docMicrosoft Word Viewer - praca magisterska
download 
Reklamacja Transkrypt
Microsoft Word Viewer - praca magisterska
UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I EKONOMIKI USŁUG PUNKT WYKŁADOWY W ŚWINOUJŚCIU MICHAŁ FALIGOWSKI Perspektywy rozwoju gospodarczego wysp Uznam i Wolin Praca magisterska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. J. Perenca w katedrze Marketingu Usług Szczecin – Świnoujście, styczeń 2002 Oświadczam, że przedkładaną pracę magisterską napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezbędnymi konsultacjami nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałem opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani też nie odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób. Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta. Michał Faligowski 2 SPIS TREŚCI WSTĘP 4 1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN. 6 1.1 GEOGRAFIA, GEOLOGIA I HISTORIA REGIONU. 6 1.2 POTENCJAŁ GOSPODARCZY WYSP UZNAM I WOLIN. 22 1.3 SZCZEGÓLNE PREDYSPOZYCJE UJŚCIA ODRY DO ROZWIJANIA PRZEMYSŁU TURYSTYCZNEGO. 35 2 MOŻLIWOŚCI DALSZEGO SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO. 2.1 PERSPEKTYWY ZMIAN W GOSPODARCE REGIONU. 2.2 TURYSTYKA. 2.3 EKOLOGIA ROZWOJU 45 45 62 77 3 WPŁYW PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA SYTUACJĘ GOSPODARCZĄ WYSP UZNAM I WOLIN. 92 3.1 WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA W REGIONIE WYSP UZNAM I WOLIN. 92 3.2 INTEGRACJA W RAMACH REGIONU UZNAM – WOLIN: STAN OBECNY, ZAGROŻENIA I SZANSE. 107 WNIOSKI 119 BIBLIOGRAFIA 122 3 WSTĘP U progu trzeciego tysiąclecia region wysp Uznam – Wolin znalazł się w bardzo ciekawej sytuacji gospodarczo – politycznej. Jest to, bowiem jedyny wyspiarski rejon Europy, podzielony pomiędzy dwa narody, na którym nie toczą się żadne konflikty zbrojne. Ten transgraniczny region, należący po części do Niemiec – członka Unii Europejskiej oraz Polski – państwa pretendującego do bycia od 2005 roku członkiem tejże organizacji – stanął przed niebywałą szansą stania się jednym z najważniejszych gospodarczo miejsc Europy. Współcześnie coraz powszechniejszym staje się twierdzenie o zastępowaniu Europy Państw Europą Regionów. Dzięki sile różnorodności obu narodów zamieszkujących region Uznam – Wolin, ich kultur i doświadczeń region ten ma dużą szansę na dynamiczny rozwój. Jednym z ważniejszych argumentów za, jest niezwykle korzystna renta geograficzna. Dzięki niej region wysp może zmienić swój status zaścianka Europy. Leżąc na skrzyżowaniu osi północ – południe, pomiędzy rozbudowującymi się aglomeracjami Berlina i tworzącym się dwumiastem Kopenhaga – Malmö, a także osi wschód – zachód, pomiędzy trójmiastem i aglomeracją wielkiej szansy Królewcem z jednej strony oraz Hamburgiem z drugiej region Uznam – Wolin stać się może pomostem jednoczącym Europę. To stało się możliwe jednak dopiero teraz, w obliczu jednoczenia się Europy. W przeszłości obszar ten był teatrem licznych wojen. Ścierały się tu wpływy polskie, niemieckie, duńskie, szwedzkie, francuskie i rosyjskie. Krwawe boje toczyli tu Prusacy ze Szwedami, a przez bez mała 200 lat postrach siali wikingowie. 4 Po kolejnym, krótkim okresie stabilizacji i rozwoju na przełomie XIX i XX wieku region został zdewastowany działaniami II wojny światowej i podzielony sztuczną granicą między Polskę i Niemcy, przecinającą naturalne szlaki komunikacyjne, odcinającą stolicę regionu Świnoujście od jej zaplecza i licznych urządzeń warunkujących istnienie miasta. Region wysp znalazł się w 1945 w militarnej strefie przygranicznej, opanowanej częściowo przez JAR, co przez wiele lat uniemożliwiało jego zrównoważony i wielowarstwowy rozwój. Musiało minąć 45 lat, musiały zajść wielkie zmiany na politycznej mapie Europy, aby stanął na powrót przed szansą rozwoju. Celem niniejszej pracy było dogłębne, wielowątkowe przedstawienie obecnej sytuacji gospodarczej oraz wskazanie możliwych scenariuszy rozwoju sytuacji. Autor starał się także udowodnić tezę o bezwzględnej konieczności rozwijania właśnie tutaj sektora usług – turystyki i „czystych” ekologicznie dziedzin przemysłu. Praca zbudowana jest z 3 części. Pierwszy rozdział to przedstawienie geograficznej budowy regionu i jego przeszłości, istniejący potencjał gospodarczy oraz szczególną rolę, jaką już w tej chwili odgrywa w regionie turystyka. W dalszej części autor starał się przedstawić możliwe tory, którymi podąży gospodarka regionu. Ostatnie fragmenty poświęcone są zbliżającej się integracji Polski z Unią Europejską oraz możliwym wpływom tegoż wydarzenia. Autor posiada 15 letnie doświadczenie pracy w branży turystycznej. Od roku 1991 związany jest regionem Uznam – Wolin. Od roku 1993 posiada licencję przewodnika turystycznego i należy do międzyzdrojskiego Koła Przewodników PTTK „Na Wyspach”. 5 1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN. 1.1 Geografia, geologia i historia regionu. 1.1.1 Położenie geograficzne, budowa geologiczna, klimat. Wyspy Uznam i Wolin to wyspy przybrzeżne, położone na Morzu Bałtyckim, pomiędzy Zalewem Szczecińskim a Zatoką Pomorską. Wyspa Wolin (o powierzchni 265 km²) oddzielona jest na zachodzie od Uznamia (powierzchnia 450 km²) cieśniną Świny, a od stałego lądu na wschodzie cieśniną Dziwny. Uznam na zachodzie od stałego lądu oddziela cieśnina Piany. Wyspa Wolin wraz z Wyspą Karsibór oraz archipelagiem około 40 wysepek wstecznej delty Świny i częścią Wyspy Uznam należą do Polski. Do Niemiec należy natomiast około 90% Wyspy Uznam oraz wyspy Ruden i Greifswalder Oie. Pod względem fizyczno – geograficznym (Kondracki, 1994) obszar wysp Uznam i Wolin jest jednostką nazywaną mezoregionem (jednostką nadrzędną – makroregionem jest Pobrzeże Południowobałtyckie). Wyróżniamy tutaj w zasadzie 3 typy rzeźby terenu. Są to: • obszar młodej przybrzeżnej akumulacji morskiej i eolicznej (tzw. „brama Świny”), • wysoki wał morenowy kończący się nad morzem falezą (Grzywacz – 115 m n.p.m. jest kulminacją na wyspie Wolin, a Góra Chełmska niem. Golm – 60 m n.p.m. na wyspie Uznam), • zgrupowania jezior. 6 Geologicznie obszar wysp jest stosunkowo młody. W rzeźbie badanego obszaru czytelne są dwie jednostki geologiczno – geomorfologiczne: tj. wysoczyzna plejstoceńska Wysp Wolin i Uznam oraz holoceńska Brama Świny. Wysoczyznę obu wysp budują osady piaszczyste plateau kemowego o zróżnicowanej rzeźbie oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich, środkowopolskich i południowopolskich. Osady plejstocenu zawierają porwaki wieku kredowego; były one przedmiotem eksploatacji. Za najstarsze osady plejstoceńskie w Bramie Świny uznano piaski różnoziarniste z mułkami podścielające glinę zwałową zlodowacenia południowopolskiego. Lądolód zlodowacenia południowopolskiego osadził również gliny zwałowe, które zachowały się w formie osadów wypełniających obniżenie podłoża lub ich rezydua. Kry kredowe występujące w Wapnicy, Wicku i Trzciągowie na wyspie Wolin do 1925 r. eksploatowane były jako surowce do wyrobu cementu. Są to wapienie margliste, margle i margle ilaste, obecnie w znacznym stopniu wyeksploatowane. Na ukształtowanie obecnej rzeźby terenu zasadniczy wpływ miało zlodowacenie północnopolskie. Lądolód z tego okresu osadził w obniżeniach gliny zwałowe moreny dennej, a na wysoczyźnie szereg form pochodzenia szczelinowego tworzących plateau kemowe. Gliny zwałowe moreny dennej występują w postaci płatów i soczew miąższości około 10 m, są silnie piaszczyste z dużą ilością otoczaków. Piaski wodnolodowcowe ze żwirem plateau kemowego występują w licznych odsłonięciach są dobrze widoczne w klifie morskim oraz w Wapnicy. Na początku holocenu rozpoczęły się procesy torfotwórcze i eoliczne. Torfy takie znane są z dna Zalewu Szczecińskiego, jak i z obszaru dzisiejszego lądu, np: torfowisko Świdne Bagno w Świnoujściu. Stopniowe wycofywanie się morza po transgresji litorynowej ku północy powodowało rozwój mierzei z ciągami wydm pokrywających obecnie znaczną część obniżenia Świny. Zmiana linii brzegowej od strony morza otwartego 7 spowodowała intensywne niszczenie klifu morskiego. Brzeg ten cofnął się zapewne o kilka kilometrów i cofa się nadal, średnio 1 metr na rok. Jednocześnie zaznacza się przyrost lądu w strefie delty wstecznej w obniżeniu Świny. Osady czwartorzędu podścielone są osadami mezozoicznymi, występującymi na zmiennej wysokości w stosunku do poziomu morza od 70,0 m poniżej poziomu morza do 15,0 m nad poziom morza. Poniżej osadów kredy i jury stwierdzono występowanie osadów triasu oraz permu (czerwonego spągowca i cechsztynu)1 Klimat należy generalnie do najłagodniejszych na Pomorzu Zachodnim. Tworzy on znaczne różnice pogodowe nad samymi wyspami. Nad morzem jest na przykład słonecznie i upalnie, w głębi pochmurnie, a nad Zalewem Szczecińskim rzęsiste opady. Dzięki wpływom morza i Zalewu Szczecińskiego przedwiośnie zaczyna się tutaj w ostatnich dniach lutego, wiosna po 5 kwietnia, lato na początku drugiej dekady czerwca, jesień w pierwszych dniach września, przedzimie po 10 listopada, zaś zima – bywa – w połowie stycznia. Jak widać właśnie tutaj zima jest najkrótsza w Polsce – od 40 do 60 dni. Niewiele jest także nocy przymrozkowych (łącznie z zimowymi 90 – 95), a śnieg zalega najwyżej 40 dni. Temperatura powietrza w styczniu wynosi przeciętnie –0,6° C, a w lipcu 17,7° C. Sporo, bo 40 – 50 jest dni bardzo wietrznych, wiele jednak jest dni wybitnie pogodnych.2 1 za „Studium Gminy Międzyzdroje” – praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/Polski/Urz1d_Miasta/Studium_Gminy/studium.htm (01-11-16). 2 „Woliński Park Narodowy” – wydawca: Woliński Park Narodowy, Jacek Jóźwiak, Międzyzdroje 1990. 8 1.1.2 Historia. I. Okres do 1945 roku. Najstarsze ślady działalności człowieka na obszarze wysp Uznam i Wolin pochodzą z okresu neolitu (4200 – 1700 p.n.e.)3. Odkrycia archeologiczne potwierdzają również istnienie na badanym terenie osadnictwa ze wszystkich późniejszych epok: brązu, żelaza, okresu wpływów rzymskich i wędrówki ludów. Najwięcej spośród odkrytych pozostałości działalności człowieka z tych odległych wieków dotyczy okresu słowiańskiego (VII – XII w.), kiedy to osiadłe na tym terenie plemię Wolinian przyczyniło się do rozwoju licznych osad z głównym ośrodkiem życia plemiennego w Wolinie. W X w., jak pisał kronikarz Adam Bremeński Wolin był największym miastem w Europie. W roku 967 całe Pomorze, a więc także wyspy Uznam i Wolin zostały przyłączone do Polski. Potem do czasów wymarcia książęcej dynastii Gryfitów obszar ten wchodził w skład zjednoczonego bądź podzielonego Księstwa Pomorskiego. Wykształciły się wtedy następujące ośrodki miejskie: Wolin (od 1140 roku stolica biskupstwa pomorskiego, w 1278 roku nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I, od 1365 roku także członek hanzy), Kamień Pomorski (nie leży na badanym terenie, ale miał na niego bezpośredni wpływ, obie wyspy podlegały Kamieniowi jako siedzibie książęcej, później biskupiej; w 1274 r. nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I), Uznam (niem. Usedom – do XVII w. jedyne miasto na wyspie Uznam, lubeckie prawa miejskie otrzymał w 1298), Wołogoszcz (niem. Wolgast – pierwotnie miasto położone było na wyspie na cieśninie Piany, lubeckie prawa miejskie nadał mu w 1259 roku książę Bogusław IV. W latach 1295 – 1465 i później ponownie 1532 – 1625 miasto to było stolicą księstwa Wołogoskiego). 3 „Gmina Wolin – Katalog Zabytków Pomorza Zachodniego” – Kazimiera Kalita Skwirzyńska; wydawca: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków; Szczecin 1992. 9 Jak wynika z zachowanych dokumentów z okresu XIII – XV w. w większości ziemia uprawna i wszystkie lasy należały do posiadłości książęcych, zarządzanych przez kasztelanów, a następnie zarządców rezydujących w Wolinie i Wołogoszczy. Pozostała część ziem należała do zakonów, biskupstwa, rycerstwa i miast. Po wprowadzeniu reformacji w 1534 r. dawne dobra kościelne i zakonne włączone zostały do dóbr książęcych, a po wygaśnięciu dynastii przejęte przez domeny państwowe, który to typ własności był w tym rejonie dominujący. Po wielkich przemianach politycznych w tym regionie Europy: zakończeniu wojny XXX letniej, pokoju westfalskim, połączeniu się Prus i Brandenburgii w cesarstwo Prus, wojnie północnej doszło w roku 1721 do podpisania pokoju w Nystad (południowo zachodnia Finlandia). W jego wyniku Prusy objęły w swe posiadanie prawie całość Pomorza ze Szczecinem, jednak bez najważniejszego jak do tej pory przejścia do Bałtyku cieśniną Piany. Dlatego też cesarz Prus Fryderyk Wielki zdecydował się na budowę na wyspie Uznam, nad Świną, dużego portu handlowego i bazy marynarki wojennej. Budowa trwała z przerwami ponad 100 lat. Powstały falochrony, nabrzeża, stocznia miejska, najwyższa nad Bałtykiem latarnia morska, umocnienia brzegowe. W 1880 roku ukończono budowę Kanału Piastowskiego (niem. Kaiserfahrt), pogłębiono Świnę i wybagrowano tor wodny przez Zalew Szczeciński i ujście Odry do Szczecina.. Równolegle, wraz z rozwojem portu powstało i rozwijało się miasto Swinemünde (Świnoujście – prawa miejskie w 1765 r.). Najbardziej reprezentacyjne budynki usytuowane były wzdłuż nabrzeża. Mieściła się tu między innymi siedziba kapitanatu portu i stacja pilotów portowych. Powstał także port wojenny, a u północnego ujścia Świny do morza wybudowano szereg umocnień, które jak np. Fort Anioła (niem. Engelsburg) stanowią teraz atrakcję 10 turystyczną. Dynamicznie zwiększała się liczba mieszkańców Świnoujścia – od 661 w roku 1756, przez 2077 w 1792 r. aż po 30 239 w 1939. Powoli Świnoujście stawało się też centrum gospodarczym regionu wysp Uznam i Wolin. Dla podkreślenia tegoż w roku 1815 ustanowiono odrębną jednostkę administracyjną o nazwie Kreis Usedom – Wollin w randze powiatu z siedzibą starostwa w Świnoujściu. Poważnie do wzrostu znaczenia miasta przyczyniło się wybudowanie w 1876 roku przez Kolej Berlińsko – Szczecińską dwutorowego połączenia kolejowego z Berlinem przez Angermünde – Ducherow (wkrótce potem także z Wolinem – 1892 i Heringsdorfem - 1894) i lotniska (lot inauguracyjny z Berlina miał miejsce w 1927). Na początku XIX wieku pojawiła się w sferach arystokratycznych i mieszczańskich moda na wyjazdy do wód. Ze względu na niewielką odległość od Berlina, coraz szybsze i wygodniejsze sposoby podróżowania i zmianę przyzwyczajeń obszar nadmorskiej części wysp Uznam i Wolin zaczął stawać się przede wszystkim ośrodkiem rekreacyjnym i wypoczynkowym nazywanym Badewanne Berlins (kąpielisko Berlina). Rysunek 1:1 „Widok na plażę i dom zdrojowy około roku 1936”. Źródło internet, adres: www.swinoujscie.com.pl (01-11-23) 11 Pierwsi wczasowicze do Świnoujścia dotarli w roku 18234. Równolegle rozwijały się pozostałe ośrodki wczasowo – uzdrowiskowe na obu wyspach: • Uznam: Heringsdorf (1825), Koserow (1846), Zinnowitz (1851), Ahlbeck (1852), Zempin (1895), Karlshagen (1896), Bansin i Kölpinsee (1897) oraz Ückeritz i Trassenheide (1900). • Wolin: Misdroy (obecnie Międzyzdroje - 1830), Dievenow (obecnie Dziwnów – 1828), Ostswine (ob. Warszów dzielnica Świnoujścia - 1895), Lebbin (ob. Lubiń – 1932) Dzięki wielkim inwestycjom w Świnoujściu powstała widoczna po dzień dzisiejszy dzielnica uzdrowiskowa. Aby stawić odpór konkurencji miasto inwestowało w pozostałą infrastrukturę. Wybudowano, więc molo, kąpieliska (Herrenbad, Frauenbad i Familienbad), korty tenisowe, kompleks boisk, muszlę koncertową, ogród różany i park uzdrowiskowy. Liczba gości powiększała się z roku na rok (patrz tabela 1-1). Rok 1826 1846 1911 1936 Liczba kuracjuszy 613 5.520 44.119 48.260 Tabela 1-1, „Zestawienie liczby kuracjuszy w Świnoujściu w latach przed II wojną światową”. Źródło: Henryk Lesiński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnoujścia, Szczecin 1973, s. 175 Podobnie działo się w pozostałych miejscowościach. Najczęściej zalążkiem ich powstania była wioska rybacka nad morzem (Międzyzdroje, Ahlbeck), wioska rybacka nad zalewem rozwijająca się już jako uzdrowisko w kierunku morza (Ückeritz, Koserow) lub jak w przypadku Heringsdorfu 4 Za „Pommern – Wegweiser durch ein unvergessenes Land” – Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. 12 miejscowość powstała jako wczasowisko – uzdrowisko. Przeprowadzono w tychże miejscowościach szereg inwestycji. Pobudowano domy zdrojowe, promenady, kąpieliska, czy wreszcie mola, pomiędzy którymi kursowały łodzie motorowe, będące najszybszym środkiem transportu pomiędzy wyspami. Kuracjusze stali się znaczącym potencjałem (patrz tabela 1-2) na wyspach. Miejscowość Liczba wczasowiczów w roku 1910 20 376 Ahlbeck 7 571 Bansin Heringsdorf 15 030 Karlshagen 1 845 Koserow 2 418 Koddin - Kölpinsee 170 Trassenheide 169 Ückeritz 904 Zempin 1 138 Zinnowitz 8 665 Tabela 1-2. „Liczba kuracjuszy na wyspie Uznam w roku 1910”. Za „Pommern – Wegweiser durch ein unvergessenes Land” – Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. Opracowanie własne. Świnoujście jako stolica powiatu rozwijało się i zmieniało swój charakter najszybciej. Powstał teatr, kilka szkół, muzeum regionalne, szpital miejski, poczta i gazownia. W 1869 wprowadzono na głównych ulicach oświetlenie gazowe, które w 1885 zostało zastąpione elektrycznym. W 1910 roku oddane zostały do użytku urządzenia wodno – kanalizacyjne. Rozwinął się handel detaliczny i rzemiosło nastawione na obsługę przyjezdnych. Przeważały małe przedsiębiorstwa zatrudniające do 50 robotników. Największymi pracodawcami w powiecie były zakłady wapiennicze i wytwórnie materiałów budowlanych w Wapnicy i Lubiniu, zatrudniający 13 łącznie 272 osoby5, w dalszej kolejności porty w Świnoujściu, Wołogoszczy i Wolinie, stocznie w Świnoujściu i Wołogoszczy, przemysł spożywczy (mleczarnie w Wolinie, Uznamiu, Świnoujściu i Wołogoszczy, browary w Świnoujściu i Uznamiu), odzieżowy, drzewny (11 tartaków i jedna fabryka mebli), rolnictwo i rybołówstwo. Tereny wyspy Wolin i Uznam stanowiły ważny rejon militarno ekonomiczny w systemie obronnym III Rzeszy. I tak: • Świnoujście było bardzo silnie ufortyfikowane. Tutaj mieściła się największa baza morska niemieckiej floty wojennej, zatrzymywały się okręty wszystkich klas w celu odbycia remontów, zabrania zaopatrzenia. Ludność Świnoujścia na przełomie 1944/45 liczyła około 40 000 mieszkańców, z czego 50% stanowili żołnierze6. • w pobliżu Lubinia znajdowała się cementownia o znaczeniu strategicznym, • w lesie obok Ognicy funkcjonowała fabryka torped, • w Zalesiu trwały prace nad konstruowaniem V-3, działa o długości 126 m, • na Białej Górze znajdowała się oficerska szkoła artylerii, • w Dziwnowie stacjonowała duża ilość wodnosamolotów, • w Peenemünde produkowano tajną broń V-1 i V-2. Wyspa Uznam podzielona była na strefy bezpieczeństwa, do której wstęp miały tylko wtajemniczone osoby. W związku z powyższym jest zrozumiałe, że cały ten obszar stanowił ważny cel dla lotnictwa amerykańskiego, brytyjskiego i radzieckiego. Dlatego też był wielokrotnie przez nie bombardowany. Najsilniejszym był nalot lotnictwa alianckiego 12-03-1945 na Świnoujście i Peenemünde. Bombardowanie trwało około 3 godzin, brało w nim udział około 5 6 Henryk Lesiński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnoujścia, Szczecin 1973, s. 177 Marian Antas, Wyzwolenie Ziemi Wolińskiej, Szczecin 1973, s. 184 14 200 samolotów. Bomby zniszczyły 864 budynki (55% ogólnej zabudowy miasta). Pod gruzami i w wyniku wybuchów zginęło około 25 000 osób. II. Okres po II wojnie światowej (po 1945 r). Wyspy Uznam i Wolin zostały zajęte przez Armię Czerwoną w maju 1945 roku. Świnoujście zostało zdobyte 5-ego maja 1945 roku w wyniku jednoczesnego uderzenia 2 i 19 armii 2 Frontu Białoruskiego, jako ostatnie miasto na terenie Polski. Postanowienie o przyłączeniu Świnoujścia i Wyspy Wolin do Polski zostało sformalizowane przez Wielką Trójkę na Konferencji Poczdamskiej (0208-1945) i w Szwerinie Meklenburskim (21.09.1945). Oficjalne przejęcie Obwodu Uznam – Wolin przez Pełnomocnika Rządu RP nastąpiło w dniach 0406.10.1945. Pozostała część wyspy Uznam została włączona najpierw do radzieckiej strefy okupacyjnej i od momentu powstania, czyli 04-10-1949 do NRD. Po zakończeniu działań wojennych obszar wysp był w tragicznym stanie. Zasiedlanie nowo powstałego po polskiej stronie regionu powiatu Wolińskiego, rozwój przemysłu (w tym jakże ważnej turystyki) były bardzo utrudnione. Sytuacja najgorzej wyglądała w Świnoujściu i Wolinie, gdzie większość budynków była zniszczona, kanał Świny zablokowany był wrakami statków, sprawa nowej granicy polsko – niemieckiej (na przestrzeni 10 lat po zakończeniu wojny trzykrotnie wędrowała ona przesuwając się z zachodu na wschód) była bardzo niepewna, a i wieści o panoszących się Rosjanach (Armia Radziecka stacjonowała nieprzerwanie w Świnoujściu do 1993 roku) niezbyt zachęcające do przybywania i mieszkania tutaj. 