 1 U.k.w.h.). Ustawodawca w art. 365 ust. 2
U.k.w.h. precyzuje, że wysokość opłat od wniosków za
wydanie ww. dokumentów zostanie ustalona na mocy
rozporza˛dzenia ministra sprawiedliwości, wydanym w porozumieniu z ministrem finansów. W zwia˛zku z powyższym cena za wydanie tych dokumentów została określona
w wymienionym już powyżej Rozporza˛dzeniu w sprawie
wysokości opłat od wniosków o wydanie przez Centralna˛
Informacje˛ Ksia˛g Wieczystych odpisów ksia˛g wieczystych,
wycia˛gów z ksia˛g wieczystych i zaświadczeń o zamknie˛ciu
ksia˛g wieczystych oraz od wniosku o wyszukanie ksia˛g
wieczystych w centralnej bazie danych ksia˛g wieczystych.
Analizuja˛c ww. rozporza˛dzenie należy zauważyć, iż stosowany od lipca 2014 r. wycia˛g z ksie˛gi wieczystej jest
tańszy od odpisu, co może przyczynić sie˛ do jego popularności. Dla przykładu — opłata od złożonego, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, wniosku o wydanie,
w celu samodzielnego wydrukowania, odpisu zwykłego
ksie˛gi wieczystej wynosi 20 zł., odpisu zupełnego ksie˛gi
wieczystej to 50 zł, a wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej odpowiednio: 5 zł — za wycia˛g z jednego działu ksie˛gi
wieczystej, 10 zł — za wycia˛g z dwóch działów ksie˛gi,
15 zł — za wycia˛g z trzech działów ksie˛gi, 20 zł — za
wycia˛g z czterech działów ksie˛gi. Opłaty za wydanie ww.
dokumentów w formie ,,tradycyjnej’’, czyli papierowej,
pozostaja˛ bez zmian (oczywiście nie dotyczy to wycia˛gu).
Opłaty te sa˛ wyższe w porównaniu do opłat od wniosków złożonych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. W celu zilustrowania różnić warto podkreślić, iż
w momencie, gdy opłata od wniosku o wydanie w postaci
papierowej zaświadczenia o zamknie˛ciu ks. wieczystej wynosi 10 zł pomnożone przez liczbe˛ ża˛danych zaświadczeń,
o tyle opłata za wydanie takiego zaświadczenia za pośrednictwem systemu teleinformatycznego to koszt rze˛du 5 zł.
Podobnie różnice kształtuja˛ sie˛ w odniesieniu do pozostałych dokumentów, bowiem dokumenty wydawane za
16
pośrednictwem systemu teleinformatycznego sa˛ znacznie
tańsze.
Od wniosków o wydanie odpisu, wycia˛gu, zaświadczenia oraz wniosku o wyszukanie ksia˛g wieczystych złożonych przez wybrane podmioty publiczne 19 lub organ administracji rza˛dowej nie pobiera sie˛ wymienionych opłat20.
Jednak nie można w tym miejscu pomina˛ć nowelizacji
z dnia 12 grudnia 2013 r., bowiem zgodnie z jej art. 1
ust. 3 regulacja dotycza˛ca˛ pobierania opłat od wniosku
o wydanie wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej, wniosku o wyszukanie ksia˛g wieczystych oraz złożonego za pośrednictwem systemu teleinformatycznego wniosku o wydanie
(w celu samodzielnego wydrukowania) odpisu ksie˛gi wieczystej, wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej lub zaświadczenia
o jej zamknie˛ciu obowia˛zuje od dnia 1 lipca 2014 r.
Wracaja˛c do dalszej regulacji art. 364 U.k.w.h. i materii
Rozp.w.spr. CIKW należy podkreślić, iż wyste˛puja˛ dwie
możliwości złożenia wniosku o wydanie odpisu zwykłego,
odpisu zupełnego, wycia˛gu (możliwe od 1 lipca 2014 r.),
ba˛dź zaświadczenia o zamknie˛ciu ksie˛gi wieczystej. Jedna
z możliwości przewiduje złożenie wniosku o wydanie
jednego z ww. dokumentów bezpośrednio lub korespondencyjnie na urze˛dowym formularzu21 w centrali, albo
ekspozyturze Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych 22.
Z kolei druga przewiduje złożenie opłaconego wniosku23
(o wydanie ww. dokumentów oraz wniosku o wyszukanie
ksie˛gi wieczystej) w centrali Centralnej Informacji Ksia˛g
Wieczystych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego24. System teleinformatyczny uniemożliwia złożenie
wniosku o wydanie omawianych dokumentów, nieopłaconego lub opłaconego niezgodnie z ża˛daniem25. Wnioskodawca może być jednak zwolniony z mocy ustawy
z opłaty od przedmiotowego wniosku. Wówczas wniosek
taki, składa za pośrednictwem konta założonego w systemie teleinformatycznym 26. Założenie konta naste˛puje na
wniosek, który składany jest w Centralnej Informacji Ksia˛g
Wieczystych i zawiera oznaczenie wnioskodawcy, wskazanie konkretnego przepisu ustawy, który zwalnia wnioskodawce˛ od opłaty, jak również dane identyfikacyjne osoby fizycznej działaja˛cej z upoważnienia i na rzecz wnioskodawcy zwolnionego od opłaty z mocy ustawy, obejmuja˛ce: imie˛, nazwisko oraz numer PESEL, jeżeli został
nadany27.
Odpis zwykły, odpis zupełny, wycia˛g ba˛dź zaświadczenie o zamknie˛ciu ksie˛gi wieczystej wydawany jest
(wydawany be˛dzie od 1 lipca 2014 r. w odniesieniu do
wycia˛gu) wnioskodawcy bezpośrednio przez centrale˛ Centralnej Informacja Ksia˛g Wieczystych albo jej ekspozytury28, chyba, że we wniosku o wydanie któregoś z ww.
dokumentów zawarto ża˛danie dore˛czenia dokumentu,
wówczas centrala ba˛dź ekspozytura przesyła dokument
wnioskodawcy na adres wskazany we wniosku.
Omawiane powyżej odpisy, jak również zaświadczenia
o zamknie˛ciu ksie˛gi wieczystej, które wydaje Centralna
Informacja Ksia˛g Wieczystych, maja˛ moc dokumentów
wydawanych przez sa˛d29. Z kolei wycia˛gi, stanowia˛ce
novum na gruncie ksia˛g wieczystych, posiadaja˛ taka˛ moc
od 1 lipca 2014 r.
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JAWNOŚĆ KSIA˛G WIECZYSTYCH W ŚWIETLE NOWELIZACJI PRZEPISÓW W 2013 ROKU
Należy wyraźnie zaakcentować, iż również od 1 lipca br.
jest stosowana regulacja uje˛ta w art. 364 ust. 4 U.k.w.h., na
podstawie której możliwe jest samodzielne wydrukowanie
odpisu, wycia˛gu ba˛dź zaświadczenia, za pośrednictwem
systemu teleinformatycznego. W tym celu niezbe˛dne jest
złożenie przez internet wniosku o wydanie ww. dokumentów. Wydruki tych dokumentów be˛da˛ posiadały moc dokumentów wydawanych przez sa˛d, jeżeli be˛da˛ miały cechy
umożliwiaja˛ce ich weryfikacje˛ z danymi zawartymi w Centralnej Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych. Oznacza to, że
takie dokumenty be˛da˛ sie˛ różniły od tych, które można
było bezpłatnie wydrukować za pomoca˛ strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Uzupełnienie omawianej kwestii stanowi § 16 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW, w którym ustawodawca wskazuje cechy dokumentu samodzielnie wydrukowanego w trybie art. 364 ust. 4 U.k.w.h. Należa˛ do nich mie˛dzy innymi informacja, że został on samodzielnie wydrukowany, niepowtarzalny identyfikator wydruku umożliwiaja˛cy weryfikacje˛ samodzielnie wydrukowanego dokumentu z danymi zawartymi w Centralnej
Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych, adres strony internetowej umożliwiaja˛cej weryfikacje˛ treści dokumentu, oznaczenie danych adresowych Centralnej Informacji Ksia˛g
Wieczystych, z której pochodza˛ dane ujawnione w dokumencie, klauzule˛, że samodzielnie wydrukowany dokument
posiada moc dokumentu wydawanego przez sa˛d, bez zaopatrywania go w piecze˛ć urze˛dowa˛ i podpis upoważnionego pracownika ba˛dź pouczenie o sposobie weryfikacji. Weryfikacja stanowi procedure˛ umożliwiaja˛ca˛ potwierdzenie, że dokument poddany weryfikacji pochodzi z Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych. Weryfikacja nie jest
obowia˛zkowa30. Weryfikacja samodzielnie wydrukowanego dokumentu jest możliwa za pomoca˛ systemu teleinformatycznego w cia˛gu 24 miesie˛cy od chwili złożenia wniosku za pośrednictwem tego systemu, jak również jest bezpłatna i nie wymaga uwierzytelnienia w systemie31.
Pełna realizacja zasady jawności formalnej ksia˛g wieczystych została wyrażona w art. 364 ust. 5 oraz ust. 6
U.k.w.h., znowelizowanych w oparciu o ustawe˛ z dnia 24
maja 2013 r. Mianowicie od grudnia 2013 r. możliwość
przegla˛dania ksie˛gi wieczystej za pośrednictwem sieci internet przewidziano w akcie prawnym rangi ustawy. W poprzednio obowia˛zuja˛cym stanie prawnym, podstawa normatywna udoste˛pniania ksia˛g wieczystych przy pomocy
publicznej sieci internet ograniczała sie˛ w zasadzie do § 3
ust. 1 Rozporza˛dzenia w sprawie zakładania i prowadzenia
ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym (DzU 2003,
nr 162, poz. 1575)32. W zwia˛zku z powyższym ustawodawca zdecydował sie˛ w nowelizacji uregulować zasadnicza˛
kwestie˛ dotycza˛ca˛ sposobu przegla˛dania ksie˛gi wieczystej
za pośrednictwem internetu w postaci ustawowego uregulowania.
Możliwość przegla˛dania ksie˛gi oznacza ustawowo zagwarantowany, powszechny, bezpłatny doste˛p do przegla˛dania ksie˛gi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym. Niezbe˛dnym warunkiem do skorzystania z przegla˛dania ksie˛gi wieczystej za pośrednictwem internetu jest
znajomość przez osobe˛ przegla˛daja˛ca˛ dokładnego numeru
ksie˛gi wieczystej. Po podaniu numeru ksie˛gi, każdy może
przegla˛dać ja˛ online. Przegla˛danie ksie˛gi wieczystej w sysPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
temie teleinformatycznym możliwe jest po spełnieniu
dwóch warunków. W pierwszej kolejności ksie˛ga wieczysta musi mieć wersje˛ elektroniczna˛, a dane musza˛ być
zamieszczone w Centralnej Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych. Po drugie wnioskodawca musi złożyć wniosek w systemie teleinformatycznym 33. Po spełnieniu przedstawionych wymogów możliwe stanie sie˛ bezpłatne przegla˛danie
ksie˛gi wieczystej, które polega na wywołaniu na ekran
monitora aktualnej, albo zupełnej treści ża˛danej ksie˛gi
wieczystej34. W celu zapewnienia bezpieczeństwa Centralnej Bazy Danych Ksia˛g Wieczystych, Centralna Informacja
Ksia˛g Wieczystych może ograniczyć możliwość przegla˛dania ksia˛g wieczystych poprzez wskazanie maksymalnej
liczby wniosków o ich przegla˛danie z jednej lokalizacji
internetowej, ba˛dź przedłużenie minimalnego czasu na
udzielenie doste˛pu do ksie˛gi35.
Jednocześnie ustawodawca wyraźnie wskazuje, iż wydruki treści wyświetlonych w trybie przegla˛dania ksie˛gi
wieczystej nie posiadaja˛ mocy dokumentów wydawanych
przez sa˛d36.
Przechodza˛c do analizy znowelizowanej regulacji zawartej w art. 364 ust. 8 do art. 364 ust. 16 U.k.w.h. wprowadzonej do porza˛dku prawnego na podstawie nowelizacji z dnia
24 maja 2013 r., należy w pierwszej kolejności wyraźnie
zaakcentować, iż z regulacji tej korzystamy od 1 lipca br.
Nowelizacja ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece
znacznie ułatwi korzystanie z ksia˛g wieczystych wybranym, wskazanym w ustawie podmiotom publicznym, poprzez przyznanie im uprawnienia do wielokrotnego, nieograniczonego w czasie wyszukiwania ksia˛g wieczystych
w Centralnej Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych. Do podmiotów, którym przysługuja˛ takie uprawnienia ustawodawca zalicza: sa˛dy, prokurature˛, organy kontroli skarbowej,
organy celne, administracyjne organy egzekucyjne, organy
podatkowe, komorników sa˛dowych, Policje˛, NIK, Straż
Graniczna˛, ABW, Agencje˛ Wywiadu, CBA, Służbe˛ Kontrwywiadu Wojskowego, Służbe˛ Wywiadu Wojskowego,
ZUS, Prokuratorie˛ Generalna˛ Skarbu Państwa37. Wyszczególnione podmioty publiczne be˛da˛ mogły skorzystać
z omawianej kompetencji jeżeli be˛dzie to niezbe˛dne do
realizacji ich zadań statutowych. Ponadto, aby skorzystać
z omawianego uprawnienia zainteresowany podmiot zobligowany be˛dzie do złożenia stosownego wniosku w celu
uzyskaniu zgody Ministra Sprawiedliwości. Wymóg taki
wynika zarówno z art. 364 ust. 12 U.k.w.h., jak i § 18
ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW, według którego zgoda Ministra
Sprawiedliwości na wielokrotne nieograniczone w czasie
wyszukiwanie ksia˛g wieczystych, udzielana jest na wniosek, który zawiera oznaczenie wnioskodawcy, oznaczenie
podmiotu publicznego, wskazanie ustawowych zadań, uzasadnienie przesłanki niezbe˛dności, jak również dane identyfikacyjne komornika, ba˛dź notariusza lub osób fizycznych działaja˛cych z upoważnienia pozostałych podmiotów
wymienionych w ustawowym katalogu.
Wyszukiwanie ksia˛g wieczystych w Centralnej Bazie
Danych Ksia˛g Wieczystych polega na wywołaniu na ekran
monitora numerów ksia˛g wieczystych spełniaja˛cych warunki
zapytania38. Podmioty publiczne be˛da˛ mogły wyszukiwać
ksie˛gi wieczyste według zdefiniowanego kryterium wyszukania w postaci oznaczenia nieruchomości, lokalu lub
17
THE OPENNESS OF THE CENTRAL MORTGAGE REGISTER ACCORDING TO THE AMENDMENT TO THE REGULATIONS IN 2013
domu jednorodzinnego, oznaczenia podmiotu wpisanego
do ksie˛gi, numeru dziennika ksie˛gi, ba˛dź elementu jej
numeru, zawieraja˛cego co najmniej czteroznakowy kod
wydziału ksia˛g wieczystych sa˛du rejonowego, w którym
ksie˛ga została założona, oraz numer w repertorium ksia˛g39.
W sytuacjach wskazanych w ustawie zgoda na wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie ksia˛g wieczystych może zostać cofnie˛ta40, jak również Minister
Sprawiedliwości może odmówić jej udzielenia 41.
W celu usprawnienia procedury dotycza˛cej korzystania,
przez wskazane podmioty publiczne, z przyznanego uprawnienia wyszukiwania ksia˛g wieczystych ustawodawca przewiduje możliwość korzystania z tego uprawnienia bez
konieczności każdorazowego składania wniosku do Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych. Rozwia˛zanie to należy uznać za uzasadnione praktycznie, pozwalaja˛ce odformalizować pewne standardy i zdecydowanie skracaja˛ce
czas realizacji zadania. Jednak chca˛c skorzystać z takiej
opcji zainteresowany podmiot publiczny be˛dzie musiał
złożyć odpowiedni wniosek42, jak również be˛dzie winien
spełnić wymogi z art. 364 ust. 13 U.k.w.h., tj. posiadać
urza˛dzenia lub systemy teleinformatyczne umożliwiaja˛ce
identyfikacje˛ osoby uzyskuja˛cej dane z Centralnej Bazy
Danych Ksia˛g Wieczystych, zakresu danych oraz daty ich
uzyskania, posiadać zabezpieczenia techniczne i organizacyjne chronia˛ce przed wykorzystaniem uzyskanych danych
niezgodnie z celem, jeżeli jest to uzasadnione specyfika˛
i zakresem realizowanych zadań ustawowych oraz, gdy po
stronie Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych be˛da˛ istniały odpowiednie warunki techniczne.
Po spełnieniu powyższych wymagań Minister Sprawiedliwości wyrazi zgode˛ na wielokrotne, nieograniczone w czasie,
wyszukiwanie ksia˛g wieczystych w Centralnej Bazie Danych
Ksia˛g Wieczystych, bez konieczności każdorazowego składania wniosku do Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych.
Zgodnie z tym co zostało wcześniej zasygnalizowane
Minister Sprawiedliwości be˛dzie mógł odmówić udzielenia
zgody na wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie ksia˛g wieczystych, gdy nie zostana˛ spełnione ustawowe warunki. Regulacja ta be˛dzie analogicznie stosowana do zgody na wielokrotne, nieograniczone w czasie
wyszukiwanie ksia˛g wieczystych bez konieczności każdorazowego składania wniosku w przypadku, gdy nie zostana˛
spełnione owe przesłanki43. Minister Sprawiedliwości be˛dzie mógł także cofna˛ć taka˛ zgode˛ w sytuacji, gdy przedmiotowe przesłanki przestana˛ istnieć44.
Kolejna korzystna zmiana, która w obecnym brzmieniu
obowia˛zyje od lipca 2014 r. stanowi, iż organy prowadza˛ce
kataster nieruchomości, dla nieruchomości z określonej
miejscowości, gminy lub powiatu, w celu weryfikacji zgodności danych ewidencji gruntów i budynków z danymi
zawartymi w ksie˛gach wieczystych, be˛da˛ mogły bezpłatnie
pozyskiwać dane zawarte w dziale pierwszym i drugim
ksia˛g wieczystych, jednak bez prawa udoste˛pniania ich
osobom trzecim45.
W końcowej cze˛ści nowelizacji z dnia 24 maja 2013 r.,
w cze˛ści obowia˛zuja˛cej od grudnia 2013 r., ustawodawca
postanawia, że do sposobu prowadzenia ksia˛g wieczystych
i dokonywania wpisów w ksie˛gach, których treść nie
została przeniesiona do struktury ksie˛gi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym, stosuje sie˛ przepisy
dotychczasowe46.
W kontekście omawianych zmian w zakresie ksia˛g wieczystych istotne jest również rozwia˛zanie, w którym ustawodawca postanowił, iż w sytuacjach, gdy w okresie od
dnia 1 grudnia 2013 r. (zatem daty wejścia w życie nowelizacji z dnia 24 maja 2013 r.) do dnia 23 grudnia 2013 r. (tj.
daty wejścia w życie nowelizacji z dnia12 grudnia 2013 r.)
zostały złożone wnioski o wydanie wycia˛gu z ksie˛gi wieczystej oraz wnioski o zgode˛ na wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie ksia˛g wieczystych w Centralnej
Bazie Danych Ksia˛g Wieczystych pozostawia sie˛ je bez
rozpoznania, przy jednoczesnym zawiadomieniu o tym
wnioskodawców47.
Zakończenie
Ograniczenie kre˛gu podmiotów uprawnionych do uzyskania odpisu zupełnego w odniesieniu do ksia˛g wieczystych
w papierowej postaci były spowodowane pracochłonnościa˛
sporza˛dzenia takich odpisów. W nowym, informatycznym
systemie czynnik ten przestaje być istotny ze wzgle˛du na
możliwość wykorzystania sieci Internet przy pomocy komputera. W dobie powszechnej i dynamicznej informatyzacji
wielu funkcjonuja˛cych systemów, be˛da˛cej odpowiedzia˛ na
konieczność szybkiego i sprawnego przepływu informacji,
idea prowadzenia ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym zasługuje na aprobate˛. Możliwość samodzielnego
wydrukowania odpisów, wycia˛gów ba˛dź zaświadczeń,
z moca˛ dokumentów wydawanych przez sa˛d, udoste˛pnienie
przegla˛dania, ba˛dź wyszukiwania przez wybrane podmioty
publiczne ksia˛g wieczystych, zatem szeroko poje˛ta perspektywa samodzielnego działania w tym zakresie, stanowi
realizacje˛ zasady jawności formalnej ksia˛g wieczystych.
Rozwia˛zanie to ma umożliwić szybsze i tańsze pozyskiwanie wymienionych dokumentów. Przedstawione możliwości
wpłyna˛ zdecydowanie na zmiane˛ stylu pracy konkretnych
organów publicznych, przyniosa˛ realne korzyści w zakresie
realizowania uprawnień przysługuja˛cych państwu.
Zmiana techniki korzystania z ksia˛g wieczystych i zwia˛zane z nia˛ możliwości informatyczne bez wa˛tpienia przyczynia˛ sie˛ do usprawnienia wyszukiwania niezbe˛dnych
informacji, a także lepszej realizacji funkcji ochronnej oraz
zasady jawności.
Literatura
Ciepła, H. i Bałan-Gonciarz, E. (2011). Ustawa o ksie˛gach wieczystych
i hipotece. Przepisy o poste˛powaniu w sprawach wieczystoksie˛gowych.
Komentarz po nowelizacji prawa hipotecznego. Wzory wniosków o wpis.
Wzory wpisów do ksie˛gi wieczystej. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Deneka, M. (2012). Ksie˛gi wieczyste. Zasady materialnoprawne. Warszawa:
LexisNexis.
18
Gniewek, E. (2012). Prawo rzeczowe. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Gryszczyńska, A. (2011). Nowa ksie˛ga wieczysta. Informatyzacja rejestru
publicznego. Warszawa: LexisNexis.
Heropolitańska, I. Tułodziecka, A. Hryćków-Mycka, K. i Kuglarz, P. (2013).
Ustawa o ksie˛gach wieczystych i hiipotece oraz przepisy zwia˛zane.
Komentarz. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JAWNOŚĆ KSIA˛G WIECZYSTYCH W ŚWIETLE NOWELIZACJI PRZEPISÓW W 2013 ROKU
Ignatowicz, J. i Stefaniuk, K. (2012). Prawo rzeczowe. Warszawa: LexisNexis.
Maziarz, A. (2011). Obrót prawny nieruchomościami. Warszawa: Lex
a Wolters Kluwer business.
Stawecki, T. (2005). Rejestry publiczne. Funkcje instytucji. Warszawa:
LexisNexis.
Stefańska, A. (2011). Elektroniczna ksie˛ga wieczysta. Warszawa: LexisNexis.
Witczak, H. i Kawałko A. (2012). Prawo rzeczowe. Warszawa: Wydawnictwo
C.H. Beck.
Zdziennicki, B. (2001) Regulacja prawna ksia˛g wieczystych. Studia Prawnicze, (2), 5.
Ziemianin, B. i Dadańska, K.A. (2012). Prawo rzeczowe. Warszawa: Lex
a Wolters Kluwer business.
Wykaz aktów prawnych
Ustawy
1. Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o ksie˛gach wieczystych i hipotece (tekst
jednolity DzU 2013, poz. 707, 830, 941, 1289).
2. Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o przenoszeniu treści ksie˛gi wieczystej do struktury ksie˛gi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym
(DzU 2003, nr 42, poz. 363).
3. Ustawa z dn. 24 maja 2013 r. o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece (DzU 2013, poz. 941).
4. Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o zmianie ustawy o zmianie ustawy
o ksie˛gach wieczystych i hipotece (DzU 2013, nr 0, poz. 1641).
Rozporza˛dzenia
1. Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r.
w sprawie Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych (DzU 2003, nr 162,
poz. 1571 oraz z 2005, nr 119, poz. 1011).
2. Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 sierpnia 2003 r.
w sprawie zakładania i prowadzenia ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym (DzU 2003, nr 162, poz. 1575).
3. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie określenia
czynności, które przy prowadzeniu i przechowywaniu ksia˛g wieczystych
moga˛ spełniać samodzielnie pracownicy sa˛dowi (DzU 2013, poz. 1396).
4. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie określenia
sa˛dów rejonowych prowadza˛cych ksie˛gi wieczyste oraz obszarów ich
właściwości miejscowej (DzU 2013, poz. 1394).
5. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie prowadzenia
zbioru dokumentów dla nieruchomości, które nie maja˛ założonych ksia˛g
wieczystych albo których ksie˛gi wieczyste zagine˛ły lub uległy zniszczeniu,
oraz poste˛powania w tych sprawach (DzU 2013, poz. 1397).
6. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie wzoru zawiadomienia o zmianie właściciela nieruchomości, dla której założona jest ksie˛ga
wieczysta (DzU 2013, poz. 1395).
7. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie zakładania
i prowadzenia ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym (DzU 2013,
nr 0, poz. 1411).
8. Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 listopada 2013 r.
w sprawie Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych (DzU 2013, nr 0,
poz. 1407).
9. Rozporza˛dzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2013 r.
w sprawie wysokości opłat od wniosków o wydanie przez Centralna˛
Informacje˛ Ksia˛g Wieczystych odpisów ksia˛g wieczystych, wycia˛gów
z ksia˛g wieczystych i zaświadczeń o zamknie˛ciu ksia˛g wieczystych oraz od
wniosku o wyszukanie ksia˛g wieczystych w centralnej bazie danych ksia˛g
wieczystych (DzU 2013, nr 0, poz. 1412).
1
Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o ksie˛gach wieczystych i hipotece (tekst
jednolity DzU 2013, poz. 707, 830, 941, 1289). Stosowany skrót: U.k.w.h.
2
Ksie˛gi wieczyste prowadzi sie˛ w celu ustalenia stanu prawnego
nieruchomości (art. 1 ust. 1 U.k.w.h.).
3
W art. 3 U.k.w.h. wyrażona została zasada jawności materialnej ksia˛g
wieczystych, zwana także domniemaniem wiarygodności ksia˛g wieczystych, która polega na tym, że ksie˛ga wieczysta ujawnia stan prawny
nieruchomości, dla której jest prowadzona. Konsekwencjami tej zasady sa˛
dwa domniemania. Po pierwsze — domniemanie wiarygodności ksia˛g
wieczystych, polegaja˛ce na tym, że prawo jawne z ksie˛gi wieczystej jest
wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Po drugie — domniemanie nieistnienia praw wykreślonych z ksie˛gi wieczystej, co nie
oznacza, ani że wygasły, ani że były wpisane bez podstawy prawnej,
a zatem że nie powstały.
4
Art. 23 zd. 1 U.k.w.h.
5
Art. 361 ust. 2 U.k.w.h.
6
Art. 361 ust. 4 U.k.w.h.
7
Stosowany skrót: Zm.U.k.w.h., ba˛dź nowelizacja z dnia 24 maja
2013 r. Ustawa o ksie˛gach wieczystych i hipotece posiadaja˛ca ww. tekst
jednolity uwzgle˛dnia powyższe zmiany.
8
Stosowany skrót: U.Zm.U.Zm.k.w.h., ba˛dź nowelizacja z dnia12 grudnia 2013 r.
9
Migracji podlegały ksie˛gi wieczyste założone po dniu 1.I.1947 r., jak
również te z dawnych ksia˛g wieczystych, dla których stworzono dalszy tom
po 31.XII.1946 r. (art. 9 ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o przenoszeniu
treści ksie˛gi wieczystej do struktury ksie˛gi wieczystej prowadzonej w systemie informatycznym (DzU 2003, nr 42, poz. 363). Stosowany skrót:
Ust.Przenosz.treściKW.
10
Art. 363 U.k.w.h. (dodany Ust.Przenosz.treściKW).
11
Art. 363 ust. 3 U.k.w.h.
12
Rozporza˛dzenie utraciło moc z dniem wejścia w życie ustawy z dnia
24 maja 2013 r. o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece (DzU
2013, poz. 941), tj. 01.12.2013 r.
13
Stosowany skrót: Rozp.w.spr. CIKW.
14
Stosowany skrót: Rozp.wspr. opłat.