15 Mimo zniszczeń stosunkowo szybko podjęte zostały próby wznowienia działalności turystyczno – uzdrowiskowej w Świnoujściu i Międzyzdrojach. W 1946 roku przybył do Świnoujścia dyr. Bolesław Motyl usiłując zorganizować uzdrowisko. Na wskutek podzielenia miasta przez Rosjan na część polską (centrum) i radziecką (dzielnica nadmorska) okazało się to niemożliwe. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w Międzyzdrojach7. Bezpośrednio po wyzwoleniu Międzyzdroje miały najmniejszy odsetek wyludnienia, miejscowość liczyła wówczas 4000 mieszkańców. Byli to przeważnie ludzie starsi, kobiety i dzieci. Ludność ta została wysiedlona do Niemiec w latach 1946 - 1948. Zniszczenia wojenne w miasteczku nie były wielkie. Spośród 675 budynków istniejących tu w 1939 roku, 561 nadawało się do zamieszkania w 1946 roku. Poważnie zniszczona była jedynie linia kolejowa, wskutek czego Międzyzdroje wraz z całą wyspą były odcięte od lądu stałego. Linię kolejową odbudowano dopiero w 1948 roku. Podczas spisu ludności przeprowadzonego w lutym 1946 (z uwzględnieniem ludności niemieckiej) dotychczasowa wieś uznana została za miasto. W marcu 1946 roku kierownik referatu samorządowego wolińskiego starostwa polecił wykonać pieczęć magistratu i odtąd Międzyzdroje stały się miastem. Odbudowa, a właściwie reaktywowanie miasta wiązało się od początku ściśle z jego wczasowo – uzdrowiskową funkcją. W 1946 roku powstał Państwowy Zarząd Uzdrowisk i Kąpielisk a w latach 1948 – 1954 działała Komisja Uzdrowiskowo – Wczasowa mająca za zadanie zadbać o prawidłowy rozwój miasteczka. W 1951 roku powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej. Zaczęto remontować i odtwarzać istniejącą sieć usług. W owym trudnym dla miasta okresie nie powstawały żadne nowe realizacje. 7 Za „Studium Gminy Międzyzdroje” – praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/Polski/Urz1d_Miasta/Studium_Gminy/studium.htm (01-11-16). 16 Starano się reaktywować funkcje w obiektach istniejących. Sporo z nich wymagało przeprowadzenia prac remontowych. Późniejszy etap prac to budowa obiektów nowych. Niestety w żadnym okresie prowadzenia prac związanych z rozwojem przestrzennym miasteczka nie posłużono się pierwszym powstałym planem jego zagospodarowania. Pozwoliłoby to zapewne na uniknięcie wielu rażących błędów w strukturze architektonicznej miejscowości i pozwoliło na bardziej harmonijną egzystencję obiektów historycznych ze współcześnie tworzonymi. W latach sześćdziesiątych poczyniono w Międzyzdrojach poważne inwestycje budowlane i odremontowano znaczną cześć domów głównie przy promenadzie nad brzegiem morza. Odbudowano molo likwidując przeszklony o żelaznej konstrukcji pasaż. Na mocy Uchwały Rady Ministrów Nr 152/58 z dnia 01-05-1958 zorganizowano w Świnoujściu uzdrowisko o 150 miejscach. Dokonano oględzin dwóch słonych źródeł solankowych i przejęto 6 budynków. Wkrótce zwiększono liczbę miejsc do 500. Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Zdrowia z 16-06-1959 uzdrowisko usamodzielniono tworząc PP Uzdrowisko Świnoujście (oficjalna data to 01-07-1959) i z tą chwilą zaczęła się jego odbudowa. W późniejszym okresie przedsiębiorstwo się bardzo rozwinęło, na jego potrzeby zaadaptowano kilka budynków także w Międzyzdrojach. W szczytowym okresie przyjmowało jednorazowo do 3 000 kuracjuszy na turnus. Po likwidacji kontrolowanych przez WOP wiz wjazdowych na wyspę Wolin oraz ustąpienia wojsk sowieckich z dzielnicy uzdrowiskowej (w wyniku nacisków opinii publicznej i na mocy porozumienia międzypaństwowego w trzech etapach baza wojsk radzieckich została wyprowadzona z dzielnicy nadmorskiej do części pomiędzy koszarami i granicą. Praktycznie już w marcu 1957 roku ówczesny I Sekretarz KP PZPR – Rajmund Rybiński odzyskał od 17 dowództwa bazy sowieckiej pierwszych 12 budynków w pierwszym kwartale przy promenadzie. Ogółem do dnia 19 kwietnia 1962 przejęto 164 budynki8). Zaczął się gwałtowny rozwój wczasów zakładowych. W Świnoujściu, Międzyzdrojach, Wisełce, Międzywodziu, Dziwnowie zakłady pracy wydzierżawiały początkowo budynki wczasowe, w okresie późniejszym budowały własne. W kwietniu 1957 roku rozpoczęło działalność koło PTTK w Świnoujściu, które po otrzymaniu lokalu przy ul. Armii Czerwonej 2 (obecnie Armii Krajowej) pełniło rolę informacji turystycznej, a jednocześnie zarządzało przystanią kajakową nad Starą Świną. Później powstają: ORBIS (1964) i POMERANIA. W marcu 1958 roku ukazało się pierwsze wydanie pierwszego miejscowego przewodnika turystycznego: „Międzyzdroje i okolice” autorstwa Czesława Piskorskiego. W celu uatrakcyjnienia pobytu turystów odbywają się imprezy rozrywkowe i kulturalne. Na uwagę zasługują tutaj: • Festiwal Artystyczny Młodzieży Akademickiej „FAMA” w Świnoujściu. • Ogólnopolski Przegląd Piosenki Morskiej „WIATRAK” w Świnoujściu. • Festiwal Chórów i Pieśni Chóralnej w Międzyzdrojach. 15 marca 1960 roku utworzono z terenów leśnych okalających Międzyzdroje od wschodu i południa Woliński Park Narodowy o powierzchni ok. 4961 ha. Ten ciekawie ukształtowany teren leśny z bogactwem rzadkich okazów fauny i flory zawsze stanowił miejsce częstych tras spacerowych, tak dla mieszkańców jak i pensjonariuszy kurortu. Objęty ścisłą ochroną stał się przedmiotem badań studialnych Wolińskiego Muzeum mieszczącego się na Wzgórzu Przyjaźni w Międzyzdrojach. 8 mgr A. Wroński, Uzdrowiska, wczasy i turystyka, Świnoujście – XII 1971 18 Celem reaktywowania połączeń tzw. białej floty w styczniu 1957 roku powstało PPT „Żegluga Szczecińska”, zajmujące się przewozem i obsługą pasażerów i ładunków na dolnej Odrze9. Dnia 02-04-1964 wznowiono sezonową komunikację promową na linii Świnoujście – Ystad. W latach 60-ych i 70-ych wyremontowano i wybudowano całą sieć dróg w powiecie Wolińskim. Nastąpiła m.in. pełna modernizacja polskiego odcinka drogi międzynarodowej E-14 z Triestu do Sztokholmu (po zmianach w 1992 roku droga ta ma oznaczenie E-65). Przywrócono a następnie całkowicie zmodernizowano linię kolejową Szczecin-Dąbie – Świnoujście Port oraz uruchomiono wszystkie pozostałe połączenia kolejowe. 1.1.3 Rozwój przemysłu. Przemysł rozwijano jednak tylko w stolicy regionu. Były to sztandarowe budowy socjalizmu. W związku z planowaną rozbudową portu włączone do Świnoujścia zostaje całe prawobrzeże10 i zamienione na dzielnicę stricte przemysłową. Powstają tam: • port (Świnoport II) • baza PPDiUR „Odra” • Morska Stocznia Remontowa (01.01.1971) • duża towarowa stacja kolejowa • poprzez wejście do eksploatacji nowych promów morskich (Gryf, Skandynawia i następne) rozszerza swą działalność terminal. 9 statki „białej floty” tylko w roku 1970 przewiozły około 5,5 mln pasażerów (przede wszystkim na trasie Szczecin – Świnoujście) i pływały bez przerwy od kwietnia do listopada. Były to jednostki na owe czasy nowoczesne statki typu „Lilla Weneda” (200 miejsc) i wodoloty „Kometa” (100 miejsc) – za: Tadeusz Makowski, Komunikacja, Szczecin 1973, s. 323 10 Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 28.08.1959 19 Rozwój gospodarczy Polski ma swoje bezpośrednie przełożenie na rozwój turystyki. W okresie 1960 – 1970 liczba turystów zwiększa się czterokrotnie. W tych latach przeważa tzw. turysta masowy, kierowany na wypoczynek przez macierzysty zakład pracy. Prowadzi to do nadmiernej ilości przyjazdów turystów w okresie lipiec – sierpień i związanych z tym trudnościami aprowizacyjnymi i transportowymi oraz prawie całkowitym niewykorzystaniem bazy noclegowej w pozostałym okresie. Dotyczy to wszystkich kurortów regionu ale w szczególności Międzyzdrojów (tutaj liczba miejsc noclegowych w 1985 roku sięgnęła 25 000, co okazało się także niewystarczające) i Świnoujścia. Po likwidacji powiatów i utworzeniu nowych 49 województw w latach 1973-1984 do Świnoujścia przyłączono Międzyzdroje wraz z miejscowościami Wapnica, Zalesie i Lubin. Dzięki temu na jedną dekadę Świnoujście stało się pod względem powierzchni drugim, co do wielkości miastem w Polsce. Działania te prowadzone były zgodnie z ówczesną koncepcją budowy wielkiego portu, miasta i uzdrowiska na zachodniej rubieży PRL. Zgodnie z tymi planami wyspa Uznam miała być połączona groblą poprzez Zalew Szczeciński z miejscowością Nowe Warpno, pod Świną prowadzić miał tunel, port zajmować miał całe prawobrzeże (Chorzelin, Warszów, Ognicę i Karsibór) a sypialnią dla Świnoujścia stać się miał oddalony o bez mała 30 km Wolin. Dlatego też w Recławiu pod Wolinem powstawała nigdy nie ukończona fabryka domów. Pod koniec lat siedemdziesiątych gospodarka PRL załamała się i nastąpił regres gospodarczy. Pierwszym zwiastunem zmian gospodarczych było powstanie nowoczesnego przedsiębiorstwa hotelarskiego w Międzyzdrojach. Tamże firma ILBAU w roku 1991 wybudowała czterogwiazdkowy hotel o nazwie AMBER BALTIC, należący do austriackiej sieci VIENNA INTERNATIONAL. W ślad za tą inwestycją powstało (należące do tej samej 20 firmy) jedno z pierwszych w Polsce i największe w Europie Środkowej pole golfowe. W latach 90-ych zaszło w całej gospodarce regionu cały szereg zmian. Rozpoczął się olbrzymi wzrost przyjazdów turystów z Niemiec, jednocześnie w wyniku likwidacji funduszów socjalnych zakładów pracy (a także całych zakładów pracy) zanikły prawie tzw. wczasy zakładowe, wiele byłych ośrodków wczasowych zostało sprywatyzowanych. W Świnoujściu powstał w pobliżu granicy bazar, będący drugim, co do wielkości pracodawcą w mieście. W tym samym czasie olbrzymie kłopoty przeżywać zaczął przemysł morski – „ODRA” w zasadzie przestała istnieć, większość polskich statków pływa pod obcymi flagami, MSR i port przeżywają kłopoty. W niemieckiej części regionu oprócz zniszczeń wojennych najważniejszym problemem w pierwszych latach po wojnie była znaczna ilość uchodźców z terenów Polski i Czechosłowacji (ich liczba w Meklemburgii – Przedpomorzu w listopadzie 1945 roku sięgnęła 1,4 mln osób11) oraz znacząca liczba garnizonów radzieckich, zajmujących się przede wszystkim pobieraniem kontrybucji wojennych. W latach 1945 do 1956 przeprowadzono masowo zakrojoną akcję nacjonalizacji całego majątku. Najpierw na fali denazyfikacji, później wprowadzania socjalistycznego stylu gospodarki. Na wsi pojawiły się LPG – odpowiedniki polskich PGR, w miastach i miasteczkach wszystkie zakłady pracy zostały upaństwowione. W okresie stabilizacji w latach 60-ych głównym kurortem na wyspie Uznam stał się Heringsdorf. Turystyka była jednak utrudniona. Istniał całkowity 11 „Pommern im Wandel der Zeiten” – Jan M. Piskorski, wydawca: Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin 1999. 21 zakaz korzystania z kwater prywatnych, a ani po zalewie ani po zatoce nie wolno było pływać jachtami, żaglówkami, czy kajakami. W latach 70-ych i 80-ych nastąpił rozkwit miejscowości na wyspie Uznam. Wybudowano wiele domów FDGB – niemiecki odpowiednik FWP, na pobyty do których kierowały zakładowe organizacje partyjne, powstało wiele bardzo popularnych w NRD campingów i plaż naturystów. Poza turystyką, stocznią „Peenewerft” w Wołogoszczy, na niewielką skalę rybołówstwem i ekstensywnym rolnictwem na wyspie Uznam przemysł nie istniał. Sytuacja ta nie zmieniła się po likwidacji NRD, a w ostatnim roku na niemieckiej części wyspy Uznam powołano Uznamski Park Przyrody. 1.2 Potencjał gospodarczy wysp Uznam i Wolin. Ze względu na zagospodarowanie przemysłowe i obowiązujący podział administracyjny cały region wysp Uznam i Wolin podzielić można zasadniczo na 3 części: niemiecka część wyspy Uznam, miasto Świnoujście i Wyspa Wolin (bez obszaru Świnoujścia). • O ile Świnoujście jest w znacznym stopniu zintegrowane z pozostałą częścią wyspy Wolin (mimo niekorzystnych uwarunkowań geograficznych) to związki z niemiecką częścią wyspy Uznam są nikłe (szerzej na ten temat w rozdziale III niniejszego opracowania). 1.2.1 Niemiecka część wyspy Uznam. Po stronie niemieckiej badany teren podległy jest starostwu powiatu Wschodnie Pomorze Przednie (niem. Ostvorpommern, rys. 1:2) z siedzibą w Nakle nad Pianą (niem. Anklam). Powiat ten jest częścią kraju związkowego Meklemburgia Pomorze Przednie (Meklemburg – Vorpommern). Siedzibą władz jest miasto Szwerin Meklemburski (niem. Schwerin). 22 Rysunek 1:2. „Powiat OVP”. Źródło internet. Adres: http://www.landkreis-ostvorpommern.de/frame.html (13.12.01). Oto wykaz gmin niemieckiej części wyspy Uznam: • Urząd Gminy Ahlbeck (Ahlbeck, Dargen, Garz, Kamminke, Korswandt i Zirchow) • Urząd Gminy „Am Schmollensee“ (Bansin, Benz, Mellenthin, Neppermin i Pudalga) • Urząd Gminy „An der Peenenmündung“ (Karlshagen, Mölschow, Peenemünde i Trassenheide) • Urząd Gminy „Wyspa Uznam – Środek” (Koserow, Loddin, Ückeritz i Zempin) • Urząd Gminy „Uznam – Południe” (Morgenitz, Rankwitz, Stolpe i miasto Uznam) • Urząd „Wolgast – Land” (Krummin, Lütow, Sauzin) • Gmina Seebad Heringsdorf (bez urzędu) • Gmina Ostseebad Zinnowitz (bez urzędu) Cały powiat Pomorze Przednie (Ostvorpommern) zamieszkiwało w momencie powoływania (1997-12-31) 114 618 mieszkańców na powierzchni 1 910 km2. Badany teren obejmuje obszar o powierzchni 373 km2 (stan na 200023 12-31)12 względnie gęsto zaludniony na wschodzie powiatu (84 osoby na km2, przy średniej dla całego powiatu 60 os/km2) W latach 1989 do 1994 liczba mieszkańców Meklemburgii – Pomorza Przedniego zmalała o 5,9%. Przy tym proces ten następował różnie w różnych regionach i gminach. Na badanym terenie w latach 1989 - 94 liczba ludności spadła o 5 - 15%, największe ubytki zanotowały miasta Anklam i Wolgast oraz gmina Ahlbeck - o ponad 500 osób każde. Od 1994 roku liczba ludności pozostaje stała. Prognozy przewidują dalszy spadek ludności do roku 2010 o kolejne 5,4%.13. Największym problemem regionu wyspy jest bezrobocie sięgające na badanym terenie 18%. Wynika to z dwóch podstawowych powodów: a) Do 1990 roku w Peenemünde mieściła się bardzo duża baza wojskowa NVA. Po połączeniu NRD z RFN tylko niewielka część pracowników armii byłej NRD została zatrudniona w Bundeswerze. Armia ta zrezygnowała też z wielu jednostek swojej poprzedniczki. Niewątpliwie wielki wpływ na rezygnację z koszar w Peenemünde miała bliskość portu w Świnoujściu, ze względu na już dużą bliskość przystąpienia Polski do NATO. b) Dużym rynkiem pracy była odległa o niecałe 12 km od Wołogoszczy elektrownia atomowa w Lubmin. Obecnie elektrownia ta zamieniona została na przejściowe składowisko odpadów promieniotwórczych i zatrudnia tylko około 50 osób. Teren wyspy Uznam dysponuje słabo wykształconą (ze względu na trudne warunki geograficzne) i przeciążoną (do 12 000 aut dziennie) siecią dróg. Przez południe wyspy od zwodzonego mostu drogowego na Pianie w Zecherin do 12 Za „Der Landkreis in Zahlen” - http://www.landkreis-ostvorpommern.de/frame.html (2001-11-29). 13 za „Strukturalna koncepcja długofalowego rozwoju wysp Uznam – Wolin. Studium planowania ponadgranicznego.” Wspólnota planistyczna: Hannes Dubach i Urs Kohlbrenner. Kurfürstendamm 35, 10719 Berlin 24 granicy z Polską (bez przejścia granicznego) wiedzie droga krajowa nr 110. Od południowego wschodu (przejście graniczne Świnoujście – Ahlbeck) wzdłuż wybrzeża morskiego do Wołogoszczy (most drogowo – kolejowy na Pianie) prowadzi droga krajowa nr 111. Obie drogi krajowe połączone są w dwóch miejscach, w południowo – wschodniej części wyspy. Na stałym lądzie łączą się z drogą 109 prowadzącą od autostrady z Berlina do miejscowości Stralsund. Na wyspie istnieje też linia kolejowa prowadząca od przejścia granicznego z Polską (stacja Ahlbeck Grenze) do mostu w Wołogoszczy i dalej do miejscowości Züssow, leżącej na linii głównej Berlin - Stralsund. Linia kolejowa na Wyspie Uznam należy do UBB14 i jest od 1992 roku systematycznie modernizowana. Dzięki wybudowaniu mostu kolejowo – drogowego na Pianie w roku 2001, pierwszy raz od 1945 roku na dworzec w Heringsdorfie wjechał pociąg dalekobieżny. W drugim kierunku przedłużono linię z miejscowości Ahlbeck do granicy z Polską. UBB ma być alternatywą dla zatłoczonych dróg na wyspie. Innym środkiem komunikacji dostępnym na wyspie jest transport lotniczy. Dawne, przedwojenne lotnisko Świnoujścia (użytkowane do 1992 roku przez JAR) przemianowane zostało na Flughafen Heringsdorf (Rysunek 1:3) i zmodernizowane. W latach 1993 – 1996 odnowiono pas startowy, postawiono nowy dworzec lotniczy, zainstalowane zostały nowoczesne urządzenia naziemne. Z lotniska Heringsdorf utrzymywana jest komunikacja pasażerska via Berlin z Kolonią, Monachium i Dortmundem. Oprócz lotów rejsowych obsługiwane są tutaj także rejsy czarterowe i samoloty sportowe. Lotnisko te jest jedyne na Pomorzu Przednim obsługujące regularne loty rejsowe. 14 Usedomer Bäder Bahn – Uznamska Kolejka Uzdrowiskowa (przypis autora). 25 Rysunek 1:3. „Lotnisko Heringsdorf. Widok na pas startowy i dworzec lotniczy”. Źródło internet, adres: http://www.flughafen-heringsdorf.de/ (2001-11-30) Ze względu na swe morskie położenie ważną rolę spełnia także komunikacja wodna. Nieduże porty znajdują się w miejscowościach Kamminke, Uznam, Rankwitz, Zempin, Krummin i Karlshagen oraz w Wołogoszczy. Oprócz tego regularna żegluga utrzymywana jest z mola we wszystkich miejscowościach nadmorskich. Przeważa tutaj przybrzeżna, międzynarodowa żegluga pasażerska. I tak z portu w Kamminke pływają statki do Nowego Warpna, a z miejscowości: Ahlbeck, Heringsdorf, Bansin i Zinnowitz do Świnoujścia. Ponadto w sezonie letnim otwarta jest linia z miejscowości Zinnowitz i Heringsdorf do Roenne (duńska wyspa Bornholm) via Świnoujście i do Sassnitz (niemiecka wyspa Rugia). Na dzień dzisiejszy funkcjonuje 3 liczących się armatorów: Adler Schiffe, Żegluga Pomorska i Oderhaff Seetours. Głównym źródłem dochodów dla tych przedsiębiorstw żeglugowych jest sprzedaż wolnocłowa w znajdujących się na statkach sklepach. Sprzedawane są przede wszystkim alkohole, papierosy i perfumy. 1.2.2 Miasto Świnoujście. Zgodnie z reformą administracyjną, która weszła w życie z dniem 1999-01-01 miasto Świnoujście jest powiatem grodzkim. Pozostała część 26 badanego obszaru należy do powiatu kamieńskiego z siedzibą starostwa w Kamieniu Pomorskim. Oba te powiaty należą do Województwa Zachodniopomorskiego. Siedziby wojewody i sejmiku wojewódzkiego znajdują się w Szczecinie. Świnoujście jest miastem mogącym pełnić po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej rolę stolicy całego regionu wysp Uznam i Wolin, centrum administracyjnego, kulturalnego i przemysłowego. Mieszka tu 43 697 osób (dane za rok 2000)15. Oba powiaty łącznie zamieszkuje 93 751 osób. Ich powierzchnia to 1 202 km², z czego na obszar badany przypada 365 km². Oto wykaz gmin na badanym obszarze: Powiat grodzki Świnoujście • Miasto Świnoujście Powiat Kamień Pomorski: • Międzyzdroje (Międzyzdroje, Wapnica, Lubiń, Wicko, Lubiewo, Zalesie, Grodno, Warnowo) • Wolin (Wolin, Kodrąbek, Dargobądź, Kołczewo, Karnocice, Sułomino, Mokrzyca Mała, Mokrzyca Wielka, Unin, Ładzin, Kodrąb, Rabiąż, Warnowo, Domysłów, Korzęcin, Łuskowo, Sierosław, Żółwino, Kołczewo, Wisełka, Chynowo, Rekowo, Zastań) • Dziwnów (Dziwnów, Międzywodzie) Miasto położone jest na w sumie ponad 40 wyspach, z czego tylko 3 (Uznam, Wolin i Karsibór) są zamieszkałe (Rysunek 1:4). 15 „Świnoujście w liczbach” – Urząd Statystyczny w Szczecinie, dane z oficjalnej strony Urzędu Miasta Świnoujście: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php (2001-11-16) 27 Rysunek 1:4 „Ludność Świnoujścia w układzie wysp – grudzień 2000”. Źródło: internet, adres http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php (01-12-04) Centrum miasta oraz dzielnica uzdrowiskowa znajdują się na wyspie Uznam. Zachodnia część wyspy Wolin, należąca do miasta to przede wszystkim port oraz terminal promów morskich, stocznia i węzeł kolejowy. Stałą komunikację pomiędzy tymi wyspami utrzymują promy. Na wyspie Karsibór znajduje się niewielka osada rybacka. Jest ona połączona z Wolinem mostem drogowym. Miasto Świnoujście dysponuje największym potencjałem przemysłowym w całym regionie wysp Uznam i Wolin. Jego rozwój gospodarczy uwarunkowany jest położeniem geograficznym. Gospodarka morska, turystyka (wraz z funkcją uzdrowiskową) oraz handel to dziedziny, na których opiera się rozwój Świnoujścia. W mieście funkcjonuje łącznie 5 888 firm (dane za rok 2000)16 zatrudniających ogółem 16 378 osób. Większość firm, to przedsiębiorstwa bardzo małe. Kapitał zagraniczny inwestuje w Świnoujściu w 16 Za „Świnoujście w liczbach. Podmioty gospodarki narodowej wg. form organizacyjnych”. Źródło: internet, adres: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php?view=gospodarkan (01-12-04). 28 sposób marginalny. Bezrobocie w Świnoujściu ma wyraźną tendencję wzrostową i osiągnęło w roku 2000 poziom 13,6%. Świnoujście jest bardzo ważnym punktem na mapie komunikacyjnej kraju. Tutaj zaczyna się droga krajowa nr „3”, prowadząca do drogowego przejścia w Jakuszycach, a będąca polskim odcinkiem międzynarodowej trasy E-65 ze Skandynawii nad Adriatyk. Jako przedłużenie drogi na odcinku między Polską a Danią i Szwecją pływają promy pasażersko – kolejowo – samochodowe. Jedną z ważniejszych inwestycji prowadzonych w ostatnich latach, a finansowanych z budżetu centralnego w Świnoujściu była właśnie rozbudowa bazy promów morskich umożliwiająca przerzucanie masy towarowo – pasażerskiej na drugą stronę Bałtyku. Baza ta należała po wybudowaniu do największego polskiego przewoźnika promowego Spółki Akcyjnej PŻB, ale po wpadnięciu tej firmy w olbrzymie problemy finansowe powstałe na skutek nietrafionych decyzji (zmiana portu docelowego w Szwecji, zakup HSC „Boomerang”, przeinwestowanie MF „Pomerania”, itd.) terminal zakupił Port Handlowy. W Świnoujściu znajduje się także ważny kolejowy punkt przeładunkowy, gdzie dokonuje się transferów towarów z i na statki. Ze Świnoujścia kursuje bezpośredni ekspresowy skład towarowy do Austrii. Bezpośrednie połączenia pasażerskie osobowe utrzymywane są ze Szczecinem, a pospieszne z Warszawą, Poznaniem, Katowicami i Krakowem. W niewielkiej odległości od miasta znajdują się 2 porty lotnicze. Bliższe (ok. 2 km – dawne lotnisko Świnoujścia) jest po niemieckiej stronie wyspy i obsługuje bezpośrednie połączenia z Berlinem. Drugie to Szczecin – Goleniów (ok. 60 km) z możliwością lotu do Poznania, Warszawy i Kopenhagi. 29 Ważną częścią systemu komunikacyjnego jest port, do którego wejść mogą praktycznie wszystkie pływające po Bałtyku jednostki. W chwili obecnej port świnoujski wchodzi w skład przedsiębiorstwa Zarząd Portu Morskiego Szczecin – Świnoujście, którego akcje, jako właściciele części nabrzeży i terenu otrzymały także gminy Szczecin i Świnoujście. Turystyka wraz z funkcją uzdrowiskową stanowią równie ważne miejsce w gospodarce miasta. Ponad 100 obiektów świadczących usługi noclegowe i towarzysząca im infrastruktura handlowo-usługowa związana z turystyką są źródłem pokaźnych dochodów miasta. Branża ta tworzy dodatkową ilość miejsc pracy w sezonie turystycznym. Największym pracodawcą w tej dziedzinie jest "Uzdrowisko Świnoujście" S.A., świadczące całoroczne usługi kuracjuszom krajowym i zagranicznym. Dla miasta równie ważna jest jego funkcja turystyczno - uzdrowiskowa, jak i gospodarka morska. Należy tak umiejętnie planować rozwój tych dziedzin, aby nie zakłócił on bezcennych, naturalnych walorów Świnoujścia. Ważnym czynnikiem miastotwórczym jest także baza Marynarki Wojennej. Świnoujście od momentu przystąpienia Polski do NATO stało się w jej strukturach bardzo ważną bazą morską. Związane jest to z utrzymywaniem tutaj stałego garnizonu. Zawodowi żołnierze są obywatelami miasta, stanowią siłę nabywczą o stałych dochodach. NATO w krajach należących do struktury inwestuje w szlaki komunikacyjne i infrastrukturę. Wreszcie, wojsko włącza się w życie miasta zwiększając jego atrakcyjność turystyczną (sylwetka okrętów stojących w porcie wojennym jest integralnym elementem krajobrazu miasta, atrakcją jest możliwość ich zwiedzania przy okazji np. Dni Morza, popisy orkiestry wojskowej, itd.). 30 1.2.3 Wyspa Wolin (bez obszaru należącego do Świnoujścia) Ostatnim regionem z tego podziału jest obszar Wyspy Wolin (bez terenów należących do miasta Świnoujścia) i Wstecznej Delty Świny (należy do Wolińskiego Parku Narodowego), należący administracyjnie do 3 gmin: • Gmina Dziwnów jest gminą o walorach wybitnie turystycznych. Lasy zajmują 22%, a wody 30% jej powierzchni. Największe znaczenie gospodarcze ma miejscowość Dziwnów. W XIX wieku uzdrowisko, od 1936 roku praktycznie do roku 2000 garnizon wojskowy. Od lat 70-ych także wczasowisko, baza rybacka, mały port pasażerski (niestety wejście do portu miejskiego jest ograniczone ze względu na niewielkie rozmiary mostu zwodzonego i głębokość toru wodnego) oraz marina. Na interesującym terenie znajduje się jeszcze Międzywodzie – niewielkie sezonowe wczasowisko. • Gmina Międzyzdroje – dominującym jest tutaj przemysł turystyczny. Gmina dysponuje najlepiej przygotowaną infrastrukturą ze wszystkich miejscowości na wyspie (około 20 000 miejsc noclegowych). Jest tutaj jedyny w polskiej stronie regionu hotel **** - hotel AMBER BALTIC, poza tym kilka hoteli wysokiej klasy (oczywiście jak na polskie warunki), jak np.: AURORA, MARINA, WOLIN, SLAVIA. Dodatkowo cała gama dobrych zakładowych ośrodków wczasowych i 2 duże pola namiotowe. Do infrastruktury turystycznej zaliczyć można też promenadę, strefę dla pieszych, odbudowywane molo, muzea, dom kultury, wypożyczalnie sprzętu plażowego i zaplecze gastronomiczne. Miasto ma status uzdrowiska. W gminie funkcje turystyczne spełnia także Wisełka i częściowo Lubin. We wschodniej części Międzyzdrojów oraz w Lubiniu znajdują się bazy rybackie. Prowadzona jest gospodarka leśna i ekstensywne rolnictwo. Na terenie WPN znajduje się kilka odwiertów ropy naftowej, jednak o 31 marginalnym znaczeniu. W pobliżu Wapnicy pozyskiwano do niedawna kruszywo. • Gmina Wolin – znajduje się około 50% na Wyspie Wolin. Jest to gmina przede wszystkim rolnicza. Z obszaru 327 km² aż 45,2% stanowią użytki rolne. Prowadzona jest tam ekstensywna produkcja rolna. Część użytków rolnych dobrych klas bonitacyjnych (IIIb i IVa) oraz liczne użytki zielone, które sztucznie utrzymywane poprzez intensywne odwodnienia jest w trakcie ranaturalizacji. Na terenie gminy znajduje się także duży obszar lasów gospodarczych. Ośrodkiem administracyjnym jest miasto Wolin. Znajdują się tam: tartak, port jachtowy, port rybacki, spichlerz nad cieśniną Dziwny, zakłady rzemieślnicze. Miasto ma podstawy do rozwijania turystyki, posiada własną plażę, dużo terenów zielonych, świetną dostępność komunikacyjną, W roku 1991 3 gminy: Dziwnów, Międzyzdroje i Wolin powołały do życia Związek Gmin Wyspy Wolin17. Zadania tej organizacji to wspólne planowanie i realizacja zadań z zakresu: • zagospodarowania przestrzennego, • zagospodarowania turystycznego, • ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu. De facto ZGWW zastępuje w poszczególnych urzędach gmin działy marketingu i pozyskiwania środków pomocowych na inwestycje komunalne. Pozwala to zaoszczędzić pieniądze i skonsolidować działania w celu pozyskania funduszy. Do niewątpliwych sukcesów tejże organizacji zaliczyć należy: • realizacja budowy (tudzież modernizacji) wszystkich 4 projektowanych oczyszczalni ścieków (w Wolinie, Międzyzdrojach, Międzywodziu i Wapnicy), 17 Powstał na podstawie Ustawy o samorządzie terytorialnym z dnia 08-03-1990. Statut ogłoszono w Dzienniku Urzędowym Województwa Szczecińskiego nr 12 poz. 177. 32 • budowa sieci gazowniczej w Międzyzdrojach i Wolinie, • budowa sieci kanalizacyjnej we wszystkich gminach, • wielokrotne reprezentowanie gmin na targach turystycznych. System komunikacji drogowej na Wyspie Wolin jest ze względu na uwarunkowania geograficzne słabo rozwinięty i składa się w zasadzie z 2 traktów: • droga krajowa nr 3 (E 65). Od wschodu, w mieście Wolin spięta ze stałym lądem zwodzonym mostem drogowym. Prowadzi przez całą południową część wyspy aż do terminalu promowego w Świnoujściu. Droga prawie na całym odcinku przez wyspę ma szerokość 9 metrów. W znaczący sposób ułatwia to ruch samochodowy. W ostatnim czasie oddano do użytku zmodernizowany odcinek tej drogi, prowadzący przez teren WPN. Ze względu na wysokie koszty (odcinek był średnio o 30% droższy ze względu na wymogi ochrony środowiska) w budowie partycypował EBOiR. • droga wojewódzka nr 102 prowadzi od skrzyżowania w Międzyzdrojach w kierunku na Kamień Pomorski – Kołobrzeg, na wyspie prowadzi do drogowego mostu zwodzonego w Dziwnowie. Jest jedyną drogą tej kategorii łączącą wszystkie miejscowości turystyczne na zachodnim wybrzeżu. Droga jest wąska i kręta. W sezonie występuje tu duże natężenie ruchu, przeważają jednak auta osobowe i autokary. Przez wyspę prowadzi także ważna, dwutorowa i zelektryfikowana linia kolejowa Świnoujście – Szczecin Dąbie, łącząca port z zapleczem i będąca linią tranzytową na południe Europy. Równolegle do linii kolejowej i drogi nr 3 poprowadzone są również: • linia energetyczna 110 kV. Na wyspach zasoby mocy są ograniczone. Wiąże się to ze znacznie oddalonymi głównymi punktami zasilania (GPZ) i mocach 33 transformatorów redukcyjnych – napięcie 110 kV / 15 kV. Aktualnie potrzebna jest budowa nowego GPZ w północno – wschodniej części Wyspy Wolin obsługującego nie tylko wyspę ale i pas zachodniego wybrzeża oraz rozbudowa lub budowa nowego GPZ w mieście Świnoujściu. • gazociąg. Zaopatruje on w gaz całą wyspę Wolin i polską część Uznamia. Przystosowany jest do reeksportu gazu do Niemiec. Reasumując należy bezsprzecznie przyznać, że wyspy Uznam i Wolin stanowią jeden region, podzielony nie naturalną granicą. Przemysł skoncentrowany jest w jego środkowej części, czyli w mieście Świnoujściu (będącym jednocześnie jego centrum administracyjnym i kulturalnym). Pozostały obszar ma znakomite warunki do rozwijania turystyki. Uzupełnieniem są tam rolnictwo, wydobycie minerałów na niewielką skalę, gospodarka leśna i rybołówstwo. Barierami ograniczającymi rozwój gospodarczy regionu są: • nie wystarczająca dostępność komunikacyjna regionu po obu stronach granicy, • brak drogowego i / lub kolejowego przejścia granicznego umożliwiającego wymianę w ramach regionu, • brak stałego połączenia pomiędzy wyspami Uznam i Wolin, • brak koordynacji działań w ramach regionu (dotyczy to zarówno współpracy polsko – niemieckiej, jak i Świnoujście – ZGWW), • brak planów rozwojowych po stronie polskiej, • narastający problem bezrobocia, • niski poziom infrastruktury turystycznej po polskiej stronie, jak i znaczące różnice w jej rozwoju po stronie niemieckiej (wybrzeże morskie – okolice Achterwasser). 34 1.3 Szczególne predyspozycje ujścia Odry do rozwijania przemysłu turystycznego. 1.3.1 Turystyka na świecie, w Polsce i regionie. Turystyka to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu. Zwykle traktowana jest jako jedna z form kultury fizycznej lub jako część krajoznawstwa. Jednym z ważniejszych czynników stanowiących o wielkości ruchu turystycznego w danym regionie jest tzw. atrakcyjność turystyczna18. Uważa się na ogół, że przejawia się ona poprzez istnienie określonej cechy charakterystycznej przyciągającej turystów w pewne tereny dzięki walorom krajobrazu naturalnego, klimatu, pomników historii, a także różnych interesujących obiektów zagospodarowania turystycznego. Podkreśla się przy tym, że termin atrakcyjność turystyczna posiada znaczenie względne, a to z powodu różnych warunków psychofizycznych jej odbiorców. W szerszym znaczeniu turystyka obejmuje wszelkie formy dobrowolnej zmiany miejsca pobytu, jeśli nie jest ona związana z pracą zawodową lub zmianą miejsca zamieszkania. W świecie współczesnym turystyka jest czynnikiem rozwoju społecznogospodarczego i kulturowego. W wielu krajach dochody z turystyki stanowią znaczną część produktu krajowego brutto. Największe dochody z turystyki (przekraczające 10 mld dolarów amerykańskich rocznie) osiągają Hiszpania, Stany Zjednoczone i Francja.19 Turystyka, jako branża przemysłu, zgodnie z informacjami publikowanymi przez Międzynarodową Organizację Turystyki (WTO), przynosi 18 „Geografia atrakcji turystycznych Polski”, Zygmunt Kruczek i Stefan Sacha. Wydawnictwo PROKSENIA, Kraków 1997. 19 „Nowa encyklopedia powszechna PWN” tom 6, strona 504. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. 35 rocznie na świecie dochód rzędu 4,2 bil. USD, co stanowi 11,6% produktu globalnego brutto (GDP) i zapewnia miejsca pracy dla około 228 milionów osób. Wielkość inwestycji w turystyce w ostatnim czasie osiągnęła poziom 740 milionów USD rocznie. Szacuje się, że światowy dochód z turystyki osiągnie w roku 2010 poziomu 9,5 biliona USD, czyli około 2 razy więcej niż obecnie. Osiągnięcia Polski na tym tle wyglądały do niedawna, co najmniej nieźle. Polska w WTO nazywana była tygrysem turystki. W latach 1990-97 ilość odwiedzin turystów w Polsce zwiększyła się o bez mała 600% z 3,4 mln do 19,5 mln. Spowodowało to wtedy przesunięcie Polski z 27 na 7 miejsce na świecie w randze WTO, jeśli chodzi o liczbę przyjeżdżających turystów. Dochody z turystyki wzrosły rocznie z 358 mln USD do 8,7 mld USD. 20 Niestety ze względu na nieprawidłową i niekonsekwentną politykę kolejnych rządów, fiskalizm państwa, niepewność i niespójność przepisów, afery w POIT, niewielkie zainteresowanie rozwojem turystyki na wszystkich szczeblach władzy, wreszcie okres dekoniunktury i związany z tym brak inwestycji, zdobyczy tych nie udało się utrzymać. Szczególnie wzrost bezrobocia i obniżenie realnych dochodów społeczeństwa spowodował spadek zainteresowania wypoczynkiem i turystyką. Przemysł turystyczny należy do najbardziej wrażliwych pod tym względem. W Województwie Zachodniopomorskim (plan zagospodarowania turystycznego wg. gmin, patrz rysunek 1:5) sytuacja wygląda nieco lepiej niż w kraju ogólnie. Dzięki korzystnemu położeniu w północno – zachodniej części Polski, na skrzyżowaniu ciągów komunikacyjnych północ – południe o znaczeniu kontynentalnym i wschód – zachód o znaczeniu ponadregionalnym, 20 „Grenzüberschreitendes Tourismusmanagement”, Günter Meutzner, Bildungswerk des Allgemeinen Unternehmensverbandes Neubrandenburg E.V., Neubrandenburg 2000 36 niewielkiej odległości od dużych aglomeracji miejskich typu Berlin, Poznań, Wrocław, Hamburg oraz Malmö – Kopenhaga oraz znacznej atrakcyjności turystycznej przyjeżdża tutaj więcej turystów, a znaczny ich odsetek stanowią obcokrajowcy. Pozwala to częściowo uniezależnić się od koniunktury na krajowym rynku turystycznym i może wpływać dodatnio na decyzje potencjalnych inwestorów. Region skupia 19% miejsc noclegowych kraju (z tego 26% w obiektach całorocznych) i zajmuje pierwsze miejsce pod względem sprzedanych noclegów, jeśli chodzi o obcokrajowców trzecie. W regionie dominuje turystyka pobytowa i wczasowa aczkolwiek dużą rolę w statystykach województwa odgrywają turyści poruszający się tranzytem przez Polskę, są to: Duńczycy – 32,8%, Niemcy – 15,8%, Szwedzi – 15,7%, Norwegowie – 10,6% i Holendrzy – 10%. Na potwierdzenie tezy o ważnej roli turystyki, jako gałęzi przemysłu niech będzie fakt, iż pierwszych dziesięć gmin województwa o największych przychodach pokrywa łącznie 60% miejsc noclegowych. Ciekawe dane dotyczące turystyki w zachodniopomorskim: • Gęstość zaludnienia w wynosi 76 mieszkańców / km². • 35% mieszkańców zamieszkuje duże ośrodki miejskie: Szczecin, Koszalin i Stargard • Baza noclegowa województwa to 143 800 miejsc w 70 hotelach, 9 motelach, 37 pensjonatach i 576 różnego rodzaju ośrodkach wczasowych. • Liczba miejsc noclegowych przypadających średnio na jednego mieszkańca to 8,3 (średnia dla kraju to 2,0) 37 Rysunek 1:5. Turystyka wg. gmin województwa zachodniopomorskiego. Źródło: internet. Adres: http://www.um-zachodniopomorskie.pl/strategia280.html (2001-11-26). Obszary województwa o największej atrakcyjności turystycznej: • Ujście Odry (dolna Odra, Zalew Szczeciński, Wyspy Uznam i Wolin) • Pobrzeże Bałtyckie od Pobierowa po Darłowo • Pas pojezierzy (Drawskie, Ińskie, Myśliborskie, Wełtyńskie) Obszarem o największej atrakcyjności turystycznej województwa oraz o największych potencjalnych możliwościach rozwoju turystyki jest ujście Odry. Obejmuje on ciekawe tereny dolnej Odry, aglomerację Szczecińską, interesujące tereny Puszczy Goleniowskiej i Wkrzańskiej, obszar Zalewu Szczecińskiego i Wyspy Uznam i Wolin. 