15
Zob. Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie zakładania
i prowadzenia ksia˛g wieczystych w systemie informatycznym (DzU 2013,
nr 0, poz. 1411) Nowelizacja ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece
wymusiła wydanie szeregu nowych rozporza˛dzeń, które na potrzeby niniejszej publikacji nie stanowia˛ przedmiotu analizy, jednakże winny zostać
zasygnalizowane. Sa˛ to naste˛puja˛ce akty prawne: Rozporza˛dzenie z dnia
21 listopada 2013 r. w sprawie określenia sa˛dów rejonowych prowadza˛cych
ksie˛gi wieczyste oraz obszarów ich właściwości miejscowej (DzU 2013,
poz. 1394), Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada 2013 r. w sprawie wzoru
zawiadomienia o zmianie właściciela nieruchomości, dla której założona
jest ksie˛ga wieczysta (DzU 2013, poz. 1395), Rozporza˛dzenie z dnia 21
listopada 2013 r. w sprawie określenia czynności, które przy prowadzeniu
i przechowywaniu ksia˛g wieczystych moga˛ spełniać samodzielnie pracownicy sa˛dowi (DzU 2013, poz. 1396), Rozporza˛dzenie z dnia 21 listopada
2013 r. w sprawie prowadzenia zbioru dokumentów dla nieruchomości,
które nie maja˛ założonych ksia˛g wieczystych albo których ksie˛gi wieczyste
zagine˛ły lub uległy zniszczeniu, oraz poste˛powania w tych sprawach (DzU
2013, poz. 1397).
16
§ 2 ust. 1 i 2 Rozp.w.spr. CIKW.
17
§ 2 ust. 3 Rozp.w.spr. CIKW.
18
Centralna Informacja Ksia˛g Wieczystych wydaje na wniosek odpis
zwykły, jak również odpis zupełny. Odpis zwykły ksie˛gi wieczystej, przedstawia ostatni stan wpisów w ksie˛dze wieczystej oraz wzmianki o wnioskach, skargach na orzeczenia referendarzy sa˛dowych, apelacjach, skargach
kasacyjnych i wszcze˛ciu poste˛powań z urze˛du. Natomiast odpis zupełny
ksie˛gi wieczystej, przedstawia ostatni stan wpisów w ksie˛dze wieczystej
i wpisy wykreślone oraz wzmianki o wnioskach, skargach na orzeczenia
referendarzy sa˛dowych, apelacjach, skargach kasacyjnych i wszcze˛ciu poste˛powań z urze˛du (art. u 4 ust. 1 pkt 1 i 2 Rozp.w.spr. CIKW).
19
Tj. sa˛dy, prokuratura, organy kontroli skarbowej, organy celne, administracyjne organy egzekucyjne, organy podatkowe, Policja, NIK, Straż
Graniczna, ABW, Agencja Wywiadu, CBA, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego, ZUS, Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Sa˛ to podmioty wymienione w znowelizowanym art. 364 ust. 8
U.k.w.h., o którym be˛dzie mowa w dalszej cze˛ści publikacji.
20
Art. 365 ust. 3 U.k.w.h.
21
Urze˛dowe formularze wniosków udoste˛pnia sie˛ nieodpłatnie w centrali CIKW i ekspozyturach CIKW (§ 6 ust. 2 Rozp.w.spr. CIKW). Urze˛dowe formularze wniosków udoste˛pnia sie˛ nieodpłatnie na stronie internetowej
Ministerstwa Sprawiedliwości oraz w Biuletynie Informacji Publicznej
Ministerstwa Sprawiedliwości (§ 6 ust. 3 Rozp.w.spr. CIKW).
22
§ 5 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW.
23
Chodzi o wniosek opłacony tylko za pomoca˛ mechanizmów, które
gwarantuja˛ nieodwracalne zainicjowanie procedury opłacenia wniosku
i identyfikacje˛ wnosza˛cego (§ 7 ust. 5 Rozp.w.spr. CIKW).
24
§ 5 ust. 2 Rozp.w.spr. CIKW.
25
§ 7 ust. 6 Rozp.w.spr. CIKW.
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
19
JOINT VENTURE IN EU COMPETITION LAW
26
§ 7 ust. 2 Rozp.w.spr. CIKW.
§ 7 ust. 3 Rozp.w.spr. CIKW.
§ 13 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW.
29
Art. 364 ust. 3 U.k.w.h.
30
§ 17 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW.
31
§ 17 ust. 2,ust. 3, ust. 4 Rozp.w.spr. CIKW.
32
Rozporza˛dzenie utraciło moc z dniem wejścia w życie Ustawy z dnia
24 maja 2013 r. o zmianie ustawy o ksie˛gach wieczystych i hipotece (DzU
2013, poz. 941) tj. 01.12.2013 r.
33
§ 15 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW.
34
§ 15 ust. 3 Rozp.w.spr. CIKW.
35
§ 15 ust. 5 Rozp.w.spr. CIKW.
36
Art. 364 ust. 7 U.k.w.h.
37
Art. 364 ust. 8 U.k.w.h.
38
§ 19 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW.
39
§ 19 ust. 2 Rozp.w.spr. CIKW.
40
Art. 364 ust. 11 U.k.w.h.: Minister Sprawiedliwości w drodze decyzji,
cofa zgode˛ na wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie ksia˛g
wieczystych, jeśli wysta˛pia˛ nw. przesłanki:
– o zgode˛ wysta˛pi podmiot, który nie został wymieniony w katalogu
wskazanym w ww. ust. 8 art. 364 ustawy,
– nie be˛da˛ istniały warunki techniczne po stronie Centralnej Informacji
Ksia˛g Wieczystych.
41
Art. 364 ust. 10 U.k.w.h.: Minister Sprawiedliwości w drodze decyzji,
odmówi zgody na wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie
ksia˛g wieczystych, jeśli wysta˛pia˛ nw. przesłanki:
– o zgode˛ wysta˛pi podmiot, który nie został wymieniony w katalogu
wskazanym w ww. ust. 8 art. 364 ustawy,
– nie wykaże sie˛, że wielokrotne, nieograniczone w czasie wyszukiwanie
ksia˛g wieczystych jest niezbe˛dne do realizacji zadań ustawowych,
27
28
– nie be˛da˛ istnieja˛ warunki techniczne po stronie Centralnej Informacji
Ksia˛g Wieczystych.
42
Wniosek o którym mowa w § 21 ust. 1 Rozp.w.spr. CIKW. Przedmiotowy wniosek be˛dzie zawierał:
– oznaczenie wnioskodawcy,
– oznaczenie podmiotu, o którym mowa w art. 364 ust. 8 ustawy,
– wskazanie ustawowych zadań, z powołaniem konkretnych przepisów
prawa,
– uzasadnienie przesłanki niezbe˛dności,
– wskazanie specyfiki i zakresu realizowanych zadań ustawowych wymagaja˛cych wyszukiwania ksia˛g wieczystych bez konieczności każdorazowego składania wniosku do Centralnej Informacji Ksia˛g Wieczystych,
– oświadczenie podmiotu wyste˛puja˛cego o zgode˛, że posiada urza˛dzenia
lub systemy teleinformatyczne, umożliwiaja˛ce identyfikacje˛ osoby uzyskuja˛cej dane z Centralnej Bazy Danych Ksia˛g Wieczystych, zakresu danych
oraz daty ich uzyskania,
– oświadczenie podmiotu wyste˛puja˛cego o zgode˛ o posiadaniu zabezpieczeń technicznych i organizacyjnych chronia˛cych przed wykorzystaniem
uzyskanych danych niezgodnie z celem,
– wskazanie osoby umocowanej do rozwia˛zywania technicznych problemów udzielenia możliwości wyszukiwania ksia˛g wieczystych,
– oświadczenie o wykorzystywaniu przedmiotowego uprawnienia wyła˛cznie zgodnie z celem wynikaja˛cym z ustawy i oświadczenie o zabezpieczeniu danych uzyskanych w wyniku wyszukania.
43
Art. 364 ust. 14 U.k.w.h.
44
Art. 364 ust. 15 U.k.w.h.
45
Art. 364 ust. 16 U.k.w.h.
46
Art. 2 Zm.U.k.w.h.
47
Art. 2 U.Zm.U.Zm.k.w.h.
Joint venture w prawie konkurencji UE
Joint venture in EU competition law
dr Aleksander Maziarz
Streszczenie
Przez porozumienia joint venture przedsie˛biorstwa moga˛ współpracować ze soba˛ na wiele różnych sposobów. Porozumienia takie
pozwalaja˛ przedsie˛biorstwom na wspólne inwestycje w rozwój nowej technologii lub utworzenie wspólnej sieci dystrybucji. Wiele z nich
zostaje zawartych w celu zmniejszenia kosztów produkcji lub dystrybucji i umożliwia przedsie˛biorstwom oferowanie produktów, lub usług
po niższych cenach oraz wyższej jakości. Jednak przedsie˛biorstwa moga˛ wykorzystywać porozumienia joint venture także w celu
ograniczenia konkurencji. Oznacza to, że porozumienia joint venture moga˛ wpływać na mechanizm konkurencji zarówno pozytywnie, jak
i negatywnie. Celem niniejszego artykułu jest analiza unijnego prawa konkurencji pod ka˛tem porozumień joint venture i odpowiedzenie na
pytanie, które z tego typu porozumień sa˛ dopuszczalne. Artykuł poddaje analizie unijne regulacje w zakresie kontroli koncentracji oraz
zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛ odnosza˛ce sie˛ do porozumień joint venture.
Słowa kluczowe:
konkurencja, porozumienia ograniczaja˛ce konkurencje˛, joint venture.
Summary
By joint venture agreements companies can cooperate with each other in many different ways. Such agreements enable companies to
invest together in new technology or use their distribution networks. Many of such agreements are concluded in order to decrease production
cost and enable companies to offer products or services on lower prices or with better quality. On the other hand some of companies can use
joint venture agreements to limit the competition by collusion. Such effects of joint venture agreements mean that they can influence on the
mechanism of competition in a different way. The aim of this article is to analyse European competition law concerting joint venture
agreements and find the answer to the question which of these agreements are consistent with law. In order to do so the article will analyse
European merger regime and prohibition of restrictive agreements in context of joint venture agreements.
Key words:
competition, restrictive agreements, joint venture.
20
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JOINT VENTURE W PRAWIE KONKURENCJI UE
Wprowadzenie
Poprzez porozumienia joint venture niezależne od siebie
przedsie˛biorstwa moga˛ zrealizować wspólne cele gospodarcze. Najcze˛ściej dzie˛ki tego typu porozumieniom przedsie˛biorstwa moga˛ współpracować ze soba˛ w zakresie produkcji, dystrybucji czy innowacji. W ten sposób, nawet
potencjalni konkurenci, moga˛ na jednym rynku konkurować ze soba˛, zaś na innym prowadzić współprace˛. Charakterystyczne dla porozumień joint venture jest to, że przedsie˛biorstwa dla realizacji określonego działania gospodarczego tworza˛ nowy podmiot. Dzie˛ki temu nie musi być
dokonane faktyczne poła˛czenie przedsie˛biorstw, zaś podmiot działaja˛cy w ramach takiego porozumienia może
korzystać z oznaczeń obu przedsie˛biorstw.
Jednak z punktu widzenia prawa konkurencji porozumienia
joint venture moga˛ być zarówno korzystne, jak i szkodliwe
dla mechanizmu konkurencji. Niewa˛tpliwie wspólnie wykorzystuja˛c linie produkcyjne lub sieć dystrybucji dochodzi do
wzrostu efektywności gospodarczej. Taka sytuacja jest
poża˛dana dla mechanizmu konkurencji, ponieważ umożliwia
ona oferowanie produktów lub usług po coraz to niższych
cenach, zaostrzaja˛c w ten sposób konkurencje˛. Należy
jednakże mieć na uwadze, że pod pozorem współpracy
przedsie˛biorstwa moga˛ doprowadzić do zmowy na określonym rynku lub umożliwić wymiane˛ informacji chociażby
o planowanych poziomach cen. Tego typu porozumienia joint
venture moga˛ wejść w zakres zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Ponadto wskutek tego typu porozumień
może dojść do powstania lub umocnienia sie˛ pozycji
dominuja˛cej na określonym rynku. W tym ostatnim przypadku przedsie˛biorstwo utrzymuja˛c kontrole˛ nad podmiotem
działaja˛cym w ramach joint venture może powie˛kszyć swój
udział rynkowy. Oznacza to, że nie każde porozumienie joint
venture be˛dzie zgodne z prawem konkurencji.
Celem artykułu jest poddanie analizie przepisów reguluja˛cych porozumienia joint venture pod ka˛tem ich zgodności
z unijnym prawem konkurencji i w rezultacie odpowiedzenie na pytanie w jakich granicach zawarcie tego typu
porozumień jest dopuszczalne. Porozumienia te zbadane
be˛da˛ pod ka˛tem ich zgodności z zakazem porozumień
ograniczaja˛cych konkurencje˛ oraz przepisami dotycza˛cymi
kontroli koncentracji.
Podział na joint venture o charakterze
kooperacyjnym i koncentracyjnym
Rozporza˛dzenie nr 4064/89 wprowadziło podział na
porozumienia joint venture o charakterze kooperacyjnym
i koncentracyjnym. Te pierwsze, zgodnie z art. 3 rozporza˛dzenia nr 4064/89, miały polegać na utworzeniu wspólnego przedsie˛biorstwa, którego celem lub skutkiem była
koordynacja zachowań niezależnych od siebie przedsie˛biorstw. Jednocześnie kooperacyjne porozumienia joint
venture wyła˛czone były spod przepisów tego rozporza˛dzenia. Oznacza to, że unijny prawodawca uznał, że tego typu
porozumienia powinny być oceniane pod ka˛tem zgodności
z art. 101 TFUE, gdyż ich celem nie jest utworzenie
nowego, niezależnego przedsie˛biorstwa lecz podejmowanie
działań ułatwiaja˛cych zmowe˛ pomie˛dzy przedsie˛biorstwami i tym samym ograniczenie konkurencji.
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
Drugim rodzajem porozumień joint venture wymienionym przez rozporza˛dzenie nr 4064/89 sa˛ koncentracyjne
joint venture. Porozumienia te polegaja˛ na tym, że dwaj
niezależni przedsie˛biorcy w celu realizacji wspólnego celu
gospodarczego wnosza˛ wkłady kapitałowe i tworza˛ w ten
sposób odre˛bne organizacyjnie i prawnie przedsie˛biorstwo
(Oczkowska, 2005, s. 85). Unijny prawodawca dodał, że
zawarcie koncentracyjnych porozumień nie prowadzi do
koordynacji zachowań pomie˛dzy przedsie˛biorstwami.
Oznacza to zaś, że koncentracyjne joint venture polegaja˛
wyła˛czenie na utworzeniu nowego, niezależnego przedsie˛biorstwa, które be˛dzie działało na rynku w sposób niezależny. Te zaś porozumienia zostały poddane przepisom dotycza˛cym kontroli koncentracji. Uznano wie˛c, że potencjalne
zagrożenie dla mechanizmu konkurencji może powstać
wtedy, gdy dzie˛ki takiemu porozumieniu powstanie na
rynku dominant lub, gdy pozycja dominuja˛ca określonego
przedsie˛biorstwa umocni sie˛.
Rozróżnienie wprowadzone przez unijnego prawodawce˛
już od samego pocza˛tku budziło spore wa˛tpliwości. W zasadzie o zakwalifikowaniu określonego porozumienia jako
joint venture o charakterze kooperacyjnym lub koncentracyjnym miało decydować to, w jakim celu określone
porozumienie zostało zawarte. Wymagało to wie˛c ustalenia, że przypuszczalnie porozumienie joint venture be˛dzie
prowadziło do określonych antykonkurencyjnych skutków,
co zaś było trudne w praktyce (Navarro, Font, Folguera,
Briones, 2008, s. 38). Podział ten został utrzymany aż do
1998 r. kiedy to weszła w życie nowelizacja rozporza˛dzenia nr 4064/89 zmieniaja˛ca radykalnie podejście prawa
unijnego do porozumień joint venture.
Podział na porozumienia kooperacyjne i koncentracyjne,
choć budził wa˛tpliwości, jest o tyle użyteczny, że pozwala
rozróżnić te porozumienia, wobec których zastosowanie
ma art. 101 TFUE od tych, do których zastosowanie maja˛
przepisy dotycza˛ce kontroli koncentracji. Rozróżnienie to
jest o tyle istotne, że porozumienia joint venture o charakterze koncentracyjnym be˛da˛ podlegały notyfikacji właściwemu organowi ochrony konkurencji, który w oparciu
o przepisy unijne stwierdzi, czy porozumienie jest dopuszczalne. Zaś w przypadku porozumień o charakterze kooperacyjnym ocena zgodności lub też ocena, czy porozumienie
takie może zostać obje˛te wyła˛czeniem spod zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛ be˛dzie leżała w gestii
samych przedsie˛biorstw. Oznacza to, że w tym ostatnim
przypadku przedsie˛biorstwom nie gwarantuje sie˛ takiej
samej pewności prawnej, jak w odniesieniu do porozumień
koncentracyjnych. Należy wie˛c stwierdzić, że prawodawca
w skrajnie odmienny sposób zagwarantował pewność prawna˛ porozumień joint venture, dlatego że w zasadzie zagwarantował on ja˛ tylko wobec porozumień koncentracyjnych.
Joint venture o charakterze koncentracyjnym
Jak już wspomniano na wste˛pie poprzez porozumienia
joint venture o charakterze koncentracyjnym przedsie˛biorstwa
tworza˛ na rynku nowy podmiot. Tego typu porozumienia
nie maja˛ na celu ograniczenia konkurencji poprzez zmowe˛
pomie˛dzy konkurentami lecz realizacje˛ wspólnych celów
wyznaczonych przez przedsie˛biorstwa macierzyste.
21
JOINT VENTURE IN EU COMPETITION LAW
Generalnie porozumienia o charakterze koncentracyjnym
be˛da˛ oceniane zgodnie z rozporza˛dzeniem nr 139/2004,
jeżeli przedsie˛biorstwa macierzyste przekrocza˛ progi obrotów rynkowych wyznaczonych przez prawodawce˛. Natomiast porozumienia, które nie przekrocza˛ przedmiotowych
progów obrotu be˛da˛ oceniane wzgle˛dem art. 101 TFUE.
W tym też miejscu pojawia sie˛ pytanie, które z porozumień
joint venture be˛da˛ oceniane zgodnie z tym rozporza˛dzeniem. Odpowiedź na to pytanie znajduje sie˛ w art. 3 ust. 4
rozporza˛dzenia nr 139/2004, który stanowi, że koncentracja˛ jest utworzenie wspólnego przedsie˛biorstwa pełnia˛cego
trwale wszystkie funkcje samodzielnego podmiotu gospodarczego. Tego typu porozumienia joint venture powoduja˛ trwała˛ zmiane˛ w strukturze tworza˛cych je przedsie˛biorstw i sa˛ określane jako joint venture o pełnym zakresie
funkcji (Komisja Europejska, 1998, pkt 11). Zasadniczym
problemem jest wie˛c ustalenie, czy określone porozumienie
prowadzi do utworzenia przedsie˛biorstwa o pełnym zakresie funkcji.
Przede wszystkim przedsie˛biorstwa o pełnym zakresie
funkcji powinny realizować wszystkie czynności, które
realizuja˛ przedsie˛biorstwa działaja˛ce na tym samym rynku.
Oznacza to, że utworzone na podstawie porozumienia joint
venture przedsie˛biorstwo powinno być samodzielne, a nie
jedynie wykonywać funkcje zwia˛zane, np. z dystrybucja˛
produktów lub usług na zlecenie przedsie˛biorstw macierzystych (Dabbah, 2004, s. 491–492). Komisja Europejska
stwierdziła, że wspólne przedsie˛biorstwo nie be˛dzie miało
pełnego zakresu funkcji jeżeli jego działalność obejmowała
be˛dzie tylko jedna˛, konkretna˛ funkcje˛ przedsie˛biorstw macierzystych bez doste˛pu do rynku. Be˛dzie to miało miejsce
w przypadku, gdy wspólne przedsie˛biorstwo pełni jedynie
funkcje pomocnicze wzgle˛dem przedsie˛biorstw macierzystych, polegaja˛ca˛, np. na produkcji czy działalności badawczo-rozwojowej (Komisja Europejska, 1998, pkt 13).
W sprawie Cementbouw Handel & Industrie BV Sa˛d UE
stwierdził jednak, że przedsie˛biorstwa utworzone na podstawie porozumień joint venture, które zajmuja˛ sie˛ dystrybucja˛
produktów lub usług przedsie˛biorstw macierzystych moga˛
być uznane za przedsie˛biorstwa o pełnym zakresie funkcji,
jeżeli ich działalność polega w znacznym stopniu na
dystrybucji produktów lub usług pochodza˛cych także od
konkurentów, lub poprzez ich działalność naste˛puje wzrost
wartości takich produktów albo usług (Sprawa T-282/02
Cementbouw Handel & Industrie BV przeciwko Komisji
Europejskiej, Zb. Orz. z 2006 r., s. II-00319, pkt 276).
Jednak należy zaznaczyć, że samodzielność przedsie˛biorstwa, polegaja˛ca na jego ekonomicznej niezależności
nie powoduje, że ma ono niezależność w wyborze decyzji
strategicznych. Takie przedsie˛biorstwo może wie˛c samodzielnie podejmować decyzje dotycza˛ce codziennej działalności gospodarczej, natomiast musi uwzgle˛dniać decyzje
strategiczne, wyznaczone przez przedsie˛biorstwa macierzyste (Sprawa T-282/02 Cementbouw Handel & Industrie BV
przeciwko Komisji Europejskiej, Zb. Orz. z 2006 r., s. II00319, pkt 62). Oznacza to, że przedsie˛biorstwo takie
powinno być wyposażone w kierownictwo zajmuja˛ce sie˛
jego zarza˛dzeniem, mieć doste˛p do odpowiednich zasobów
materialnych i niematerialnych.
Co wie˛cej tego typu przedsie˛biorstwo powinno działać
na rynku w wymiarze długofalowym. W przeciwnym wy22
padku wspólne przedsie˛biorstwa nie doprowadza˛ do strukturalnej zmiany na rynku i tym samym nie moga˛ być
uznane za przedsie˛biorstwa o pełnym zakresie funkcji
(Rusu, 2010, s. 18). Problemem jest oczywiście określenie,
czy wspólne przedsie˛biorstwa moga˛ działać jedynie przez
z góry wyznaczony czas. Wydaje sie˛, że jedynym wyznacznikiem w takiej sytuacji jest wysta˛pienie strukturalnej
zmiany na rynku. Uznanie bowiem tylko tych wspólnych
przedsie˛biorstw za maja˛cych pełny zakres funkcji, które sa˛
założone na nieokreślony czas, godziłoby w niezależność
podejmowania działań przez same przedsie˛biorstwa. Komisja Europejska w szeregu spraw wskazała, że określone
przedsie˛biorstwo ma pełny zakres funkcji pomimo jego
utworzenia nawet na okres pie˛ciu lat, z możliwościa˛ przedłużenia (Sprawa COMP/M.2982 Lazard/Intesabci/JV, CELEX 303M2982, pkt 14).
Należy dodać, że przedsie˛biorstwo nie be˛dzie niezależne, jeżeli przedsie˛biorstwa macierzyste be˛da˛ miały znaczny
udział w jego transakcjach zakupu lub sprzedaży. Jedynie
w okresie trzech lat od założenia wspólnego przedsie˛biorstwa udział w transakcjach przedsie˛biorstw macierzystych
może być znaczny, z uwagi na to, że w tym czasie
przedsie˛biorstwo to wyrabia swoja˛ pozycje˛ na rynku. Po
tym okresie wspólne przedsie˛biorstwo powinno mieć znaczny udział w sprzedaży czy dostawie produktów lub usług
na rynku. Jednak nie wyklucza sie˛ sytuacji, w której
przedsie˛biorstwo to be˛dzie trwale zawierało transakcji handlowe ze swoimi przedsie˛biorstwami macierzystymi. W takim zaś przypadku niezbe˛dne jest ustalenie, czy przedsie˛biorstwo to prowadzi aktywny udział na rynku, jaka cześć
całkowitych transakcji zawierana jest z konkurentami
i w końcu, czy sprzedaż na rzecz przedsie˛biorstw macierzystych dokonywana jest na normalnych warunkach handlowych. Jeżeli wie˛c okaże sie˛, że aktywność wspólnego
przedsie˛biorstwa na rynku jest znikoma, z uwagi na to, że
wie˛kszość jego transakcji zawieranych jest z przedsie˛biorstwami macierzystymi to jest ono wtedy pomocnicza˛ agencja˛ sprzedaży i nie stanowi przedsie˛biorstwa o pełnym
zakresie funkcji (Komisja Europejska, 2008, pkt 97).
Komisja Europejska wskazała, że jeżeli sprzedaż na
rzecz przedsie˛biorstw macierzystych ma mieć charakter
trwały należy ustalić, czy wspólne przedsie˛biorstwo be˛dzie
aktywnie uczestniczyło na rynku. Z reguły uzyskiwanie
ponad 50% obrotów z transakcji zawartych z przedsie˛biorstwami trzecimi stanowić be˛dzie o pełnym zakresie funkcji
wspólnego przedsie˛biorstwa. Natomiast jeżeli obroty te nie
be˛da˛ osia˛gały takiej wysokości niezbe˛dne jest dokonanie
analizy określonego przypadku i zbadanie, czy traktuje ono
przedsie˛biorstwa macierzyste w taki sam sposób, jak innych klientów, stosuja˛c wzgle˛dem nich taka˛ sama˛ polityke˛
cenowa˛. W takim przypadku wystarczy, że 20% obrotów
jest uzyskiwana z transakcji handlowych ze stronami trzecimi, aby uznać, iż wspólne przedsie˛biorstwo ma pełny
zakres funkcji (Komisja Europejska 2008, pkt 98).
Należy jednak mieć na uwadze, że wskazane przez
Komisje˛ Europejska˛ udziały w obrotach stanowia˛ jedynie
punkt odniesienia do dokonania dalszych ustaleń i nie
można ich odnosić do każdego przypadku. Jako przykład
można podać sprawe˛ Telia/Ericsson, w której Komisja
Europejska uznała, że wspólne przedsie˛biorstwo powstałe
w celu utrzymania relacji handlowych z głównym klientem
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JOINT VENTURE W PRAWIE KONKURENCJI UE
be˛dzie przedsie˛biorstwem o pełnym zakresie funkcji
z uwagi na to, iż jego transakcje handlowe be˛da˛ dotyczyły
tylko jednej z wielu gałe˛zi działalności takiego przedsie˛biorstwa i be˛dzie ono miało także innych znacznych klientów. To zaś oznacza, że wspólne przedsie˛biorstwo be˛dzie
odgrywało aktywna˛ role˛ na rynku (Komisja Europejska,
1997, pkt 187). Co wie˛cej, udział w obrotach przedsie˛biorstw macierzystych stanowia˛cy o pełnym zakresie funkcji wspólnego przedsie˛biorstwa może zależeć od warunków
panuja˛cych w określonym sektorze gospodarki. Typowym
przykładem jest sprawa BP/Nova Chemicals, w której
wspólne przedsie˛biorstwo zobowia˛zane było do zakupu
surowca do produkcji od przedsie˛biorstw macierzystych
w ilości od 70 do 80% zapotrzebowania. Jednak Komisja
Europejska uznała, że integracja pionowa jest cecha˛ charakterystyczna˛ sektora przemysłu, w którym do produkcji
wykorzystywany jest styren. Z uwagi na to, że konkurenci
przedsie˛biorstw macierzystych też sa˛ zintegrowani pionowo, zaś przetwarzanie styrenu przez wspólne przedsie˛biorstwo dodaje znaczna˛ wartość do wytworzonego produktu,
tak duży udział obrotów z przedsie˛biorstwami macierzystymi nie pozbawia wspólnego przedsie˛biorstwa pełnego
zakresu funkcji (Sprawa COMP/M.3578 BP / NOVA,
DzUrz UE L 24/1 z 2004 r., pkt 9).
Ustalaja˛c, czy wspólne przedsie˛biorstwo ma pełen zakres funkcji należy także wzia˛ć pod uwage˛ finansowanie
jego działalności przez przedsie˛biorstwa macierzyste. Skoro koncepcja ta zakłada, że wspólne przedsie˛biorstwo
be˛dzie działało w sposób niezależny i samodzielny to
jednocześnie musi ono przynosić zyski na pokrycie swojej
działalności. Pojawia sie˛ zatem kwestia dotowania działalności wspólnego przedsie˛biorstwa przez przedsie˛biorstwa
macierzyste. Wydaje sie˛ uzasadnione, że przedsie˛biorstwa
te moga˛ dotować działalność wspólnego przedsie˛biorstwa
przez wste˛pny okres rozruchu tak, aby mogło ono wyrobić
sobie pozycje˛ na rynku. Dotychczas nie stwierdzono, przez
jaki czas można dotować działalność wspólnego przedsie˛biorstwa (Kekelekis, 2006, s. 33), jednak należy uznać, że
tak jak w przypadku prowadzenia przez to przedsie˛biorstwo wie˛kszości transakcji z przedsie˛biorstwami macierzystymi okres ten nie powinien przekraczać trzech lat.