38 1.3.2 Przedstawienie obszaru ujścia Odry. Ujście Odry to krajobraz kulturowy, bardzo zbliżony do naturalnego. Jest to obszar należący do Polski i Niemiec, zamieszkiwany przez około 5 milionów mieszkańców. Ze względu na szczególne piękno obszar ten proklamowany został przez NFI21 za krajobraz roku 1993/94. Dla ludzi żyjących nad Odrą, rzeka ta zwykle nie wydaje się atrakcyjna turystycznie. Również decydenci do tej pory widzieli w niej raczej zagrożenie powodziowe oraz możliwości odprowadzania ścieków i transportu ładunków masowych. Tymczasem Odra jest jedną z nielicznych wielkich europejskich rzek, nad którą zachowały się jeszcze przetrzebione na zachodzie bezcenne lasy nadrzeczne, zwane grądami i łęgami. W takiej ilości nie występują one nawet nad uroczą skądinąd królową polskich rzek - Wisłą. Dlatego też właśnie turystyka jest szansą dla ekorozwoju nadodrzańskich gmin. Możliwości rozwoju ofert turystycznych mogą bazować na walorach przyrodniczych, a także pomysłowości i inicjatywie mieszkańców Nadodrza Korzyści z rozwoju turystyki sprowadza ją się nie tylko do bezpośrednich zysków finansowych, ale również do poprawy wizerunku regionu. Ważne jest jednak, aby turystyka nie niszczyła przyrody, będącej podstawą jej bytu. Do zniszczonego krajobrazu i przyrody nikt nie przyjedzie. Dla zmniejszenia ewentualnych negatywnych skutków przyrodniczych konieczne jest dostosowanie wielkości ruchu turystycznego do naturalnej chłonności środowiska. Dobrym sposobem jest rozpraszanie ruchu na obszarach cennych i jego koncentracja na terenach odpornych wobec działalności człowieka. Znacznie 21 Naturfreunde Internationale – międzynarodowa organizacja założona w Wiedniu w 1895. Zrzesza blisko 600 członków z 18 krajów Europy. NFI jest konsultantem przy Radzie Europy i UNESCO w sprawach związanych z ochroną środowiska naturalnego człowieka. NFI szczególną uwagę zwraca na obszary wykraczające poza granice jednego państwa, regiony ważne ze względów ekologicznych, które podlegać powinny specjalnej ochronie, a są zagrożone przez dynamicznie rozwijający się przemysł. 39 skuteczniejsze dla realizacji tych celów niż stawianie tablic zakazujących jest właściwe zagospodarowanie terenów: wytyczenie szlaków, przygotowanie miejsc wypoczynku, punktów informacyjnych i widokowych. Ujście Odry do Bałtyku zaczyna się w rejonie Gozdowic, 130 km od Zalewu Szczecińskiego. Rzeka płynie tu zwykle leniwie. Dawniej meandrowała w bagiennym krajobrazie. Przed kilku laty po obu stronach rzeki powstały parki - po niemieckiej narodowy, po polskiej krajobrazowy22. Oba parki według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody - IUCN zostały zakwalifikowane do piątej klasy. Ochrona przyrody w naszych krajach różni się jednak. Niemcy mają z pewnością więcej pieniędzy. Zatrudniają więcej strażników, rozbudowują centrum edukacyjne. Na renaturyzację krajobrazu przeznaczyli 80 milionów marek. Dalej Odra przepływa przez aglomerację Szczecińską i dwoma głównymi nurtami uchodzi do Zalewu Szczecińskiego. Jest to basen ujściowy tej rzeki, położony w Polsce i Niemczech, zamknięty od północy Wyspami Uznam i Wolin. Jest rozległym akwenem przymorskim o powierzchni wynoszącej 687 km2 i średniej głębokości 3,8 m (największa głębia to 9 m). Akwen ten charakteryzuje specyficzną hydrochemią wód, która kształtuje się pod wpływem dopływu wód śródlądowych i wymiany wód z morzem. Napływ wody z Bałtyku uzależniony jest od kierunku i szybkości wiatru, stanu morza, ciśnienia atmosferycznego i poziomu wody w Zalewie. Objętość wód Zalewu Szczecińskiego wynosi 2,58 km³, a ich wymiana odbywa się przeciętnie 6-7 razy w roku. Głównym dopływem Zalewu jest Odra. Zlewnia tej rzeki stanowi 1/3 powierzchni Polski (około 119 000 km²). Pozostałe znaczące dopływy to Gowienica, Piana, Świniec, Wkra, Wołczenica i Zarow. 22 Za artykułem „Dolna Odra” – Krzysztof Smolnicki; Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju. Publikacja w internecie, adres: www.odra.org.pl (2000-10-18). 40 Granica państwowa pomiędzy Niemcami i Polską przebiega z północy na południe i dzieli ten akwen na dwie części: zachodnią – Mały Zalew i wschodnią – Wielki Zalew. Wielki Zalew (polska część akwenu) posiada powierzchnię 410 km². Odznacza się on większą dynamiką wymiany wody. Przebiega tędy tor wodny prowadzący ze Świnoujścia do Szczecina. Przeciętne głębokości stale pogłębianego toru wynoszą około 10-11 m. Na obecny stan wód Zalewu Szczecińskiego wpływają zarówno zanieczyszczenia akumulowane w osadach dennych tego akwenu, jak i stały dopływ zanieczyszczeń wnoszonych wodami dopływów. W ujściowym odcinku Odry odprowadzane są ścieki ze Szczecina, Polic oraz Zakładów Chemicznych „Police". Od kilku lat obserwowane jest obniżenie zasobności w związki mineralne fosforu i azotu, chociaż akwen jest nadal silnie zeutrofizowany (zakwity fitoplanktonu). Jednak w roku 1999 w ślad za zwiększonym udziałem wód śródlądowych stężenia tych związków nieznacznie wzrosły. Ocena wyników badań przeprowadzonych w 1999 roku potwierdza wnioski wynikające z dotychczasowych długoletnich badań wód Zatoki Pomorskiej. Napływające poprzez Świnę i Dziwnę bogate w substancje organiczne i związki biogenne wody Zalewu Szczecińskiego stanowią główną przyczynę eutrofizacji Zatoki Pomorskiej. Badana przybrzeżna część Zatoki Pomorskiej charakteryzuje się podwyższoną zawartością związków biogennych: azotu i fosforu. Od początku lat 90-tych nie obserwuje się zmniejszenia zawartości azotanów, zaś uwidacznia się wyraźny spadek zawartości fosforanów. Symptomem eutrofizacji wód Zatoki jest występowanie silnych zakwitów fitoplanktonu. Stan sanitarny kąpielisk na Zatoce Pomorskiej i Zalewie Szczecińskim jest dobry. Wszystkie miejscowości zlokalizowane wzdłuż wybrzeża województwa zachodniopomorskiego dopuszczone były do organizowania kąpielisk. 41 Zalew Szczeciński i Zatoka Pomorska mają wyjątkowe znaczenie dla rozwoju naszego województwa. Na obszarach do nich przyległych zlokalizowany jest kluczowy przemysł województwa. Jednocześnie jest to obszar o wyjątkowych walorach przyrodniczych i turystycznych. Wdrożenie programów zrównoważonego rozwoju dla tej strefy jest warunkiem polepszenia sytuacji materialnej mieszkańców położonych tam gmin, a także poprawy jakości wód. b) Analiza SWOT stanu turystyki w obszarze ujścia Odry. 1. Zalety • Położenie na granicy i nad morzem • Renta polityczno – geograficzna • Sąsiedztwo z Niemcami i bliskość aglomeracji Berlina • Dobre połączenia komunikacyjne • Duża ilość różnego rodzaju przejść granicznych • Duża ilość miejsc noclegowych • Bogactwo przyrody i dziedzictwa kulturowego • Duża różnorodność oferty turystycznej • Polepszenie się stanu środowiska naturalnego, przede wszystkim wód • Rozwój współpracy w ramach np. Euroregionu bazy noclegowej POMERANIA 2. Wady • Nierównomierne rozmieszczenie (większość znajduje się w pasie nadmorskim) i duża ilość obiektów sezonowych • Duża ilość obiektów o niskim standardzie, brak obiektów dysponujących zapleczem konferencyjnym 42 • Brak infrastruktury turystycznej w miejscach o dużej atrakcyjności • Kiepska jakość dróg i niedorozwój środków komunikacji publicznej • Brak środków publicznych na dotowanie marketingu turystyki na rynku krajowym i rynkach zagranicznych • Stosunkowo duża część bazy noclegowej funkcjonuje jeszcze na „starych” zasadach, jako ośrodki wczasowe zakładów pracy • Nie wystarczające zaangażowanie gmin i powiatów w szukanie inwestorów w branżę turystyczną • Brak oferty turystycznej na wysokim poziomie, mogącej skłonić turystów np. z Niemiec lub Skandynawii do odwiedzenia regionu • Brak systemu informacji turystycznej • Brak image turystycznego regionu za granicą • Brak tras turystycznych (samochodowych, rowerowych, kajakowych, itp.) • Brak kompleksowego przygotowania regionu do uprawiania żeglarstwa (brak map, marin, itp.) • Standard bazy turystycznej jest relatywnie niski w porównaniu z wysokimi cenami • Niedostateczne środki finansowe dla rozwoju infrastruktury turystycznej • Duże rozdrobnienie w branży • Brak silnego lobby turystycznego w regionie 3. Szanse • Istnieją podstawy do szybkiego rozwoju następujących działów turystyki: 43 Turystyka biznesowa Turystyka tranzytowa Kongresy, zjazdy, konferencje Turystyka ekologiczna (wiejska) Krajoznawstwo Turystyka wodna Turystyka kwalifikowana • Wykorzystanie połączenia wodnego z Berlinem • Uwzględnienie aspektów zagospodarowania turystycznego przy tworzeniu planów rozwoju gmin i powiatów • Uwzględnienie turystyki przy planowaniu rozwoju przemysłowego regionu • Wykorzystanie renty geograficznej w procesie integracji z UE • Wypracowanie poprzez form zakładanie koordynacji lub rozwoju rozszerzanie turystyki działalności organizacji turystycznych na wszystkich szczeblach 4. Zagrożenia • Konkurencja zagraniczna (Niemcy, południowa Skandynawia) • Konkurencja w kraju (Gdańsk, Krynica Morska) • Niestabilność przepisów prawnych i finansowych • Dalsze trwanie dwóch subsystemów podmiotami: komercyjnego i socjalnego • Brak koordynacji rozwoju turystyki w regionie. Tablica 1-1. Źródło: opracowanie własne 44 zarządzania 2 MOŻLIWOŚCI DALSZEGO ROZWOJU SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO. 2.1 Perspektywy zmian w gospodarce regionu. Współczesny świat cechuje sieć wzajemnych powiązań i zależności. Ich działanie można dostrzec w sferze polityki, ekonomii, ochrony środowiska, kulturze i szeroko rozumianych stosunków społecznych. Podlegają im nie tylko całe państwa, ale i pojedyncze regiony. Ponieważ Polska już niemal 10 lat temu wkroczyła na drogę gospodarki rynkowej i zupełnie otworzyła się na świat, a wskutek wejścia do Unii Europejskiej poddana zostanie dodatkowym zabiegom globalizacyjnym, światowe trendy - trendy globalne, czy jak wolą niektórzy, megatrendy - dotkną ją wcześniej czy później. Region wysp Uznam i Wolin ze względu na swe położenie i portowy charakter jest bezpośrednio pod ich wpływem już od momentu przełomowych zmian w 1990 roku. Największy dotychczas wpływ na życie mieszkańców regionu wywarły: • prywatyzacja, • urynkowienie gospodarki mieszkaniowej, • liberalizacja handlu, • wzrost znaczenia ekologii, • globalizacja gospodarki. Trudno jest jednak dziś sprecyzować jednoznacznie, które z trendów, kiedy i z jaką mocą, oddziaływać będą w przyszłości na nasz region i jego społeczność. Ważne jest jednak, aby przy planowaniu rozwoju regionu były one brane pod uwagę. Jedną z podstawowych cech dotyczących gospodarki badanego obszaru jest znaczna dysproporcja, jeśli chodzi o stopień industrializacji. Wysoko uprzemysłowiona jest tylko część centralna, należąca do miasta Świnoujście 45 (patrz rysunek 2:1, przedstawiający uprzemysłowienie gmin województwa zachodniopomorskiego). Pozostały obszar w zasadzie nie jest uprzemysłowiony. Rysunek 2:1. „Uprzemysłowienie gmin województwa zachodniopomorskiego”. Źródło: internet. Adres: http://www.um-zachodniopomorskie.pl/strategia280.html (2001-11-26). Na wyspie Wolin rozwija się przede wszystkim sfera usług związana z turystyką, gospodarka leśna i rolna oraz drobne rzemiosło i handel. Nie ma planów dotyczących rozwoju przemysłu na tym obszarze. Po stronie niemieckiej, w powiecie Przedpomorze Wschodnie (niem. Ostvorpommern) wydzielono 14 tzw. parków działalności gospodarczej (z tego 46 dwa są jeszcze w fazie budowy). Obejmują one łącznie 370 ha tzn. 87% gospodarczo wykorzystywanych powierzchni, z tego na wyspie Uznam znajduje się 15 ha (stanowi to 4% terenów wykorzystywanych gospodarczo). Ze strony władz powiatu nie ma dalszego zapotrzebowania na tego typu tereny. Można jednak oczekiwać w przyszłości konfliktów między małymi rozproszonymi zakładami przemysłowymi na wyspie Uznam a ograniczeniami wynikłymi z rozwoju turystyki. Właśnie wobec takich zakładów powstaje kwestia ich przeniesienia na specjalnie do tego przeznaczone tereny. Z zapisów w dokumencie pt. „Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015”, będącego podstawą dla budowania strategii poszczególnych gmin wynika, że podział taki zostanie zachowany. Świnoujście ma przejąć w całości rolę centrum gospodarczego wysp Uznam i Wolin będąc jednocześnie północnym biegunem aglomeracji szczecińskiej. Rozwijana będzie sfera gospodarki morskiej i turystyka. Warunkiem utrzymania wiodącej roli gospodarki morskiej w ekonomice regionu będzie jednak stworzenie warunków do zwiększenia międzynarodowej konkurencyjności portów morskich, rozwój ich funkcji portowych oraz stworzenie funkcjonalnego, atrakcyjnego pod względem tranzytowym systemu transportowego. Jest to także warunek wzrostu potencjału gospodarczego miast portowych, które powinny pełnić rolę biegunów wzrostu dla gmin znajdujących się na obszarze ich oddziaływania. Wśród przedsiębiorstw regionu związanych z gospodarką morską największe to: • Morska Stocznia Remontowa S.A. z dwoma dokami o nośności 4500 i 3500 ton, specjalizująca się w naprawie, remoncie i przebudowie statków pełnomorskich o wyporności do 35 tysięcy ton. Stocznia świadczy swoje usługi głównie dla armatorów niemieckich i skandynawskich. • Port Handlowy Świnoujście jest dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu polskim centrum przeładunkowym suchych ładunków 47 masowych, głównie węgla, rud żelaza, kruszywa. W coraz szerszym zakresie oferuje również obsługę ładunków drobnicowych (wykres 2-1 opisuje rodzaje przeładowywanych ładunków w 7 podstawowych kategoriach). Jeśli chodzi o kierunki przepływu towarów dominuje export towarów (Wykres 22). Możliwości przeładunkowe wynoszą około 12 milionów ton rocznie. Port dysponuje pięcioma nabrzeżami. Węgiel Ruda 4058,58 Kruszywo Inne masowe Zboże 17,59 161,32 185,47 Drobnica 2031,37 106,95 Płynny pak 61,03 Wykres 2-1. „Rodzaj przeładowywanych towarów w PHŚ” Dane za rok 2000. Opracowanie własne n.pdst.: http://www.phs.com.pl/pl/stats.html (02-01-16) Export 4081 Import Tranzyt export 2050 140 351 Tranzyt import Wykres 2-2. „Kierunek przepływu masy towarowej w PHŚ” Dane za rok 2000. Opracowanie własne n.pdst.: http://www.phs.com.pl/pl/stats.html (02-01-16) 48 • Przedsiębiorstwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich "Odra" jest armatorem trawlerów rybackich. Czasy świetności przedsiębiorstwa przypadają na lata 70-te, dzisiaj ze względu na zmniejszającą się liczbę łowisk znacznemu ograniczeniu ulega ilość poławianych ryb. • Terminal Promowy Świnoujście Sp. z o.o. zajmuje się zarządzaniem bazą promową – jednym z najnowocześniejszych terminali promowych na Bałtyku. Świadczy następujące usługi: portowa obsługa statków ro-ro i promów morskich, obsługa (wykres 2:3 obrazuje wielkość przeładunków) ruchu pasażerskiego, przeładunek ro-ro samochodów osobowych i ciężarowych, autokarów i wagonów kolejowych, przeładunek i składowanie naczep drogowych i trailerów, składowanie i magazynowanie towarów oraz pojazdów w imporcie / eksporcie. Ze Świnoujścia utrzymywana jest regularna żegluga promowa z Kopenhagą (DK), Ystad (S) i Altwarp (D). W roku 2000 przez terminal przewinęło się 600 389 pasażerów. Autokary 600000 Wagony 0 1968 1978 1988 Autokary 100000 1998 Samochody ciężarowe 200000 Wagony 300000 Pasażerowie 400000 Samochody osobowe 500000 Samochody ciężarowe Samochody osobowe Pasażerowie Wykres 2-3. „Przewozy na terenie Bazy Promów Morskich w Świnoujściu w latach 1966-1998”. Źródło: Baza Promów Morskich – opracowanie własne. 49 Ponadto przed kilkoma laty wielką szansę na rozwój regionu upatrywano w tworzonym WOC (Wolny Obszar Celny). Jego infrastrukturę stanowią: • baseny Portowy i Bałtycki, o łącznej długości nabrzeży 2 200 m • bocznica kolejowa o długości 8736 m wraz z zespołem torów zdawczo odbiorczych, mogących obsługiwać jednorazowo 50 wagonów dwuosiowych • obrotnica statków o średnicy 250m • budynki i budowle produkcyjne (dwie chłodnie składowe o pojemności 16 000) • stoczniowe warsztaty remontowe oraz budynki administracyjno - socjalne • utwardzone place składowe, o łącznej powierzchni 8 200m kwadratowych • infrastruktura techniczna (woda, ścieki, energia elektryczna) Niestety idea ta nie przyniosła oczekiwanych pożytków. Powodem takiego stanu rzeczy może być nie do końca uregulowany system ulg – korzyści dla firm inwestujących na terenie WOC oraz wysokie stawki (należy tutaj wziąć pod uwagę niezagospodarowaną i niedoinwestowaną infrastrukturę małych portów dawnego NRD stanowiących dużą konkurencję w sektorze obsługi statków małej i średniej wielkości). Rysunek 2:2. „Logo WOC w Świnoujściu”. Źródło internet. Gmina nie uzyskała spodziewanych korzyści związanych ze zwiększonym zatrudnieniem oraz z danin miejscowych, a państwo nie otrzymuje wpływów z podatków. Po raz kolejny okazało się, że dobra skądinąd inicjatywa dzięki olbrzymiemu fiskalizmowi w naszym 50 kraju oraz ewidentnie źle skonstruowanym przepisom, które z jednej strony dopuszczają istnienie stref wolnocłowych a z drugiej nie dopuszczające do obrotu towarów i usług rzeczywiście z pominięciem cła (przy zastosowaniu pewnych reguł przecież o to chodzi) została ucięta. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej WOC zostanie zlikwidowane, ponieważ na terenie Unii nie może być obszarów o tym statusie. Przyszłość WOC wydaje się być przesądzona. Obok tych największych istnieje cały szereg firm związanych z szeroko pojętą gospodarką morską. Wszystkie z nich przeżywają obecnie trudności. W najgorszej sytuacji, zagrożone upadłością jest Przedsiębiorstwo Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich "Odra". Wydaje się, że dużą, nie w pełni wykorzystaną dotychczas szansą na rozwój portu Świnoujskiego jest przejęcie pewnej części przeładunków dla Berlina i zaopatrywanie tej aglomeracji drogą wodną z wykorzystaniem polskich barek. Możliwe jest także wykorzystanie zachodnioeuropejskiego systemu dróg wodnych (Rysunek 2:3 przedstawia system dróg wodnych Europy) i zarabianie na przeładunkach i transporcie. Transport wodny jest najtańszym sposobem transportu towarów masowych. Rysunek 2:3. „Drogi wodne w Europie”. Źródło: internet. Adres: http://www.port.szczecin.pl/index_pl.htm (2001-01-08) 51 Pierwszymi inwestycjami wykorzystujące tę rentę geograficzną Świnoujścia są: terminal przeładunku paliw płynnych PORTA-PETROL oraz terminal przeładunku paku. Po stronie niemieckiej jedynym dużym przedsiębiorstwem branży morskiej jest stocznia „Peenewerft” zatrudniająca w swych najlepszych czasach około 3 000 osób (w tej chwili 735 osób). W 1992 roku przejęta została przez grupę Detlef Hegemann. Kapitał założycielski firmy to 70.000.000,- DM. Stocznia może budować jednostki różnych typów, od kontenerowców i ro-ro po łodzie rybackie. Dysponuje suchym dokiem przystosowanym do obsługi jednostek o długości do 172 m i szerokości do 30 m. W Niemczech na podstawie ustawy o planowaniu krajowym rząd krajowy kraju związkowego Meklemburgia Przedpomorze wypracował w roku 1993 pierwszy Krajowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego. Regionalny Program Planowania Przestrzennego zatwierdzony przez rząd krajowy 1998-09-08 stanowi podstawę rozwoju przestrzennego i osadniczego regionu. Obejmuje horyzont czasowy 5 – 10 lat. Ponieważ w jego wypracowaniu biorą udział wszystkie zainteresowane powiaty, miasta na prawach powiatu i gminy należące do ww. powiatów, plan stanowi połączenie między celami planowania przestrzennego kraju związkowego, powiatu i gmin. Nie istnieje jeszcze plan rozwoju dla powiatu Przedpomorze Wschodnie (Ostvorpommern). Najważniejszą rolę u naszych zachodnich sąsiadów na wyspie Uznam przywiązywać się będzie do następujących gałęzi przemysłu: • turystyka wiodącą, – będąca podporządkowane są wszystkie gałęzią pozostałe, której 52 • gospodarka rolna – ekstensywne • przemysł zagospodarowanie ma miejsce na wydobywczy wydobycie żwiru, ok. 2 050 ha na wyspie Uznam. • rybołówstwo, Część powierzchni leży odłogiem • gospodarka leśna, w • rzemiosło, ramach programu Europejskiej. terenów Unii Zabezpieczenie rolniczego • handel, wykorzystania w krajobrazu celu jest – • gospodarka morska. utrzymania ważne dla rozwoju turystyki, Oprócz wspomnianego planu, dla terenów przygranicznych (wzdłuż całej polsko – niemieckiej granicy) powstał nadrzędny międzynarodowy plan rozwoju polsko-niemieckiego regionu przygranicznego. Po stronie niemieckiej w roku 1995 został Przestrzennego, opracowany przez Budownictwa i Federalne Rozwoju Ministerstwo Miast, przy Planowania współudziale odpowiednich ministerstw krajów związkowych Meklemburgi Przedpomorza, Berlina, Brandenburgii i Saksonii. Po stronie polskiej w uzgodnieniach brali udział: Ministerstwo Budownictwa i cztery ówczesne województwa graniczące z RFN (szczecińskie, gorzowskie, zielonogórskie i jeleniogórskie). Główne zagadnienia planu to: • ochrona i rozwój terenów naturalnych, rolnictwa i turystyki, • polepszenie struktury osadniczej, • polepszenie struktury komunikacyjnej. Ustalenia, które z planu wynikają nie mają wprawdzie charakteru wiążącego, tym niemniej świadczą rozwoju współpracy na zewnętrznej granicy 53 Unii Europejskiej. Współpraca taka jest niezbędna w procesie przystępowania Polski do tego związku. Na podstawie przytoczonych wyżej faktów można wnioskować, że w badanym obszarze nie przewiduje się rozwoju przemysłu, a na pewno nie w rozumieniu przemysłu wysokotowarowego. Produkcja, jeśli taka istnieć będzie niskotowarowa, z dużym stopniem specjalizacji i nie będzie mogła stanowić obciążenia dla środowiska. W Świnoujściu działa powstała w 1988 firma TECHMARIN (prowadzenie specjalistycznych remontów w przemyśle ciężkim, np. w okrętownictwie, gazownictwie, energetyce – od 1998 roku posiada certyfikat ISO 900123), farma wiatrowa (zespół siłowni wiatrowych) powstała pod Wołogoszczą, a w Wiejkowie koło Wolina podobną inwestycję planuje pewna duńska firma (w planach jest 15 wiatraków z nowoczesnymi siłowniami firmy VESTAS, każdy o mocy 2 MW, łączny koszt przedsięwzięcia szacuje się na 30 – 40 mln USD24). Dużą zaletą regionu jest istnienie w bezpośredniej bliskości ośrodków akademickich. Ze strony polskiej jest nim Szczecin z 7 wyższymi uczelniami i licznymi placówkami badawczymi. W ostatnim także czasie w Świnoujściu powstaje coraz większa ilość punktów wykładowych tychże uczelni. Po stronie niemieckiej znaczącym ośrodkiem akademickim jest miasto Gryfia (niem. Greifswald). Znaczącą rolę w rozwoju regionu mieć będą usługi oraz handel. W oparciu o rzeszę turystów i kuracjuszy odwiedzających region rozbudować można znacznie sieć sklepów i hurtowni i to po obu stronach granicy. Jedynym problemem jest tutaj olbrzymia dysproporcja w ilości potencjalnych klientów w poszczególnych porach roku. 23 24 Informacja ze strony: http://www.techmarin.com.pl/ofirmie.htm (02-01-14) Informacja za Internetowym Serwisem Informacyjnym – www.elektrownie-wiatrowe.org.pl (01-06-12) 54 O rozwoju gospodarczym regionu decydować będzie jednak przede wszystkim jego dostępność komunikacyjna. Po stronie polskiej fantastyczne znaczenie ma tutaj budowa autostrady A3 ze Szczecina lub może nawet Świnoujścia do Lubawki. W 1994 r. Rada Ministrów do programu budowy autostrad dodała połączenie A-3 przebiegające południkowo od Szczecina do Lubawki. Poniesione zostały wydatki na uzyskanie wskazań lokalizacyjnych i badania ocen oddziaływania autostrady na środowisko naturalne. W 1998 r. Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych (GDDP) opublikowała raport, w którym oszacowała ruch na autostradzie A-3 na znacznie mniejszy niż poziom uznawany za opłacalny. Konsekwencją tego dokumentu było przesunięcie przez Ministerstwo Transportu terminu budowy autostrady A-3 na okres po 2015 roku. Oznacza to, że w decyzjach rządowych autostrada A-3 utraciła priorytetowy status. Decyzje te nie uwzględniły zasadniczych argumentów przemawiających za jej budową. Interesy narodowe Brak perspektywicznej polityki transportowej znacząco osłabia powiązania Pomorza Zachodniego z resztą kraju. Już dzisiaj Szczecin jest lepiej powiązany komunikacyjnie z Berlinem niż z Warszawą. W konsekwencji Szczecin wciągnięty zostaje w strefę wpływów Berlina, czyniąc z regionu zachodniopomorskiego swoje zaplecze. Ogólnopolskie gospodarcze korzyści Autostrada A3 spełnia dwie ważne funkcje: krajową i tranzytową. Stanowić może oś rozwoju Polski Zachodniej i będzie jednocześnie łącznikiem w skali kontynentalnej między Skandynawią i Południem Europy, z wykorzystaniem głównego węzła transportowego, jakim jest Port Szczecin – Świnoujście. Znaczenie przepraw promowych w obsłudze połączeń pasażerskich między Polską i Skandynawią zależy od dróg umożliwiających dojazd do portów morskich. Przeważająca część ruchu pasażerskiego (80%) i przewozu samochodów 55 ciężarowych (80%) przypadająca na polskie porty koncentruje się w Świnoujściu.25 Regionalne korzyści A-3 sprzyjać będzie rozwojowi regionów Polski Zachodniej. gospodarcze Wybudowanie tej autostrady przyczyni się do ograniczenia bezrobocia, zarówno w aspekcie krótkookresowym, gdyż w czasie budowy autostrady zwiększy się popyt na regionalnych rynkach pracy, jak i długookresowym - poprzez aktywizację gospodarczą obszarów przy niej położonych. Korzyści z rozwoju Port Szczecin-Świnoujście i autostrada A-3 to atuty kraju współpracy leżącego nad morzem, który dzięki wspólnym z Unią Europejską międzynarodowej inwestycjom zintegrowanej może stać gospodarce się poważanym europejskiej. partnerem Przykładowo w Port Szczecin-Świnoujście znakomicie wkomponowuje się w unijny projekt TRANS LOGIS, którego uczestnikami są graniczne regiony trzech krajów Polski, Niemiec i Szwecji. Projekt ten ma na celu dokonanie analiz wielkości i asortymentu towarów przemieszczanych w badanym obszarze i znalezienie optymalnego rozwiązania transportowego z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia. Tabela 2-1. Korzyści z powstania autostrady A3. Opracowanie własne n.pdst. „Lobbing potrzebny, czy zbędny? Przykład autostrady A3” autorstwa Urszuli Rupnik. Pismo „Advertising & You”, nr 2/2001 (10). Powyższe zestawienie wykazuje, że odłożenie w czasie terminu rozpoczęcia budowy A-3 lub zaniechanie tej inwestycji oznacza dobrowolną rezygnację przez Polskę z ekonomicznych korzyści wynikających z funkcjonowania kluczowego, transkontynentalnego szlaku transportowego. Oznacza też zgodę na ekonomiczną marginalizację Polski Zachodniej. Skierowanie tranzytu do Niemiec, Czech, Austrii, Słowacji i Węgier przez porty niemieckie i niemiecki system transportowy, w sposób oczywisty osłabi Port 25 Dane za artykułem „Lobbing potrzebny, czy zbędny? Przykład autostrady A3” autorstwa Urszuli Rupnik. Pismo „Advertising & You”, nr 2/2001 (10). 56 Szczecin-Świnoujście oraz na wiele lat ograniczy wpływy do polskiego budżetu z tytułu eksportu usług. Należy tutaj dodać, że obecnie ruch przez porty w miejscowościach Rostock, Warnemünde i Neu Mukran jest na tyle duży, że władze Niemiec sprzyjają projektowi przesunięcia nadmiaru ruchu tranzytowego na wschód. Rysunek 2:4. „Korytarz transportowy północ – południe w oparciu o autostradę A-3” Źródło internet, adres: http://www.port.szczecin.pl/index_pl.htm (2001-02-01) 57 Po stronie niemieckiej budowana jest autostrada bałtycka A-20 (Ostseeautobahn)26. Zgodnie z planami Deutsche Einheit Fernstraßen Planungsund Bau GmbH (DEGES)27 do roku 2005 kosztem prawie 4 mld DM autostrada ma zostać ukończona. Docelowo będzie miała długość 324 km. Przebiegać będzie w bezpośredniej bliskości obu mostów wjazdowych na Wyspę Uznam, w pobliżu stolicy powiatu Nakła n/Pianą (Anklam). W ten sposób zaistnieje bezpośrednie połączenie z aglomeracją Berlina na południu i miastami Rostok, Szwerin, Lubeka i Hamburg na zachodzie no i oczywiście systemem autostrad europejskich. Na styczeń 2002 ukończonych jest 70% prac (pierwszy, 26,4 km odcinek przekazano już w listopadzie 1997 roku – prace projektowe zaczęto w 1990 roku), gotowy jest odcinek Rostok – Lubeka i Pasewalk – A11 (autostrada Szczecin – Berlin). Obecnie trwają prace przygotowawcze nad rozplanowaniem oznakowania wyprowadzającego ruch samochodowy z autostrady na Wyspę Uznam. Poważnym problemem jest także brak stałego połączenia pomiędzy wyspami Uznam i Wolin. Na dzień dzisiejszy autokary, samochody ciężarowe oraz samochody osobowe, aby dostać się na Wyspę Uznam muszą korzystać z przeprawy promowej Karsibór. Samochody osobowe zarejestrowane w Świnoujściu mają możliwość korzystania ze sprawniejszej przeprawy Centrum (obostrzenie te nie obowiązuje wszelkich samochodów osobowych w godzinach 22:00 – 06:00). W lecie, w godzinach szczytu na Karsiborzu czas oczekiwania na przeprawę sięga do około 3 godzin, w centrum do 40 minut. Ponieważ nie można zapewnić obsługi zwiększonej ilości ruchu w satysfakcjonującym stopniu, ze względu na olbrzymie koszty obsługi obu przepraw (przeprawa „Karsibór” finansowana jest z budżetu wojewody, 26 Dane za artykułem „Ein Mythos nimmt Gestalt an” Christopha Seils’a z archiwum gazety Berliner Zeitung (1997-07-22). 27 Niemiecki Związek Planowania i Budowy Dróg Sp. z o.o. (tłumaczenie autora) 58 „Centrum” mimo nowych regulacji ciągle z budżetu gminy Świnoujście) oraz że zarówno pojemność jak i częstotliwość działania promów jest niewystarczająca zarówno dla mieszkańców, jak i dla gości Rada Miasta Świnoujścia uchwałą nr VIII/52/99 z dnia 25 marca 1999 upoważniła Zarząd Miasta do podjęcia działań przygotowawczych w celu ustanowienia stałego połączenia Wysp Uznam i Wolin. Ewentualny most musiałby mieć jednak wysokość przynajmniej 47 metrów (ze względu na płynące do portu w Szczecinie statki i niestabilny stan wody), dlatego też zdecydowano się na tunel.28. Inwestycja ta miałaby ustanowić połączenie drogowe lub kolejowo – drogowe (26 czerwca 1999 podpisano pomiędzy Deutsche Bahn AG, PKP oraz Miastem Świnoujście list intencyjny w sprawie budowy tunelu kolejowego). Budowa odbyć miałaby się metodą elementów zatapialnych. Miasto na prace przygotowawcze, plany, ekspertyzy, dokumenty prekwalifikacyjne, itp. poniosło wydatek w niebagatelnej kwocie 800 000 zł. Wkrótce okazało się jednak, że całe przygotowanie inwestycji opierało się na błędnych założeniach i do rozpoczęcia budowy nigdy nie doszło. Za zmarnotrawienie pieniędzy publicznych nikt nie poniósł odpowiedzialności. W tym wypadku może należałoby się zastanowić, czy nie byłoby bardziej korzystne (realne) zrezygnować z projektu drogiego tunelu, a zdecydować się na duże tańszy i mniej skomplikowany projekt średniej wysokości mostu zwodzonego. Liczba dużych statków, dla których most taki musiano by otwierać nie przekracza 5 tygodniowo. Wyznaczenie stałych godzin otwarcia mostu w porach o niskim natężeniu ruchu kołowego zminimalizowałoby utrudnienia związane z przerwami w ruchu. Most w przeciwieństwie do tunelu byłby wspaniałą wizytówką miasta i znakomitym punktem widokowym. Przed 28 „Budowa tunelu pod Świną – dokument prekwalifikacyjny” – Zarząd Miasta ; Świnoujście 5.07.1999 59 rozpoczęciem prac przygotowawczych należałoby jednak sprawdzić możliwość uzyskania środków pomocowych UE i poinformować o zamiarach sąsiadów. Największą jednak przeszkodą w rozwoju gospodarczym regionu jest brak przejść granicznych. W znaczący sposób utrudnia to wymianę towarową i rozwój turystyki. Poniżej istniejące Punkty Kontroli Granicznej: • Terminal Promów Morskich (przejście obsługujące ruch osobowy i towarowy; połączenia z Ystadt, Malmö, Kopenhagą i Starym Warpnem), • drogowe przejście graniczne na ul. Wojska Polskiego (obsługuje tylko ruch pieszych, nie ma możliwości oclenia ewentualnych towarów oraz przejazdu pojazdów samobieżnych), • morskie przejście graniczne na Chorzelinie (obsługuje ruch jednostek wpływających i wypływających z Polski). Ponadto Urząd Celny i Straż Graniczna zobowiązane są do dokonania odprawy celno-granicznej w każdym miejscu w strefie nadgranicznej, jeśli jest to odpowiednio uzasadnione. Odprawy takie dokonywane są, więc przede wszystkim na terenie portu; dotyczy to zarówno jednostek handlowych jak i pasażerskich (w największym stopniu są to jednostki zajmujące się międzynarodową żeglugą przybrzeżną). Byłoby wskazane otwarcie dodatkowo następujących przejść granicznych: • na przedłużeniu ulicy Żeromskiego (dla pieszych i rowerzystów bez możliwości pełnej odprawy celnej) – przejście może być czynne tylko w ograniczonym czasie, • przejście kolejowe na przedłużeniu ulicy Wojska Polskiego, 60 • na przedłużeniu ulicy Wojska Polskiego (pełna odprawa pojazdów o ciężarze do 5 ton i autokarów), • na przedłużeniu ulicy Grunwaldzkiej – j.w., • w dzielnicy Wydrzany (dla pieszych i rowerzystów bez możliwości pełnej odprawy celnej) – przejście może być czynne tylko w ograniczonym czasie. W związku z brakiem przejść granicznych nie jest możliwe wykorzystanie przez polską stronę lotniska Heringsdorf oraz innych składników niemieckiej infrastruktury turystycznej, np.: termy bałtyckiej, lodowiska, muzeów, kasyna gry, itd. – nie występujących po stronie polskiej. Z kolei Niemcy nie mogą korzystać np. ze świnoujskiego terminala promów morskich. Umożliwienie przejazdu zwiększyłoby w znaczący sposób atrakcyjność turystyczną naszych wysp. W czasie krótkiej wizyty w Świnoujściu kanclerza Niemiec Schröder’a, w sierpniu 2001, rozmawiano o konieczności otwarcia przejść drogowych i pieszych. Oczywiście nie należy spodziewać się natychmiastowych rezultatów. Tego typu decyzje zapadają na najwyższym szczeblu. Jedną z największych przeszkód jest po stronie niemieckiej stanowisko miejscowych władz. Twierdzi się, że przy ruchu rzędu 12 000 samochodów dziennie na drodze Ahlbeck – Wołogoszcz nie ma możliwości wprowadzenia ruchu tranzytowego. Trudno odmówić takiemu argumentowi racji, jednak istnieją możliwości ograniczenia ciężaru pojazdów przekraczających granicę oraz skierowanie ruchu na południową, mniej obciążoną część wyspy. Tym bardziej, że po wstąpieniu Polski do UE granica po prostu przestanie istnieć i nie przygotowanie się wcześniejsze obu stron prowadzić może do dużych utrudnień w funkcjonowaniu całego regionu. 61 Niezależnie od wyżej przytoczonych dyskusji prowadzone są odrębne prace nad przedłużeniem linii Uznamskiej Kolejki Uzdrowiskowej (Usedomer Bäder Bahn) do Świnoujścia, wybudowanie tutaj przystanku kolejowego i ewentualne przedłużenie jej w późniejszym czasie do lotniska Heringsdorf. W tym celu wcześniej musi zostać podpisane porozumienie o otwarciu kolejowego przejścia granicznego. Miasto Świnoujście wystąpiło w roku 2001 z wnioskiem do UE o przyznanie na tą inwestycję środków pomocowych. 2.2 Turystyka. Problem turystyki i gospodarki należy traktować równorzędnie, tzn. nie ma turystyki bez gospodarki i gospodarki bez turystyki. W regionie Uznam – Wolin jest to problem bardzo istotny i niestety przede wszystkim w Polsce lekceważony. 2.2.1 Turystyka w niemieckiej części regionu. W Niemczech turystyka od dawna traktowana jest jako poważne źródło dochodów. Państwo i gminy pomagają w jej rozwoju, wspierane są inicjatywy proturystyczne, pomaga się nawet pojedynczym podmiotom gospodarczym i całym grupom interesów. W turystyce (lub zawodach zależnych od ruchu turystycznego) zatrudnionych jest 2,8 mln osób, co stanowi 8% wszystkich zatrudnionych. Turystyka przynosi Niemcom rocznie 275 mld DM obrotu29 i stanowi udział w wysokości 8,6% w PKB. Niemcy zdają sobie również sprawę, że średnio aż 2 – 3% obrotu netto w turystyce wpływa do kas gmin w postaci różnego rodzaju podatków i danin 29 Za pozycją „Wirtschafts- und Arbeitsmarktfaktor Tourismus in Mecklemburg – Vorpommern. Zahlen – Daten – Fakten“. Koncepcja i redakcja: Referatsgruppe Tourismus des Wirtschaftsministeriums. Stan na lipiec 2000. 