Kolejna˛ przesłanka˛ warunkuja˛ca˛ obje˛cie określonego
porozumienia joint venture rozporza˛dzeniem nr 139/2004
jest sprawowanie wspólnej kontroli nad utworzonym wskutek takiego porozumienia przedsie˛biorstwem przez przedsie˛biorstwa macierzyste. Zgodnie z art. 3 ust. 3 rozporza˛dzenia nr 139/2004 wspólna˛ kontrola˛ jest możliwość
wywierania decyduja˛cego wpływu na przedsie˛biorstwo,
o czym decyduja˛ czynniki prawne i okoliczności faktyczne
(Komisja Europejska, 1998, pkt 9). Oznacza to, że wspólna
kontrola zakłada, iż decyduja˛cy wpływ na wspólne przedsie˛biorstwo ma dwa lub wie˛cej przedsie˛biorstw (Parr,
Finbow, Hughes, 2005, s. 58), zaś żadne z nich samodzielnie nie ma decyduja˛cego wpływu (Bael, 2011, s. 435).
Komisja Europejska wskazała, że decyduja˛cy wpływ umożliwia zablokowanie tych działań, które wyznaczaja˛ strategiczne zachowania handlowe wspólnego przedsie˛biorstwa
(Komisja Europejska, 2008, pkt 62). Jak już wspominano
wspólna kontrola może zachodzić pomie˛dzy dwoma lub
wie˛cej przedsie˛biorstwami. W pierwszej sytuacji zazwyczaj oba przedsie˛biorstwa maja˛ równa˛ liczbe˛ głosów we
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
wspólnym przedsie˛biorstwie co zaś oznacza, że musi mie˛dzy nimi dość do konsensusu. Wspólna kontrola jest także
możliwa, jeżeli jedno z przedsie˛biorstw dominuja˛cych ma
wie˛ksza˛ ilość głosów czy wie˛kszy wpływ na reprezentacje˛
w ciałach podejmuja˛cych decyzje lub, gdy przedsie˛biorstw
dominuja˛cych jest wie˛cej niż dwa. Zdaniem Komisji Europejskiej wspólna kontrola może mieć miejsce nawet, gdy
udziałowcy lub akcjonariusze mniejszościowi maja˛ dodatkowe prawa pozwalaja˛ce im na zawetowanie strategicznych decyzji wspólnego przedsie˛biorstwa. W końcu wspólna kontrola może mieć miejsce wtedy, gdy mniejszościowi
udziałowcy lub akcjonariusze be˛da˛ wyste˛powali razem
i tym samym dysponuja˛c wie˛kszościa˛ praw głosu decydowali be˛da˛ o strategicznych decyzjach wspólnego przedsie˛biorstwa (Komisja Europejska 2008, pkt 54).
Należy wie˛c stwierdzić, że unijny prawodawca obejmuje
zakresem przepisów dotycza˛cych kontroli koncentracji te
porozumienia joint venture, które po pierwsze osia˛gaja˛
wyznaczone w rozporza˛dzeniu nr 139/2004 progi obrotów
rynkowych dla stron takiego porozumienia i jednocześnie
tworza˛ wspólne przedsie˛biorstwo o pełnym zakresie funkcji.
Joint venture o charakterze kooperacyjnym
Cecha˛ charakterystyczna˛ joint venture o charakterze
kooperacyjnym jest to, że nie maja˛ one na celu przeje˛cia
całej działalności prowadzonej przez przedsie˛biorców je
tworza˛cych, ale przede wszystkim współprace˛ w określonym zakresie. Cze˛sto taka współpraca polega na wspólnych inwestycjach w rozwój określonych technologii czy
prowadzenie wspólnej sieci dystrybucji. Należy wie˛c uznać,
że celem tego typu porozumień joint venture jest przede
wszystkim prowadzenie określonej działalności, a nie utworzenie nowego podmiotu działaja˛cego w sposób samodzielny. To właśnie brak pełnego zakresu funkcji determinuje
i stanowi o jego kooperacyjnym charakterze.
Z uwagi na to, że joint venture o charakterze kooperacyjnym zawierane sa˛ przez niezależne od siebie przedsie˛biorstwa, może wobec nich mieć zastosowanie zakaz porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Należy przy tym zaznaczyć, że pocza˛tkowo, wobec braku unijnych regulacji
odnosza˛cych sie˛ do kontroli koncentracji, wszystkie porozumienia joint venture oceniane były pod ka˛tem zgodności
z obecnym art. 101 TFUE. Ponadto do pocza˛tków lat
osiemdziesia˛tych XX wieku Komisja Europejska liberalnie
podchodziła do porozumień joint venture, do których miał
zastosowanie zakaz porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛, obejmuja˛c wie˛kszość z nich wyła˛czeniem z art. 101
ust. 3 TFUE (Jones, Surfin, 2008, s. 1095).
Wejście w życie rozporza˛dzenia nr 4064/89 (Rozporza˛dzenie Rady nr 4064/89 w sprawie kontroli koncentracji
przedsie˛biorstw, DzUrz WE L 395/1 z 1989 r.) rozgraniczyło stosowanie przepisów dotycza˛cych kontroli koncentracji i zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛
wzgle˛dem porozumień joint venture. Jednak rozporza˛dzenie to było krytykowane za to, że wyła˛czało stosowanie
przepisów dotycza˛cych kontroli koncentracji, jak tylko
Komisja Europejska stwierdziła, że porozumienie to prowadzi do koordynacji zachowań pomie˛dzy przedsie˛biorstwami. Oznaczało to automatycznie stosowanie wobec
23
JOINT VENTURE IN EU COMPETITION LAW
porozumień joint venture zakazu zawierania porozumień
ograniczaja˛cych konkurencje˛ (Chalmers, 2006, s. 1075).
Dopiero w 1997 r., na mocy rozporza˛dzenia nr 1310/97
(Rozporza˛dzenie Rady nr 1310/97 zmieniaja˛ce rozporza˛dzenie nr 4064/89 w sprawie kontroli koncentracji przedsie˛biorstw, DzUrz UE L 180/1 z 1997 r.), ustanowiono na
nowo podział pomie˛dzy joint venture ocenianymi pod
ka˛tem przepisów o kontroli koncentracji i wzgle˛dem zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Zmiany
wprowadzone przez to rozporza˛dzenie polegały na tym, że
nawet koncentracja, która ma na celu utworzenie podmiotu
o charakterze pełnofunkcyjnym, która wywrze trwała˛
i strukturalna˛ zmiane˛ na rynku właściwym, nie be˛dzie
podlegała przepisom dotycza˛cym kontroli koncentracji, jeżeli jej celem lub skutkiem be˛dzie koordynacja zachowań
niezależnych od siebie przedsie˛biorstw. Pomimo wyznaczenia takiej granicy wszystkie joint venture o charakterze
koncentracyjnym były oceniane pod ka˛tem tego rozporza˛dzenia, ponieważ zawierało ono przepisy reguluja˛ce
sposób dokonywania analizy pod ka˛tem przesłanek obecnego art. 101 TFUE (Rusu, 2010, s. 18).
Natomiast rozporza˛dzenie nr 139/2004 obejmuje swym
zakresem te koncentracje, które spełniaja˛ wyznaczone progi obrotów rynkowych oraz jeżeli wskutek koncentracji
dojdzie do utworzenia wspólnego przedsie˛biorstwa o pełnym zakresie funkcji. Oznacza to, że dla zastosowania
przepisów rozporza˛dzenia nr 139/2004 nie ma już znaczenia samo rozróżnienie koncentracji o charakterze koncentracyjnym i kooperacyjnym. Wszystkie te porozumienia
joint venture, które nie spełnia˛ przesłanek rozporza˛dzenia,
be˛da˛ oceniane wzgle˛dem art. 101 TFUE ustanawiaja˛cego
zakaz porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Równocześnie porozumienia te be˛da˛ mogły zostać obje˛te wyła˛czeniem spod tego zakazu na podstawie art. 101 ust. 3
TFUE.
Już samo rozporza˛dzenie nr 139/2004 ustanawia przesłanki oceny wzgle˛dem art. 101 TFUE tych porozumień
joint venture, których celem lub skutkiem jest koordynacja
zachowań konkurencyjnych przedsie˛biorstw. Po pierwsze
oceniaja˛c porozumienie należy wzia˛ć pod uwage˛, czy
przedsie˛biorstwa macierzyste działaja˛ w znacznym stopniu
na tym samym rynku co przedsie˛biorstwo utworzone na
podstawie porozumienia joint venture, ba˛dź na zbliżonych
rynkach lub rynku sa˛siednim, który jest w ścisłym stopniu
powia˛zany. Oznacza to, że unijny prawodawca nakazuje
szczególne zwrócenie uwagi na poła˛czenia przedsie˛biorstw,
które nie dotycza˛ działalności przedsie˛biorstw macierzystych na rynkach, na których nie maja˛ one znacza˛cych
udziałów rynkowych, ba˛dź na których nie prowadza˛ działalności na szersza˛ skale˛. Wydaje sie˛ wie˛c, że prawodawca
uznał, że te porozumienia, które dotycza˛ współpracy konkurentów w zakresie dystrybucji lub serwisowania oferowanych przez siebie produktów lub usług, stanowia˛ potencjalnie mniejsze zagrożenie dla mechanizmu konkurencji
niż te porozumienia, które be˛da˛ dotyczyły rynku, na którym konkurenci prowadza˛ swoja˛ zasadnicza˛ działalność.
Po drugie utworzenie przedsie˛biorstwa umożliwia macierzystym przedsie˛biorstwom eliminowanie konkurentów
w zakresie znacznej cze˛ści produktów lub usług. W tym
przypadku oczywistym jest, że idea˛ prawodawcy była
ochrona mechanizmu konkurencji. Uznał on, że takie porozumienia, które umożliwiaja˛ przede wszystkim eliminacje˛
24
konkurentów be˛da˛ wchodziły w zakres zakazu porozumień
ograniczaja˛cych konkurencje˛.
Poza przepisami rozporza˛dzenia nr 139/2004 wskazówki
interpretacyjne dotycza˛ce stosowania art. 101 TFUE do
porozumień joint venture można znaleźć w Wytycznych
Komisji Europejskiej w sprawie stosowania art. 101 TFUE
do horyzontalnych porozumień kooperacyjnych (Komisja
Europejska, 2011). Należy jednak podkreślić, że sama
Komisja Europejska wskazała, że współpraca horyzontalna
przedsie˛biorstw może przybierać wiele form, zaś okoliczności rynkowe moga˛ sie˛ znacznie od siebie różnić. Tym
samym przyje˛te wytyczne nie powinny być stosowane
mechanicznie lecz w sposób elastyczny, z uwzgle˛dnieniem
zwia˛zanych z danym porozumieniem faktów (Komisja
Europejska, 2011, pkt 2). Wytyczne te maja˛ wie˛c zastosowanie do różnych rodzajów horyzontalnej kooperacji przedsie˛biorstw (wytyczne te maja˛ zastosowanie także do porozumień badawczo-rozwojowych, produkcyjnych, o zakupach,
o komercjalizacji i standaryzacyjnych) i tym samym nie
ustanawiaja˛ szczególnego rodzaju oceny w stosunku do
porozumień joint venture. Przyje˛to wie˛c koncepcje˛, w której
porozumienia te bada sie˛ nie w oparciu o formalistyczne
podejście, a biora˛c pod uwage˛ przede wszystkich ich
ekonomiczny kontekst (Colino, 2011, s. 385). Podejście
takie nawia˛zuje do orzeczenia w sprawie European Night
Services, które dotyczyło właśnie porozumienia joint venture zawartego na rynku usług transportowych. Sa˛d UE uznał,
że ocena porozumień joint venture powinna być dokonana
w oparciu o rzeczywiste warunki rynkowe, w których one
funkcjonuja˛. Przede wszystkim należy wzia˛ć pod uwage˛
kontekst gospodarczy, w którym działaja˛ przedsie˛biorstwa,
produkty lub usługi obje˛te porozumieniem i strukture˛ rynku
[poła˛czone sprawy T-374/94, T-375/94, T-384/94 i T388/94 European Night Services Ltd (ENS), Eurostar (UK)
Ltd, Union internationale des chemins de fer (UIC), NV
Nederlandse Spoorwegen (NS) i Société nationale des
chemins de fer français (SNCF) przeciwko Komisji Europejskiej, Zb. Orz. z 1998 r., s. II-03141, pkt 136].
Zakaz z art. 101 TFUE może być zastosowany wobec
tych porozumień, które wpływaja˛ na handel mie˛dzy państwami członkowskimi i maja˛ antykonkurencyjny cel lub
skutek. Wysta˛pienie tych przesłanek warunkuje zastosowanie zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Ustalenie, że określone porozumienie joint venture spełnia
przesłanki zakazu z art. 101 ust. 1 TFUE umożliwia zastosowanie wobec niego wyła˛czenia indywidualnego z art. 101
ust. 3 TFUE. Wyła˛czenie to może być zastosowane, jeżeli
wykaże sie˛, że porozumienie joint venture spełnia ła˛cznie
cztery przesłanki wskazane w tym przepisie.
Po pierwsze, porozumienie takie musi przyczyniać sie˛
do polepszenia produkcji lub dystrybucji produktów, ba˛dź
do popierania poste˛pu technicznego lub gospodarczego.
Przesłanka ta zakłada wie˛c, że porozumienie joint venture
musi prowadzić do wzrostu wydajności. Generalnie horyzontalne porozumienia kooperacyjne moga˛ prowadzić do
powstania znacza˛cych korzyści gospodarczych w postaci
zmniejszenia ryzyka zwia˛zanego z prowadzeniem działalności gospodarczej, zmniejszenia kosztów, zwie˛kszenia
inwestycji, gromadzenia know-how, podniesienia jakości
produktów, wprowadzenia na rynek nowych produktów lub
usług, czy szybszego wprowadzanie innowacji (Komisja
Europejska, 2011, pkt 2).
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
JOINT VENTURE W PRAWIE KONKURENCJI UE
Po drugie, porozumienie joint venture musi być niezbe˛dne do osia˛gnie˛cia celu jakim jest wzrost wydajności. Przesłanka ta wymaga wie˛c ustalenia, że porozumienie joint
venture jest jedynym środkiem, za pomoca˛ którego wzrost
wydajności może nasta˛pić. A zatem osia˛gnie˛cie tego celu
nie może być możliwe poprzez inny, mniej restrykcyjny
środek (Faull, 1984, s. 358). Ograniczenie konkurencji
zwia˛zane z porozumieniem joint venture be˛dzie wie˛c niezbe˛dne, jeżeli bez takiego ograniczenia wzrost wydajności
w ogóle by nie wysta˛pił, byłby znacznie mniejszy lub
byłoby mniejsze prawdopodobieństwo jego powstania
(Dabbah, 2004, s. 123). Ocena, czy określone ograniczenie
konkurencji jest niezbe˛dne, musi być dokonana w kontekście aktualnych warunków rynkowych, w których dane
porozumienie joint venture zostało zawarte. Oznacza to, że
spełnienie tej przesłanki wymaga zbadania, w jaki inny
sposób przedsie˛biorstwa mogłyby osia˛gna˛ć zakładany
wzrost wydajności. Dopiero ustalenie, że osia˛gnie˛cie zakładanego wzrostu wydajności nie be˛dzie możliwe poprzez
inne, mniej restrykcyjne sposoby, biora˛c pod uwage˛ warunki rynkowe, oznacza, iż przesłanka ta została spełniona.
Należy także wzia˛ć pod uwage˛, że ograniczenia konkurencji moga˛ być niezbe˛dne jedynie przez określony czas.
A zatem może sie˛ okazać, że stosowanie porozumienia
joint venture wyła˛czonego na podstawie art. 101 ust. 3
TFUE, be˛dzie wymagało jego modyfikacji w przyszłości.
Kolejna˛ przesłanka˛ zastosowania wyła˛czenia indywidualnego z art. 101 ust. 3 TFUE jest zagwarantowanie konsumentom słusznej cze˛ści zysku, który wynika z porozumienia joint venture. Komisja Europejska zwykle uzna, że
porozumienie joint venture be˛dzie spełniało ta˛ przesłanke˛,
jeżeli doprowadzi ono do opracowania nowych lub ulepszonych produktów, lub usług (Bavasso 2003, s. 323), czy
rozszerzenia działalności przedsie˛biorstwa na nowe terytoria lub grupy klientów. W sprawie P&O/Stena Line Komisja Europejska stwierdziła, że konsumentom be˛da˛ zagwarantowane zyski w postaci niższych kosztów operacyjnych
przedsie˛biorstw, jeżeli na rynku porozumienie to spotka sie˛
z efektywna˛ konkurencja˛ (Sprawa P&O/Stena Line, DzUrz
UE L 163/61 z 1999 r., pkt 63). Natomiast w sprawie
Screensport/EBU Members Komisja Europejska uznała, że
poprzez porozumienie joint venture konsument uzyska
możliwość wie˛kszego wyboru pomie˛dzy programami oferuja˛cymi transmisje z różnych wydarzeń sportowych (Sprawa IV/32.524 -Screensport/EBU Members, DzUrz WE
L 63/32 z 1991 r.). W sprawie ATLAS Komisja Europejska uznała, że zyskiem dla konsumentów be˛dzie wprowadzenie nowej technologii, która umożliwi lepsza˛ techniczna˛ harmonizacje˛ na rynku usług telekomunikacyjnych
(Sprawa ATLAS, DzUrz UE L239/29 z 1996 r.). Zagwarantowanie słusznej cze˛ści zysku konsumentom jest wie˛c
interpretowane dosyć szeroko, ważne jest przy tym, żeby
korzyści zwia˛zane z porozumieniem faktycznie zostały
przekazane konsumentom. W sprawie De Laval Storck
Komisja Europejska nałożyła na przedsie˛biorstwa, które
zawarły porozumienie joint venture zobowia˛zanie do zagwarantowania słusznej cze˛ści zysku konsumentom (Sprawa
IV/27.093 — De Laval-Stork, DzUrz WE L 59/32 z 1988,
pkt 6–8). Ponadto w odniesieniu do porozumień badawczorozwojowych Komisja Europejska stwierdziła, że korzyści
wynikaja˛ce z wprowadzenia na rynek nowych lub ulepszonych produktów musza˛ przewyższać skutki ograniczaja˛ce
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
konkurencje˛, takie jak chociażby podwyżki cen (Komisja
Europejska 2011, pkt 143).
Kolejna˛ przesłanka˛ wyła˛czenia spod zakazu z art. 101
ust. 1 TFUE jest brak eliminacji konkurencji w stosunku
do znacznej cze˛ści określonych produktów przez dane
porozumienie. W sprawie P&O Stena Line Komisja Europejska rozważyła, czy porozumienie joint venture doprowadzi do duopolistycznej struktury rynku, która to wyeliminuje konkurencje˛ pomie˛dzy przedsie˛biorstwami. Stwierdziła jednak, że charakterystyka rynku, na którym działaja˛
przedsie˛biorstwa macierzyste i ich konkurenci wskazuje na
to, że pomimo ograniczenia ilości konkurentów wskutek
zawarcia porozumienia joint venture nadal uczestnicy rynku be˛da˛ bardziej zainteresowani konkurowaniem ze soba˛,
niż równoległym dostosowywaniem swojej polityki handlowej. Pomimo tego, że wskutek porozumienia joint venture powstanie bardziej skoncentrowana struktura rynku to
nadal be˛da˛ na nim działały przedsie˛biorstwa maja˛ce znaczne udziały rynkowe, które nie maja˛ ograniczeń w zakresie
mocy produkcyjnych (Sprawa COMP/M.2838 — P&O/P&O
Stena Line, DzUrz UE L163/61 z 1999 r., pkt 127). Oznacza to, że zwykle skutkiem porozumienia joint venture
be˛dzie ograniczenie ilości konkurentów na określonym
rynku. Jednak takie porozumienia nie zawsze be˛da˛ przyczyniały sie˛ do eliminacji konkurencji w stosunku do
znacznej cze˛ści rynku, ponieważ niezbe˛dne jest zbadanie,
jaka be˛dzie struktura tego rynku po zawarciu porozumienia
joint venture. W sprawie GEAE/P&W Komisja Europejska
uznała, że porozumienie joint venture zawarte pomie˛dzy
dwoma dużymi przedsie˛biorstwami zajmuja˛cymi sie˛ produkcja˛ silników samolotowych nie doprowadzi do znacznej
eliminacji konkurencji, z uwagi na to, że na rynku nadal
be˛dzie działał jeszcze jeden duży przedsie˛biorca, co zaś
spowoduje, że pomie˛dzy przedsie˛biorstwami nadal be˛dzie
wyste˛powała konkurencja (Bael i Bellis, 2010, s. 436;
Sprawa IV/36.213/F2 — GEAE/P & W, DzUrz UE
L 058/16 z 2000 r.).
Należy również dodać, że te porozumienia joint venture,
których wpływ na handel mie˛dzy państwami członkowskimi nie jest odczuwalny nie be˛da˛ naruszały zakazu
z art. 101 TFUE. W takim przypadku porozumienia takie
musza˛ jedynie spełniać przesłanki uznania ich jako porozumienia de minimis określone w obwieszczeniu Komisji
Europejskiej (Komisja Europejska, 2001).
Ponadto szereg porozumień joint venture może być
wyła˛czonych spod zakazu porozumień ograniczaja˛cych
konkurencje˛ na podstawie rozporza˛dzeń ustanawiaja˛cych
wyła˛czenia grupowe wydanych na podstawie art. 101
ust. 3 TFUE. W takim przypadku nie dokonuje sie˛ oceny,
czy przedstawione powyżej przesłanki wyła˛czenia indywidualnego zostały przez określone porozumienie spełnione
a jedynie ustala sie˛, czy spełnia ono warunki obje˛cia
rozporza˛dzeniem wyła˛czaja˛cym. Oznacza to, że spełnienie
przesłanek zawartych w rozporza˛dzeniu wyła˛czaja˛cym
automatycznie oznacza spełnienie wszystkich przesłanek
zawartych w art. 101 ust. 3 TFUE. W porównaniu do
wyła˛czenia indywidualnego, rozporza˛dzenia wyła˛czaja˛ce
w wie˛kszości obejmuja˛ swym zakresem te porozumienia,
które zostały zawarte przez przedsie˛biorstwa nieprzekraczaja˛ce wyznaczonych progów udziałów rynkowych oraz
niezawieraja˛ce określonych postanowień. Tym samym ocena, czy określone porozumienie joint venture obje˛te jest
25
JOINT VENTURE IN EU COMPETITION LAW
wyła˛czeniem grupowym, jest zadaniem o wiele prostszym
niż ocena spełniania przesłanek wyła˛czenia indywidualnego.
Podsumowanie
Porozumienia joint venture nie sa˛ w jednolity sposób
regulowane przez unijne prawo konkurencji. Moga˛ one
zostać obje˛te przepisami dotycza˛cymi kontroli koncentracji, albo przepisami dotycza˛cymi zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Oznacza to, że podmioty zawieraja˛ce porozumienie joint venture musza˛ mieć na uwadze,
w jaki sposób porozumienie to zostanie zakwalifikowane
biora˛c też pod uwage˛ unijne uregulowania dotycza˛ce
ochrony konkurencji.
Brak zakwalifikowania określonego porozumienia joint
venture jako porozumienia, na podstawie którego powstanie przedsie˛biorstwo o pełnym zakresie funkcji powoduje,
że zastosowanie be˛da˛ wobec niego miały przepisy dotycza˛ce zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. A zatem w pewnym sensie prawodawca unijny uznał, że te
porozumienia joint venture, które nie stworza˛ wspólnego
przedsie˛biorstwa, działaja˛cego w sposób samodzielny, moga˛ ograniczać konkurencje˛ poprzez zmowe˛ pomie˛dzy konkurentami. Obawa taka niewa˛tpliwie jest uzasadniona, jednak stawia ona takie porozumienia joint venture w całkowicie odmiennej sytuacji niż porozumienia regulowane
przez przepisy dotycza˛ce kontroli koncentracji. W przypadku
tych ostatnich ustala sie˛, czy określone porozumienie spełnia progi obrotów rynkowych, czy wskutek niego powstanie podmiot o zakresie pełnofunkcyjnym i czy doprowadzi
ono do powstania lub umocnienia sie˛ na rynku pozycji
dominuja˛cej. Natomiast w przypadku porozumień pozostaja˛cych poza zakresem regulacji przepisów dotycza˛cych
kontroli koncentracji ocena ich zgodności z prawem konkurencji jest już dużo bardziej złożona. Jeżeli okaże sie˛, że
określone porozumienie be˛dzie wchodziło w zakres zakazu
z art. 101 ust. 1 TFUE niezbe˛dne be˛dzie dokonanie oceny,
czy może ono zostać uznane za porozumienie de minimis,
czy może zostać obje˛te wyła˛czeniem indywidualnym lub,
czy może zostać obje˛te jednym z rozporza˛dzeń ustanawia-
ja˛cych wyła˛czenia grupowe spod zakazu porozumień ograniczaja˛cych konkurencje˛. Każda z tych możliwości oznacza inny rodzaj ustaleń określonego porozumienia joint
venture. O ile zakwalifikowanie porozumienia, jako porozumienia de minimis lub podlegaja˛cego wyła˛czeniu na
podstawie rozporza˛dzeń o wyła˛czeniach grupowych jest
zadaniem dosyć prostym, ponieważ wymagane jest przede
wszystkim ustalenie, czy strony porozumienia nie przekraczaja˛ określonych progów obrotów lub udziałów rynkowych, to już ustalenie czy porozumienie może zostać
obje˛te wyła˛czeniem indywidualnym jest bardzo skomplikowane. Wymagana jest przede wszystkim ocena celu oraz
skutków takiego porozumienia w aktualnym kontekście
rynkowym co wia˛że sie˛, np. z dokonaniem prognoz, w tym
prognoz ekonomicznych, w jaki sposób zawarcie określonego porozumienia wpłynie na mechanizm konkurencji
oraz, czy doprowadzi ono do powstania określonych przez
prawodawce˛ skutków. Trzeba podkreślić, że dokonanie
takiej oceny, należy do samych przedsie˛biorstw zawieraja˛cych porozumienie joint venture.
Reasumuja˛c należy stwierdzić, że z uwagi na wielość
przepisów prawnych, które moga˛ regulować porozumienia
joint venture, przedsie˛biorstwa moga˛ być mniej skłonne do
zawierania innych, niż o charakterze koncentracyjnym,
porozumień joint venture. Bowiem dokonanie wielu analiz
ekonomicznych, w tym prognoz wpływu określonego porozumienia na konkurencje˛, może być dla wielu przedsie˛biorstw zadaniem zbyt skomplikowanym i równocześnie
zbyt kosztownym. Taki stan zaś nie jest korzystny dla
mechanizmu konkurencji, bowiem wiele porozumień joint
venture zawieranych jest po to, żeby obniżyć koszy produkcji lub dystrybucji produktów, lub usług i tym samym
wpływaja˛ one korzystnie dla tegoż mechanizmu. Należy
wie˛c stwierdzić, że prawodawca unijny powinien poszerzyć te wskazówki interpretacyjne, które zawarł w odniesieniu do porozumień kooperacyjnych w rozporza˛dzeniu
nr 139/2004. Rozwia˛zaniem zaś poża˛danym byłoby uregulowanie tych porozumień w jednym akcie prawym, co
z uwagi na wielość rodzajów porozumień joint venture
wydaje sie˛ zadaniem bardzo trudnym.
Literatura
Bavasso, A. (2003). Communications in EU Antitrust Law: Market Power
and Public Interest. Haga: Kluwer Law International.
Bael, I. (2011). Due Process in EU Competition Proceedings. Haga: Kluwer
Law International 2011.
Bael, I., Bellis, J. (2010). Competition Law of the European Community.
Haga: Kluwer Law International.
Chalmers, D. (2006). European Union Law: Text and Materials. Cambridge: Cambridge University Press.
Colino, S. (2011). Competition Law of the EU and UK. Oxford: Oxford
University Press.
Dabbah, M. (2004). EC and UK Competition Law: Commentary, Cases and
Materials. Cambridge: Cambridge University Press.
Faull, J. (1984). Joint Ventures Under the ECC Competition Rules. European Competition Law Review, (5), 358.
Jones, A., Surfin, B. (2008). EC Competition Law, Text, Cases, and
Materials. Oxford: Oxford University Press.
Kekelekis, M. (2006). EC Merger Control Regulation: Rights of Defence,
a Critical Analysis of DG COMP Practice and Community Courts’
Jurisprudence. Haga: Kluwer Law International.
Komisja Europejska (1997). XXVII Raport o polityce konkurencji. Bruksela:
Komisja Europejska.
Komisja Europejska. (1998). Obwieszczenie Komisji w sprawie poje˛cia
,,wspólnych przedsie˛biorstw o pełnym zakresie funkcji’’ przewidzianego
w rozporza˛dzeniu Rady (EWG) nr 4064/89 w sprawie kontroli koncentracji przedsie˛biorstw. DzUrz UE C 66/1.
Komisja Europejska (2011). Wytyczne w sprawie stosowania art. 101
Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do horyzontalnych porozumień kooperacyjnych. DzUrz UE C 11/1.
Komisja Europejska (2008). Skonsolidowane obwieszczenie Komisji dotycza˛ce kwestii jurysdykcyjnych na mocy rozporza˛dzenia Rady (WE)
nr 139/2004 w sprawie kontroli koncentracji przedsie˛biorstw. DzUrz UE
C 95/01.
Komisja Europejska (2001). Obwieszczenie w sprawie porozumień o mniejszym znaczeniu, które nie ograniczaja˛ odczuwalnie konkurencji na mocy
art. 81 ust. 1 Traktatu ustanawiaja˛cego Wspólnote˛ Europejska˛ (de minimis). DzUrz UE C 368/13.
Navarro, E., Font A., Folguera, J., Briones J. (2008). Merger Control in the
EU. Oxford: Oxford University Press.
Oczkowska, R. (2005). Joint venture jako strategia wejścia przedsie˛biorstw
zagranicznych na polski rynek: koncepcja marketingowa. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie.
Parr, A., Finbow R., Hughes, M. (2005). UK Merger Control: Law and
Practice. Londyn: Sweet & Maxwell.
Rusu, C. (2010). European Merger Control: The Challenges Raised by
Twenty Years of Enforcement Experience. Haga: Kluwer Law International.
————————————
26
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
Granice rozszerzonej prawomocności materialnej
wyroku w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone wpisanego
do rejestru postanowień wzorców umowy
uznanych za niedozwolone
Limits of expanded legal force of ruling in the cases
for assessment of the provisions of standard contract
form as prohibited
mgr Ewelina Tylińska
Streszczenie
Wyrok uznaja˛cy powództwo w ramach poste˛powania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, od chwili
wpisania do rejestru klauzul niedozwolonych, ma skutek wobec osób trzecich. W nauce i orzecznictwie pojawiły sie˛ spory dotycza˛ce
ujmowania granic podmiotowych i przedmiotowych rozszerzonej skuteczności orzeczenia. Zgodnie uznaje sie˛, że skutek rozcia˛ga sie˛ na
wszystkich konsumentów, którzy mogliby zawrzeć umowe˛ zawieraja˛ca˛ wzorzec z postanowieniem uznanym za niedozwolone. Rozbieżności
pojawiaja˛ sie˛ przy analizie zagadnienia skuteczności wyroku w stosunku do przedsie˛biorców nie be˛da˛cych strona˛ poste˛powania. Według
cze˛ści doktryny nieuzasadnionym celowościowo jest ograniczanie skuteczności orzeczenia wyła˛cznie do pozwanego. W konsekwencji, inni
przedsie˛biorcy sa˛ obowia˛zani zaprzestać stosowania postanowienia uznanego za niedozwolone. Zwolennicy wa˛skiego uje˛cia rozszerzonej
prawomocności materialnej sprzeciwiaja˛ sie˛ takiej interpretacji, gdyż naruszałoby to konstytucyjne prawo do obrony. Wyrok powinien
wia˛zać jedynie pozwanego przedsie˛biorce˛. Zagadnienie nie jest również jednolicie ujmowane przez sa˛dy. Od chwili wprowadzenia kontroli
abstrakcyjnej wzorca umowy do Kodeksu wykształciła sie˛ niejednolita linia orzecznicza w tym zakresie. Z tego wzgle˛du istnieje konieczność
dokonania szczegółowej analizy zagadnienia oraz sprowokowania naukowej dyskusji w temacie.
Słowa kluczowe:
ochrona konsumentów, niedozwolone klauzule, wzorce umowne, rozszerzona prawomocność materialna.
Summary
Ruling in the cases for assessment of the provisions of standard contract form as prohibited has expanded limits. It means that not only
parties to such trial are bounded to comply with the ruling, but other natural person and legal person are obliged to act in accordance with the
decision. In jurisdiction and doctrine has arosen many contrary opinions how such expanded limits should be understood. According to one
view, it means that every seller or supplier is obliged to remove term considered as unfair from its contracts. Provision should be removed
from general use. The aim of that is to ensure a consumer protection from unfair trading. In reference to other, contrary opinion, the ruling
should bound only seller or supllier who has been party to the trial, because consequences of using unfair terms in consumer market are to
serious. This divergence leads to diversified jurisdiction, which mean legat doubts.
Key words:
consumer protection, unfair provisions, standard contract, expanded limits of ruling.
Wprowadzenie
Wyrok rozstrzygaja˛cy co do istotny sprawy od chwili
uprawomocnienia sie˛, wia˛że nie tylko strony poste˛powania
i sa˛d, który wydał wyrok, ale również inne sa˛dy oraz inne
organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych, także inne osoby
(art. 365 § 1 Kpc). Zwia˛zanie wyrokiem stron i sa˛du, który
wydał orzeczenie, wynika z istoty procesu cywilnego.
Jeżeli chodzi zaś o inne podmioty — osoby trzecie, sa˛ one
zwia˛zane prawomocnym orzeczeniem, jeżeli stanowi tak
przepis szczególny (Jakubecki, 2013, nb. 6). Jest to tak
zwana rozszerzona prawomocność materialna wyroku
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
(Broniewicz, 2008, s. 257). Na potrzeby artykułu autorka
przyje˛ła, iż prawomocność materialna to moc wia˛ża˛ca
orzeczenia prawomocnego formalnie, czyli nie moga˛cego
być uchylonym lub zmienionym w drodze zwyczajnych
i szczególnych środków zaskarżenia (Broniewicz, 2008,
s. 255–256). Ma ona granice podmiotowe i przedmiotowe.
W poste˛powaniu w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone, skuteczność orzeczenia
rozcia˛ga sie˛ na podmioty inne niż strony i organy poste˛powania, a wie˛c oddziałuje nie tylko inter partes. Artykuł
47943 Kpc rozszerza skuteczność wydanego wyroku od
chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia
wzorca umowy do rejestru postanowień wzorców umowy
27
LIMITS OF EXPANDED LEGAL FORCE OF RULING IN THE CASES FOR ASSESSMENT OF THE PROVISIONS OF STANDARD CONTRACT FORM...
uznanych za niedozwolone1. Co istotne, ustawodawca przewidział, że momentem zwia˛zania osoby trzeciej orzeczeniem jest nie uprawomocnienie sie˛ wyroku, a chwila wpisu
postanowienia we wspomnianym rejestrze. Natomiast, wyrok wia˛że strony i Sa˛d Ochrony Konkurencji i Konsumentów2 od momentu jego uprawomocnienia sie˛. Dotyczy to
jednak wyła˛cznie wyroku uwzgle˛dniaja˛cego powództwo,
gdyż tylko takie rozstrzygnie˛cia sa˛ publikowane w rejestrze
postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone.
Co za tym idzie, tylko taki wyrok ma skutek wobec osób
trzecich.
Celem poniższego opracowania jest przybliżenie tematyki
granic podmiotowych i przedmiotowych rozszerzonej prawomocności materialnej w ramach przedmiotowego poste˛powania, z tego wzgle˛du pominie˛to przedstawienie złożonej
i niejednolicie ujmowanej w nauce problematyki prawomocności materialnej i powagi rzeczy osa˛dzonej w ogólności.
Wa˛tpliwości, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie,
budzi kwestia podmiotowej i przedmiotowej granicy rozszerzonej prawomocności materialnej wyroku uwzgle˛dniaja˛cego powództwo w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Przyje˛cie określonego uje˛cia
bezpośrednio wpływa na sytuacje˛ prawna˛, zarówno konsumentów, jak i przedsie˛biorców. Z tego wzgle˛du istnieje
szczególna potrzeba dokonania analizy zagadnienia w publikacji takiej, jak ta oraz prowadzenia naukowej dyskusji na
ten temat.
1. Podmiotowe granice rozszerzonej
prawomocności materialnej
Artykuł 47943 Kpc rozstrzyga tylko, że wyrok prawomocny ,,ma skutek wobec osób trzecich’’, nie precyzuja˛c
dokładnie na jakie podmioty rozszerza sie˛ skutek orzeczenia wydanego w ramach poste˛powania w sprawach o uznanie postanowień wzorców umowy za niedozwolone. Pojawia sie˛ wa˛tpliwość, czy chodzi o rozszerzenie skutku na
innych konsumentów, innych przedsie˛biorców stosuja˛cych
zakazane postanowienia czy o obydwie te grupy. Ze wzgle˛du na szerokie poje˛cie ,,osoby trzeciej’’ dalsza wykładnia
może mieć charakter wyła˛cznie zawe˛żaja˛cy.
W pierwszej kolejności należy odrzucić przyje˛cie, iż
orzeczenie uwzgle˛dniaja˛ce powództwo w ramach kontroli
abstrakcyjnej wzorca umowy obejmie wszystkie podmioty
prawa nie be˛da˛ce stronami procesu (Michalska, Wojewoda,
2008, s. 31). Słusznym jest w pierwszej kolejności wprowadzenie ograniczenia do podmiotów i stosunków, których
poste˛powanie to dotyczy. Ustawodawca wprost wskazał
w art. 3851 § 1 Kc, reguluja˛cym poje˛cie klauzuli niedozwolonej, iż niedozwolone postanowienia umowne dotycza˛
wyła˛cznie stosunku konsument-przedsie˛biorca. Rozważania nie moga˛ dotyczyć podmiotów o charakterze nie gospodarczym, gdyż tylko przedsie˛biorcy posługuja˛ sie˛ wzorcami umowy i oni sa˛ strona˛ stosunków konsumenckich, do
których stosuje˛ sie˛ przedmiotowa˛ kontrole˛ (tak też: Rejdak,
2009, s. 150). W konsekwencji skutek wyroku może być
rozcia˛gnie˛ty wyła˛cznie na przedsie˛biorców i konsumentów.
Według K. Weitza, literalna wykładnia przepisu art. 47938
Kpc wprost wskazuje, że wyrok ma skutek wobec wszystkich osób trzecich, podmiotów, które mogłyby wytoczyć
28
powództwo w danej sprawie, a wie˛c konsumentów, którzy
mogliby zawrzeć umowe˛ zawieraja˛ca˛ przedmiotowy wzorzec umowy (Weitz, 2007, s. 210). Według autorki artykułu, jest to kwestia zasługuja˛ca w pełni na aprobate˛,
wyrok powinien działać na rzecz konsumentów, potencjalnych kontrahentów przedsie˛biorcy. Przemawia za tym charakter poste˛powania — ochrona zbiorowego interesu konsumentów. Powodem takich rozwia˛zań jest silniejsza pozycja przedsie˛biorcy na rynku, jego wie˛ksza wiedza o normach prawnych oraz świadomość swoistej zależności ekonomicznej kupuja˛cych. Ograniczenie skuteczności wyroku
uwzgle˛dniaja˛cego powództwo wyła˛cznie do powoda stałoby
w sprzeczności zarówno z brzmieniem przepisu art. 47938
Kpc, jak i ratio legis regulacji.
Kwestia˛ sporna˛ pozostaje natomiast możliwość rozszerzenia mocy wyroku uznaja˛cego powództwo w przedmiotowym poste˛powaniu na podmioty posiadaja˛ce legitymacje˛
bierna˛, a wie˛c na przedsie˛biorców. Istota˛ problemu jest
próba odpowiedzi na pytanie przeciwko komu ,,działa’’
wyrok uwzgle˛dniaja˛cy powództwo w poste˛powania. W konsekwencji, dotyczy to kwestii poniesienia negatywnych
skutków niedostosowania sie˛ do zakazu stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umowy, czyli np. dopuszczenie do stosowania praktyki naruszaja˛cej zbiorowe
interesy konsumentów3.
Według jednego stanowiska, rozszerzona prawomocność
materialna wyroku rozcia˛ga sie˛ tylko na pozwanego, a konsekwencje nie sie˛gaja˛ innych przedsie˛biorców. Stanowisko
takie zakłada, że skutek z art. 47943 Kpc działa tylko
,,jednostronnie’’, w stosunku do innych konsumentów, na
rzecz innych konsumentów, a nie na rzecz innych przedsie˛biorców (Weitz, 2007, s. 211). Pogla˛d ten był aprobowany
przez SOKiK, np. w wyroku z dnia 11 czerwca 2003 roku,
gdzie wprost stwierdzono, że uznanie konkretnych postanowień wzorca umowy za niedozwolone skutkuje tylko
w stosunku mie˛dzy pozwanym przedsie˛biorca˛, a jego kontrahentami — konsumentami (sygn. XVII Amc 46/02,
MSiG 2003, Nr 237, poz. 12477). Sa˛d wielokrotnie uznawał postanowienia wzorców umowy za niedozwolone,
orzekał zakaz ich wykorzystywania w stosunku do postanowień o identycznej treści, natomiast stosowanych przez
różnych przedsie˛biorców (Rejdak, 2009, s. 148–149). Co
wie˛cej, podobnie opowiedział sie˛ Sa˛d Najwyższy w uchwale z dnia 7 października 2008 roku, w której stwierdził, iż
wyrok wydany w jednej sprawie nie ogranicza możliwości
wytoczenia powództwa w stosunku do innego przedsie˛biorcy, stosuja˛cego takie same lub podobne postanowienia
wzorca (sygn. III CZP 80/08, LEX nr 458124). Jako argument jest też podawany fakt, iż art. 47943 Kpc nie zawiera
wyraźnego sformułowania stanowia˛cego obowia˛zek zaniechania stosowania klauzuli wpisanej do rejestru, a wszystkie ograniczenia praw musza˛ mieć charakter wyraźny
i nie moga˛ wynikać z rozszerzaja˛cej wykładni (Michalska,
2007, s. 50–51; wyrok Sa˛du Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 22 sierpnia 2005 roku, sygn. akt XVII
Ama 21/05, DzUrz UOKiK. 2005.3.45).
Pogla˛d przeciwny zakłada, iż nieuzasadnione celowościowo jest ograniczenie rozszerzonej prawomocności wyroku tylko ,,na rzecz’’ konsumentów. Rozszerzenie działa
też przeciwko osobom trzecim — przedsie˛biorcom innym,
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
GRANICE ROZSZERZONEJ PRAWOMOCNOŚCI MATERIALNEJ WYROKU W SPRAWACH O UZNANIE POSTANOWIEŃ WZORCA UMOWY...
niż podmiot pozwany (Weitz, 2007, s. 211). Za tym stanowiskiem przemawia również zasada ekonomiki procesowej
— nieuzasadnionym logicznie i ekonomicznie jest prowadzenie kolejnego poste˛powania w sprawie tej samej klauzuli (Usowicz, 2002, s. 25). Takie działanie doprowadziłoby
również do zmniejszenia jasności i przejrzystości rejestru
klauzul uznanych za niedozwolone. W konsekwencji, posłużenie sie˛ taka˛ klauzula˛ przez innego przedsie˛biorce˛
be˛dzie oznaczało wprowadzenie do umowy elementu bezwzgle˛dnie przez prawo zakazanego, charakter klauzuli
be˛dzie oddziaływał erga omnes, wobec wszystkich (Rejdak, 2009, s. 145–146). Za tym pogla˛dem opowiedział sie˛
Sa˛d Najwyższy, m.in. w wyroku z dnia 20 czerwca 2006
roku, w którym stwierdza, iż chybione jest zawe˛żaja˛ce
odczytywanie oddziaływania klauzuli niedozwolonej wpisanej do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 Kpc.
Zgodnie z art. 47943 Kpc, wyrok prawomocny ma skutek
wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za
niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru,
co oznacza, że uznanie określonej klauzuli za niedozwolona˛ i wpisanie jej do rejestru działa erga omnes.
Dalsze posługiwanie sie˛ klauzula˛ abuzywna˛ wpisana˛ do
rejestru jest zakazane w obrocie prawnym nie tylko wzgle˛dem podmiotu, wobec którego to orzeczono, ale również
w identycznych lub podobnego rodzaju stosunkach prawnych nawia˛zanych przez osoby trzecie, bez jakiegokolwiek
ograniczenia kategorii tych podmiotów. Oznacza to, że
zakazane i nielegalne jest posługiwanie sie˛ w obrocie
prawnym postanowieniami wzorców umów wpisanych do
rejestru jako niedozwolone przez wszystkich i przeciwko
wszystkim konsumentom wyste˛puja˛cym w stosunkach prawnych określonego rodzaju. Stosowanie postanowień wpisanych do przedmiotowego rejestru nie jest dopuszczalne
w obrocie cywilnoprawnym (sygn. III SK 7/06, LEX
nr 278545). W konsekwencji, wpisanie do rejestru wzorca
umowy uznanego za niedozwolony wyła˛cza ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobe˛
nie biora˛ca˛ udziału w sprawie, w której wyrok wydano
(uchwała Sa˛du Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r.,
sygn. III CZP 95/03, LEX nr 82118; wyrok Sa˛du Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2005 r., sygn. VI
ACa 473/05, LEX nr 183981).
Stanowisko to popierał również Prezes Urze˛du Ochrony
Konkurencji i Konsumentów według którego, celem kontroli jest usunie˛cie klauzul niedozwolonych z obrotu prawnego. W przeciwnym razie konsumenci byliby w przyszłości narażeni na takie klauzule stosowane przez innych
przedsie˛biorców. Z tego wzgle˛du z chwila˛ wpisu klauzuli
do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone, przedsie˛biorcy którzy nie byli strona˛ poste˛powania, również nie moga˛ jej stosować. Gdyby przyja˛ć
inne stanowisko kontrola abstrakcyjna nie różniła by sie˛
niczym od kontroli incydentalnej (Fedorowicz, 2004).
Należy sie˛ zgodzić, iż literalne brzmienie przepisu
art. 47943 Kpc nie daje podstaw do ograniczenia prawomocności materialnej wyroku w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Gdyby zamysłem ustawodawcy było ograniczenie skuteczności wyroku,
zostało by to niewa˛tpliwie uczynione. Taki pogla˛d może
budzić wa˛tpliwości z punktu widzenia zapewnienia prawa
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
do obrony, gdyż inni przedsie˛biorcy moga˛ w ogóle nie być
świadomi tocza˛cego sie˛ poste˛powania, które może wywoływać poważne skutki w ich sferze prawnej. Jednak pewnym załagodzeniem tych negatywnych konsekwencji jest
możliwość zgłaszania sie˛ do procesu w roli interwenienta
ubocznego po stronie pozwanego. Rozszerzenie skutku
wyroku uwzgle˛dniaja˛cego powództwo w poste˛powaniu
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone jest uzasadnione przez szczególny cel tego
poste˛powania, jakim jest zbiorowy interes konsumentów.
Tak samo uważa M. Michalska, według której rozszerzona moc wia˛ża˛ca wyroku obejmuje również innych
przedsie˛biorców, co nie stanowi wykładni rozszerzaja˛cej
w stosunku do wspomnianego przepisu, ale wynika wprost
z jego literalnego brzmienia (Michalska, 2007, s. 51). Jako
dodatkowy argument można podać, iż na podstawie treści
wpisu do rejestru postanowień niedozwolonych nie da sie˛
ustalić, w jakim wzorcu dana klauzula była wykorzystywana, a w konsekwencji jaki przedsie˛biorca ja˛ stosował
(Michalska, Wojewoda, 2008, s. 33). Skoro tak, niemożliwym jest ustalenie w prosty sposób, np. przez konsumenta, czy przedsie˛biorca posługuja˛cy sie˛ klauzula˛ tożsama˛
z klauzula˛ wpisana˛ do rejestru, jest przedsie˛biorca˛, wobec
którego orzeczono zakaz posługiwania sie˛ danym postanowieniem.
Niesłuszny jest zarzut podnoszony przez cze˛ść doktryny,
jakoby rozcia˛gnie˛cie prawomocności materialnej na innych
przedsie˛biorców budziło wa˛tpliwości z punktu widzenia
konstytucyjności, pod wzgle˛dem obowia˛zuja˛cych źródeł
prawa. Wyrok uwzgle˛dniaja˛cy powództwo pozostaje aktem
stosowania prawa i nie staje sie˛ aktem tworzenia prawa
(Weitz, 2007, s. 212–213), tak też uważa A. Kadzik (Kadzik, 2003, s. 62). Podobnie wypowiedział sie˛ Sa˛d Najwyższy — wyrok nie staje sie˛ przepisem prawa materialnego
(norma˛ prawa) ze wzgle˛du na jego wia˛ża˛ca˛ moc (art. 365
§ 1 Kpc) nawet jeżeli — z mocy przepisu szczególnego
— uzyskuje rozszerzona˛ skuteczność (art. 47943 Kpc). Rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone zawiera akty zastosowania prawa materialnego do
określonych stanów faktycznych, a nie jest przepisem
prawa materialnego (wyrok Sa˛du Najwyższego z dnia 13
maja 2010 r., sygn. III SK 29/09, LEX nr 694238).
Z kolei M. Rejdak uważa, że przyje˛cie rozszerzonej
prawomocności materialnej również w stosunku do innych,
niebe˛da˛cych strona˛ konkretnego procesu przedsie˛biorców,
podważałoby sens kontroli abstrakcyjnej. Skutkiem wyroku
byłoby wtedy wyeliminowanie z obrotu postanowień wzorca umowy, które w kontekście całego wzorca umowy
mogły by nie być sprzeczne z dobrymi obyczajami i nie
zagrażać interesom konsumentów. Przyje˛cie takiej wykładni oznaczałoby niekonstytucyjność regulacji poste˛powania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone, gdyż naruszałoby to prawo do sa˛du wyrażone w art. 45 ust. 1 i 77 ust. 2 Konstytucji RP. Przepisy
Kodeksu poste˛powania cywilnego nie daja˛ innym, niepozwanym przedsie˛biorcom możliwości wsta˛pienia do sprawy, która miałaby być przedmiotem nałożenia na nich
obowia˛zku. W efekcie taki obowia˛zek byłby nakładany
wspólnie na wszystkich przedsie˛biorców. Wydaje sie˛ jednak, że autorka zapomniała o instytucji interwencji ubocznej
29
LIMITS OF EXPANDED LEGAL FORCE OF RULING IN THE CASES FOR ASSESSMENT OF THE PROVISIONS OF STANDARD CONTRACT FORM...
po stronie pozwanej. Należy jednak przyznać, iż interwencje˛
uboczna˛ mógłby zgłosić tylko przedsie˛biorca, który posiadałby wiedze˛ o tocza˛cym sie˛ poste˛powaniu, co jest niemożliwe w szerszej skali. M. Rejdak zwraca również uwage˛ na
znacza˛ce konsekwencje łamania zakazu stosowania niedozwolonych postanowień wzorca umowy, przedsie˛biorca taki
dopuszcza sie˛ wykroczenia (art. 138b Kodeksu wykroczeń).
Co wie˛cej, Prezes Urze˛du Ochrony Konkurencji i Konsumentów może nałożyć bardzo wysoka˛ kare˛ pienie˛żna˛ za,
chociażby nieumyślne, stosowanie praktyk naruszaja˛cych
zbiorowy interes konsumentów. Taka kara może osia˛gna˛ć
wysokość nawet 10% przychodu osia˛gnie˛tego w roku
rozliczeniowym poprzedzaja˛cym rok nałożenia kary4.
Pogla˛d potwierdza m.in. wyrok Sa˛du Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 25 marca 2004 roku,
w którym Sa˛d zaja˛ł stanowisko, iż określenie ,,osoby
trzecie’’ zawarte w art. 47943 Kpc w kontekście praktyki
należy zawe˛zić podmiotowo do konkretnego przedsie˛biorcy określonego w wyroku sa˛du i nieograniczonej abstrakcyjnej liczby konsumentów be˛da˛cych aktualnie lub w przyszłości strona˛ umów z tym konkretnie przedsie˛biorca˛. Nie
można bowiem wykluczyć, iż analogiczne lub nawet identyczne postanowienia wzorca umowy, uznane za niedozwolone, nie be˛da˛ za takie uznane w kontekście oceny
całej umowy w innej sprawie (sygn. XVII Ama 51/2003).
M. Rejdak wskazuje również, że w żadnym z krajów
Unii Europejskiej nie wprowadzono regulacji, na podstawie których przedsie˛biorcy nie biora˛cy udziału w sprawie
byliby obje˛ci zakazem wykorzystywania niedozwolonych
postanowień wzorca umowy (Rejdak, 2009, s. 153–159).
Należy jednak zwrócić uwage˛, iż w niektórych państwach
europejskich (np. Francja, Wielka Brytania), w celu wykonania dyrektywy 98/27/WE oraz dyrektywy 93/13/EWG,
organy państwowe zostały uprawnione do kontroli postanowień umownych oraz wydawania zakazu ich stosowania w ogólności. Co wie˛cej, tworzy sie˛ mechanizmy wzmacniaja˛ce przestrzeganie wyroków sa˛dowych w ramach kontroli abstrakcyjnej (np. Hiszpania; Kadzik, 2003, s. 49–51).
Maja˛c powyższe na uwadze, nie można stwierdzić, by
przyje˛cie szerokiego rozumienia rozszerzonej prawomocności materialnej w poste˛powaniu było odste˛pstwem
w skali europejskiej. Państwa maja˛ swobode˛ w wyborze
sposobu implementacji dyrektywy. Natomiast powinna być
wybrana procedura, która w najlepszy sposób zapewni
ochrone˛ przed nieuczciwymi wzorcami umów. Należy przy
tym pamie˛tać, iż wskazany w dyrektywie zakres ochrony
jest zakresem minimalnym, Państwa Członkowskie moga˛
przyja˛ć rozwia˛zania bardziej restrykcyjne.
W tym miejscu należy porównać dwie sprzeczne ze soba˛
uchwały Sa˛du Najwyższego. W pierwszej, powoływanej
już uchwale z dnia 7 października 2008 roku, stwierdzono,
iż rozszerzona prawomocność wyroku uwzgle˛dniaja˛cego
powództwo w sprawach o uznanie postanowień wzorca
umowy za niedozwolone nie wyła˛cza możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda
— przeciwko innemu przedsie˛biorcy, niebiora˛cemu udziału w poste˛powaniu, w którym zapadł wyrok, stosuja˛cemu
takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak wpisane
do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 Kpc. Przepis
ten jest wyja˛tkiem od zasady przewidzianej w art. 365 § 1
30
Kpc, zatem powinien podlegać wykładni zwe˛żaja˛cej. Abstrakcyjna kontrola nie może prowadzić do generalnego
wyła˛czenia danej klauzuli z obrotu, gdyż sa˛d powinien
rozstrzygać w konkretnej sprawie, dotycza˛cej określonego
postanowienia konkretnego wzorca. Wyrok dotyczy wzorca, a nie postanowienia w ogólności (sygn. III CZP 80/08,
LEX nr 458124).
Z kolei, we wcześniejszej uchwale Sa˛du Najwyższego
z dnia 13 lipca 2006 roku, se˛dziowie uznali, iż stosowanie
postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścia˛
postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym
wyrokiem SOKiK i wpisanych do rejestru, o którym mowa
w art. 47945 § 2 Kpc, może być uznane w stosunku do
innego przedsie˛biorcy za praktyke˛ naruszaja˛ca˛ zbiorowe
interesy konsumentów (sygn. III SZP 3/06, LEX 197804).
Co za tym idzie, Sa˛d potwierdził szeroki zakres rozszerzonej prawomocności materialnej oraz przyznano Prezesowi
UOKiK prawo do nakładania kar na przedsie˛biorców stosuja˛cych wzorce umowne zawieraja˛ce postanowienia wpisane do rejestru. Odwołano sie˛ do genezy regulacji oraz
wykładni proeuropejskiej, mianowicie do celów i treści
dyrektywy 98/27/WE oraz dyrektywy 93/13/EWG. Wykładnia przepisów prawa polskiego, które implementuja˛
przepisy dyrektyw powinna być zgodna z prawem Unii
Europejskiej. Sa˛d zauważył konieczność rozstrzygnie˛cia
stwierdzonych w orzecznictwie rozbieżności dotycza˛cych
charakteru kontroli abstrakcyjnej wzorców umownych oraz
skutków wpisu klauzuli do rejestru. Uwzgle˛dniono ratio
legis ustawy — potrzebe˛ zapewnienia skuteczności przepisów implementuja˛cych wspomniane dyrektywy. Sa˛d Najwyższy zaakceptował pogla˛dy doktryny, zgodnie z którymi
wpis postanowienia wzorca umowy do rejestru skutkuje
tym, że zakazane jest posługiwanie sie˛ wpisana˛ klauzula˛
we wszystkich wzorcach umów. Podsumowano dotychczasowe stanowisko nauki i stwierdzono, że za takim
rozwia˛zaniem, obok argumentów je˛zykowo-systemowych,
przemawiaja˛ także wzgle˛dy celowościowe oraz funkcjonalne, których uwzgle˛dnianie w takich sprawach jest powszechnie akceptowane.