62 lokalnych, jak podatki dochodowe, od nieruchomości, zezwolenia, licencje, opłata miejscowa, itp. W tzw. „nowych” krajach związkowych Niemiec (tak mówi się oficjalnie określając tereny dawnej NRD) turystyka rozwija się praktycznie dopiero od 1990 roku. W okresie socjalistycznym turystyka miała charakter masowy i bardzo okrojony w ofercie. Kto chciał wybrać się na wczasy miał do dyspozycji tylko i wyłącznie domy FDGB (organizacja zbliżona celami i strukturą do naszego FWP). Na uzyskanie skierowania do ośrodka w atrakcyjnym miejscu (Rugia, Uznam, Rudawy) i czasie (lipiec i sierpień nad morzem, styczeń i luty w górach) obywatele NRD czekali podobnie jak na nowego trabanta, czyli po 10 – 15 lat. W NRD nie istniały popularne w Polsce kwatery prywatne. Po „nocy róż” wszystkie pensjonaty i hotele zostały uspołecznione, a jeśli ktoś posiadał własny dom lub mieszkanie w atrakcyjnym miejscu i oczekiwał odwiedzin np. rodziny powinien był uzyskać na nią zgodę odpowiednich władz. Do tego dochodziły innego rodzaju ograniczenia, np. zakaz uprawiania sportów wodnych na otwartych wodach w strefie nadgranicznej (doprowadziło to do całkowitego ogołocenia z wszelkiego rodzaju łodzi Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej), ograniczenia w poruszaniu się tamże, itd. Po obaleniu muru i zlikwidowaniu barier w poruszaniu się po obu państwach niemieckich dla ich obywateli rozpoczął się prawdziwy „szturm” turystów z zachodu. Przeważała turystyka sentymentalna, ale było też bardzo dużo osób po prostu ciekawych życia w socjalizmie. Infrastruktura turystyczna, którą dysponowała wtedy wyspa Uznam była w katastrofalnym stanie. W ciągu 10 lat, dzięki kompleksowemu programowi wsparcia turystyki doprowadzono ją do nieporównywalnie z naszym wysokiego stanu. W tym celu zbudowano system ulg inwestycyjnych i zachęt dla inwestorów, dostępne były tanie kredyty z dogodnym planem spłat, współdziałają urzędy pracy, udzielana jest bezpłatna pomoc specjalistyczna przy 63 rozwijaniu przedsięwzięcia, itd. Oczywiście wiązało się to za każdym razem bezpośrednio lub pośrednio z istnieniem dużych środków finansowych, spływających do byłej NRD z Niemiec zachodnich, czy UE. Przyrost bazy noclegowej (hotele, motele, pensjonaty, domy wczasowe, domki i apartamenty na wynajem, schroniska młodzieżowe, itd.) w kraju Meklemburgia Przedpomorze ustabilizował się pod koniec lat 90-ych na poziomie 12,6% rocznie, co odpowiada 214 obiektom. Na dzień dzisiejszy kraj ten dysponuje prawie 130 000 miejsc noclegowych w ponad 2 000 obiektach. Równolegle rozbudowywana jest baza gastronomiczna. Obecnie istnieje już bez mała 6 900 punktów gastronomicznych. Jednym ze sposobów zmniejszenia skutków sezonowości w naszej strefie klimatycznej jest rozwijanie bazy uzdrowiskowo – leczniczej. W Meklemburgii Przedpomorzu istnieje 65 tego typu obiektów, które dysponują łącznie 11 184 miejscami. Jeśli chodzi o liczbę odwiedzin rocznie znajduje się Meklemburgia w Niemczech na 10 miejscu z 3,4% udziałem w rynku krajowym. Jest jednak już na drugim miejscu pod względem rocznej dynamiki wzrostu ilości przyjazdów, ze wzrostem rzędu 13,5%. Dane dotyczące liczby noclegów są jeszcze bardziej optymistyczne. Tutaj z liczbą 15 615 znajduje się Meklemburgia na 8 miejscu, odnotowując najwyższą dynamikę wzrostu, rzędu 17,6%. Średnia długość pobytu w 1999 roku wynosiła 4,15 dnia (średnia dla Niemiec 3,0 dnia) mimo trendu ogólnoeuropejskiego do skracania długości pobytu.Średnie obłożenie za rok wynosi tutaj 33,9% i waha się od 12,9% w styczniu do 67,6% w sierpniu. Znaczącym segmentem rynku u naszych sąsiadów są goście przyjeżdżający do Meklemburgii Przedpomorza na okres krótszy niż 24 godziny (niem. Tagesgäste). Ich liczbę szacuje się na 54,7 miliona. Tabela 2-2 przedstawia zestawienie wg. kraju pochodzenia tychże gości. 64 Kraj związkowy % odwiedzających Meklemburgia – Przedpomorze 52,7 Brandenburgia 8,3 Hamburg 6,0 Berlin zachodni 5,5 Szlezwik – Holsztyn 5,1 Berlin wschodni 5,0 Dolna Saksonia 3,3 Tabela 2-2. „Statystyka przyjazdów gości do Meklemburgii Przedpomorza wg. kraju pochodzenia”. Opracowanie własne. Źródło: Tourismusverband Mecklemburg – Vorpommern e.V. (rok 2000). Wynika z niej, że dużym potencjałem są sami mieszkańcy tego kraju (52,7%). Dane te należałoby wykorzystać przy tworzeniu strategii dla rozwoju polskiej części regionu. Już z samego tego faktu wynika jak ważne znaczenie miałoby otwarcie na wyspach przejścia drogowego dla ruchu kołowego. Baza noclegowa Rodzaj Hotele i pensjonaty Ilość zakładów 188 Pozostałe elementy infrastruktury turystycznej Ilość łóżek 9 695 Szlaki turystyki pieszej 400 km Domy wczasowe 32 1 177 Ścieżki rowerowe 170 km Sanatoria i szpitale 10 1 837 Ścieżki do jazdy konnej 150 km uzdrowiskowe Łącznie Pola namiotowe i campingi 430 17 20 286 Molo Sztuk 6 4 158 Miejsca postoju dla turystów pieszych Sztuk 2 nad wodą (z infrastrukturą) Mariny Sztuk 6 Stajnie Sztuk 24 Miejsca do nauki hippiki Sztuk 10 Pływalnie kryte (własność gmin) Sztuk 2 Hale lub centra sportu Sztuk 5 Korty tenisowe Sztuk 13 Pola golfowe Sztuk 1 Tabela 2-3. „Potencjał bazy turystycznej powiatu OVP”. Opracowanie własne. 65 Region badany jest w Meklemburgii, obok wyspy Rugii oraz półwyspu Darss – Zingst, najciekawszy turystycznie. Wykorzystano to i po 10 latach inwestycji efekty są imponujące. Tabela 2-3 przedstawia istniejącą tutaj infrastrukturę. Jednym z głównych problemów w naszej szerokości geograficznej jest stosunkowo krótki sezon. Nasi sąsiedzi zmniejszają tegoż skutki m.in. przez rozbudowę funkcji uzdrowiskowej wczasowisk Uznamia. Następujące miejscowości mają status uzdrowiska (w nawiasie data przyznania): • Ahlbeck (97-12-29; uzdrowisko) • Loddin (96-02-15; kąpielisko) • Bansin (97-11-29; kąpielisko) • Trassenheide (97-10-01; kąpielisko) • Heringsdorf (97-12-29; uzdrowisko) • Ückeritz (96-02-15; kąpielisko) • Karlshagen (97-10-01; wczasowisko) • Zempin (96-02-15; kąpielisko) • Koserow (96-02-15; kąpielisko) • Zinnowitz (96-02-15; kąpielisko) Najbardziej znane zakłady sanatoryjne dla dorosłych na wyspie Uznam to: Dünenwaldklinik Insel Usedom (256 łóżek) w Trassenheide, Reha-Klinik (224 łóżka) w miejscowości Ahlbeck, Vineta Fachklinik Zinnowitz (240 łóżek) w Zinnowitz, Klinik Usedom (186 łóżek) i Haus Kulm (140 łóżek) w Heringsdorfie. Są to domy nowe, dysponujące najlepszym wyposażeniem dla rehabilitacji i rekonwalescencji. Oprócz klinik dla dorosłych wybudowano także sanatoria dla dzieci. Łącznie baza noclegowa wyspy Uznam dysponowała w roku 200130 44 000 miejsc noclegowych. To o 3% więcej niż w roku poprzednim. Średnie obłożenie na wyspie wynosiło: 30 Dane za „Presse Mitteilung der UTG“ Evelyn Huhndorf z dnia 10-12-2001. 66 • obiekty mogące przyjąć przynajmniej 8 osób – dysponowały 12 900 miejscami noclegowych – obłożenie 49% (47% w 2000), • obiekty mogące przyjąć mniej niż 8 osób – dysponowały 19 500 miejscami noclegowych – obłożenie 32% (30% w 2000), • campingi i pola namiotowe – dysponowały 11 500 miejscami noclegowych – obłożenie 17% (15% w 2000), Dzięki bogatej infrastrukturze średnie, roczne obłożenie na wyspie wynosi 39,1% przy średniej długości pobytu 6,6 dnia. W liczbach bezwzględnych w roku 2001 to bez mała 1 mln gości (wzrost o 9%) i 6,6 mln osobodni (wzrost o 10%). Biorąc pod uwagę średnią cenę za nocleg (za dzień i osobę) – 56,69 DM oraz średnie wydatki dzienne przeciętnego turysty (za dzień i osobę) – 38,46 DM okazuje się, że turyści zostawiają rocznie na wyspie Uznam prawie 500 mln DM31 brutto. Stanowi to niebagatelną kwotę w budżecie gmin i powiatu. W celu stworzenia szeroko rozumianego lobbingu turystyki na poszczególnych szczeblach władzy, uzyskania lepszego dostępu do środków unijnych i różnego rodzaju szkoleń osoby i firmy z branży skupiają się w stowarzyszenia i organizacje. Następujące organizacje branżowe są na wyspie Uznam najbardziej aktywne: • Tourismusverband Insel Usedom e.V. – to największa organizacja turystyczna, skupiająca wszelkiego rodzaju podmioty gospodarcze związane z turystyką. Przynależność do tej organizacji jest dobrowolna. Jej siedziba znajduje się w centralnej części wyspy w Ückeritz. Do organizacji tej należą 2 podmioty gospodarcze ze Świnoujścia, są to biura podróży „Partner” i „Delta Touristik”. Organizacja przejęła na siebie funkcję reprezentowania wyspy na zewnątrz, odpowiedzialna jest za akcje marketingowe, tworzenie wizerunku wyspy w mediach, reprezentację na targach turystycznych (13 31 Dokładnie 466 537 mln DM + goście pól biwakowych i campingów 67 108 mln DM – dane za Statistisches Landesamt MV (rok 2001). 67 imprez targowych w 2001 roku), tworzenie katalogu miejsc noclegowych (nakład 100 tyś. egz., 152 strony), itd. • Zweckverband Seebäder Insel Usedom – jest organizacją utworzoną przez gminy wyspy Uznam i organizacje rządowe w celu rozbudowy infrastruktury turystycznej. To właśnie ten związek doprowadził do wybudowania „Term Bałtyckich” (zespołu basenów krytych). Związek jest odpowiedzialny za informację turystyczną na miejscu. • DEHOGA (Deutsches Hotels- und Gasstätten Gesellschaft) – to organizacja ogólnoniemiecka zrzeszająca hotelarzy i gastronomów. Działalność organizacji skupia się na szkoleniach młodzieży i pracowników hoteli i gastronomii. Na szczeblu regionu Przedpomorze (niem. Vorpommern – region turystyczny obejmujący obszar powiatów: OVP, NVP i miasta Gryfii) od roku 1990 istnieje organizacja Regionaler Fremdenverkehrsverband VORPOMMERN e.V.32, integrująca środowisko zainteresowane rozwojem turystyki. Jej członkami są urzędy gmin, powiatów oraz organizacje turystyczne z poszczególnych części regionu. Cele tej organizacji to: rozwój regionalny, doradztwo, tworzenie koncepcji rozwoju, planowanie, pomoc w kreowaniu rynku zatrudnienia, kooperacja z innymi organizacjami tego typu, pomoc w tworzeniu i realizacji projektów unijnych, marketing regionu, tworzenie i wydawanie katalogów, broszur oraz map turystycznych regionu, tworzenie kalendarza wydarzeń interesujących turystów, stworzenie, wdrożenie i prowadzenie centralnego systemu informacji i rezerwacji miejsc (dostępnego także przez internet), reprezentacja na targach turystycznych, tworzenie tras turystycznych, koncepcje 32 Dane za dokumentem „Leitbild Vorpommern” – Gryfia listopad 1999. 68 suwenirów z regionu, prowadzenie centrum seminaryjnego z zakresu turystyki, internet. Organizacja ta jest ponadto członkiem Tourismusverband MecklenburgVorpommern (organizacji turystycznej na szczeblu kraju federalnego) i Euroregionu POMERANIA. Dzięki tak szerokiej koncepcji organizacyjnej i szerokiej partycypacji w nim państwa nasi sąsiedzi są w stanie wypracować politykę turystyczną i wprowadzać ją w życie. W ten sposób są w stanie lepiej przygotować się na okres dekoniunktury, znacznie go skrócić, a w okresach prosperity efektywniej wykorzystać potencjał, którym region dysponuje. 2.2.2 Turystyka w polskiej części regionu. Polska część regionu dysponuje podobnym potencjałem naturalnym jak niemiecka. Infrastruktura turystyczna znajduje się jednak w dużo gorszym stanie. Jest faktem oczywiście, że Polska nie dysponuje takimi środkami finansowymi na rozwój turystyki jak Niemcy, gminy obciążone są większą ilością zadań niż ich odpowiedniki w Niemczech (Świnoujście ponosi koszty utrzymania przeprawy promowej CENTRUM), nie mamy także możliwości korzystania z takich programów pomocowych. Zatrważające jest jednak, że te środki, które są do dyspozycji nie są wydawane optymalnie, a władze z powodu partykularnych rozgrywek politycznych bardziej zainteresowane są utrzymaniem się u władzy niż rozwojem turystyki. Doprowadza to często do sytuacji, że częściej nie podejmowane są żadne decyzje aby narazić się na zarzuty o sprzyjanie czyimś interesom. Wynikiem podobnego myślenia jest brak planów strategicznych większości gmin badanego regionu. Do chwili obecnej opracowano zasadzie tylko koncepcję rozwoju województwa („Strategia rozwoju Województwa 69 Zachodniopomorskiego do roku 2015”), na podstawie której powinny opracowywać plany rozwojowe poszczególne gminy. Autorowi niniejszej pracy udzielono informacji, że w badanym regionie tylko gmina Międzyzdroje podobną koncepcję opracowała („Studium gminy Międzyzdroje”). Inne gminy, (np. miasto Świnoujście) są w trakcie opracowywania i uzgadniania. Jakby niezależnie powstają prace wykonywane w ramach projektów międzynarodowych, jak np. „Koncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczecińskiego” wykonana na zlecenie Komisji Współpracy Polsko – Niemieckiej i finansowana z programu PHARE CBC. Na opisaną powyżej sytuację nakładają się ogólne problemy polskiej gospodarki i zbyt powolny rozwój oraz niedoinwestowanie Pomorza Zachodniego. Wskutek tego następne duże inwestycje omijają nasz region. Przyrost bazy noclegowej jest bardzo niewielki. Nowości, to: w stolicy województwa 3 duże, sieciowe hotele, w Kołobrzegu hotel ETNA (własność ANIBO - firmy budowlanej ze Szczecina), a w Dźwirzynie duży kompleks konferencyjno – sanatoryjny SENATOR. Nie jest z kolei tak źle, jak to wynika z oficjalnych statystyk US w Szczecinie. Olbrzymi spadek ilości hoteli w zachodniopomorskiem (z 72 w 1998 do 53 w 2000) nie wynika z zamknięcia przedsiębiorstw tylko jest spowodowany wejściem w życie ustawy o usługach turystycznych i nowych, bardzo obostrzonych norm w hotelarstwie. Normy jakości i wyposażenia hoteli są w tej chwili wyższe (np. w kwestii higieny w częściach gastronomicznych) niż w krajach UE. Wobec tego duża ilość hotelarzy zdecydowała się na rezygnację ze słowa hotel, motel, czy pensjonat zamieniając je na dom wczasowy, czy po prostu miejsca noclegowe. Doprowadziło to do podobnego zagmatwania obrazu, jak kilka lat wcześniej wprowadzenie podatku VAT w stawce podstawowej 22% na usługi hotelowe i gastronomiczne w hotelach najwyższej kategorii **** i *****, kiedy to 70 hotelarze raptownie obniżali ilość gwiazdek, aby nie podnosić cen usług (przykład Hotel AMBER BALTIC w Międzyzdrojach). 1 267 25 2 133 Inne 12 932 171 763 1 579 430 18 35 0 3 0 1 9 2 044 Zakłady uzdrowiskowe 0 0 2 0 2 1 24 0 16 24 160 764 18 898 2 0 139 5 0 1 961 Domki turystyczne i campingi Kwatery agroturystyczne 665 2 545 20 56 3 9 646 1 2 3 912 Ośrodki kolonijne 3 541 9 370 147 4 524 7 13 529 Ośrodki wczasowe 30 3 17 964 8 350 268 210 RAZEM 1 369 18 1 70 70 Wolin 1 40 999 e Hotele OGÓŁEM 61 9 277 Międzyzdroj 103 5 8 178 14 083 Dziwnów 86 1 803 Świnoujście 33 341 Powiaty Gminy W tym: Tabela 2-4. Opracowanie własne „Potencjał bazy noclegowej na wyspie Wolin i Uznam” na podstawie: „Obiekty noclegowe turystyki wg. powiatów i gmin” oraz „Miejsca noclegowe w obiektach noclegowych turystyki wg. powiatów i gmin” – Urząd Statystyczny w Szczecinie (stan w dniu 2000-07-31). Liczby w poziome to ilość obiektów, obok pionowo ilość miejsc noclegowych. W badanym terenie zgodnie z oficjalnymi informacjami publikowanymi przez US w Szczecinie potentatem, jeśli chodzi o liczbę udzielonych noclegów jest Świnoujście (patrz wykresy 2-4 i 2-5). Łącznie w roku 2000 na badanym terenie udzielono 2 667 856 noclegów. Baza noclegowa dysponuje 33 341 miejscami noclegowymi w 268 obiektach. 71 1200000 1000000 Udzielone noclegi 800000 600000 W tym turystom zagranicznym 400000 200000 0 Świnoujście Dziwnów Międzyzdroje Wolin Wykres 2-4. „Udzielone noclegi na terenie wysp Uznam Wolin”. Opracowanie własne n.pdst. Danych Urzędu Statystycznego w Szczecinie. Dane za rok 2000. Do infrastruktury turystycznej oprócz bazy noclegowej zalicza się: • muzeum (szt. 4) • szlaki piesze • zoo (szt. 1) • ścieżki rowerowe • marina (szt. 6) • molo (szt. 1) • port (szt. 2) • pływalnia kryta (szt. 1) • pole golfowe (szt. 1) Spośród miejscowości turystycznych na badanym terenie 2, ze względu na swe liczne zalety, mają status uzdrowiska. Są to Świnoujście i Międzyzdroje. Mikroklimat tych miejscowości jest bardzo specyficzny. Cechują go łagodność, niewielkie wahania temperatur, zarówno w ciągu roku, jak i między nocą a dniem i nocą. Niezbyt obfite opady, duża zawartość pary wodnej w powietrzu, korzystne oddziaływanie promieni ultrafioletowych i aerozolu morskiego z zawartością m.in. chloru, sodu, jodu i ozonu. 72 Pod ziemią, w pokładach na głębokości poniżej 200 metrów występują wody mineralne typu chlorowo – sodowego, bromkowego, jodkowego i borowego. Wody te, o stężeniu 3,4 – 4,3%, wykorzystywane są w lecznictwie uzdrowiskowym z ujęć wierconych. Obecnie solankę do zabiegów leczniczych czerpie się ze źródeł „XXX-lecia” i „Teresa”. Do celów leczniczych wykorzystywana jest także borowina eksploatowana w okolicy Międzyzdrojów, z której produkuje się pastę borowinową. Rozpoznano złoże borowiny na obszarze ponad 4 ha (jego zasoby określa się na około 80 000 m³). W świnoujskim i międzyzdrojskim uzdrowisku leczone są następujące choroby: • układu oddechowego (przewlekłe nieżyty dróg oddechowych, rozedma płuc, dychawica oskrzelowa), • układu krążenia (choroby nadciśnienia, choroby wieńcowe, stany po zawale, nerwica sercowo – naczyniowa, miażdżyca naczyń), • układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii (tarczyca, otyłość i inne), skóry (głównie łuszczycę), • reumatyczne (gośćcowe), • kobiece (niepłodność i zaburzenia okresu przekwitania), • zawodowe (rekonwalescencja po zatruciach przemysłowych, przewlekłe nieżyty dróg oddechowych, stany po porażeniach prądem elektrycznym, nerwice narządowe). Łącznie istnieje na badanym terenie istnieje 18 zakładów uzdrowiskowych z 2 044 miejscami noclegowymi. Potentatem jest oczywiście Spółka Akcyjna Uzdrowisko Świnoujście, miejscowościach. 73 działająca w obu tych Uzdrowisko w Świnoujściu zaczęło swoją działalność w 1826 roku i pełniło swoją funkcję do czasów wojny. Następnie wznowiło swoją pracę wraz z powstaniem w 1959 roku Państwowego Przedsiębiorstwa „Uzdrowisko Świnoujście”. Na początku lat 90-ych zostało przekształcone w spółkę akcyjną. Był to pierwszy i jak na razie ostatni etap prywatyzacji. Ze względu na nie dający się przewidzieć rozwój sytuacji lecznictwa otwartego i zamkniętego w obecnej rzeczywistości gospodarczej Polski nie przewiduje się dalszej prywatyzacji. Być może jest to spowodowane także brakiem odpowiednich poważnych ofert. Po reformie służby zdrowia ze stycznia 1999 roku i przekazaniu obowiązku podpisywania umów z uzdrowiskami na wykonywanie zabiegów kasom chorych nie ma na razie mowy na powrót do lat świetności z okresu 1978 – 1980, kiedy to rocznie przyjeżdżało do uzdrowiska ponad 22 000 kuracjuszy, a 13 000 osób w ramach lecznictwa ambulatoryjnego korzystało z zabiegów mieszkając w innych (np. branżowych) ośrodkach wczasowych i wypoczynkowych. W tej chwili działalność i istnienie Uzdrowiska są zagrożone. Nie wszystkie kasy chorych podpisują odpowiednie porozumienia z Zarządem Uzdrowiska, a konieczność uiszczania przez kuracjuszy częściowej odpłatności za pobyt wyeliminowało dużą liczbę, mniej zamożnych klientów. Z powodu ciężkiej sytuacji gospodarczej przedsiębiorstwa stać na odnawianie bardzo niewielkiej części istniejącej bazy noclegowej (8 budynków sanatoryjnych: „Admirał I”, „Bałtyk”, „Henryk”, „Trzygłów I”, „Bursztyn”, „Swarożyc”, „Trzygłów II”, „Adam i Ewa”) i uzdrowiskowej, a tym bardziej na budowę nowych sanatoriów. Jedyną inwestycją, która po wielu latach doprowadzona została do końca w roku 2001 jest zakład przyrodoleczniczy „Rusałka II”. Oprócz Uzdrowiska Świnoujście S.A. działalnością uzdrowiskową na nieco mniejszą skalę zajmują się DW „Rybniczanka” i KRUS. Duża baza 74 zabiegowa powstaje przy hotelu „Atol”. Firmy te oprócz przyjmowania gości kierowanych przez polskie kasy chorych starają się przyciągnąć kuracjuszy z Niemiec, Szwecji i Danii. Działania te miałyby większe prawdopodobieństwo powodzenia, gdyby tamtejsze kasy chorych, chociaż w pewnym stopniu podjęłyby się refinansowania kosztów pobytu kuracjuszy w polskich sanatoriach. Biorąc jednak pod uwagę jednak obecne kłopoty np. AOK, pustkami świecące sanatoria w Niemczech, cięcia na opiekę zdrowotną oraz olbrzymią konkurencję ze strony Czech nie ma na to zbyt wielkich szans. Patrząc na przyrodolecznictwo w Świnoujściu w dalszym horyzoncie czasowym istnieją jednak realne szanse na wzrost jego znaczenia i kondycji. Po włączeniu Polski do Unii Europejskiej nie będzie stało nic na przeszkodzie na zawarcie odpowiednich porozumień z kasami chorych w Europie zachodniej, a trend powrotu do natury spowoduje jeszcze wzrost zainteresowania tego rodzaju leczeniem. Ponadto społeczeństwo zamożnej Europy starzeje się. W najbliższym czasie z pewnością wiele firm zainteresowanych będzie budową lub kupnem odpowiednio przygotowanych i zorganizowanych obiektów, zapewniających opiekę na wysokim poziomie osobom starszym. Na badanym terenie funkcjonuje już pierwszy taki obiekt należący do instytutu Santa Monica. W Polsce, podobnie, jak u naszych sąsiadów działają także organizacje turystyczne. Najważniejszą z nich dla całego regionu jest Zachodniopomorska Izba Turystyczna. W jej skład wchodzi wiele podmiotów gospodarczych oraz niektóre organizacje komunalne. Oprócz tego istnieje kilka innych prywatnych organizacji o zasięgu wojewódzkim, jednak o bardzo ograniczonych możliwościach. 