Przyje˛cie powyższego rozwia˛zania pozwala unikna˛ć sytuacji, w której konieczne jest prowadzenie kilku poste˛powań, gdzie każde musiałoby kończyć sie˛ identycznym
rozstrzygnie˛ciem merytorycznym. Stanowisko to znajduje
również oparcie w charakterze poste˛powania w sprawach
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
którego celem podstawowym jest usunie˛cie postanowień
wzorca uznanych za niedozwolone z obrotu ze skutkiem
nie tylko dla stron procesu, lecz także wobec osób trzecich
(erga omnes). Sa˛d odrzucił argumentacje˛, zgodnie z która˛
przepis art. 47943 Kpc nie zawiera wyraźnie sformułowanego obowia˛zku zaniechania stosowania klauzul wpisanych
do rejestru, a skoro wszelkie ograniczenia praw musza˛
mieć charakter wyraźny, to nie moga˛ one w tym wypadku
wynikać z rozszerzaja˛cej wykładni tego przepisu. Pogla˛du
tego nie da sie˛ pogodzić z idea˛ abstrakcyjnej kontroli
wzorców umownych, która oderwana jest od postanowień
konkretnej umowy. Akceptacja stanowiska, zgodnie z którym wyrok SOKiK uznaja˛cy klauzule˛ za niedozwolona˛
miałby zastosowanie tylko w stosunku do przedsie˛biorcy,
w sprawie którego wyrok taki został wydany, oznaczałaby,
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
GRANICE ROZSZERZONEJ PRAWOMOCNOŚCI MATERIALNEJ WYROKU W SPRAWACH O UZNANIE POSTANOWIEŃ WZORCA UMOWY...
iż inni przedsie˛biorcy działaja˛cy w tej samej branży, stosuja˛cy identyczny wzorzec lub klauzule˛, nie musieliby sie˛
obawiać żadnych sankcji z tego tytułu do momentu wydania wyroku w ich sprawie. Doprowadziłoby to do różnicowania pozycji podmiotów na rynku. Stanowisko wyrażone w uchwale zasługuje na aprobate˛, jest również zgodne
z pogla˛dami wie˛kszości doktryny.
Przedstawione stanowiska ukazuja˛, jak zagadnienie podmiotowych granic rozszerzonej prawomocności materialnej
w ramach kontroli abstrakcyjnej wzorca umowy jest różnie
ujmowane, nie tylko przez przedstawicieli doktryny, ale
również przez sa˛dy, przez co kształtuje sie˛ niejednolita
praktyka w rozstrzyganiu takich spraw. Należy mieć jednak nadzieje˛, że powołana wyżej uchwała z dnia 13 lipca
2006 roku przesa˛dzi o dalszym kierunku orzecznictwa
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone. Należy zauważyć, że analiza najnowszych
orzeczeń wydanych w ramach poste˛powania stanowi pozytywna˛ zapowiedź pocza˛tku ugruntowanej linii orzeczniczej
w aprobowanym przez autorke˛ kierunku (np. wyrok Sa˛du
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 października 2013 r.,
sygn. I ACa 535/13, LEX nr 1394306; wyrok Sa˛du Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 lipca 2013 r., sygn. VI ACa
1497/12, LEX nr 1362973; wyrok Sa˛du Apelacyjnego
w Warszawie z dnia 24 kwietnia 2013 r., sygn. I ACa
1433/12, LEX nr 1315728).
z dnia 13 lipca 2006 roku. Uznano, iż nie można stosować,
nie tylko postanowień wpisanych do rejestru klauzul niedozwolonych o tej samej treści, ale również klauzul, które
literalnie sie˛ od nich różnia˛, ale sa˛ z nimi tożsame merytorycznie w treści. Chodzi tutaj o zmiany ,,kosmetyczne’’,
polegaja˛ce mie˛dzy innymi na przestawieniu szyku wyrazów lub zmianie użytych wyrazów, jeżeli zmiany te nie
prowadza˛ do zmiany istoty klauzuli. W nauce wskazuje sie˛
jednak na niejednoznaczność zaproponowanych przez SN
kryteriów w przedmiocie ustalania czy mamy do czynienia
z taka˛ sama˛ czy inna˛ klauzula˛. Zaznaczono, że Sa˛d Najwyższy mógł posłużyć sie˛ bardziej precyzyjnymi określeniami niż ,,zmiany kosmetyczne’’ czy ,,zbliżona treść’’
(Jagielska, 2007, s. 46).
W tym miejscu warto przytoczyć stanowisko SOKiK-u,
według którego wydanie wyroku stwierdzaja˛cego, iż wzorzec umowy stosowany przez przedsie˛biorce˛ zawiera niedozwolone postanowienia umowne, oznacza późniejszy
zakaz umieszczenia we wzorcu zapisu maja˛cego ten sam
sens, ale w zmienionym brzmieniu.
Z kolei, A. Kołodziej zwraca uwage˛, iż nawet literalna
identyczność klauzul w różnych wzorcach nie wyklucza
tego, iż porównywalna klauzula nie be˛dzie w innym wzorcu uznana za dozwolona˛ i zgodna˛ z dobrymi obyczajami,
np. wysokość kary umownej lub odste˛pnego (Kołodziej,
2009, s. 233).
2. Przedmiotowe granice rozszerzonej
prawomocności materialnej
3. Postulaty de lege ferenda
Należy również przeanalizować przedmiotowe granice
rozszerzonej prawomocności materialnej wyroku uwzgle˛dniaja˛cego powództwo w poste˛powaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Zagadnienie sprowadza sie˛ do pytania czy rozszerzony skutek
wyroku wydanego w poste˛powaniu dotyczy tylko tych
samych (identycznych) postanowień tego samego wzorca
umowy, czy takich samych postanowień tego samego lub
innego wzorca umowy, czy też takich samych (zbliżonych)
postanowień tego samego lub innego wzorca umowy.
Według K. Weitza słuszne jest stanowisko, w myśl
którego prawomocność wyroku odnosi sie˛ do postanowienia o identycznej treści, niezależnie czy znajduje sie˛ ono
w kontrolowanych wzorcu umownym czy jakimkolwiek
innym (Weitz, 2007., s. 213). Podobne stanowisko zajmuje
E. Łe˛towska i M. Bednarek, która uważa, iż prawomocność, która by dotyczyła ,,takich samych’’ postanowień,
wprowadziłaby niepewność co do rzeczywistego podobieństwa znaczenia postanowień wzorców umownych, a w konsekwencji do ich rzeczywistej abuzywności (Bednarek,
2006, s. 695; Łe˛towska, 2001, s. 172).
Z pogla˛dem tym należy sie˛ zgodzić, o ile identyczność
bierze sie˛ pod uwage˛ pod ka˛tem treści wzorca, a nie
takiego samego brzmienia je˛zykowego. Za przyje˛ciem takiego stanowiska przemawia wykładnia celowościowa,
czyli da˛żenie do jak najlepszej ochrony zbiorowego interesu konsumentów w postaci wyeliminowania z obrotu
nieuczciwych postanowień wzorców umownych. Podobnie
wypowiada sie˛ Sa˛d Najwyższy, w powoływanej już uchwale
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
Podsumowuja˛c, pomimo iż od momentu wprowadzenia
do Kodeksu poste˛powania cywilnego poste˛powania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone mine˛ło prawie 14 lat5, w dalszym cia˛gu nie
wykształciła sie˛ jednolita linia orzecznicza dotycza˛ca rozszerzonej skuteczności wyroku wydanego w poste˛powaniu.
Przyje˛cie przez sa˛d określonego stanowiska dotycza˛cego
tego zagadnienia ma bardzo duży wpływ na sytuacje˛
prawna˛ przedsie˛biorców, w postaci ewentualnej konieczności poniesienia negatywnych skutków stosowania postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Konsekwencje sa˛ znacza˛ce, taki podmiot może zostać ukarany
kara˛ za stosowanie praktyk naruszaja˛cych zbiorowe interesy konsumentów oraz popełnione zostaje wykroczenie.
Przyje˛cie określonego stanowiska ma również wpływ na
sytuacje˛ konsumentów, którzy moga˛ być zmuszeni do
wielokrotnego wytaczania powództw w ramach kontroli
abstrakcyjnej wzorca umowy w stosunku do klauzul tożsamych, ale stosowanych przez różnych przedsie˛biorców.
Z tego wzgle˛du niezbe˛dne jest wypracowanie przez sa˛dy
orzekaja˛ce jednolitego orzecznictwa w przedstawionym
zakresie. Niedopuszczanym jest, by w stosunku do zagadnienia, które wywołuje znaczne skutki w sferze prawnej
obywateli, którzy nie sa˛ stronami poste˛powania, istniała tak
duża niepewność prawna. Z tego wzgle˛du, autorka widzi
konieczność ujednolicenia i wypracowania na przyszłość
stałej linii orzeczniczej. Postulowane jest jednak przyje˛cie
szerokiego rozumienia rozszerzonej prawomocności materialnej, by w pełni realizować cel poste˛powania, a wie˛c
ochrone˛ zbiorowego interesu konsumentów.
31
THE NEW POSTAL LAW ACT — THE MAIN REGULATORY PROVISIONS
Literatura
Bednarek, M., (2006). Wzorce umów. W: E. Łe˛towska (red.), System prawa
prywatnego, Prawo zobowia˛zań — cze˛ść ogólna (tom 5). Warszawa:
C.H. Beck.
Broniewicz, W. (2008). Poste˛powanie cywilne w zarysie. Warszawa: Lexis Nexis.
Fedorowicz, H. (2004). Zakaz dla jednej czy dla wszystkich firm. Rzeczpospolita, (127), 37.
Jagielska, M. (2007). Skutki wpisu postanowienia wzorca umownego do rejestru
niedozwolonych postanowień — glosa do postanowienia Sa˛du Najwyższego
z 13.07.2006 r. (III SZP 3/06). Europejski Przegla˛d Sa˛dowy, (5), 44–47.
Jakubecki, A. (2013). Komentarz do art. 365 Kodeksu poste˛powania cywilnego. W: H. Dolecki (red.), Kodeks poste˛powania cywilnego. Komentarz.
(tom 1; artykuły 1–366). LEX.
Kadzik, A. (2003). Poste˛powanie w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone (abstrakcyjna kontrola wzorców umownych). Radca Prawny, (4), 47–63.
Kołodziej, A. (2009). Cywilnoprawne skutki abstrakcyjnej kontroli wzorca
umowy konsumenckiej. W: P. Machnikowski (red.), Prace z prawa
1
Rejestr, o którym mowa w art. 49745 § 2 Kpc.
Dalej: SOKiK.
3
Art. 24 ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji
i konsumentów (DzU 2007, nr 50, poz. 331).
4
Art. 106 ustawy z dnia z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji
i konsumentów (DzU 2007, nr 50, poz. 331).
2
cywilnego. Dla uczczenia pamie˛ci profesora Jana Kosika. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Łe˛towska, E. (2001). Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz.
Warszawa: C.H. Beck.
Michalska, M., Wojewoda, M. (2008). Kilka uwag o rozszerzonej mocy
wia˛ża˛cej wyroków uznaja˛cych postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Radca Prawny, (4–5), 25–36.
Michalska, M. (2007). Wyrokowanie w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone. W: . Błaszczak (red.), Wokół problematyki orzeczeń. Toruń: TNOIK Toruń.
Rejdak, M. (2009). Poste˛powanie w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck.
Usowicz, E. (2002). Sa˛d musi orzekać jeszcze raz. Gazeta Prawna, (240), 25.
Weitz, K. (2007). Poste˛powanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca
umowy za niedozwolone. W: T. Wiśniewski (red.), Poste˛powanie sa˛dowe
w sprawach gospodarczych, System prawa handlowego (tom 7). Warszawa: C.H. Beck.
5
Regulacja została wprowadzona moca˛ ustawy z dnia 2 marca 200 roku
o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkode˛
wyrza˛dzona˛ przez produkt niebezpieczny (DzU 2000, nr 22, poz. 271),
w życie weszła z dniem 1 sierpnia 2000 roku.
ARBITRAŻ GOSPODARCZY
Oświadczenie arbitra o bezstronności i niezależności1
The new Postal Law Act — the main regulatory provisions
dr Marcin Asłanowicz
Streszczenie
Zgodnie z art. 1174 § 1 Kpc, osoba powołana na arbitra powinna niezwłocznie ujawnić stronom wszystkie okoliczności, które mogłyby
wzbudzić wa˛tpliwości co do jej bezstronności lub niezależności. Zajście takich okoliczności stanowi zaś — zgodnie z art. 1174 § 2 zdanie
pierwsze Kpc — podstawe˛ do wyła˛czenia arbitra. Obowia˛zek arbitra poinformowania stron o wszelkich okolicznościach, które mogłyby
wzbudzić wa˛tpliwości w tym zakresie odgrywa przez to fundamentalne znaczenie dla dalszego biegu poste˛powania arbitrażowego, tym
bardziej, iż od daty złożenia przez arbitra oświadczenia o bezstronności lub niezależności, rozpoczyna swój bieg termin do złożenia ża˛dania
jego wyła˛czenia (Asłanowicz, 2014, s. 22).
Maja˛c powyższe na wzgle˛dzie, składane przez arbitra oświadczenie o bezstronności i niezależności ma kluczowe znaczenie — zarówno
dla należytego ukonstytuowania sie˛ zespołu orzekaja˛cego, jak też dla naste˛pczej weryfikacji prawidłowości dokonywanych czynności: czy to
w toku poste˛powania o wyła˛czenie arbitra (w trybie art. 1176 § 2–4 Kpc), czy to w toku poste˛powania ze skargi o uchylenie wyroku sa˛du
polubownego (w trybie art. 1206 Kpc).
Przepisy Kpc nie definiuja˛ jednak wymaganej treści oświadczenia o bezstronności i niezależności, zaś wzory oświadczeń stosowanych
przez poszczególne stałe sa˛dy arbitrażowe bardzo istotnie różnia˛ sie˛ od siebie. Celem niniejszej publikacji jest dokonanie analizy wzorów
oświadczeń arbitra wykorzystywanych w praktyce krajowej i mie˛dzynarodowej, jak również zbadanie zwia˛zku pomie˛dzy wymaganym
zakresem informacji ujawnianych przez arbitra (kandydata na arbitra) w oświadczeniu, a późniejsza˛ weryfikacja˛ jego bezstronności
i niezależności.
Słowa kluczowe:
poste˛powanie arbitrażowe, bezstronność i niezależność, zobowia˛zania arbitra.
32
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
OŚWIADCZENIE ARBITRA O BEZSTRONNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI
Summary
Pursuant to Article 1174, § 1 of the Civil Procedures Code (CPC), a person appointed arbitrator shall promptly disclose all circumstances
to the parties, which could give rise to doubts as to his impartiality or independence. Meanwhile, according to the first sentence of Article
1174 of the CPC, the appearance of such circumstances constitutes grounds for the removal of an arbitrator. The arbitrator’s obligation to
inform the parties of any circumstances which can give rise to doubts in this respect is therefore of fundamental importance to the further
course of the arbitration, all the more so that the timing to the deadline for filing a request to remove the arbitrator runs from the date on
which he submits his statement of impartiality or independence (Asłanowicz, 2014, p. 22).
Given the above, the statement of impartiality and independence submitted by an arbitrator is of key importance, both for the proper
constitution of the arbitral panel, as well as for the subsequent verification of the correctness of the activities performed: either in the course
of the proceedings on the removal of an arbitrator (in the procedure of Article 1176 § 2–4 of the CPC) or in the course of proceedings arising
from a complaint to set aside an arbitral award (in the procedure of Article 1206 of the CPC). However, the provisions of the CPC do not
define the required content of the statement of impartiality and independence, while the specimen statements used by the standing courts of
arbitration differ very significantly from each other. The objective of this publication is to analyse the specimen statements of arbitrators in
national and international practice, as well as to examine the relationship between the required scope of information disclosed by the
arbitrator (the arbitrator candidate) in the statement and the subsequent verification of his impartiality and independence.
Key words:
arbitration proceedings, impartiality and independence, arbitrator’s obligations.
Oświadczenia arbitra o bezstronności
i niezależności wykorzystywane w polskich
stałych sa˛dach arbitrażowych
Wioda˛ce polskie stałe sa˛dy arbitrażowe w ograniczonym
zakresie różnia˛ sie˛ treścia˛ oświadczeń o bezstronności
i niezależności wymaganych od arbitrów (Romanowski,
2010, s. 384)2. Każdy z tych sa˛dów wykazuje jednak swoja˛
specyfike˛ oraz nieco odmiennie formułuje oczekiwania
w stosunku do zakresu informacji przedstawianych przez
arbitrów po uzyskaniu nominacji. Zgodnie z § 16 ust. 6
Regulaminu Sa˛du Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie (,,SAKIG’’), arbiter obowia˛zany
jest ujawnić arbitrom i stronom wszelkie okoliczności, co
do jego niezależności lub bezstronności, w szczególności
swoje bezpośrednie zwia˛zki i kontakty zawodowe ze stronami lub podmiotami powia˛zanymi oraz pełnomocnikami
stron i ich kancelariami lub spółkami, w których wykonuja˛
zawód, jeżeli miały one miejsce w okresie ostatnich trzech
lat3. Projekt nowego Regulaminu SAKIG4 uogólnia przyje˛ta˛ konstrukcje˛, stanowia˛c jedynie — w § 16 ust. 4 — iż
arbiter obowia˛zany jest ujawnić (w pisemnym oświadczeniu) wszelkie okoliczności, które moga˛ budzić wa˛tpliwości co do jego bezstronności lub niezależności, nie
wskazuja˛c jednak jakie okoliczności, w szczególności,
powinny zostać ujawnione przez arbitra.
Obecnie obowia˛zuja˛cy w SAKIG wzór oświadczenia
arbitra o bezstronności i niezależności nakazuje arbitrowi
stwierdzenie m.in., iż jest on niezależny i bezstronny w niniejszej sprawie, nie udzielał i nie udziela stronom żadnych
porad ani pomocy prawnej, ze stronami niniejszego sporu,
ani z ich pełnomocnikami nie pozostaje w żadnym stosunku,
który mógłby wywoływać uzasadnione wa˛tpliwości co do
jego bezstronności lub niezależności, nie istnieja˛ żadne
okoliczności, przeszłe, aktualne, ani daja˛ce sie˛ przewidzieć,
które mogłyby wzbudzić wa˛tpliwości co do jego bezstronności i niezależności w oczach którejkolwiek ze stron. Wzór
oświadczenia arbitra projektowany w nowym Regulaminie
SAKIG wprowadza kilka modyfikacji w stosunku do jego
wcześniej obowia˛zuja˛cej wersji. W szczególności, oświadczenie arbitra o niepozostawaniu z żadna˛ ze stron ani z jej
pełnomocnikiem w takim stosunku, który mógłby wywoływać wa˛tpliwości co do jego bezstronności i niezależności
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
rozszerzone zostało o odniesienie sie˛ do stosunków także
z pozostałymi arbitrami — co odpowiada wymogom
art. 3.3. Pomarańczowej Listy Wytycznych IBA dotycza˛cych konfliktów interesów w mie˛dzynarodowym arbitrażu
(,,Wytyczne IBA’’) i należy przez to ocenić pozytywnie.
Ponadto arbitrzy zobowia˛zywać sie˛ be˛da˛ do zachowania
bezstronności i niezależności przez cały okres trwania
poste˛powania oraz do niezwłocznego ujawniania wszelkich
okoliczności, które mogłyby budzić wa˛tpliwości co do ich
bezstronności lub niezależności, o których mogliby dowiedzieć sie˛ w przyszłości. Także to rozszerzenie treści oświadczenia uznać trzeba za celowe, ponieważ ewentualne pojawienie sie˛ okoliczności moga˛cych podważać pełna˛ bezstronność lub niezależność arbitra może wywierać znacza˛cy wpływ na jego zdolność do należytego rozstrzygnie˛cia
przedmiotu sporu.
Projektowana regulacja nowego Regulaminu SAKIG odpowiada obecnie obowia˛zuja˛cemu postanowieniu § 8 ust. 4
Regulaminu Sa˛du Arbitrażowego przy Konfederacji Lewiatan (,,SAKL’’), także nakazuja˛cego arbitrowi ujawnienie ,,wszelkich okoliczności moga˛cych budzić wa˛tpliwości
co do jego bezstronności lub niezależności’’. Wzór Deklaracji Niezależności i Bezstronności Arbitra (stanowia˛cej
Zała˛cznik 4 do Regulaminu SAKL) nakazuje arbitrowi
stwierdzenie braku okoliczności moga˛cych wywoływać
wa˛tpliwości co do jego bezstronności lub niezależności, jak
również zobowia˛zuje arbitra do niezwłocznego ujawnienia
stronom, pozostałym arbitrom oraz Sa˛dowi Arbitrażowemu
wszelkich okoliczności moga˛cych budzić takie wa˛tpliwości, które pojawiłyby sie˛ w toku poste˛powania arbitrażowego. Na szczególna˛ uwage˛ zasługuje jednak w tym kontekście treść zawartej w przedmiotowej Deklaracji instrukcji
skierowanej do arbitra, nakazuja˛cej m.in., aby przy ocenie
bezstronności i niezależności arbitra stosować jako minimalny standard Wytyczne IBA, jak również wskazuja˛cy, że
wa˛tpliwości co do bezstronności i niezależności arbitra
moga˛ sie˛ pojawiać, gdy pomie˛dzy arbitrem a strona˛ lub
podmiotami z nia˛, w jakikolwiek sposób, zwia˛zanymi istniała lub istnieje bezpośrednia lub pośrednia relacja maja˛tkowa, zawodowa, osobista lub jakiegokolwiek innego rodzaju. W razie wa˛tpliwości, arbiter zobowia˛zany jest do ujawnienia wszelkich okoliczności, które moga˛ budzić wa˛tpliwości co do jego bezstronności i niezależności. Ujawnienie
33
THE NEW POSTAL LAW ACT — THE MAIN REGULATORY PROVISIONS
tych okoliczności powinno być kompletne i szczegółowe,
a także zawierać, mie˛dzy innymi, informacje dotycza˛ce
uzgodnień finansowych, danych osobowych, okresu, w którym zachodziła budza˛ca wa˛tpliwość relacja i innych relewantnych okoliczności.
Szczegółowe wskazówki — takie, jak zawarte we Wzorze Deklaracji Niezależności i Bezstronności Arbitra stosowanym przez SAKL — nie tylko ułatwiaja˛ arbitrom rzetelne i wyczerpuja˛ce przedstawienie wszelkich okoliczności
moga˛cych mieć znaczenie dla oceny ich bezstronności
i niezależności, ale także określaja˛ oczekiwany od wszystkich kandydatów na arbitrów standard poste˛powania.
Zmniejszenie ewentualnych kontrowersji wokół zakresu
ujawnienia zmniejsza także ryzyko zasadnego ża˛dania wyła˛czenia arbitra, tak w poste˛powaniu arbitrażowym, jak
i w poste˛powaniu przed sa˛dem powszechnym. Rozwia˛zanie przyje˛te przez SAKL należy przez to ocenić jako
wywieraja˛ce pozytywny wpływ na bieg poste˛powania arbitrażowego, w tym w szczególności możliwość szybkiego
rozstrzygnie˛cia przedmiotu sporu.
Najbardziej ogólne, spośród stosowanych w polskich
stałych sa˛dach arbitrażowych, unormowanie przyjmuje § 8
ust. 3 Regulaminu Sa˛du Polubownego (Arbitrażowego)
przy Zwia˛zku Banków Polskich (,,SPZBP’’), który nakazuje arbitrowi jedynie złożenie ,,pisemnego oświadczenia
o swojej bezstronności i niezależności’’, nie precyzuja˛c
jednocześnie jakiego rodzaju okoliczności winny zostać
w oświadczeniu tym ujawnione. Regulamin SPZBP nie
wprowadza także wzoru oświadczenia o bezstronności
i niezależności — pozostawiaja˛c tym samym swobodnemu
uznaniu arbitra rodzaj i charakter okoliczności, który winien zostać ujawniony przed przyje˛ciem funkcji. Odwrotnie aniżeli w przypadku rozwia˛zania stosowanego przez
SAKL, sytuacja taka stwarza wie˛c ryzyko zakłócenia lub
spowolnienia biegu poste˛powania arbitrażowego, w wyniku nienależytego wykonania przez arbitra zobowia˛zania do
ujawnienia wszystkich okoliczności moga˛cych mieć wpływ
na ocene˛ jego bezstronności i niezależności.
Wzory oświadczeń (deklaracji) arbitra stosowane przez
polskie stałe sa˛dy arbitrażowe zawieraja˛ także odniesienia
do innych okoliczności moga˛cych rzutować na należyte
prowadzenie poste˛powania arbitrażowego, nie zwia˛zanych
z obowia˛zkiem zachowania wymogu bezstronności i niezależności. Dotyczy to przede wszystkim dyspozycyjności
arbitra5, posiadania przez niego kwalifikacji odpowiednich
do pełnienia funkcji arbitra6, zobowia˛zania do zachowania
w poufności wszelkich niedoste˛pnych publicznie informacji dotycza˛cych sprawy7, zobowia˛zania do stosowania obowia˛zuja˛cego regulaminu 8, czy też oświadczenia o świadomości co do możliwości obniżenia przysługuja˛cego arbitrowi wynagrodzenia w razie przewlekłego prowadzenia
sprawy9, ba˛dź też akceptacji zasad wynagrodzenia z tytułu
pełnienia funkcji arbitra obowia˛zuja˛cych w danym sa˛dzie
arbitrażowym10. Takie rozszerzenie zakresu przedmiotowego składanego przez arbitra oświadczenia należy ocenić
pozytywnie — sprzyja ono bowiem zarówno pozyskaniu
przez strony poste˛powania niezbe˛dnej wiedzy co do osoby
i kwalifikacji arbitra, jak i gwarantuje należyte prowadzenie poste˛powania, w tym zachowanie wymaganych od
arbitrów standardów działania 11.
34
Oświadczenia arbitra o bezstronności
i niezależności wykorzystywane w wybranych
zagranicznych stałych sa˛dach arbitrażowych12
Zagraniczne stałe sa˛dy arbitrażowe wykazuja˛ dużo dalej
ida˛ce odmienności treści wymaganych od arbitrów oświadczeń o bezstronności i niezależności aniżeli sa˛dy polskie.
Wynika to zarówno ze specjalizacji poszczególnych sa˛dów,
jak i różnic kulturowych oraz uwarunkowań lokalnych
systemów prawnych. W konsekwencji, pomimo że cecha˛
wspólna˛ wszystkich sa˛dów arbitrażowych pozostaje da˛żenie do zapewnienia pełnej bezstronności i niezależności
powoływanych arbitrów, wybierane drogi zmierzaja˛ce do
osia˛gnie˛cia tego celu pozostaja˛ istotnie różne.
Za przykład skrajny uznać można model stosowany
przez DIS, który nie przyja˛ł wzorca oświadczenia o bezstronności i niezależności arbitra. Istotne wa˛tpliwości może
w takim przypadku budzić określenie formy, w której arbiter
winien zadeklarować brak przeciwwskazań do jego powołania. W ślad za tym, kontrowersje wywoływać be˛dzie
określenie sytuacji, w których doszło do naruszenia (wymaganych) zasad bezstronności lub niezależności arbitra,
jak również wskazanie zasad wykorzystania instrumentów
prawnych maja˛cych zapewnić ich przestrzeganie (w tym
ewentualne wyła˛czenie arbitra).
Do powyższego rozwia˛zania zbliża sie˛ koncepcja przyje˛ta
przez The Japan Commercial Arbitration Association, której
wzór oświadczenia zawiera jedynie jedno zdanie potwierdzaja˛ce zapewnienie przez arbitra pełnej bezstronności
i niezależności w rozstrzyganiu sporu (ewentualnie pozwalaja˛ce odmówić podje˛cia sie˛ funkcji arbitra, ze wzgle˛du na
istnienie przyczyn nie zapewniaja˛cych bezstronności lub
niezależności). Oświadczenie to nie zawiera innych zapewnień, czym zbliża sie˛ do modelu stosowanego przez DIS.
Wskazane powyżej rozwia˛zania należy określić jako
nietypowe. Co do zasady bowiem, wyróżnić można trzy
podstawowe modele brzmienia oświadczeń o bezstronności
i niezależności arbitra stosowane przez zagraniczne stałe
sa˛dy arbitrażowe: model uproszczony, model pełny oraz
model rozbudowany. Poniżej została dokonana analiza
każdego z tych modeli, ze wskazaniem przykładów rozwia˛zań stosowanych przez właściwe sa˛dy arbitrażowe.