75 Na niższym szczeblu jedynie w Świnoujściu powstała organizacja turystyczna. Jest nią Świnoujskie Towarzystwo Turystyczno Uzdrowiskowe. To organizacja non profit, powstała w roku 1995. Ma na celu popieranie rozwoju turystyki. Należą do niego biura podróży, hotele, pensjonaty, ośrodki wczasowe, sanatoria i inne podmioty związane z turystyką. Rysunek 2:5. „Logo ŚTTU”. Źródło internet. Za pomocą między innymi tegoż stowarzyszenia udało się środowisku turystycznemu umieścić dwóch swoich przedstawicieli we władzach miasta.. Pan Dziękoński (dzierżawca ośrodka wczasowego SOBÓTKA) jest prezydentem miasta, a Pan Specjalski (były kierownik ośrodka wczasowego DOLNA ODRA) członkiem Zarządu. Zmieniło to nastawienie władz, co do problemu rozwoju turystyki. Jeszcze kilka lat wcześniej władze miasta przyjmowały za jedyny dochód z turystyki wpływy z opłaty miejscowej. Nieco inaczej wygląda sytuacja na Wyspie Wolin. Tutaj gminy powołały Związek Gmin Wyspy Wolin (opisany szerzej w rozdziale 1.2.3), który jest odpowiedzialny m.in. za wizerunek wszystkich gmin oraz rozwój turystyki. Z działalności ZGWW wynika jednak, że największą uwagę przywiązuje się tutaj do inwestycji komunalnych, takich jak gazyfikacja, oczyszczalnie ścieków, itp. związanych w pewnym sensie też z turystyką. Wszystkie gminy mają chęci rozwijania infrastruktury. Międzyzdroje pragną dokończyć budowę molo, wybudować aqua park i mały port w Wicku oraz być może zrekonstruować V3. Władze Dziwnowa tęsknią za reaktywowaniem uzdrowiska w swojej miejscowości i dążą do wybudowania 76 hali widowiskowo – sportowej (rysunek 2-6). W Wolinie powstają plany budowy skansenu Słowian Zachodnich, którego zalążek znajduje się na wyspie na Dziwnie. Rysunek 2:6. „Projekt hali widowiskowo – sportowej”. Źródło internet: www.dziwnow.pl (02-01-18) W tych wszystkich działaniach brak jednak planu. Nie jest określony cel nie mówiąc o środkach, które do jego realizacji będą służyć. Najbardziej brakuje jednak koordynacji oraz współpracy między Świnoujściem i pozostałymi gminami, nie mówiąc już o współdziałaniu z sąsiadami z Niemiec. Abyśmy byli konkurencyjni w stosunku do innych regionów nad Bałtykiem, czy to w Niemczech, czy w Polsce, czy też w tzw. ciepłych krajach potrzeba nam konsolidacji i zdecydowanego dążenia do realizacji postawionych zadań. Nasz region przespał szansę początku lat 90-ych. Wtedy wykorzystując położenie geograficzne, kapitał opuszczający Hong-Kong i początek rewolucji informatycznej można było stworzyć na wyspach jedną dużą strefę wolnocłową, żyjącą z produkcji, handlu, usług i turystyki. Zabrakło wizji, chęci i poparcia w najwyższych władzach. 2.3 Ekologia W znaczeniu ściśle naukowym ekologia to nauka zajmująca się badaniem powiązań między organizmami oraz ich środowiskiem. Jednak w języku potocznym oznacza szeroko rozumianą ochronę środowiska.. 77 Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku rośnie świadomość ekologiczna naszego społeczeństwa. Dzięki temu powstała szansa na ochronę danego nam dziedzictwa przyrody oraz odbudowę zniszczonych ekosystemów. Dzięki odpowiednim regulacjom prawnym zarówno w Polsce, jak i w Niemczech stało się możliwe lepsze finansowanie ochrony przyrody oraz inwestycje proekologiczne. Stan środowiska w regionie jest ściśle powiązany ze stopniem jego rozwoju. Zagrożenia dla środowiska powodowane są przez przemysł oraz transport. Wyraźne jest zróżnicowanie przestrzenne ze względu na stopień i rodzaje antropogenicznego zagrożenia – największa presja obserwowana jest w środkowej części regionu, w Świnoujściu. 2.3.1 Obszary chronione Największym obszarem chronionym na badanym terenie jest niedawno utworzony po stronie niemieckiej w miejsce parku krajobrazowego Park Przyrody Wyspy Uznam33 (niem. Naturpark Insel Usedom). Łączna powierzchnia Parku to prawie 800 km² (rysunek 2:7). Obejmuje on podobnie jak WPN bardzo zróżnicowane pod względem krajobrazowym obszary: szerokie plaże, klif, jeziora, tereny bagienne i wydmowe oraz znaczną ilość przylegających akwenów wodnych Zatoki Pomorskiej, Zalewu Szczecińskiego i Cieśniny Piany. Do parku przypisany jest też krajobraz kulturowy małych wiosek rybackich oraz architektura kurortów nadmorskich jak: Ahlbeck, Heringsdorf, Bansin, czy Zinnowitz. 33 Na podstawie publikacji w internecie pod tytułem: „Der Nautrpark Usedom”, adres: www.all-in-all.com (02-01-18) oraz "Usedom (Naturpark)", Microsoft® Encarta® 99 Enzyklopädie. © 1993-1998 Microsoft Corporation. Tłumaczenie autora. 78 Rysunek 2:7. „Szkic Parku Przyrody Wyspy Uznam” Źródło internet: www.pommerngreif.de (02-01-22). Na najcenniejszych obszarach utworzono 22 rezerwaty (niem. Naturschutzgebiete – w skrócie NSG). Zajmują one łączną powierzchnię 7 000 ha (to około 13% powierzchni parku).Poniżej krótki opis 9 najciekawszych spośród nich: • Peenemünder Haken, Struck und Ruden: 1 870 ha; słone łąki i plaża w rejonie ujściowym Piany, wody morskie i niewielka wyspa Ruden. Tereny lęgowe wielu gatunków ptaków. • Wyspa Großer Wotig: 190 ha; słone wyspy i bagna przybrzeżne. Tereny lęgowe ptaków. • Mümmelkenmoor: 6 ha; trzęsawiska o miąższości do 14 m. • Jezioro Gothensee i bagna Thurbruch: 800 ha; miejsce występowania wydry, ciekawa pozostałość jeziora, zamieniona w bagno. • Południowa część półwyspu Gnitz: 105 ha; półwysep w akwenie Achterwasser, nieaktywny klif porośnięty trawami. • Jezioro Wockinsee: 45 ha; jezioro nadbrzeżne, otoczone bagniskami "Pudagla-Pforte". 79 • Półwysep Cosim: 90 ha; południowe wybrzeże Achterwasser. Piaszczysty półwysep porośnięty trzciną i olchą. Dalej porośnięty lasem klif. • Wyspy Böhmke i Werder: 118 ha; dwie małe wyspy wykorzystywane jako pastwiska. Od lat 60-ych kolonia mewy śmieszki i rybitwy. • Góra Chełm (niem. Golm): 25 ha; najwyższe na wyspie, porośnięte buczyną wzgórze moreny czołowej. Utworzenie Parku Uznamskiego miało na celu ochronę obszaru wyspy. W ten sposób całościowo chroni się wyspę wraz z przyległymi akwenami. Ważne są tu nie tylko rzadkie gatunki fauny i flory, ale i wioski rybackie, wiatraki, kościoły, budynki hoteli i pensjonatów z przełomu wieków, itd. W Polsce istnieje nieco inny system ochrony tych dóbr. Na wyspie Wolin już w marcu 1960 roku powstał park narodowy. Jego obecna powierzchnia (po powiększeniu w 1996 roku) to 110 km². Jest to jeden z 2 w Polsce parków morskich (do terenu parku należy obszar 1 mili morskiej od brzegu Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego oraz duża część obszaru wstecznej delty Świny wraz z jeziorami Wicko Małe i Duże. Na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego (Rysunek 2-7) wydzielonych jest 6 rezerwatów ścisłych o łącznej powierzchni 165,24 ha. Są to rejony szczególnie cenne, dlatego koncentrują się tam także badania naukowe. • Rezerwat im. doc. Dr Stefana Jarosza – 9,68 ha w okolicach latarni Kikut; najbardziej na wschód wysunięta buczyna otoczona nadmorskimi borami sosnowymi. • Rezerwat im. prof. Dr Mariana Raciborskiego – 11,74 ha lasu mieszanego koło Wisełki. Występuje wiciokrzew pomorski i zimoziół północny. 80 • Rezerwat im. prof. Dr Zygmunta Czubińskiego – 37,52 ha od klifu na Świdnej Kępie do Jeziora Grodno. Najpiękniejsza partia buczyny storczykowej. • Rezerwat im. dr Bohdana Dyakowskiego – położony w pobliżu Trzciągowa na 40,92 ha. Stara buczyna z perłówką jednokwiatową. • Rezerwat im. prof. dr Władysława Szafera – 41,19 ha buczyny z żywcem cebulowym u podnóża Lelowej Góry. • Rezerwat im. prof. dr Adama Wodziczki – 24,19 ha klifu nad Zalewem Szczecińskim. Najbardziej malowniczy fragment WPN. Planowane jest rozszerzenie istniejących oraz utworzenie nowych rezerwatów do 14. Rola parku oprócz zwykłej gospodarki leśnej i ochrony gatunków zagrożonych sprowadza się w zasadzie do trzech zadań: • ochrona procesów abrazji wybrzeża klifowego w północnej części wyspy, • ochrona obecnego krajobrazu wysp wstecznej delty Świny i Półwyspu Rów, poprzez doprowadzenie do istnienia tam ekstensywnej gospodarki rolnej lub / i prowadzenie wycinki trzciny i traw (chodzi o ochronę środowiska żyjących tam ptaków), • funkcja turystyczna i szkoleniowa, czyli prowadzenie muzeum, centrum szkoleń, żubrowiska, itd. Rysunek 2:8. Plan Wyspy Wolin z wyróżnieniem terenów WPN. Źródło internet, adres: www.miedzyzdroje.to.jets.to (01-12-04) 81 WPN pochwalić może się wieloma sukcesami, jak np. ochrona przed wyginięciem żubrów, reintrodukcja puchacza i wydry. WPN zajmuje około 20% powierzchni Wyspy Wolin i w skali kraju oraz Europy jest obszarem o najwyższym stopniu ochrony. Na badanym obszarze istnieją ponadto liczne inne formy ochrony prawnej, które wplatają się w system krajobrazowy podlegający w różnym stopniu na zachowaniu form pierwotnych i ochronie tej przestrzeni. Są to: • pomniki przyrody w Świnoujściu, Międzyzdrojach, itd., • park zdrojowy w Świnoujściu, • rezerwat organizacji OTOP „Karsiborska Kępa”34 – założony w 1993 roku, powierzchnia 180 ha. • rezerwat paproci królewskiej w Świnoujściu, • inne. 2.3.2 Gospodarka odpadami Obciążenie środowiska naturalnego odpadami jest jednym z najbardziej palących problemów ostatnich lat. W województwie zachodniopomorskim bez mała 60% odpadów przemysłowych i 98% odpadów komunalnych ląduje na składowiskach. Obecnie w całym województwie istnieją 93 składowiska komunalne, z czego większość eksploatowana jest niewłaściwie35. Budowa nowych wysypisk jest skutecznie oprotestowywana przez lokalne społeczności, czego najlepszym przykładem są perypetie z pozyskaniem terenu pod wysypisko dla gmin wyspy Wolin. 34 Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków założone zostało w 1991 roku. Jest pozarządową organizacją społeczną zrzeszającą osoby, którym nieobojętny jest los ptaków w Polsce. Celem OTOP jest ochrona dziko żyjących ptaków. Za folderem „Zapraszamy do Rezerwatu Ptaków KARSIBORSKA KĘPA” – Gdańsk 1994. 35 Za artykułem „Najważniejsze problemy ekologiczne województwa zachodniopomorskiego” z tygodnika „Wyspiarz” z dnia 22-08-2001. 82 Dlatego też coraz większą rolę przywiązuje się do wdrażania technologii mało- i bezodpadowych, masowego systemu selektywnej zbiórki odpadów, rekultywacji nieczynnych już składowisk. Problem „śmieciowy” w dużej mierze został u naszych zachodnich sąsiadów zlikwidowany. Duże składowiska odpadów śmieci, wykonane zgodnie z bardzo wymagającymi normami UE wybudowane zostały w pobliżu Nakła i Wołogoszczy. Na bardzo wysokim poziomie jest sortowanie odpadów. Proces ten przerzucony został tam także na barki konsumentów, ale też i świadomość ekologiczna społeczeństwa jest dużo wyższa niż u nas. Po stronie Polskiej największe składowisko odpadów, które będzie mogło być eksploatowane w następnych latach znajduje się w gminie Świnoujście, na Wyspie Wolin. Firma zarządzająca wysypiskiem, to przedsiębiorstwo komunalne36. Zakład i składowisko powstały w 1994 roku, należy do nich 24 ha terenu, na którym znajdują się 3 kwatery. Dwie wybudowano jeszcze w 1991 roku (po 2,5 ha wielkości), trzecia jest od roku 2000 przygotowana i dotychczas nieużywana (powierzchnia 0,5 ha). Ta ostatnia wykonana jest już zgodnie z normami UE (folia phd, itd.). Na składowisko trafiają tylko odpady komunalne (odpady poszpitalne likwidowane są w spalarni na terenie szpitala, natomiast odpady z dużych przedsiębiorstw typu port odbierane są przez firmy specjalistyczne). Na składowisko trafiają także w celu rekultywacji odpady z miejskiej oczyszczalni ścieków. Łącznie w ciągu roku wszystkich odpadów trafia tu do 30 000 ton37. ZGO współpracuje z prywatnymi przedsiębiorstwami asenizacyjnymi ze Świnoujścia (spółki BEJ i KOROS). Obecnie poszukuje się inwestora strategicznego w celu wybudowania sortowni odpadów. 36 Pełna nazwa brzmi: Zakład Gospodarki Odpadami w Świnoujściu – Gospodarstwo Pomocnicze Miasta Świnoujścia. 37 Dane uzyskane z własnego wywiadu z Panem dyr. Maciejuncem – zastępcą szefa ZGO (16 listopad 2001) 83 Niestety, mimo dużych rezerw w możliwościach przyjmowania odpadów nie udało się dotychczas nawiązać współpracy z innymi gminami wyspy Wolin (w szczególność chodzi o miasto Międzyzdroje). Na takiej współpracy obie gminy mogłyby zarobić – Świnoujście lepiej wykorzystując swoje możliwości, a Międzyzdroje nie musiałyby szukać nowego miejsca na składowisko (z informacji autora wynika, że bardzo poważnie brano pod uwagę lokalizację w pobliżu Ostromic, czyli odległość około 40 km). W gminach Dziwnów, Wolin i Międzyzdroje za gospodarkę odpadami i poszukiwanie środków na inwestycje odpowiedzialny jest Związek Gmin Wyspy Wolin. Tam odpowiedni program przedsięwzięć proekologicznych przygotowany został w latach 1991 – 1992. W roku 1996 ZGWW został wyróżniony w ogólnopolskim konkursie, organizowanym przez Fundusz Współpracy, wprowadzenie możliwością udziału kompleksowego w projekcie, systemu którego zagospodarowania celem jest odpadów komunalnych. Projekt finansowany jest ze środków USAID, jego wykonawcą zaś jest firma EKOLOG Systems z Poznania. Z przeprowadzonych analiz bilansowych wynika, że na obszarze Związku powstaje rocznie ponad 33 000 m3 odpadów, z czego ponad 13 000 m3 (ok. 40%) w lipcu i sierpniu38. Ostatnie lata przyniosły poważne zmiany w ilości i jakości powstających odpadów w związku z dynamicznym rozwojem turystyki (w sezonie letnim na wyspie każdego dnia przebywa ok. 50 000 turystów przy 24 000 stałych mieszkańców). Coraz większy udział w ich strukturze mają opakowania o dużej objętości (butelki typu PET, jednorazowe naczynia itp.). Równocześnie coraz większym problemem jest zapewnienie bezpiecznych miejsc składowania odpadów. Na obszarze Związku istnieją trzy gminne wysypiska odpadów. Dwa z nich - w Międzyzdrojach i Dziwnowie - są 38 Dane ze strony ZGWW, adres: www.plum.com.pl (02-01-22) 84 niefortunnie zlokalizowane, nie posiadają żadnego zabezpieczenia przed przenikaniem odcieków do wód podziemnych i powinny zostać zamknięte i poddane rekultywacji. Trzecie składowisko obsługujące gminę Wolin posiada co prawda kilkuletnią perspektywę eksploatacji, nie ma jednak możliwości rozbudowy tego obiektu. Generalnie kierunki przyszłej polityki odpadowej na wyspie wytyczają następujące problemy: • wyczerpujące się możliwości składowania odpadów na istniejących wysypiskach, • konieczność przygotowania infrastruktury technicznej umożliwiającej zagospodarowanie znacznie zwiększonej ilości odpadów sezonowych, o strukturze wynikającej ze specyfiki ruchu turystycznego, • konieczność reorganizacji systemu utrzymania w czystości plaż w gminach Dziwnów i Międzyzdroje, • zapewnienie czystości oraz pełnego wywozu odpadów na terenach gminy Wolin, gdzie ze względu na rolniczą specyfikę terenu planowana jest promocja i rozwój agroturystyki. 2.3.3 Gospodarka wodno – ściekowa Ścieki komunalne, przemysłowe oraz zanieczyszczenia wymywane z wodami opadowymi prowadzą do pogorszenia się jakości wód w badanym obszarze. „Gorącym Punktem” regionu Morza Bałtyckiego na mapie Komisji Helsinskiej ciągle pozostaje strefa nadmorska w północno – zachodniej części województwa zachodniopomorskiego. Głównym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest gospodarka komunalna, która wprowadza ponad 60% ogólnej ilości ścieków 85 wymagających oczyszczenia. Największym trucicielem jest tutaj Szczecin – około 100 000 m³ na dobę ścieków nieoczyszczonych, bądź oczyszczonych tylko mechanicznie. Najbardziej charakterystyczne są zmiany wskazujące na eutrofizację wód Zalewu Szczecińskiego i dalej Zatoki Pomorskiej. Zmiany w Zatoce nie są na szczęście tak wyraźne jak w Zalewie, jednak w przybrzeżnych wodach, przy ujściach rzek, ich kierunek jest jednoznaczny. Od kilku lat regularnie pobierane są próbki wody z warstwy powierzchniowej i przydennej, na czterech stanowiskach pomiarowych wzdłuż granicy polsko-niemieckiej w odległości od 0,5 do 4,5 Mm od brzegu. Oba laboratoria – polskie i niemieckie – zobowiązane są do przeprowadzenia ośmiu oddzielnych poborów prób i badań (każda ze stron po 4 badania) w okresie od kwietnia do listopada (sezon wegetacyjny). Ponieważ stan zanieczyszczenia środowiska naturalnego ma bezpośrednie przełożenie na ilość turystów odwiedzających obszar wysp Uznam i Wolin władze po obu stronach granicy dołożyły dużych starań, aby ostatecznie uregulować problem gospodarki wodno – ściekowej w regionie. W marcu 1991 roku powołano grupę roboczą ds. budowy oczyszczalni ścieków w Świnoujściu w ramach wspólnego porozumienia ministrów ochrony środowiska z Polski i z Niemiec. Wykonano odpowiedni projekt, w oparciu o który Związek Celowy do spraw Gospodarki Wodno – Ściekowej na Wyspie Uznam ze strony niemieckiej oraz Miasto Świnoujście ze strony polskiej zawarli umowę o odprowadzaniu ścieków z miejscowości Ahlbeck, Heringsdorf i Bansin. Porozumienie te stało się jednocześnie podstawą do znalezienia źródeł finansowania tej inwestycji i dwóch ją uzupełniających. Realizacja budowy trwała od czerwca 1994 do początku roku 1998. Koszty wyglądały następująco: 86 • Kompleksowe Rozwiązanie Gospodarki Ściekowej Miasta Świnoujścia – 60,2 mln DM • Budowa Oczyszczalni Ścieków i Składowiska Osadów – 49,9 mln DM • Budowa Kolektorów i Przepompowni – 10,8 mln DM Inwestycje finansowało miasto Świnoujście (w większości korzystając z dogodnych pożyczek NFOŚiGW oraz BMU)39. Już w połowie roku 2000 okazało się, że planiści przecenili wielkość rozwoju gospodarczego i demograficznego w regionie i że oczyszczalnia wykorzystywana jest zaledwie w około 20% w zimie i 35% w lecie. Jest to dużo za mało aby mówić o jej rentowności (pewne procesy technologiczne muszą być utrzymywane bez względu na to jak niskie jest wykorzystanie oczyszczalni). Aby rozwiązać w całości problemy Świnoujścia należy jeszcze dokończyć budowę kanalizacji ściekowej we wschodnich częściach miasta (Ognica, Przytór, Łunowo i Karsibór) oraz rozbudować kanalizację deszczową. Miasto Świnoujście złożyło odpowiedni wniosek o dofinansowanie powyższej inwestycji z budżetu PHARE CBC. Innym ważnym problemem na wyspie Uznam jest pozyskiwanie wody. Obecnie w Świnoujściu czynne są 3 główne ujęcia wody: „Wydrzany”, „Granica” i „Park”. Nie zaspokajają one jednak potrzeb miasta. Poszukuje się alternatywy. Pod uwagę bierze się wodociąg z Kodrąbka (gmina Miedzyzdroje) bądź z okolic Nowego Warpna. Problem będzie w następnych latach narastał. Od bez mała 33 lat działa wspólna polsko – niemiecka komisja ds. zasobów wodnych w terenach przygranicznych. Uzyskanie dostępu do źródeł wody położonych po niemieckiej stronie wyspy, np. w okolicy miejscowości Zirchow zaspokoiłoby potrzeby Świnoujścia w tym względzie na wiele lat i byłoby dużo tańsze. 