Przykład modelu uproszczonego dostarcza wzór oświadczenia o bezstronności i niezależności dla spraw prowadzonych zgodnie z Regulaminem Arbitrażowym UNCITRAL,
stosowany przez Stały Sa˛d Arbitrażowy w Hadze (Permanent Court of Arbitration, dalej ,,SSA’’; Szumański,
2011, s. 124)13. Wzór ten wyznacza mie˛dzynarodowy standard dla oświadczeń o bezstronności i niezależności składanych w poste˛powaniach arbitrażowych toczonych zgodnie z Regulaminem Arbitrażowym UNCITRAL (Asłanowicz,
2013a, s. 24–25)14, także ze wzgle˛du na niewprowadzenie
przez tenże Regulamin obowia˛zuja˛cej (uniwersalnej) treści
oświadczenia wymaganej od powołanego arbitra15. Przedmiotem oświadczenia pozostaje jedynie zapewnienie przez
arbitra o niewysta˛pieniu okoliczności moga˛cych wywoływać wa˛tpliwości co do jego braku bezstronności lub niezależności oraz zobowia˛zanie do niezwłocznego ujawnienia
wszelkich okoliczności moga˛cych budzić takie wa˛tpliwości,
które pojawiłyby sie˛ w toku poste˛powania arbitrażowego.
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
OŚWIADCZENIE ARBITRA O BEZSTRONNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI
Arbiter zache˛cony zostaje jednocześnie do ujawnienia swoich przeszłych lub bieża˛cych relacji zawodowych, służbowych lub innych, ba˛dź też wszystkich innych okoliczności,
które mogłyby potencjalnie wzbudzić wa˛tpliwości co do
jego bezstronności lub niezależności16.
Wskazany wyżej model wykorzystywany jest przez wiele renomowanych instytucji arbitrażowych, w tym LCIA17,
Azerbaijan International Arbitration Court, Tehran Regional Arbitration Centre, Hong Kong International Arbitration Centre, Vilnius Court of Commercial Arbitration,
International Court of Commercial Arbitration at the Chamber of Commerce and Industry of the Republic of Moldova,
International Court of Commercial Arbitration at the Chamber of Commerce and Industry of the Russian Federation,
The Court of International Commercial Arbitration at the
Chamber of Commerce and Industry of Romania, Trybunał
Arbitrażowy do spraw Sportu w Lozannie, Ljubljana Arbitration Centre at the Chamber of Commerce and Industry of
Slovenia, SCC, International Commercial Arbitration Court
at the Ukrainian Chamber of Commerce and Industry, czy
też Arbitration Court Attached to the Hungarian Chamber
of Commerce and Industry.
Szereg sa˛dów arbitrażowych przyjmuje nieco bardziej
rozwinie˛ty — od modelu opisywanego powyżej — wzór
oświadczenia arbitra. We wzorze tym zawarte sa˛ dodatkowe, różnego rodzaju zobowia˛zania: do przestrzegania
maja˛cego zastosowanie regulaminu lub zasad dobrego poste˛powania18, ba˛dź też zasad etycznych19, do wykonywania
powierzonych obowia˛zków w sposób uczciwy i sprawiedliwy20, do rozstrzygnie˛cia sporu we wskazanym terminie 21,
do przekazywania do sa˛du kopii wszelkich pism procesowych oraz innej dokumentacji22, jak również oświadczenia:
o wystarczaja˛cej dyspozycyjności do (współ)prowadzenia
poste˛powania23 (w tym o braku innych zobowia˛zań zawodowych lub służbowych, które mogłyby wymagać poświe˛cenia znacza˛cej ilości czasu w nadchodza˛cym okresie24).
Niektóre ze wzorów oświadczeń, które moga˛c być zaliczone do analizowanej tu drugiej grupy, nakazuja˛ arbitrom
szczegółowe przedstawienie wszystkich swoich bieża˛cych
i przyszłych zobowia˛zań, moga˛cych potencjalnie stanowić
ograniczenie lub utrudnienie w sprawnym rozstrzygnie˛ciu
przedmiotu sporu arbitrażowego. Za wioda˛cy przykład
w tym zakresie uznać można wzór stosowany przez ICC,
który wymaga opisania podstawowej działalności prowadzonej przez arbitra (w tym naukowej i akademickiej), jak
również wskazania wszystkich spraw prowadzonych przez
niego przed sa˛dami arbitrażowymi oraz sa˛dami powszechnymi, w których wyste˛puje on jako pełnomocnik, ba˛dź
członek zespołu orzekaja˛cego (Nowaczyk, 2007, s. 9–10)25.
Złożenie tego rodzaju oświadczenia zminimalizować ma
ryzyko braku możliwości dedykowania przez arbitra wystarczaja˛cej ilości czasu do sprawnego poprowadzenia poste˛powania arbitrażowego — co należy ocenić pozytywnie26.
W mie˛dzynarodowej praktyce arbitrażowej stosowane sa˛
także wzory oświadczeń arbitra o bezstronności i niezależności o istotnie bardziej rozbudowanej treści, aniżeli w modelach analizowanych powyżej. Wzory te zawieraja˛ stwierdzenia arbitra odnosza˛ce sie˛ do szerokiego spektrum kwestii zwia˛zanych zarówno z przygotowaniem (kwalifikacjami) arbitra do rozstrzygania przedmiotu sporu, wszelkich
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
okoliczności moga˛cych stanowić podstawe˛ ża˛dania wyła˛czenia arbitra, jak też do zasad wynagradzania arbitra
z tytułu wykonywania powierzonej funkcji.
Przykładem oświadczenia wskazanego rodzaju jest wzór
stosowany przez The Danish Institute for Arbitration (Voldgiftsinstitutet, ,,DIA’’). Wskazać jednocześnie należy, iż
w praktyce DIA wraz z oświadczeniem o bezstronności
i niezawisłości składane jest równocześnie oświadczenie
o przyje˛ciu (funkcji) — Declaration of Acceptance and of
Independence and Impartiality — co uzasadnia istotnie
szerszy zakres przedmiotowy analizowanego dokumentu.
W ramach oświadczenia o przyje˛ciu funkcji, kandydat na
arbitra potwierdza m.in., iż zna obowia˛zuja˛ce zasady poste˛powania (przyje˛te przez DIA), ma odpowiednie kwalifikacje do rozstrzygania przedmiotu sporu, jest zdolny do
wykonywania powierzonej mu funkcji arbitra (w tym do
sprawnego i efektywnego prowadzenia poste˛powania arbitrażowego), zobowia˛zuje sie˛ do zachowania poufności prowadzonego poste˛powania oraz do przyje˛cia wynagrodzenia
określonego według zasad zaaprobowanych przez DIA, jak
również — w przypadku wyboru na przewodnicza˛cego
zespołu orzekaja˛cego — potwierdza swoja˛ gotowość do
przygotowania projektu rozstrzygnie˛cia w formie gwarantuja˛cej anonimowość stron oraz ich przedmiotu działalności, jak również do otrzymania z tego tytułu dodatkowego
wynagrodzenia w wysokości przewidzianej przez DIA
(2000 DKK).
Druga cze˛ść stosowanego przez DIA dokumentu odnosi
sie˛ do zagadnień formalnych, ściśle zwia˛zanych z wykonaniem zobowia˛zania do zachowania pełnej bezstronności
i niezawisłości w całym toku poste˛powania arbitrażowego.
Kandydat na arbitra zobowia˛zany jest do zapewnienia
o fakcie wcześniejszego rozważenia wszelkich swoich
zwia˛zków ze stronami poste˛powania oraz ich pełnomocnikami, przeszłymi lub teraźniejszymi, bezpośrednimi lub
pośrednimi, w tym zwia˛zków o charakterze rodzinnym,
służbowym, osobistym lub finansowym. DIA wymaga od
arbitra, aby składaja˛c takie zapewnienie oświadczył on
jednocześnie o nieistnieniu jakichkolwiek przesłanek moga˛cych stanowić uzasadniona˛ podstawe˛ do podważania
jego bezstronności i niezawisłości. Jako przykłady takich
przesłanek wskazane zostały m.in. istnienie bezpośredniego lub pośredniego powia˛zania z przedmiotem sporu,
wcześniejsze świadczenie jakichkolwiek usług doradczych
na rzecz którejkolwiek ze stron poste˛powania, jej doradcy
lub kancelarii, w której doradca ten świadczy usługi,
istnienie jakiejkolwiek bliskiej relacji (przyjacielskiej)
z która˛kolwiek strona˛ poste˛powania lub jej doradca˛, otrzymanie w ostatnich pie˛ciu latach propozycji powołania na
arbitra, ba˛dź powołanie na arbitra przez strone˛ poste˛powania, jej doradce˛ lub kancelarie˛, w której doradca ten
świadczy usługi, zaangażowanie w ostatnich pie˛ciu latach
w charakterze arbitra lub pełnomocnika w sprawy którejkolwiek ze stron poste˛powania, ba˛dź też udzielenie wsparcia podmiotowi nie be˛da˛cego strona˛ poste˛powania, lecz
maja˛cego zwia˛zek o jakimkolwiek charakterze (w tym
o charakterze rodzinnym, służbowym, osobistym lub finansowym) ze strona˛ poste˛powania lub jej doradca˛.
W stosownym wzorze oświadczenia DIA podkreśla, iż
przedstawiona lista okoliczności wymagaja˛cych ujawnienia
(zapewnienia) nie stanowi listy wyczerpuja˛cej, jak również,
35
THE NEW POSTAL LAW ACT — THE MAIN REGULATORY PROVISIONS
iż kandydat na arbitra winien traktować ja˛ jedynie jako
zestawienie przykładowych okoliczności, których zajście
skutkuje ograniczeniem (wyła˛czeniem) bezstronności lub
niezależności. Co wie˛cej, wskazane okoliczności maja˛
(analogiczne) zastosowanie również w sytuacji, w której
dotycza˛ osoby, z która˛ kandydat na arbitra ma bliskie
zwia˛zki o jakimkolwiek charakterze. Ewentualne naste˛pcze
zajście którejkolwiek z okoliczności moga˛cych podważać
pełna˛ bezstronność i niezawisłość arbitra wymaga niezwłocznego ujawnienia, jako moga˛ce stanowić uzasadniona˛ podstawe˛ jego wyła˛czenia.
Oświadczenie o bezstronności i niezawisłości składane
jest w poste˛powaniu przed DIA pod rygorem pełnej odpowiedzialności odszkodowawczej: każde wadliwe lub niekompletne wypełnienie dokumentu uzasadnia wysta˛pienie
przez DIA oraz strony poste˛powania z roszczeniem kompensacyjnym za poniesione z tego tytułu straty27.
Wzór oświadczenia arbitra stosowany przez DIA należy
uznać za jeden z najbardziej rozbudowanych spośród wyste˛puja˛cych w mie˛dzynarodowej praktyce arbitrażowej.
Istotnie rozszerza on — zarówno co do zakresu merytorycznego, jak i maja˛cych zastosowanie ram czasowych
— standard wyznaczony przez Wytyczne IBA, które na
jego tle uznać można zaledwie jako punkt wyjścia do
sformułowanego katalogu oczekiwań wobec arbitrów powołanych w poste˛powaniach prowadzonych przed DIA.
Interesuja˛cy model oświadczenia arbitra wprowadza
International Centre for Dispute Resolution (,,ICDR’’),
be˛da˛ce mie˛dzynarodowa˛ agenda˛ AAA, ukierunkowana˛ na
rozstrzyganie mie˛dzynarodowych sporów arbitrażowych 28.
Oświadczenie to złożone jest z trzech cze˛ści: przysie˛gi
arbitra, wytycznych dotycza˛cych ujawnienia oraz oświadczenia o powołaniu. Przysie˛ga arbitra stanowi — co do zasady
— odpowiednik standardowej deklaracji arbitra o bezstronności i niezależności i zawiera zobowia˛zanie arbitra do
należytego i rzetelnego prowadzenia poste˛powania arbitrażowego29. Wytyczne ICDR dotycza˛ce ujawnienia szczegółowo
precyzuja˛ zasady, którymi kierować sie˛ winien arbiter przy
rozstrzyganiu ewentualnych wa˛tpliwości dotycza˛cych zakresu
ujawnienia, Wa˛tpliwości te należy każdorazowo rozstrzygać
na korzyść ujawnienia, zaś kra˛g osób, z którymi wcześniejsza
relacja może ograniczać, ba˛dź wyła˛czać pełna˛ bezstronność,
zakreślony został szeroko. Na szczególna˛ uwage˛ zwraca
jednak przede wszystkim oświadczenie o powołaniu, stanowia˛ce w istocie szczegółowy kwestionariusz, zawieraja˛cy
liste˛ kilkudziesie˛ciu pytań do arbitra. Pytania te odnosza˛ sie˛
przede wszystkim do wcześniejszych relacji arbitra ze
stronami poste˛powania, ich pełnomocnikami oraz osobami
wezwanymi do złożenia zeznań w charakterze świadka, jak
również wcześniejszych zwia˛zków arbitra z kancelariami
pełnomocników stron poste˛powania, ba˛dź pozostałymi
arbitrami30. Ewentualna pozytywna odpowiedź na którekolwiek z zawartych w oświadczeniu pytań traktowana jest jako
zdarzenie wywołuja˛ce uzasadnione wa˛tpliwości co do
bezstronności i niezależności arbitra — co skutkuje obowia˛zkiem arbitra ujawnienia wszystkich powia˛zanych z tym
zdarzeniem okoliczności, jak również uprawnia sa˛d arbitrażowy do wszcze˛cia poste˛powania zmierzaja˛cego do wyła˛czenia
arbitra z powodu braku jego bezstronności lub niezależności.
Bardzo istotne rozbieżności w konstrukcji poszczególnych wzorów oświadczeń o bezstronności i niezależności
36
skłaniaja˛ do analizy konsekwencji takiego stanu rzeczy,
zarówno z punktu widzenia zasad i trybu późniejszej
weryfikacji złożonych oświadczeń, jak i wpływu treści
oświadczenia na bieg poste˛powania arbitrażowego. Analiza
tych zagadnień została przedstawiona w dalszej cze˛ści
niniejszych rozważań.
Ocena rzetelności wykonania przez arbitra
obowia˛zku złożenia oświadczenia o bezstronności
i niezależności
Ocena rzetelności wykonania przez arbitra obowia˛zku
złożenia oświadczenia o bezstronności i niezależności zależy przede wszystkim od kryteriów, według których be˛dzie
ona dokonywana. Podstawowym warunkiem formalnym
niezbe˛dnym do spełnienia przez arbitra jest podpisanie oraz
złożenie odpowiednio uzupełnionego wzorca oświadczenia, zgodnie z postanowieniami maja˛cego w danym przypadku zastosowanie regulaminu właściwego sa˛du arbitrażowego. Istotne wa˛tpliwości może jednak budzić watpliwość, czy należy równorze˛dnie traktować ewentualne uchybienia w wykonaniu tego zobowia˛zania w przypadku poszczególnych modeli oświadczenia. Wadliwość sporza˛dzenia oświadczenia stosowanego przez Stały Sa˛d Arbitrażowy w Hadze równoznaczna byłaby bowiem z niezłożeniem
oświadczenia w ogóle, podczas gdy wadliwość oświadczenia stosowanego przez DIA w wie˛kszości przypadków
oznaczałaby jedynie drobne uchybienie, nie rzutuja˛ce w istotnym stopniu na należyta˛ ocene˛ zachowania bezstronności
i niezależności arbitra.
Maja˛c powyższe na wzgle˛dzie przyja˛ć należy, iż ocena
rzetelności wykonania przez arbitra analizowanego obowia˛zku dokonywana być musi przy użyciu kryteriów subiektywnych, a nie obiektywnych. Tylko wówczas odpowiednie znaczenie zostanie nadane poszczególnym rodzajom
nieprawidłowości, a w konsekwencji możliwa be˛dzie obiektywna weryfikacja spełnienia, ba˛dź niespełnienia przez
arbitra wymogów bezstronności i niezależności. Argumentem moga˛cym przemawiać za przyje˛ciem teorii odmiennej
byłoby uznanie, iż to uwarunkowania regulaminu danego
sa˛du arbitrażowego oraz zwia˛zanej z nim treści oświadczenia decydować winny o tym, czy obowia˛zek jego
złożenia został przez arbitra wykonany należycie. W takim
przypadku, ewentualne nienależyte wykonanie przez arbitra zobowia˛zania w jakiejkolwiek cze˛ści mogłoby być traktowane jako uzasadniaja˛ce uznanie braku bezstronności lub
niezależności arbitra. Według tej koncepcji, to właśnie
zakres wymaganego od arbitra oświadczenia determinować
be˛dzie rozumienie ,,wszystkich okoliczności’’, o których
mowa w art. 1174 § 1 Kpc. Innymi słowy wie˛c, niewypełnienie któregokolwiek z wymogów wynikaja˛cych z właściwego oświadczenia równoznaczne byłoby z niewykonaniem zobowia˛zania określonego w art. 1174 § 1 Kpc, a co
za tym idzie zajściem podstawy do ża˛dania wyła˛czenia
arbitra31.
Zagadnieniem ściśle zwia˛zanym z powyższa˛ problematyka˛ jest wskazanie podmiotu (organu sa˛du arbitrażowego),
który uprawniony jest do weryfikacji rzetelności wykonania przez arbitra obowia˛zku złożenia oświadczenia o bezstronności i niezależności. Przepisy Kpc ani regulaminy
wie˛kszości stałych sa˛dów arbitrażowych — tak krajowych,
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
OŚWIADCZENIE ARBITRA O BEZSTRONNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI
jak i mie˛dzynarodowych — nie wprowadzaja˛ żadnego
unormowania w tym zakresie32. Osoba powołana na arbitra
zobowia˛zana pozostaje przez to jedynie do ujawnienia
temu, kto złożył jej propozycje˛ pełnienia tej funkcji wszelkich okoliczności moga˛cych budzić wa˛tpliwości co do jej
bezstronności i niezależności33 oraz złożenia do sekretariatu sa˛du arbitrażowego34, ba˛dź wre˛cz tylko «do akt sprawy»35 odpisu wymaganego oświadczenia. W konsekwencji,
po złożeniu oświadczenia nie jest zwykle dokonywana
weryfikacja merytoryczna (a nawet formalna) jego treści.
W zwia˛zku z powyższym uznać należy, iż ewentualna
weryfikacja treści oświadczenia arbitra może być dokonana
jedynie w toku poste˛powania o jego wyła˛czenie, jeżeli
strona — w wyniku dokonanego przez arbitra ujawnienia
— podejmie decyzje˛ o wszcze˛ciu takiego poste˛powania.
Weryfikacja przeprowadzana be˛dzie wówczas przez właściwy organ sa˛du arbitrażowego, ba˛dź też przez sa˛d powszechny, działaja˛cy w trybie art. 1176 § 2 Kpc.
W przypadku niewszcze˛cia poste˛powania o wyła˛czenie
arbitra, ocena rzetelności złożonego przez arbitra oświadczenia mogłaby zostać dokonana w poste˛powaniu ze skargi
o uchylenie wyroku sa˛du polubownego. Skarża˛cy powinien
wówczas jednak nie tylko wykazać spełnienie którejś
z przesłanek określonych w art. 1206 Kpc, ale także to, że
zakwestionowanie rzetelności oświadczenia arbitra o bezstronności i niezależności nie było możliwe wcześniej
(w toku poste˛powania arbitrażowego, w odpowiednim czasie po dokonanym ujawnieniu).
Zakres informacji ujawnianych przez arbitra
w oświadczeniu, a późniejsza weryfikacja
jego bezstronności i niezależności
Dokonywana przez właściwy organ sa˛du arbitrażowego,
ba˛dź też przez sa˛d powszechny weryfikacja bezstronności
i niezależności arbitra istotnie różni sie˛, w zależności od
zakresu informacji ujawnionych przez arbitra w złożonym
wcześniej oświadczeniu. Co do zasady, im bardziej szczegółowe jest dokonane ujawnienie (czy to w konsekwencji
implementacji wymogów wynikaja˛cych z treści maja˛cego
w danym przypadku zastosowanie wzorca oświadczenia,
czy też w wyniku inicjatywy własnej arbitra), tym łatwiejsze be˛dzie dokonanie weryfikacji jego zupełności i rzetelności, a w rezultacie także potwierdzenie istnienia, ba˛dź
nieistnienia podstaw do wyła˛czenia arbitra. Weryfikacja
taka be˛dzie szczególnie kompleksowa w przypadku złożenia przez arbitra oświadczenia według wzoru nakazuja˛cego
mu ujawnienie nie tylko informacji dotycza˛cych jego bezstronności i niezależności sensu stricte, ale także danych
dotycza˛cych jego dyspozycyjności oraz posiadanych kwalifikacji, a nawet informacji innego rodzaju.
Wyja˛tkowo lapidarne oświadczenia o bezstronności i niezależności wyste˛puja˛ce w praktyce arbitrażowej (w szczególności w poste˛powaniach przed sa˛dami polubownymi ad
hoc, jak również w poste˛powaniach prowadzonych przed
DIS, ba˛dź przed The Japan Commercial Arbitration Association), cze˛sto zawieraja˛ce jedynie krótkie stwierdzenie
o pozostawaniu przez arbitra bezstronnym i niezależnym,
moga˛ istotnie utrudniać późniejsza˛ ich weryfikacje˛. Wa˛tpliwości budzić bowiem be˛dzie zakres złożonego przez arbitra
oświadczenia, jak również fakt wyste˛powania, ba˛dź niewyPRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
ste˛powania pozostałych przesłanek moga˛cych poddawać
w wa˛tpliwość rzetelność i wiarygodność tegoż oświadczenia.
Dotyczy to w szczególności tych z przesłanek, które nie sa˛
w sposób ścisły powia˛zany z bezstronnościa˛ lub niezależnościa˛ arbitra, ale rzutuja˛ na możliwość należytego wykonywania przez arbitra jego obowia˛zków — takich, jak np.
posiadanie odpowiednich kwalifikacji do rozstrzygania sporu,
czy też możliwość dedykowania wystarczaja˛cej ilości czasu
do sprawnego poprowadzenia poste˛powania arbitrażowego.
Późniejsza weryfikacja wie˛kszości danych dotycza˛cych
arbitra bywa z reguły trudna (ba˛dź wre˛cz niemożliwa)
z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze, wa˛tpliwości
budzić musi, czy w ogóle weryfikacja taka jest przedmiotowo uprawniona: jej zakres wykraczałby bowiem poza
treść złożonego przez arbitra oświadczenia. Po drugie, ewentualna weryfikacja mogłaby zostać przeprowadzona jedynie
w toku poste˛powania o wyła˛czenie arbitra lub w poste˛powaniu ze skargi o uchylenie wyroku sa˛du polubownego (por.
rozważania powyżej), a wie˛c w przypadku niewszcze˛cia
żadnego z tych poste˛powań ani sa˛d arbitrażowy, ani strona
poste˛powania, ani pozostali członkowie zespołu orzekaja˛cego nie mieliby podstaw do sprawdzenia budza˛cego wa˛tpliwości oświadczenia arbitra.
Jedynie na marginesie powyższych rozważań zauważyć
należy, iż wykrycie braku niektórych z cech wymaganych
od arbitra (niezależnie od faktu ich ujawnienia, ba˛dź braku
ujawnienia w oświadczeniu o bezstronności i niezależności)
zwykle naste˛puje dopiero w tak zaawansowanym stadium
poste˛powania arbitrażowego, iż przedsie˛wzie˛cie jakichkolwiek działań przez strone˛ poste˛powania lub sa˛d arbitrażowy
jest już bezcelowe. Dotyczy to w szczególności nieprzeznaczania przez arbitra odpowiedniej ilości czasu do prowadzenia sprawy (wydania rozstrzygnie˛cia), czy też braku
innych kompetencji niezwia˛zanych bezpośrednio z zachowaniem przez niego bezstronności lub niezależności. Brak
instrumentarium moga˛cego przeciwdziałać negatywnym
konsekwencjom takiego stanu rzeczy pozostaje szczególnie
zauważalny w przypadku stosowania wzorów krótkich
oświadczeń, które nie zawieraja˛ zobowia˛zań dotycza˛cych
kluczowych cech wymaganych od arbitra.
Wytyczne IBA, a oświadczenie arbitra
o bezstronności i niezależności
Wytyczne IBA zarówno w praktyce mie˛dzynarodowej,
jak i w arbitrażu krajowym traktowane sa˛ jako optymalny,
światowy standard norm typu soft law (lex mercatoria)
odnosza˛cy sie˛ do sytuacji konfliktu interesów (Szumański,
2010, s. 378). Zostały one przygotowane po to, aby pomóc
praktyce w ustalaniu okoliczności, które moga˛ wywoływać
uzasadnione wa˛tpliwości co do bezstronności i niezależności
arbitra (Szumański, 2010, s. 378). W naturalny sposób,
Wytyczne IBA winny być wie˛c traktowane jako podstawowy punkt odniesienia dla arbitrów sporza˛dzaja˛cych oświadczenie o bezstronności i niezależności (Gessel-Kalinowska
vel Kalisz, 2008, s. 21), niezależnie od tego, iż w praktyce
dochodzić może do sytuacji, w których w jednych sprawach
Wytyczne IBA be˛da˛ stosowane, a w innych już nie (Krysiak,
Wierzbowski, 2012, s. 260–261).
Faktyczne wykorzystanie Wytycznych IBA przez arbitrów
przy sporza˛dzaniu oświadczenia o bezstronności i niezależności
37
THE NEW POSTAL LAW ACT — THE MAIN REGULATORY PROVISIONS
pozostaje zależne od treści maja˛cego w danym przypadku
zastosowanie wzorca oświadczenia. Zależność ta ma jednak miejsce jedynie w niewielkim stopniu: w każdym
przypadku bowiem arbiter zobowia˛zany jest (przynajmniej)
do zapewnienia o swojej bezstronności i niezależności 36.
Złożenie oświadczenia w tym zakresie musi być natomiast
równoznaczne z brakiem zajścia którejkolwiek z przesłanek zawartych w Czerwonej Liście Bezwzgle˛dnej Wytycznych IBA. Ewentualne zaistnienie okoliczności określonych w Czerwonej Liście Wzgle˛dnej lub Liście Pomarańczowej Wytycznych IBA wymaga ujawnienia przez arbitra
w składanym oświadczeniu (niezależnie od tego, który
z wzorców oświadczenia pozostawać be˛dzie w danym
przypadku relewantny). O ile jednak powstanie sytuacji
wskazanych w Czerwonej Liście Wzgle˛dnej Wytycznych
IBA wymaga — dla skutecznego powołania arbitra — wyraźnego stwierdzenia przez strony, iż pomimo świadomości
konfliktu interesów, wyraźnie stwierdzaja˛ one wole˛, aby
osoba taka pełniła funkcje˛ arbitra37, o tyle powstanie sytuacji określonej w Liście Pomarańczowej wymaga jedynie
ujawnienia, zaś przyjmować sie˛ be˛dzie, iż po ujawnieniu
strony zaakceptowały arbitra w przypadku niepodniesienia
sprzeciwu w określonym terminie 38.
Zielona Lista Wytycznych IBA zawiera (niewyczerpuja˛cy) katalog sytuacji, w których, z obiektywnego punktu
widzenia nie istnieje ani potencjalny, ani też rzeczywisty
konflikt interesów39. W konsekwencji, arbiter nie jest zobowia˛zany do ujawnienia sytuacji wchodza˛cych w zakres
Zielonej Listy.
Literalne stosowanie przez arbitrów Wytycznych IBA
oraz wykonanie obowia˛zku ujawnienia okoliczności zawartych w poszczególnych listach, umożliwia sprawna˛ weryfikacje˛ spełnienia wymogu bezstronności i niezależności
arbitrów, co z kolei zapewnia właściwe prowadzenie poste˛powania arbitrażowego. Ograniczenie ryzyka wyła˛czenia arbitra w toku sprawy pozostaje zaś z reguły w interesie
zarówno stron poste˛powania, jak i członków zespołu orzekaja˛cego oraz sa˛du arbitrażowego. Z tych wzgle˛dów Wytyczne IBA uznać należy jako zbiór zasad determinuja˛cy
treść składanych przez arbitrów oświadczeń o bezstronności i niezależności — niezależnie od tego, który wzorzec
oświadczenia be˛dzie w danym przypadku stosowany.
Uwagi końcowe
Zobowia˛zanie arbitra do ujawnienia wszystkich okoliczności, które mogłyby wzbudzić wa˛tpliwości co do jego
bezstronności lub niezależności stanowi jeden z podstawowych gwarantów należytego przebiegu poste˛powania przed
sa˛dem polubownym. Istnieja˛ce w doktrynie prawa oraz
w praktyce arbitrażowej kontrowersje co do kryteriów,
według których należy dokonać oceny celowości dokonywania ujawnienia (Asłanowicz, 2013b, s. 135–136) moga˛
utrudniać arbitrom należyta˛ ocene˛ zakresu ujawnienia.
Tym wie˛ksze znaczenie odgrywa przez to rzetelne i kompleksowe wypełnienie przez arbitra zobowia˛zań wynikaja˛cych z maja˛cego w danym przypadku zastosowania postanowień regulaminu właściwego sa˛du arbitrażowego oraz
wzoru oświadczenia o bezstronności i niezależności (tudzież szczegółowych instrukcji do tego wzoru).
Zróżnicowanie wymogów wobec arbitrów ze strony poszczególnych sa˛dów arbitrażowych istotnie utrudnia przyje˛cie ogólnego, używanego we wszystkich przypadkach,
standardu poste˛powania. Niemniej jednak przyja˛ć należy,
iż praktyczne zastosowanie Wytycznych IBA wyznaczać
be˛dzie minimalny standard konieczny do zachowania przez
arbitrów. Weryfikacja rzetelności i prawidłowości ujawnienia zawartego w oświadczeniu dokonywać sie˛ be˛dzie
w ewentualnym poste˛powaniu o wyła˛czenie arbitra (prowadzonym czy to przed sa˛dem arbitrażowym, czy też przed
sa˛dem powszechnym) lub w poste˛powaniu ze skargi
o uchylenie wyroku sa˛du polubownego.
Literatura
Asłanowicz, M. (2013a). UNCITRAL — Regulamin i Ustawa Modelowa.
Studia Prawnicze, (1), 24–25.
Asłanowicz, M. (2013b). Status arbitra w poste˛powaniu arbitrażowym.
Studia Prawnicze, (3), 135–136.
Asłanowicz, M. (2014). Zakres ujawnienia, a bezstronność i niezależność arbitra
w poste˛powaniu arbitrażowym. PUG (4), 22 wraz z powołana˛ tam literatura˛.
Gessel-Kalinowska vel Kalisz B. (2008). Kilka uwag w przedmiocie konfliktu interesów w przypadku arbitrów pochodza˛cych z wieloosobowych
kancelarii prawnych. Mie˛dzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy
u progu XXI wieku. Ksie˛ga pamia˛tkowa dedykowana doktorowi habilitowanemu Tadeuszowi Szurskiemu (21). Warszawa.
Krysiak, A., Wierzbowski, M. (2012). Znaczenie i stosowanie w praktyce Wytycznych IBA w ramach arbitrażu krajowego. Arbitraż i mediacja. Ksie˛ga jubileuszowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Tynelowi (260–261). Warszawa.
Nowaczyk, P. (2007). Etyka, niezależność i bezstronność w Arbitrażu.
Rzeczywistość czy fikcja. Biuletyn Arbitrażowy, (4), 9–10.
Romanowski, M. (2010). Znaczenie niezależności i bezstronności arbitra
w poste˛powaniu arbitrażowym w świetle konstytucyjnego prawa do sa˛du.
Ksie˛ga pamia˛tkowa 60-lecia Sa˛du Arbitrażowego przy Krajowej Izbie
Gospodarczej w Warszawie (384). Warszawa.
Szumański, A. (2010). System prawa handlowego. Arbitraż Handlowy (t. 8;
378, nb. 45,46). Warszawa.
Szumański, A. (2011). O statusie prawnym i kompetencjach SSA. W:
P. Nowaczyk, A. Szumański, M. Szymańska, Regulamin Arbitrażowy
UNCITRAL. Komentarz (124, nb. 23). Warszawa.
http://www.pca-cpa.org/showpage.asp?pag – id=1027
http://www.internationalarbitrationlaw.com/arbitral-institutions/icdr
1
Szczególne podzie˛kowania należa˛ sie˛ Mec. Piotrowi Nowaczykowi,
partnerowi w kancelarii Dentons oraz wybitnemu arbitrowi, bez którego
wsparcia w uzyskaniu wie˛kszości wzorów oświadczeń arbitra o bezstronności i niezależności, przeprowadzenie niniejszych badań naukowych i przygotowanie przedmiotowej publikacji nie byłoby możliwe.
2
W każdym przypadku znaczenie zachowania pełnej bezstronności
i niezależności przez każdego z arbitrów, w całym toku poste˛powania
arbitrażowego, jest jednak podkreślane. Także w doktrynie prawa powszechnie wskazuje sie˛ na znaczenie spełnienia przez arbitrów tych wymogów, podkreślaja˛c brak możliwości prowadzenia uczciwego procesu, jeżeli
se˛dzia (arbiter) nie jest niezależny i bezstronny.
3
Podobna˛ konstrukcje˛ przyjmuja˛ także regulaminy niektórych branżowych
stałych sa˛dów arbitrażowych — por. § 14 ust. 1 Regulaminu Sa˛du Arbitrażo-
wego Rynku Audiowizualnego przy Krajowej Izbie Producentów Audiowizualnych w Warszawie, nakazuja˛cy arbitrowi w szczególności oświadczenie, iż
,,nie udzielał on stronom porad ani pomocy prawnej oraz ze stronami, ani z ich
pełnomocnikami nie pozostaje w stosunkach osobistych ani maja˛tkowych,
które mogłyby wywoływać uzasadnione wa˛tpliwości co do jego bezstronności
lub niezależności’’. Na uwage˛ zwraca w tym przypadku brak wskazania ram
czasowych, do których oświadczenie arbitra winno sie˛ odnosić, cezure˛ trzech
lat można jednak wywieść z szeregu postanowień Pomarańczowej Listy
Wytycznych IBA dotycza˛cych konfliktów interesów w mie˛dzynarodowym
arbitrażu (,,Wytyczne IBA’’) — por. art. 3.1.1., art. 3.1.4, ba˛dź art. 3.4.2.
4
Projekt z dnia 28 kwietnia 2014 roku, przedstawiony w dniu 17 czerwca
2014 roku w czasie prezentacji dokonanej w siedzibie SAKIG, przez
Komisje˛ ds. Nowego Regulaminu.
38
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
OŚWIADCZENIE ARBITRA O BEZSTRONNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI
5
Tak oświadczenie arbitra projektowane w nowym Regulaminie SAKIG
oraz Deklaracja Niezależności i Bezstronności Arbitra stosowana przez SAKL.
6
Tak oświadczenie arbitra projektowane w nowym Regulaminie SAKIG.
7
Tak oświadczenie arbitra projektowane w nowym Regulaminie SAKIG.
8
Tak oświadczenie arbitra o bezstronności i niezależności wymagane
przez obowia˛zuja˛cy Regulamin SAKIG.
9
Tak Deklaracja Niezależności i Bezstronności Arbitra stosowana przez
SAKL.
10
Tak oświadczenie arbitra o bezstronności i niezależności wymagane
przez obowia˛zuja˛cy Regulamin SAKIG oraz oświadczenie arbitra projektowane w nowym Regulaminie SAKIG.
11
Ewentualne naruszenie przez arbitra stwierdzeń zawartych w oświadczeniu może być uznane za przesłanke˛ uprawniaja˛ca˛ do wysta˛pienia przez
strone˛ z ża˛daniem wyła˛czenia arbitra — zarówno ze wzgle˛du na jego brak
bezstronności lub niezależności, jak też ze wzgle˛du na brak kwalifikacji
określonych w umowie stron, por. art. 1174 § 2 Kpc. Niektóre regulaminy
sa˛dów arbitrażowych dopuszczaja˛ odwołanie arbitra (w trybie uproszczonym w stosunku do trybu stosowanego do wyła˛czenia arbitra) w przypadku
naruszenia przez arbitra niektórych z dodatkowych zobowia˛zań zawartych
w oświadczeniu arbitra. Przykładowo, § 11 ust. 2 Regulaminu SAKL uprawnia Komitet Nominacyjny SAKL do odwołania arbitra na wniosek strony
lub pozostałych arbitrów, jeżeli:
a) arbiter uporczywie narusza swoje obowia˛zki, a w szczególności znacznie opóźnia sie˛ z ich wykonywaniem bez usprawiedliwionej przyczyny; lub
b) zachodzi uzasadniona obawa, że arbiter nie be˛dzie w stanie terminowo
wykonać swoich obowia˛zków.
12
Przedmiotem badania były rozwia˛zania stosowane przez wioda˛ce
europejskie i amerykańskie instytucje arbitrażowe (London Court of International Arbitration — ,,LCIA’’, Vienna International Arbitration Centre
— ,,VIAC’’, Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce
— ,,SCC’’, International Chamber of Commerce — ,,ICC’’, Deutsche
Institution für Schiedsgerichtsbarkeit — ,,DIS’’ oraz American Arbitration
Association — ,,AAA’’), jak również wybrane inne sa˛dy arbitrażowe,
zapewniaja˛ce zróżnicowanie geograficzne i kulturowe.
13
SSA został utworzony w 1899 roku na mocy konwencji haskiej
o pokojowym rozstrzyganiu sporów mie˛dzynarodowych, zmienionej naste˛pnie w 1907 roku. Sa˛d ten rozstrzyga spory, których co najmniej jedna˛ strona˛
jest państwo, jednostka państwowa albo organizacja mie˛dzyrza˛dowa, stosuja˛c przepisy konwencji haskiej, ba˛dź tzw. PCA Optional Rules, albo
Regulamin Arbitrażowy UNCITRAL.
14
Kluczowe znaczenie SSA dla mie˛dzynarodowego arbitrażu, także
w odniesieniu do poste˛powań toczonych w oparciu o Regulamin Arbitrażowy UNCITRAL, podkreśla (m.in.) art. 6 tegoż Regulaminu, przyznaja˛cy
Sekretarzowi Generalnemu SSA szczególne kompetencje w zakresie pełnienia funkcji organu powołuja˛cego oraz wyznaczania zaste˛pczego organu
powołuja˛cego.
15
Regulamin Arbitrażowy UNCITRAL wskazuje jedynie w art. 11, iż
,,w przypadku gdy do danej osoby zwrócono sie˛ z możliwościa˛ powołania
jej do pełnienia funkcji arbitra, osoba ta ujawnia wszystkie okoliczności
moga˛ce wzbudzać uzasadnione wa˛tpliwości co do jej bezstronności lub
niezależności. Z chwila˛ jego powołania oraz w całym okresie poste˛powania
arbitrażowego, arbiter niezwłocznie ujawnia wszystkie takie okoliczności
stronom i pozostałym arbitrom, chyba że strony zostały już przez niego
poinformowane o tych okolicznościach’’. Podobna˛ regulacje˛ zawiera art. 12
pkt 1 Ustawy Modelowej UNCITRAL, zobowia˛zuja˛cy osobe˛ do której
zwrócono sie˛ w zwia˛zku z możliwościa˛ powołania jej do pełnienia funkcji
arbitra, aby ujawniła ona wszystkie okoliczności moga˛ce wzbudzać uzasadnione wa˛tpliwości co do jej bezstronności lub niezależności oraz ujawniała
wszelkie takie okoliczności przez cały okres poste˛powania arbitrażowego.
16
Zakres ujawnienia wyznacza Pomarańczowa Lista Wytycznych IBA.
17
Wzór oświadczenia LCIA dodatkowo zobowia˛zuje kandydata na
arbitra do niezwłocznego informowania sa˛du oraz pozostałych członków
zespołu orzekaja˛cego w przypadku gdyby w toku prowadzonego poste˛powania zaszły jakiekolwiek okoliczności moga˛ce wywoływać wa˛tpliwości co do
jego statusu jako osoby w pełni bezstronnej i niezawisłej.
18
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez: The Belgian Centre for
Arbitration and Mediation (,,CEPANI’’).
19
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez China International Economic and Trade Arbitration Commission.
20
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez Centrum ADR do Rozstrzygania Sporów o Domeny .eu przy Sa˛dzie Arbitrażowym przy Izbie
Gospodarczej Republiki Czeskiej i Izbie Rolnej Republiki Czeskiej.
21
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez European Court of Arbitration, które nakazuje wydanie w sprawie wyroku w terminie 9 miesie˛cy od
daty otrzymania przez arbitra (arbitrów) akt sprawy, chyba żeby Sa˛d
dokonał stosownego wydłużenia tego terminu.
22
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez VIAC.
23
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez: CEPANI.
24
Tak oświadczenie arbitra wymagane przez Arbitration Instititute at
Finland Chamber of Commerce, które nakazuje złożenie oświadczenia co do
braku takich zobowia˛zań, ba˛dź wymienienie wszystkich z nich, które moga˛
wymagać istotnego zaangażowania w czasie 12 miesie˛cy od daty przyje˛cia
nominacji. Wzór oświadczenia stosowany przez ICC odnosi sie˛ w tym
zakresie do okresu nadchodza˛cych 12–18 miesie˛cy.
25
Na wage˛ i znaczenie pełnego ujawnienia wszystkich okoliczności
zwia˛zanych bezpośrednio lub pośrednio z przedmiotem poste˛powania oraz
stronami poste˛powania i ich pełnomocnikami trafnie wskazuje P. Nowaczyk. Wysta˛pienie na konferencji Mie˛dzynarodowego Instytutu Arbitrażowo-Mediacyjnego ,,Ius et Lex’’ 14 czerwca 2007. Autor ten słusznie
zwraca również uwage˛ na pozytywny wpływ na dalszy bieg poste˛powania
arbitrażowego sporza˛dzania przez arbitrów — Qualified Statement of Independence, w którym arbiter informuje o wszelkich okolicznościach
moga˛cych wywierać choćby marginalny wpływ na dokonywana˛ naste˛pnie
przez strony ocene˛ jego bezstronności i niezależności.
26
W praktyce jednak, wyegzekwowanie od arbitra dedykowania wystarczaja˛cej ilości czasu do sprawnego rozstrzygnie˛cia sporu oraz wydania
wyroku może jednak okazać sie˛ trudne — przede wszystkim ze wzgle˛du na
ograniczony wachlarz przysługuja˛cych Sa˛dowi Arbitrażowemu instrumentów prawnych moga˛cych zdyscyplinować zespół orzekaja˛cy do szybkiego
zakończenia poste˛powania arbitrażowego, por. art. 2 ust. 2 Zała˛cznika III
do Regulaminu ICC.
27
Pomimo jednak zawarcia w treści oświadczenia DIA stwierdzenia
o istnieniu podstaw do odpowiedzialności tego rodzaju, ocena zasadności
roszczenia podnoszonego w tym zakresie dokonywać sie˛ be˛dzie każdorazowo musiała przez pryzmat maja˛cych zastosowanie przepisów prawa
materialnego obowia˛zuja˛cych w danej jurysdykcji. Przepisy (właściwego)
prawa krajowego rozstrzygać wie˛c be˛da˛, czy nienależyte lub niekompletne
wypełnienie oświadczenia o bezstronności i niezawisłości przez arbitra
stanowi podstawe˛ do jego odpowiedzialności odszkodowawczej, a — jeżeli
tak — to wobec instytutu arbitrażowego (DIA), czy też samych stron
poste˛powania.
18
Zob. szerzej: http://www.internationalarbitrationlaw.com/arbitral-institu
tions/icdr.
29
Na szczególna uwage˛ zwraca obowia˛zek złożenia przysie˛gi arbitra
przed notariuszem. Wymaganie takie stanowi wyja˛tek w mie˛dzynarodowej
praktyce arbitrażowej.
30
Zakres przedmiotowy przedstawionych pytań zbliżony pozostaje do
zagadnień zawartych w Pomarańczowej Liście Wytycznych IBA.
31
Odre˛bnym zagadnieniem pozostaje określenie roszczeń przysługuja˛cych stronom poste˛powania arbitrażowego wobec arbitra (zespołu orzekaja˛cego), w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez arbitra
(arbitrów) obowia˛zku złożenia prawidłowego oświadczenia o bezstronności
i niezależności. Przyja˛ć tu natomiast należy, iż (poza roszczeniem o wyła˛czenie arbitra) stronom przysługiwać be˛dzie — na zasadach ogólnych
— roszczenie odszkodowawcze za spowodowana˛ takim działaniem szkode˛.
Podstawe˛ do tego typu roszczeń dodatkowo potwierdzaja˛ postanowienia
niektórych regulaminów stałych sa˛dów arbitrażowych, por. np. wzór oświadczenia DIA oraz rozważania powyżej.
32
W wie˛kszości przypadków postanowienia regulaminów sa˛du arbitrażowego ograniczaja˛ sie˛ do wprowadzenia ,,obowia˛zku ujawnienia’’ przez
arbitra wszystkich okoliczności, które mogłyby wzbudzić wa˛tpliwości co do
jego niezależności lub bezstronności, por. np. § 16 ust. 6 Regulaminu
SAKIG, art. 11 ust. 2 Regulaminu ICC, art. 14 pkt 2 Regulaminu SCC,
art. 16 pkt 3 Regulaminu VIAC.
33
Tak np. § 8 ust. 3 Regulaminu SAKL.
34
Por. § 8 ust. 4 Regulaminu SAKL.
35
Por. § 8 ust. 3 Regulaminu SPZBP, art. 5 ust. 3 Regulaminu LCIA.
36
Tego rodzaju zobowia˛zanie zawarte jest nawet w modelu uproszczonym wzorca oświadczenia. Także w przypadku skrajnych rozwia˛zań
— takich jak te stosowane przez DIS — przyja˛ć należy, iż arbiter winien
(przynajmniej) złożyć oświadczenie co do swojej bezstronności i niezależności.
37
Por. pkt 2 Cze˛ści II (Praktyczne zastosowanie Ogólnych Standardów)
Wytycznych IBA, w zw. z Ogólnym Standardem 4 (c) Wytycznych IBA.
38
Por. pkt 3 Cze˛ści II (Praktyczne zastosowanie Ogólnych Standardów)
Wytycznych IBA, w zw. z Ogólnym Standardem 4 (a) Wytycznych IBA.
39
Por. pkt 6 Cze˛ści II (Praktyczne zastosowanie Ogólnych Standardów)
Wytycznych IBA, w zw. z Ogólnym Standardem 3 (a) Wytycznych IBA.
————————————
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
39
Z PRAKTYKI GOSPODARCZEJ
Kognicja sa˛du rejestrowego a konstytutywny
charakter wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały
zgromadzenia spółki kapitałowej
Cognition of the registry court versus constitutive nature
of judgment on annulling resolution of shareholders’ meeting
in limited liability company
dr Tomasz Szczurowski
Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest analiza kognicji sa˛du rejestrowego w sprawie o wpis opartej na nieważnej uchwale zgromadzenia spółki
kapitałowej, jej zarza˛du lub rady nadzorczej. Kwestia ta ma szczególne znaczenie w kontekście uchwały siedmiu se˛dziów Sa˛du Najwyższego
z 18 września 2013 r., w której przyje˛to, że wyrok stwierdzaja˛cy nieważność uchwały zgromadzenia spółki ma charakter konstytutywny.
Autor prezentuje sześć argumentów zwia˛zanych z poste˛powaniem rejestrowym przeciwko tezie powyższej uchwały Sa˛du Najwyższego.
Ostatecznie autor dochodzi do wniosku, iż sa˛d rejestrowy zawsze musi mieć kompetencje˛ do weryfikacji zgodności z prawem dokumentów,
na podstawie których oparty jest wniosek o wpis do rejestru.
Słowa kluczowe:
sa˛d rejestrowy, uchwała zgromadzenia spółki kapitałowej, uchwała Sa˛du Najwyższego.
Summary
The article discusses the subject of scope of the cognition of the registry court when the file is based on unlawful resolutions of
shareholders’ meetings, management board and supervisory board. It is definitely important in view of the Supreme Court resolution of
18 September 2013. There is a topic if the registry court can dismiss a motion when the resolution is unlawful but it is not ruled by the court.
The author presents six arguments against the Supreme Court resolution. He focuses on the safety of commerce. In the end he suggests that
the registry must always control the resolutions, because it is expected by the society.
Key words:
the registry court, resolutions of shareholders’ meetings, the Supreme Court resolution.
Podstawa˛ wie˛kszości wpisów do Krajowego Rejestru Sa˛dowego dotycza˛cych spółek kapitałowych sa˛ uchwały,
albowiem to one sa˛ źródłem mandatu organów spółek, procesów restrukturyzacyjnych, czy zmierzaja˛cych do
konkretyzacji stosunku spółki. Z tego też wzgle˛du istotnym jest rozważenie roli sa˛du rejestrowego w poste˛powaniu
rejestrowym maja˛cym za podstawe˛ uchwałe˛ organu w kontekście przyje˛cia konstytuowanego skutku wyroku
sa˛dowego stwierdzaja˛cego nieważność uchwały zgromadzenia spółki.
Wste˛p
Zakres kognicji sa˛du rejestrowego był przeze mnie rozważny jakiś czas temu (Szczurowski, 2013, s. 27–32).
Opowiedziałem sie˛ wówczas za szerokim zakresem kompetencji tego organu. Niemniej kwestia ta wymaga ponownego rozważenia w kontekście uchwały siedmiu se˛dziów
Sa˛du Najwyższego z 18.9.2013 r. (III CZP 13/13, OSNC
2014, nr 3, poz. 23), a zgodnie z która˛ wyrok sa˛du stwierdzaja˛cy nieważność sprzecznej z ustawa˛ uchwały wspólników spółki z ograniczona˛ odpowiedzialnościa˛ lub uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej ma charakter
konstytutywny. W uzasadnieniu powyższego orzeczenia,
w kontekście poste˛powania rejestrowego, jednoznacznie
stwierdzono, iż pogla˛d przeciwny mógłby doprowadzić do
niejednoznacznej i wre˛cz niebezpiecznej sytuacji, w której
sa˛d w poste˛powaniu rejestrowym odmówiłby dokonania
40
wpisu w rejestrze na podstawie wskazanej we wniosku
uchwały wspólników, dopatruja˛c sie˛ jej bezwzgle˛dnej nieważności ab initio, natomiast sa˛d w poste˛powaniu procesowym oddaliłby prawomocnie powództwo o stwierdzenie
nieważności tej samej uchwały wspólników, uznaja˛c ja˛ tym
samym za zgodna˛ z ustawa˛. Ryzyko wysta˛pienia takiego
zagrożenia jest zdaniem Sa˛du Najwyższego realne, w razie
opowiedzenia sie˛ za tradycyjnie rozumiana˛ sankcja˛ bezwzgle˛dnej nieważności uchwały, a wie˛c możliwościa˛ uznania jej za wyeliminowana˛ z obrotu prawnego, nawet bez
uprzedniego wydania wyroku uwzgle˛dniaja˛cego powództwo o stwierdzenie nieważności tej uchwały. W przytoczonej wyżej uchwale Sa˛d Najwyższy jednoznacznie odcia˛ł sie˛
od stanowiska wyrażonego w uchwale Sa˛du Najwyższego
z 10.1.2010 r. (III CZP 122/09, OSNC 2010, nr 7–8,
poz. 107), w której wskazano, iż sa˛d rejestrowy, na podstawie art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r.
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
KOGNICJA SA˛DU REJESTROWEGO A KONSTYTUTYWNY CHARAKTER WYROKU STWIERDZAJA˛CEGO NIEWAŻNOŚĆ UCHWAŁY ZGROMADZENIA...
o Krajowym Rejestrze Sa˛dowym (jedn. tekst: DzU 2007,
nr 168, poz. 1186 ze zm.), jest uprawniony do badania
wpływu naruszeń procedury podejmowania uchwał przez
walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki akcyjnej na ich
treść (por. postanowienie Sa˛du Najwyższego z 24.7.2013 r.
III CNP 1/13, OSNC 2014, nr 4, poz. 43, w którym
przyje˛to, iż w ramach kognicji określonej w art. 23 ust. 1
ustawy z dnia 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sa˛dowym; jedn. tekst: DzU 2013, poz. 1203, zwanej dalej:
KRSU) sa˛d rejestrowy może samodzielnie oceniać zgodność z prawem uchwały zgromadzenia wspólników spółki
z ograniczona˛ odpowiedzialnościa˛ stanowia˛cej podstawe˛
wpisu w rejestrze. W powyższym kontekście, z uwagi na
range˛ uchwały z 18.9.2013 r., musi pojawić sie˛ pytanie
o zakres kognicji sa˛du rejestrowego przy badaniu uchwał
organów spółek kapitałowych.
Regulacja prawna
Usiłuja˛c odpowiedzieć na powyższe pytanie przede
wszystkim należy przypomnieć brzmienie właściwych
przepisów. Zasadnicze znaczenie w tym kontekście ma
art. 23 ust. 1 KRSU, zgodnie z którym sa˛d rejestrowy
bada, czy doła˛czone do wniosku dokumenty sa˛ zgodne pod
wzgle˛dem formy i treści z przepisami prawa, przy czym
w myśl art. 23 ust. 2 sa˛d rejestrowy bada, czy dane wskazane we wniosku o wpis do Rejestru w zakresie określonym w art. 35 sa˛ prawdziwe. W pozostałym zakresie sa˛d
rejestrowy bada, czy zgłoszone dane sa˛ zgodne z rzeczywistym stanem, jeżeli ma w tym wzgle˛dzie uzasadnione
wa˛tpliwości. Powyższy przepis ustanawia szeroko kognicje˛
sa˛du rejestrowego, normuja˛c iż może on badać dokumenty
doła˛czone do wniosku, co do zgodności z prawem pod
wzgle˛dem zarówno ich formy, jak i treści merytorycznej,
a wie˛c jakby sie˛ wydawało w powyższym zakresie może
również rozpatrywać zgodność z prawem uchwał spółek
kapitałowych.
Z drugiej jednak strony trzeba przywołać właściwe regulacje Ksh. Aczkolwiek nie rozstrzygaja˛ one w jednoznaczny sposób o zakresie kognicji sa˛du rejestrowego w rozważanym zakresie, niemniej nie można ich pomina˛ć. Przede wszystkim należy odwołać sie˛ do art. 252 § 1 (425 § 1)
Ksh, zgodnie z którymi osobom lub organom spółki,
wymienionym w art. 250 (422 § 2), przysługuje prawo do
wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie
nieważności uchwały wspólników (walnego zgromadzenia)
sprzecznej z ustawa˛. Przepisu art. 189 Kodeksu poste˛powania cywilnego nie stosuje sie˛. Przepisy te reguluja˛ specyficzny tryb zaskarżania uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, a co wie˛cej przyznaja˛ prawo wytoczenia powództwa
o stwierdzenie nieważności uchwały jedynie konkretnym
podmiotom, przy czym prawo to jest jednocześnie limitowane prekluzyjnym terminem wynikaja˛cym z art. 252 § 3
(425 § 1) Ksh, po upływie którego wygasa. Nie można
jednak zapomnieć, iż zgodnie z art. 252 § 4 (425 § 4) Ksh
upływ tych terminów nie wyła˛cza możliwości podniesienia
zarzutu nieważności uchwały. Trzeba dodać, iż powyższa
regulacja dotyczy wyła˛cznie uchwał zgromadzeń spółek
kapitałowych, natomiast przepisy Ksh nie normuja˛ zaskarżania uchwał innych organów spółek kapitałowych, w którym to zakresie, jak słusznie wskazał Sa˛d Najwyższy
w uchwale z 18.9.2013 r. stosujemy art. 189 Kpc, zgodnie
z którym powód może ża˛dać ustalenia przez sa˛d istnienia
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma
w tym interes prawny.
Kontrola przez sa˛d rejestrowy uchwał zarza˛du
(rady nadzorczej, komisji rewizyjnej)
Z uwagi na wyżej wskazany dualizm reżimów zaskarżania uchwał organów spółek kapitałowych należy, w mojej
ocenie, oddzielnej analizie poddać kwestie˛ kognicji sa˛du
rejestrowego w zakresie kontroli uchwał zarza˛du (rady
nadzorczej, komisji rewizyjnej), a oddzielnej w zakresie
uchwał zgromadzeń spółek. W przypadku bowiem uchwał
zarza˛du (rady nadzorczej, komisji rewizyjnej) ich sprzeczność z ustawa˛ rodzi sankcje˛ nieważności bezwzgle˛dnej,
o której mowa w art. 58 § 1 Kc, który w przedmiotowym
przypadku znajduje zastosowanie poprzez art. 2 Ksh. Czynność zaś obarczona sankcja˛ nieważności bezwzgle˛dnej:
– nie wywołuje skutków prawnych od chwili jej dokonania, co powoduje że wszelkie stosunki prawne lub prawa,
które by sie˛ na nieważności opierały lub z niej wywodziły
nie moga˛ w zasadzie powstać (ex tunc);
– bezskuteczność ta naste˛puje z mocy prawa bez potrzeby ingerencji kogokolwiek,
– może na te˛ sankcje˛ powołać sie˛ każda osoba (działa
erga omnes),
– nieważność jest z urze˛du uwzgle˛dniania przez sa˛d.
W powyższym kontekście nie może być w mojej ocenie
wa˛tpliwości, iż w przypadku stwierdzenia przez sa˛d rejestrowy, iż uchwała zarza˛du (rady nadzorczej, komisji rewizyjnej) doła˛czona do wniosku o wpis narusza ustawe˛
(przepis powszechnie obowia˛zuja˛cy) ma on nie tylko prawo, ale wre˛cz obowia˛zek dania temu wyraz ostatecznie
poprzez odmowe˛ dokonania wpisu, którego podstawa˛ miałaby być nieważna czynność prawna. Jedynie takie stanowisko uwzgle˛dnia sens zachodza˛cej w tym przypadku
sankcji, a jednocześnie sprzyja poszanowaniu legalizmu.
Faktem jest, iż może w niniejszej sytuacji nigdy nie dojść
do wytoczenia powództwa na podstawie art. 189 Kpc, a co
wie˛cej do zapadnie˛cia odmiennego rozstrzygnie˛cia w poste˛powaniu procesowym, niemniej okoliczność ta nie może
sama przez sie˛ rzutować na kognicje˛ sa˛du rejestrowego,
która wynika z wyżej przytoczonych przepisów, a także
sensu sankcji nieważności bezwzgle˛dnej. Wyrok bowiem
stwierdzaja˛cy ewentualna˛ nieważność uchwały be˛dzie miał
jedynie charakter deklaratoryjny. Ponadto ocena uchwały
dokonana przez sa˛d rejestrowy nie be˛dzie rodzić powagi
rzeczy osa˛dzonej w procesie wytoczonym na podstawie
art. 189 Kpc. Zgodnie bowiem z art. 365 § 1 Kpc wyrok
prawomocny ma powage˛ rzeczy osa˛dzonej tylko co do
tego, co w zwia˛zku z podstawa˛ sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnie˛cia, a ponadto tylko mie˛dzy tymi samymi
stronami. Trzeba zaś zaznaczyć, iż procesie prowadzonym
na podstawie art. 189 Kpc roszczenie jest zgoła odmienne
od tego, które jest rozpatrywane w poste˛powaniu rejestrowym, a ponadto najcze˛ściej brak be˛dzie tożsamości podmiotowej pomie˛dzy w/w poste˛powaniami.
Zaakceptowanie powyższego pogla˛du w praktyce oznacza, iż w razie zgłoszenia do sa˛du rejestrowego wniosku
o wpis nowego członka zarza˛du spółki akcyjnej, powołanego na podstawie uchwały rady nadzorczej, sa˛d rejestrowy
zweryfikuje ta˛ uchwałe˛ i jeżeli uzna, że powołanie dotyczyło osoby, która na podstawie art. 18 Ksh pozbawiona jest
prawa wyborczego, to odmówi wpisu. Podobnie powinien
41
COGNITION OF THE REGISTRY COURT VERSUS CONSTITUTIVE NATURE OF JUDGMENT ON ANNULLING RESOLUTION OF SHAREHOLDERS’ MEETING...
zachować sie˛ sa˛d rejestrowy w razie zgłoszenia wniosku
o wpis obniżenia kapitału zakładowego w zwia˛zku z automatycznym umorzenie udziału (art. 199 § 4 Ksh), czy akcji
(359 § 7 Ksh). W powyższych sytuacjach uchwałe˛ o obniżeniu kapitału zakładowego podejmuje zarza˛d, a wobec
tego sa˛d rejestrowy ma kognicje˛ do jej zbadania i jeśli
stwierdzi jej sprzeczność z prawem powinien odmówić
wpisu. Z analogicznym zdarzeniem be˛dziemy mieć do
czynienia w przypadku tak istotnej instytucji, jak podwyższenie kapitału zakładowego spółki akcyjnej w ramach
tzw. kapitału docelowego, która˛ to uchwałe˛ na podstawie
upoważnienia statutowego podejmuje zarza˛d. Powyższe,
w mojej ocenie, oznacza realizacje˛ przez sa˛d rejestrowy
dość istotnej jego funkcji nadzorczo — kontrolnej. Aczkolwiek sa˛d rejestrowy nie jest stricte organem nadzoru nad
spółka˛, niemniej w przypadkach jak wyżej wymienione
zachowuje prawo i obowia˛zek do badania zgodności działalności organów spółki z prawem. Powyższe w mojej
ocenie sprzyja także wynikaja˛cej z art. 17 ust. 1 KRSU
zasadzie prawidłowości wpisu, albowiem umacnia domniemanie prawdziwości wpisu.
Kontrola przez sa˛d rejestrowy
uchwał zgromadzeń spółek
Zgoła odmiennie od wyżej opisanego toku czynności,
w świetle uchwały siedmiu se˛dziów Sa˛du Najwyższego
z 18.9.2013 r. be˛dzie wygla˛dała kognicja sa˛du rejestrowego w przypadku, gdy podstawa˛ wniosku o wpis jest uchwała zgromadzenia spółki, a wie˛c zgromadzenia wspólników
spółki z o.o., czy walnego zgromadzenia akcjonariuszy.
Jeżeli bowiem przyja˛ć, iż wyrok stwierdzaja˛cy nieważność
tego typu uchwały ma charakter konstytutywny, a sankcja
bardziej jest zbliżona do nieważności wzgle˛dnej (wzruszalności), to sa˛d rejestrowy nie ma kognicji do badania jej
zgodności z prawem (por. Dumkiewicz, Kidyba, 2014,
s. 41, którzy zaznaczaja˛, iż nie powinno już ulegać wa˛tpliwości, że sa˛dy rejestrowe nie moga˛ odmówić dokonania
wpisu w rejestrze na podstawie uchwały sprzecznej z ustawa˛, dopóki nie zapadnie orzeczenie stwierdzaja˛ce jej nieważność). Powyższe musiałoby prowadzić do konkluzji, że
przepisy Ksh reguluja˛ce tryb zaskarżania uchwał maja˛
charakter lex specialis wobec normy art. 23 ust. 1 KRSU
(por. Pinior, 2014, s. 56, który jednak podnosi, iż przyje˛cie
pogla˛du co do zwia˛zania uchwała˛ zgromadzenia spółki
kapitałowej dopóki nie zapadanie prawomocny wyrok
stwierdzaja˛cy jej nieważność jest nie do przyje˛cia, albowiem pozostaje w sprzeczności z rola˛ sa˛du rejestrowego,
a ponadto nie uwzgle˛dnia przepisów KRSU, odmiennie:
Dumkiewicz, Kidyba, 2014, s. 41, którzy zaznaczaja˛, iż
w sprawie o wpis na podstawie nieważnej uchwały zgromadzenia spółki, aczkolwiek niezaskarżonej, sa˛d mimo
obowia˛zku z art. 23 ust. 1 KRSU nie be˛dzie mógł odmówić wpisu).
Zaakceptowanie powyższego mechanizmu w praktyce
oznacza skutki całkowicie odwrotne do powyższej opisanych. Jeżeli bowiem członek zarza˛du spółki z o.o. został
powołany przez zgromadzenie wspólników mimo, iż zgodnie z art. 18 Ksh nie miał biernego prawa wyborczego,
a sa˛d rejestrowy dostrzeże sprzeczność uchwały z prawem,
to przy aprobacji pogla˛du zaje˛tego w uchwale siedmiu
se˛dziów powinien dokonać wpisu, jeżeli w mie˛dzyczasie
nie zapadł wyrok stwierdzaja˛cy nieważność uchwały. Tak
42
samo powinien zachować sie˛ sa˛d rejestrowy w przypadku
wniosku o wpisanie obniżenia kapitału zakładowego w wyniku umorzenia udziału lub akcji na podstawie uchwały
zgromadzenia spółki, mimo iż orzecznik dostrzega, że
uchwała o umorzeniu udziału (akcji) została podje˛ta bez
umownego (statutowego) upoważnienia lub w jakikolwiek
inny sposób narusza ustawe˛. Ida˛c jeszcze dalej można
stwierdzić, iż z uwagi na brak wyroku stwierdzaja˛cego
nieważność uchwały walnego zgromadzenia sa˛d rejestrowy
powinien dokonać wpisu, mimo iż uchwała nie została, jak
tego wymaga art. 421 § 1 Ksh, umieszczona w protokole
sporza˛dzonym przez notariusza. Przykłady można byłoby
mnożyć, niemniej moim celem jest jedynie pokazanie, iż
w aktualnie rozważanym przypadku, przy dokonywaniu
analogicznego wpisu, tyle że nie na podstawie uchwały
zarza˛du (rady nadzorczej), lecz w oparciu o uchwałe˛
zgromadzenia spółki sa˛d rejestrowy w świetle uchwały SN
z 18.9.2013 r. powinien zachować sie˛ całkiem inaczej,
mimo że nie ma w mojej ocenie żadnych przesłanek
aksjologicznych za takim rozróżnieniem. Niektórzy, zreszta˛ zwolennicy konstytutywnego skutku wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały zgromadzenia spółki, dostrzegaja˛ ułomność tego stanowiska w kontekście poste˛powania
rejestrowego i stwierdzaja˛, że iż uchwała siedmiu se˛dziów
nie ma mocy zasady prawnej, a wobec tego możliwe
be˛dzie w dalszym cia˛gu korzystanie przez sa˛dy rejestrowe
z kompetencji wynikaja˛cej z art. 23 KRSU, albowiem
przeciwny wniosek jest nie do pogodzenia z konstytucyjna˛
zasada˛ demokratycznego państwa prawnego (tak: Kwaśnicki, Lewińska, 2014, s. 383). Niemniej taka argumentacja
jest według mnie ucieczka˛ przed rozstrzygnie˛ciem dość
istotnego problemu praktycznego.
Pewnym ,,wentylem bezpieczeństwa’’ może okazać sie˛
w tym kontekście stanowisko wyrażone przez Sa˛d Najwyższy w uchwale z 21.7.2010 r. (III CZP 49/10, OSNC 2011,
nr 1, poz. 7), w której przyje˛to, iż dopuszczalne jest zabezpieczenie roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały
wspólników spółki z ograniczona˛ odpowiedzialnościa˛ przez
zawieszenie poste˛powania rejestrowego dotycza˛cego wpisu
zmian na podstawie tej uchwały. Niemniej powyższy mechanizm jest dość dziwna˛ konstrukcja˛ proceduralna˛ i nie
zawsze w sposób należyty realizuje swoja˛ funkcje˛. Przede
wszystkim nie wiadomo bowiem, czy owa sprzeczna z prawem uchwała zgromadzenia spółki zostanie kiedykolwiek
zaskarżona — może nie być osób, które be˛da˛ miały w tym
jakikolwiek interes. Ponadto, o ile termin na złożenie
wniosku o wpis do KRS wynosi 7 dni (art. 22 KRSU),
o tyle zgodnie z art. 252 § 3 Ksh prawo do wniesienia
powództwa w spółce z o.o. wygasa z upływem sześciu
miesie˛cy od dnia otrzymania wiadomości o uchwale, jednak nie później niż z upływem trzech lat od dnia powzie˛cia
uchwały, a w spółce akcyjnej z upływem sześciu miesie˛cy
od dnia, w którym uprawniony powzia˛ł wiadomość
o uchwale, nie później jednak niż z upływem dwóch lat od
dnia powzie˛cia uchwały (art. 425 § 2 Ksh). Stosunkowo
łatwo wie˛c sobie wyobrazić sytuacje˛, w której zarza˛d
szybko zgłasza do KRS uchwałe˛ sprzeczna˛ z prawem, wpis
dokonuje sie˛ w cia˛gu kilku dni, zanim wspólnicy zda˛ża˛ sie˛
zorientować i złożyć wniosek o zabezpieczenie, czy też
powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały. Poza
tym, jak już nadmieniłem, pogla˛d wyrażony z uchwale
z 21.7.2010 r. tworzy dość swoista˛ konstrukcje˛, w której
jeden sa˛d zawiesza poste˛powanie innego sa˛du, przy czym
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
KOGNICJA SA˛DU REJESTROWEGO A KONSTYTUTYWNY CHARAKTER WYROKU STWIERDZAJA˛CEGO NIEWAŻNOŚĆ UCHWAŁY ZGROMADZENIA...
odbywa sie˛ to bez wiedzy sa˛du rejestrowego, który w tym
czasie proceduje w przedmiocie wpisu na podstawie uchwały, która być może w sposób jaskrawy narusza prawo.
Z praktyki zawodowej znane sa˛ mi przypadki, w których
sa˛d rejestrowy be˛da˛c nieświadomym zabezpieczenia dokonanego przez sa˛d procesowy dokonał wpisu na podstawie
zaskarżonej uchwały. Trudno w tym kontekście winić sa˛d
rejestrowy, który nie miał wiedzy o zawieszeniu prowadzonego przed nim poste˛powania przez inny organ. Stwierdzić
należy, że instytucja zawieszenia poste˛powania rejestrowego
jedynie w nieznacznym zakresie niweluje rzekomo konstytutywny charakter wyroku stwierdzaja˛cego nieważność
uchwały. W tym zreszta˛ ostatnim sformułowaniu widać
przedziwność omawianej konstrukcji, w której stwierdzenie
(a wie˛c upraszczaja˛c — deklaratoryjne potwierdzenie) ma
range˛ konstytutywnego chyba unieważnienia.
Podsumowanie
Konkluduja˛c w mojej ocenie nie sposób uznać słuszności pogla˛du wyrażonego przez Sa˛d Najwyższy w uchwale
z 18.9.2013 r. Pomijaja˛c pozostałe argumenty, a ograniczaja˛c sie˛ jedynie do tych z zakresu poste˛powania rejestrowego, w mojej ocenie zaakceptowanie pogla˛du wyrażonego przez Sa˛d Najwyższy godziłoby w zaufanie obywali do
państwa, pewność prawa i bezpieczeństwo obrotu, albowiem rodziłoby jeszcze wie˛kszy chaos niż przyje˛cie skutku
deklaratoryjnego (krytycznie do uchwały odnieśli sie˛: Popardowski, 2014, s. 21; Pabis, 2012; Da˛broś, 2014, s. 35).
Prawda˛ jest bowiem, iż uznanie skutku deklaratoryjnego
wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały nie jest rozwia˛zaniem idealnym. Faktem jest, na co zwraca uwage˛ Sa˛d
Najwyższy, iż w tym przypadku uchwała kontrolowana jest
dwutorowo i może zdarzyć sie˛, że sa˛d rejestrowy i sa˛d
procesowy dokona odmiennej oceny. O ile sytuacja, w jakiej sa˛d dokonał wpisu na podstawie uchwały, co do której
naste˛pnie stwierdzono jej nieważność, nie tyle że jest do
zaakceptowania, niemniej jednak z uwagi na uproszczona˛
kontrole˛ sa˛du rejestrowego może sie˛ zdarzyć, o tyle z gorsza˛ sytuacja˛, w kontekście bezpieczeństwa obrotu mielibyśmy wtedy, gdyby sa˛d rejestrowy odmówił wpisu, a sa˛d
procesowy oddalił powództwo o stwierdzenie nieważności.
Niemniej w mojej ocenie skutki społeczne jakie moga˛
wynikna˛ć z tych sytuacji sa˛ dużo mniej groźne niż przyje˛cie konstytutywnego charakteru wyroku sa˛du procesowego
i w zasadzie pozbawienie sa˛du rejestrowego prawa kontroli
uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych (por. Kapess,
2014, s. 36, który wskazuje na możliwe rozbieżności pomie˛dzy orzeczeniem sa˛du rejestrowego i procesowego,
a instytucja˛ prawa procesowego, które powinny doprowadzić do ich eliminacji).
Za uznaniem prawa sa˛du rejestrowego do kontroli
uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, a wie˛c de facto
przeciwko przyje˛ciu konstytutywnego charakteru wyroku
stwierdzaja˛cego nieważność przemawia w mojej ocenie
szereg argumentów. Po pierwsze należy odwołać sie˛ do
argumentu natury ogólnej, a mianowicie spójności systemu
prawa. W mojej ocenie nie jest dopuszczalna sytuacja,
w której zakres kognicji sa˛du rejestrowego co do kontroli
uchwały jest różny jedynie w zależności od tego, który
organ spółki kapitałowej te˛ uchwałe˛ podja˛ł. Jak powyżej
starałem sie˛ pokazać, w świetle uchwały siedmiu se˛dziów
SN, poste˛powanie sa˛du rejestrowego powinno być inne
PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO
NR 11 2014
jeżeli podstawa˛ wpisu jest uchwała zarza˛du, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, a inne o ile uchwałe˛ ta˛ podje˛ło
zgromadzenie spółki, mimo iż uchwały naruszałby te same
przepisy ustawy i w ten sam sposób. O ile w tym pierwszym przypadku sa˛d rejestrowy powinien przeprowadzić
kontrole˛ zgodności uchwały z prawem, o tyle w drugiej
sytuacji kontrola taka jest zbe˛dna, bowiem nawet, gdy sa˛d
rejestrowy dostrzeże nieprawidłowości, to szanuja˛c rzekomo konstytutywny wyrok sa˛du procesowego (a w zasadzie
jego brak) z wiedza˛ o powzie˛ciu uchwały w sposób sprzeczny z prawem nie be˛dzie mógł nic uczynić. Sytuacji takiej
nie można według mnie akceptować. Doprowadzaja˛c kwestie˛ te do absurdu wspólnicy (akcjonariusze) powinni wszelkie kompetencje przekazać zgromadzeniu spółki, bowiem
w takim przypadku mogliby zarza˛dzać spółka˛, jak tylko by
chcieli, bo przy braku wyroku stwierdzaja˛cego nieważność
uchwały sprzecznej z prawem sa˛d rejestrowy i tak zobowia˛zany były do dokonania wpisu.
Ponadto należy wskazać, iż w odpisie aktualnym pobieranym z Krajowego Rejestru Sa˛dowego nie wskazuje sie˛
podstawy dokonania konkretnego wpisu. Jednocześnie cze˛ść
przepisów Ksh zezwala choćby na przekazanie pewnych
kompetencji zgromadzenia spółki radzie nadzorczej (np.
w zakresie powołania członka zarza˛du). Uczestnik obrotu
nie mógłby wie˛c w ten sposób ustalić, czy interesuja˛cy go
wpis został dokonany na podstawie uchwały zarza˛du (rady
nadzorczej), czy zgromadzenia spółki, a wie˛c czy może
ufać, że sa˛d rejestrowy dokonał choćby ogólnej oceny
zgodności dokumentu z prawem, czy też nie. W celu
poczynienia takiego ustalenia musiałby udać sie˛ do właściwego sa˛du rejestrowego celem przejrzenia akt rejestrowych.
Nie sa˛ również przekonywuja˛ce argumenty SN odnosza˛ce
sie˛ do zapobieżenia dwutorowej kontroli uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych. W tej samej bowiem uchwale SN
godzi sie˛ na taka˛ właśnie dwutorowa˛ kontrole˛ w stosunku
do uchwał zarza˛du, rady nadzorczej, czy komisji rewizyjnej.
Po drugie, w mojej ocenie, przeciwko uchwale SN
z 18.9.2013 r. przemawiaja˛ również oczekiwania społeczeństwa, z czym mieliśmy do czynienie nie tak dawno przy
głośnej aferze finansowej. Społeczeństwo bowiem oczekuje, że sa˛d rejestrowy nie dopuści do oszukiwania obywateli
i be˛dzie choćby kontrolował, czy osoba powołana na
członka zarza˛du miała bierne prawo wyborcze. Przyjmuja˛c
zaś konstytutywny charakter wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały zgromadzenia spółki pozbawiamy obywateli tej ochrony. Aczkolwiek powyższy argument nie
jest normatywnym, niemniej musi — w mojej ocenie —
być wzie˛ty pod uwage˛.
Po trzecie pojawia sie˛, w mojej ocenie, kolejny argument,
powia˛zany zreszta˛ z powyższymi. Skoro bowiem sa˛d
rejestrowy nie mógłby kontrolować zgodności z prawem
uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, które w toku ich
życia gospodarczego odgrywaja˛ istotna˛ role˛, to po co wobec
tego jako społeczeństwo ,,fundujemy’’ sobie taka˛ instytucje˛
jak sa˛d rejestrowy, skoro on w zasadzie w wyniku uchwały
SN z 18.9.2013 r. zostaje w znacznym stopniu pozbawiony
możliwości sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Być
może prościej i taniej w tym kontekście byłoby powierzenie
zadań sa˛du rejestrowego podmiotom prywatnym, które na
zasadzie oświadczeń przyjmowałby informacje˛ od przedsie˛biorców, a naste˛pnie ujawniałyby je w rejestrze publicznym.
Po czwarte sa˛, w mojej ocenie, również konkretne argumenty normatywne, które uniemożliwiaja˛ poprzestanie na
43
COGNITION OF THE REGISTRY COURT VERSUS CONSTITUTIVE NATURE OF JUDGMENT ON ANNULLING RESOLUTION OF SHAREHOLDERS’ MEETING...
konstytutywnym charakterze wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały. Nie można w tym kontekście pomina˛ć
art. 21a pkt 1 KRSU, zgodnie z którym sa˛d rejestrowy
otrzymuje z Biura Informacyjnego Krajowego Rejestru
Karnego, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego
w odniesieniu do osób, do których ma zastosowanie art. 18
§ 2 Ksh informacje o skazaniach za przeste˛pstwa w nim
określone. Przepis ten został wprowadzony do KRSU
w wyniku nowelizacji po aferze Amber Gold. Warto jedynie
przypomnieć, iż wówczas społeczeństwo bardzo mocno
domagało sie˛ sprawowania przez sa˛d rejestrowy funkcji
nadzorczo — kontrolnej, poprzez weryfikacje˛ danych
wpisywanych do KRS. Celem normy art. 21a KRSU jest
danie sa˛dowi rejestrowemu możliwości uzyskania danych
o karalności członków zarza˛du. W mojej ocenie nie jest
dopuszczalne przyje˛cie, iż po takim ustaleniu, o ile podstawa˛
wpisu jest uchwała zgromadzenia spółki, sa˛d rejestrowy
dokona wpisu członka zarza˛du, który został skazany za
przeste˛pstwo z art. 18 § 2 Ksh. Norma art. 21a pkt 1 KRSU
ma przecież takim sytuacjom przeciwdziałać. Nie ma
żadnych argumentów, które pozwoliłyby na stwierdzenie, iż
to naruszenie ustawy (KSH) należy traktować inaczej niż
pozostałe. Jednocześnie ustawodawca wprowadzaja˛c do
KRSU przedmiotowa˛ norme˛ opowiedział sie˛, w mojej ocenie,
za koniecznościa˛ kontroli uchwał. Według mnie przepis
powyższy może być istotnym argumentem przy dokonywaniu autentycznej wykładni art. 252 § 1 i 425 § 1 Ksh
zmierzaja˛cej do przyje˛cia, że zamiarem ustawodawcy było
jednak wprowadzenie sankcji nieważności bezwzgle˛dnej
uchwał zgromadzenia spółki kapitałowej sprzecznych z ustawa˛. Oczywiście można twierdzić, iż potrzeba kontroli
z wykorzystaniem art. 21a KRSU dotyczy jedynie uchwały
zarza˛du (rady nadzorczej, komisji rewizyjnej) niemniej,
w mojej ocenie, argumentacja taka byłaby nie do przyje˛cia,
tym bardziej iż art. 21a pkt 1 KRSU nie dokonuje w tym
zakresie żadnego rozróżnienia. Sa˛d Najwyższy w uchwale
z 18.9.2013 r. kwestie˛ te˛ całkowicie pomina˛ł (por. Da˛broś,
2014, s. 35, który trafnie podnosi, iż akceptowanie wpisu do
KRS członka zarza˛du skazanego za przeste˛pstwo z art. 18
§ 2 Ksh do czasu prawomocnego stwierdzenie nieważności
uchwał jest sytuacja zbliżona˛ do tej, która powstałaby, gdyby
wniosek dotyczył ujawnienia w KRS jako członka zarza˛du
osoby zmarłej lub nieistnieja˛cej).
Po pia˛te podobna˛ funkcje˛, jak art. 21a KRSU spełnia
również art. 21b KRSU, a w myśl którego sa˛d rejestrowy
otrzymuje z rejestru dłużników niewypłacalnych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, informacje
o wpisach do tego rejestru dokonanych na podstawie
art. 55 pkt 4 w odniesieniu do osób wpisanych lub podlegaja˛cych wpisowi, w przypadku spółek handlowych,
przedsie˛biorstw państwowych, spółdzielni, fundacji lub
stowarzyszeń w działach 2, 5 i 6 rejestru przedsie˛biorców
oraz rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych
i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych
zakładów opieki zdrowotnej. Celem powyższej normy jest
zapobieżenie sytuacjom, w których mogłoby dojść do
naruszenia orzeczonego przez sa˛d upadłościowy zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek
oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsie˛biorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Przy przyje˛ciu konstytutywnego skutku wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały zgromadzenia spółki kontrola taka nie byłaby możliwa.
Po szóste wreszcie należy przypomnieć, iż w świetle
uchwały siedmiu se˛dziów SN z 18.9.2013 r. wyrok stwierdzaja˛cy nieważność uchwały ma co prawda charakter
konstytutywny, niemniej nieważność ta naste˛puje z moca˛
wsteczna˛ (ex tunc). W mojej ocenie lepiej temu celowi
służy nie dokonywanie wpisu do KRS na podstawie dokumentów, w tym uchwał zgromadzeń spółek sprzecznych
z prawem. Ujawnienie bowiem w KRS określonych danych
może prowadzić do nieodwracalnych skutków, które nie
be˛da˛ mogły być zniwelowane w razie późniejszego stwierdzenia nieważności uchwały zgromadzenia i wsteczny skutek orzeczenia w tym przedmiocie be˛dzie miał jedynie
teoretyczny charakter. Niemniej powyższe jest jednak możliwe jedynie w przypadku przyje˛cia deklaratoryjnego skutku wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały.
Ostatecznie wie˛c, w mojej ocenie, pogla˛d o konstytutywnym skutku wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały
zgromadzenia spółki kapitałowej należy odrzucić. Przemawiaja˛ za tym wyżej przytoczone argumenty wynikaja˛ce
z KRSU, a także z Ksh, których nie sposób w tym miejscu
wyczerpuja˛co powołać (szersza krytyka uchwały z 18.9.2013 r.
w zakresie wykraczaja˛cym poza poste˛powanie rejestrowe:
Szczurowski, 2014). Trzeba uznać, iż w poszanowaniu dla
wyżej przytoczonych przepisów prawa, jak również zasad
działań i poste˛powania przed sa˛dem rejestrowym, rola sa˛du
rejestrowego przy dokonywaniu wpisów, których podstawa˛
sa˛ uchwały zgromadzenia spółki nie może być bierna i nie
może sprowadzać sie˛ jedynie do technicznego dokonania
wpisu. W mojej ocenie sa˛d rejestrowy zgodnie z art. 23
ust. 1 KRSU jest uprawniony i zobowia˛zany do zbadania
zgodność z prawem, a przypadku jej braku do odmowy
wpisu. Według mnie stanowisko to pozostaje aktualne
niezależnie od tego o uchwałe˛, którego organu spółki
kapitałowej chodzi. Moim zdaniem pogla˛d ten jest słuszny,
bowiem w świetle przepisów Ksh brak jest norm, które
można byłoby uznać za lex specialis wobec art. 23 ust. 1
KRSU, a tym samym takich, które wypaczałby kognicje˛
sa˛du w określonym zakresie.
Literatura
Pabis, R. (2012). Komentarz do art. 252. W: J. Bieniak, M. Bieniak,
Bieniak, J., Bieniak, M., Nita-Jagielski, G., Oplustil, K., Pabis, R., Rachwał,
G. Nita-Jagielski, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Warszawa.
A., Spyra, M., Suliński, G., Tofel, M., Zawłocki, R. (2014). Kodeks spółek
Popardowski, P. (2014). Wybrane zagadnienia prawne z zakresu prawa
handlowych. Komentarz. Legalis.
spółek handlowych rozpoznawane przez Sa˛d Najwyższy w latach
Da˛broś, M. (2014). Prawny skutek skazania za przeste˛pstwo wymienione
2012–2013. Glosa, (2).
w art. 18 § 2 K.s.h. jako ograniczenie zdolności prawnej. PPH, (8).
Pinior, P. (2014). Obowia˛zek wykonania uchwały sprzecznej z prawem.
Dumkiewicz, M., Kidyba, A. (2014). Konstytutywny charakter wyroku
PPH, (9).
stwierdzaja˛cego nieważność sprzecznej z umowa˛ uchwały wspólników;
Szczurowski, T. (2013). Zakres kognicji sa˛du w poste˛powaniu rejestrowym.
zaskarżenie uchwały spółki. Monitor Prawa Handlowego, (1).
PUG, (7), 27–32.
Kappes, A. (2014). Konstytutywny charakter wyroku stwierdzaja˛cego nieSzczurowski, T. (2014). Charakter prawny wyroku stwierdzaja˛cego nieważność uchwały? — krytycznie o uchwale składu 7 se˛dziów Sa˛du
ważność uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej. Monitor Prawniczy,
najwyższego z 18.9.2013, (III CZP 13/13). PPH, (9).
(16).
Kwaśnicki, R.L., Lewińska, A. (2014). Bez wyroku nie ma nieważności
(bezprawnej) uchwały spółki. Monitor Prawniczy, (7).
————————————
44
NR 11 2014 PRZEGLA˛D USTAWODAWSTWA GOSPODARCZEGO