39 Na podstawie pozycji: ”Polsko-niemiecki pilotażowy projekt w dziedzinie ochrony środowiska: oczyszczalnia Świnoujście”. Wydawca: POLKA, Szczecin. 87 Na obszarze Związku Gmin Wyspy Wolin w ostatnim czasie realizowane były następujące inwestycje: • Budowa oczyszczalni ścieków w Wapnicy wraz z systemem kanalizacji w miejscowościach Gminy Międzyzdroje. • Budowa oczyszczalni ścieków w Międzywodziu. • Budowa systemu kanalizacji Dargobądź – Wolin. • Wykonanie prac przedprojektowych oraz koncepcji budowy ujęcia wody w Warnowie, wodociągu Kodrąbek – Międzyzdroje oraz zbiorników retencyjnych w Międzyzdrojach Gminy przy wykorzystaniu środków własnych oraz prawie w 80% środków zewnętrznych np.: pożyczek z WFOŚiGW, PHARE Polska – Niemcy, PHARE Polska – Region Morza Bałtyckiego, dotacjom z EKO-Funduszu, NFOŚiGW, Fundacji Współpracy Polsko – Niemieckiej, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wybudowały / zmodernizowały cztery oczyszczalnie ścieków (Międzyzdroje, Wapnica, Międzywodzie i Wolin), wybudowały 14 km wodociągów oraz 75 km ciągów kanalizacyjnych i w zasadzie uporządkowały gospodarkę wodno – ściekową na swoim obszarze. Obecnie trwają pracę rozbudowującą sieć wodno – kanalizacyjną w środkowej części wyspy. 2.3.4 Zanieczyszczenie powietrza i hałas Główne źródła zanieczyszczeń powietrza pochodzą z aglomeracji szczecińskiej i pobliskich miast. Najwięcej szkodzą nam: elektrownia „Dolna Odra”, elektrociepłownie „Pomorzany” i „Szczecin” oraz Zakłady Chemiczne POLICE. Dodatkowym obciążeniem są zanieczyszczenia transgraniczne i emisja spalin samochodowych. Te ostatnie są istotnym zagrożeniem dla mieszkańców, bo przecież o ile poprzez zastosowanie nowych technologii udaje się ograniczać stopniowo 88 uciążliwość zakładów przemysłowych, to nie da się wyeliminować ruchu samochodowego. Masowa motoryzacja jest również przyczyną przekroczenia dopuszczalnych norm hałasu przy głównych arteriach komunikacyjnych regionu. Aby temu zapobiec podejmowane są nieśmiałe próby stopniowej eliminacji ruchu samochodowego. W Polsce, w miejscowościach nadmorskich przy trasie 102 (Międzyzdroje, Wisełka, Międzywodzie i Dziwnów) zainstalowano ograniczenia prędkości pojazdów do 40 km/h. We wszystkich miejscowościach, w dzielnicach turystycznych montuje się progi zwalniające (tzw. „leżący policjanci”). W Świnoujściu powstała strefa, w której także obowiązuje ograniczenie do 40 km/h. Bardzo powoli powstają także ścieżki rowerowe, a miasto Międzyzdroje pokusiło się nawet o wybudowanie systemu parkingowego. Najgorzej sytuacja wygląda w Świnoujściu. Mimo, że miasto ma status uzdrowiska nie ma żadnych ograniczeń w poruszaniu się samochodów. Ponieważ nie ma wystarczającej ilości miejsc parkingowych, nie istnieje system parkingowy, a wreszcie miejsca postojowe są bezpłatne w lecie w dzielnicy uzdrowiskowej panuje chaos wykluczający chyba jakikolwiek odpoczynek, nie mówiąc o leczeniu. Spaliny samochodowe na promenadzie, zdenerwowani kierowcy szukający miejsca do zaparkowania możliwie niedaleko swojego hotelu, auta ruszające z piskiem opon i nieopodal bawiące się dzieci – to nie jest zachęcająca wizytówka miasta. Aż strach pomyśleć co się stanie po otwarciu granicy, kiedy to cała masa pojazdów ruszy do tańszych miejscowości po stronie polskiej regionu. Niemcy wykorzystali u siebie długoletnie doświadczenia z innych kurortów. Jeszcze przed wjazdem na wyspę zorganizowano sieć parkingów P+R. Można tam bezpłatnie pozostawić samochód, w pobliżu znajdują się punkty gastronomiczne i stacja kolejki UBB lub przystanek autobusowy. Kolejka uznamska porusza się z częstotliwością 20 minut, wagoniki są klimatyzowane i 89 przestronne, istnieje możliwość zabrania rowerów, a plan taryfowy dostosowany jest do potrzeb turystów (istnieją bilety strefowe, jednodniowe lub tygodniowe, rodzinne, itd.). Ponadto na wielu dworcach kolejowych znajdują się wypożyczalnie rowerów i punkty informacji turystycznej. Pozwala to w znaczny sposób ograniczyć ilość pojazdów wjeżdżających na wyspę. Praktycznie każda miejscowość turystyczna dysponuje odpowiednio przygotowanym systemem parkingów, w których skład wchodzą także parkingi wielopiętrowe. Hotele wyższych kategorii posiadają z reguły parkingi podziemne. Oczywiście wjazd na promenadę jest niemożliwy (oprócz dojazdu do hotelu). Tak długo jak ludzie jeździć będą samochodami nie uda się wyeliminować różnorakich problemów z tymi pojazdami związanymi, opisane działania podejmowane przez naszych sąsiadów pozwalają go jednak w znaczny sposób ograniczyć. Tym bardziej dziwi fakt, że nasze gminy na ten problem nie przygotowują się. Nie zawsze można tłumaczyć się przecież brakiem pieniędzy, a bardzo dużo zależy przecież od samej organizacji i chęci dostrzegania problemów. 2.3.5 Specyficzne problemy ekologiczne Wskutek stacjonowaniu na badanym terenie jednostek armii radzieckiej występują liczne szkody ekologiczne. Ich ocena wykazała zanieczyszczenia gruntu i wód powierzchniowych, skażenia bojowymi środkami trującymi i znaczne pogorszenie się stanu lasów. Prowadzone prace rekultywacyjne są niezmiernie kosztowne. Na badanym terenie JAR stacjonowały w wielu miejscach w Świnoujściu i w miejscowości Ahlbeck po stronie niemieckiej. W użytkowaniu JAR było także obecne lotnisko Heringsdorf. 90 Po opuszczeniu przez Rosjan zajmowanych terenów przystąpiono ogromnym nakładem sił i środków do ich przywracania do użytku. W Świnoujściu sprzedano nieruchomości obok ulicy Wojska Polskiego prywatnym inwestorom, koszary stały się siedzibą miejskich urzędów, część nieruchomości przejęło wojsko. Prace porządkowe obciążały nowych właścicieli. Z największym nakładem środków związane było oczyszczanie następujących miejsc: • w 1996 roku rozpoczęto oczyszczanie basenu Mulnik, będącego wcześniej bazą wojsk radzieckich, a jeszcze wcześniej niemieckich. Obie armie pozostawiły po sobie olbrzymie złomowisko i składowisko różnych, nieznanego pochodzenia substancji chemicznych oraz pirotechnicznych. Stanowiło to zagrożenie dla toru wodnego Szczecin – Świnoujście, gazociągu, ujęcia wody i oczyszczalni ścieków. Przystąpiono, więc do usuwania wraków, niewybuchów i materiałów chemicznych z dna basenu oraz terenów doń przylegających. W sumie oczyszczono, wydano atesty chemiczne i radiometryczne oraz sporządzono mapy geodezyjne na obszarze 23 ha terenów wodnych i 15 ha lądowych. Prace finansuje wojewoda, NFOŚiGW oraz gmina. Ze względu na konflikt wynikły w roku 2000 między inwestorem zastępczym – gminą Świnoujście a głównym wykonawcą, którym jest PRO z Gdyni prace przerwano a konflikt rozstrzygany jest w sądzie; • na terenie należącym obecnie do spółki „Porta Petrol” w latach 1993 – 2000 trwały prace polegające na sczerpywaniu paliwa ze środowiska gruntowo – wodnego. Inwestycja dotowana była ze środków rządowych. W Niemczech koszary przed miejscowością Ahlbeck rozebrano, a lotnisko znalazło prywatnego inwestora. Za rekultywację terenów zapłaciło państwo. 91 3 WPŁYW PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA SYTUACJĘ GOSPODARCZĄ WYSP UZNAM I WOLIN. 3.1 Współpraca transgraniczna w regionie wysp Uznam i Wolin. 3.1.1 Współpraca transgraniczna Polski i Niemiec, euroregiony. Wielkie przemiany geopolityczne w Polsce i w innych krajach w środkowej części Europy pod koniec XX wieku wymagają nowego, szczególnego traktowania w polityce ekonomicznej państwa problemów obszarów przygranicznych. Obszary te nabrały strategicznego znaczenia w regionalnym rozwoju Polski oraz w kształtowaniu przestrzennych relacji i powiązań integracyjnych w Europie. Wcześniej regiony przygraniczne zawsze nosiły charakter peryferyjności. Władcy w obawie przed wkroczeniem wrogich wojsk traktowali je jako strefy buforowe i nie inwestowali w ich rozwój. Takie traktowanie powodowało niższy poziom rozwoju w skali kraju, zacofanie gospodarcze i kulturowe. Problem ten występował w całej Europie od Adriatyku po Skandynawię. Dopiero przekształcenia powojenne i powstanie Wspólnoty Europejskiej w znacznej mierze spowodowało zmiany w postrzeganiu granicy i doprowadziło do aktywizacji współpracy między sąsiadami. Ludzie w miejscowościach nadgranicznych zmuszeni są w największym stopniu znosić ograniczenia wynikające z położenia geopolitycznego. Ich gotowość do poszukiwań rozwiązań o zasięgu transgranicznym nie kryje w sobie zamiaru likwidacji niepodległości swoich państwa, lecz znalezienia rozwiązań ułatwiających życie po obu stronach granicy. Główne ośrodki gospodarcze znajdujące się na terenach przygranicznych często odgrodzone są od swego naturalnego zaplecza, co powoduje deformacje niekorzystnie odbijające się na rozwoju gospodarczym regionu. Współpraca 92 transgraniczna umożliwia stworzenie podstaw do nawiązania współpracy w zakresie komunikacji, infrastruktury, wymiany kulturalnej, itd. Ważnym osiągnięciem Unii Europejskiej było więc wprowadzenie idei regionalizacji do konstytucji poszczególnych państw – członków. Współpraca transgraniczna, tworzenie zasad współdziałania i instytucji je wspomagających odbywa się w kilku etapach40: • Etap rozpoznania – partnerzy poznają się wzajemnie (cechy charakterystyczne regionu, struktury instytucjonalne swoich państw) i ustalają priorytety i cele współpracy. • Etap strategii i rozwoju – szczegółowa ocena mocnych i słabych stron, możliwości i zagrożeń w ramach regionu. Etap ten wymaga powołania instytucji grup roboczych. Konieczne jest zapewnienie finansowania. • Etap programowego rozwoju – transgranicznej. Utworzenie wdrożenie programów współpracy formalnych struktur instytucjonalnych, zajmujących się monitorowaniem podjętych działań. W latach dziwięćdziesiątych pojawiła się szansa ułożenia stosunków z Niemcami na podobnych zasadach, jak zrobili to wiele lat wcześniej Francuzi. To przecież pojednanie tych dwóch narodów stało się podstawą do rozpoczęcia procesu integracji krajów europejskich. Oczywiście stosunki polsko – niemieckie są bardzo złożone. Wpływ na nie mają zaszłości historyczne, liczne wojny, zabory, zbrodnie hitlerowców w czasie drugiej wojny światowej i olbrzymia ilość różnorakich stereotypów. Szansą na przełamanie wzajemnych uprzedzeń jest między innymi właśnie współpraca transgraniczna pomiędzy naszymi krajami. Podstawowymi formami współpracy w Europie w rejonach przygranicznych są Euroregiony. Na naszej zachodniej granicy powstały w 40 Za „Współpraca transgraniczna Polski i Niemiec” – mgr Marcin Strzelczyk. Biuro Prezydenta miasta Gdyni. 93 ciągu ostatnich 10 lat następujące tego typu organizacje (wymienione w kolejności powstawania, liczba członków z momentu założenia): • EUROREGION NYSA – 1991 rok; 32 gminy polskie, 10 powiatów niemieckich, miasto Görlitz i 5 powiatów czeskich. • EUROREGION SPREWA – NYSA – BÓBR powstał w 1993 roku; 40 gmin z Polski, 2 gminy i 3 powiaty z Niemiec oraz miasto Chociebuż (niem. Cottbus). • EUROREGION PRO EUROPA VIADRINA – 1993; 19 gmin polskich, 6 powiatów niemieckich i miasto Frankfurt nad Odrą. • EUROREGION POMERANIA – 1995; 35 gmin z Polski oraz miasto Szczecin i Niemiecki Związek Komunalny. Współpraca w ramach Euroregionów opiera się na następujących aktach prawnych: • Europejska karta samorządu terytorialnego – akt prawny podpisany 15 października 1985 roku przez Komitet Ministrów Rady Europy. Jest to porozumienie międzypaństwowe wiążące kraje, które ją podpisały i ratyfikowały. Polska ustawa o samorządzie terytorialnym jest zgodna z postanowieniami EKST. • Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej – przyjęta 21 maja 1980 w Madrycie. Sygnatariusze zobowiązują się w niej do popierania i ułatwiania współpracy transgranicznej oraz takie kształtowanie swoich ustawodastw wewnętrznych, aby tego rodzaju współpracę ułatwiać. Ponadto zawiera ona niewiążące propozycje umów i porozumień. • Europejska karta regionów granicznych i transgranicznych – karta zawiera deklarację celów i możliwych kierunków wspólnego działania i rozwoju w regionach przygranicznych. 94 Euroregiony nie są jedyną, ale jak na razie najważniejszą formą współpracy na granicy polsko – niemieckiej. Ich celem jest stworzenie ponadgranicznych obszarów dla sektora gospodarki i usług, zmiana funkcji granicy państwowej na granicę administracyjną i długotrwałe przeobrażenie skrajnego położenia regionów przygranicznych w położenie śródeuropejskie. By sprostać postawionym celom współpraca transgraniczna musi rozszerzyć się na wszystkie sfery życia. Euroregiony funkcjonują na zasadzie co najmniej dwóch równoległych związków publicznoprawnych, posiadających odrębną osobowość prawną, między którymi zawierane są odpowiednie umowy zobowiązujące je do współdziałania w określonych sprawach. Typowy schemat organizacyjny euroregionu przewiduje istnienie wspólnego quasi – parlamentu, którego członkowie pochodzą z wyboru, zarządu i różnorodnych grup tematycznych. Podstawowy cel funkcjonowania euroregionów na pograniczu polsko – niemieckim jest taki sam41. Założeniem jest podejmowanie wspólnych działań celem zrównoważonego rozwoju regionu, zbliżenie jego mieszkańców i instytucji. Cel ten jest osiągany poprzez: • podnoszenie poziomu życia obywateli mieszkających w Regionie, w szczególności poprzez wspólne wspieranie inwestycji i programów gospodarczych, szkoleń zawodowych oraz programów zmierzających do likwidacji bezrobocia; • popieranie idei jedności europejskiej i międzynarodowego zrozumienia; • współpraca i wymiana grup społecznych, naukowych, zawodowych, kulturalnych oraz młodzieżowych, a w szczególności tych jej form, które sprzyjają lepszemu wzajemnemu poznaniu społeczności zamieszkującej regiony przygraniczne; 41 Za „Euroregion POMERANIA – krótka prazentacja”, Rozdział 3: „Cele, zadania i struktura organizacyjna”. 95 • utrzymanie i poprawianie stanu środowiska naturalnego, rozwój gospodarki rolnej i leśnej; • rozbudowanie i dostosowanie infrastruktury do potrzeb ruchu granicznego i regionalnego; • rozwój współpracy gospodarczej, wymiana know-how oraz transfer technologii; • stworzenie kompleksowego systemu informacyjnego w celu wymiany danych w euroregionie; • rozwój skoordynowanego, transgranicznego planowania przestrzennego; • współpraca w likwidacji klęsk żywiołowych, ich skutków i pomoc w sytuacjach awaryjnych; • wspieranie przy rozwiązywaniu problemów związanych z przekraczaniem granicy. 3.1.2 Euroregion POMERANIA Rysunek 3:1. „Euroregiony północnej i zachodniej Polski”. Źródło: „Euroregion POMERANIA – krótka prezentacja”. 96 Euroregion POMERANIA wraz z dwoma innymi BAŁTYK i PRO EUROPA VIADRINA wpisane są w proces tworzenia i rozwoju tzw. EUROPY BAŁTYCKIEJ (rysunek 3:1). Jest to makroregion bardzo interesujący z punktu widzenia interesów gospodarki polskiej. Obejmuje on Niemcy, Polskę, Rosję, Litwę, Łotwę, Estonię, Finlandię, Szwecję i Danię. Pojęcie EUROPY BAŁTYCKIEJ zrodziło się z przekonania, że rejon ten bardziej niż EUROPA ŚRÓDZIEMNOMORSKA i ATLANTYCKA jest przestrzennie spójny. Tu znacznie silniej niż gdziekolwiek indziej winna odciskać swoje piętno zależność rozwoju państw nadbrzeżnych od losów łączącego je zbiornika wodnego (Zaleski, 1994, s. 7, 8). Silne autonomiczne regiony, współistniejące z państwami narodowymi w decydującym stopniu mogą przyczynić się do dyfuzji władzy, decentralizacji inicjatyw, dystrybucji odpowiedzialności, zwiększenia roli wielopoziomowych ośrodków decyzyjnych i innej, bardziej dojrzałej koncepcji suwerenności (Wæver, 1990, s. 4, 5)42 Między innymi z tego też względu strona polska dążyła, aby doprowadzić do przystąpienia do założonego już 15 grudnia 1995 roku nieodległych gmin ze Skandynawii. W wyniku tego 26 lutego 1998 roku do euroregionu przyłączyły się 33 gminy ze Skanii. Oto aktualny wykaz członków (poniżej rysunek 3:2 prezentujący sytuację geograficzną): • Miasto Szczecin • Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego POMERANIA (obecnie z 92 polskimi gminami i miastami z województwa zachodniopomorskiego) • Komunalny Związek Europaregion POMERANIA (z dwoma miastami oraz sześcioma powiatami landów Meklemburgia-Pomorze Przednie Brandenburgia) • Komunalny Związek Gmin Skanii (z 33 szwedzkimi gminami) 42 Za „Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Bałtyckiej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 200, strony 5 i 6. 97 i Rysunek 3:2. „Euroregion POMERANIA” Źródło: „EUROREGION POMERANIA – krótka prezentacja”. Szczecin – grudzień 2000. Obecnie cały Region obejmuje powierzchnię 41 000 km2 oraz liczącą ponad 3,5 miliony osób ludność. W badanym regionie do Euroregionu POMERANIA należą: powiat Wschodnie Przedpomorze (OVP), miasto Świnoujście, gmina Międzyzdroje i gmina Dziwnów. Główne zadania współpracy transgranicznej w Euroregionie POMERANIA to: • tworzenie lepszych warunków do rozwoju małych i średnich firm w regionie (wspólne wystawy, targi, pokazy osiągnięć, transgraniczne warsztaty i seminaria, wymiana osiągnięć gospodarczych 98 i naukowych oraz podejmowane są starania w celu wspólnego badania rynku i wdrażania strategii marketingowych); • wspólne planowanie przestrzenne i popieranie inwestycji dotyczących infrastruktury; • uzgadnianie i harmonizacja działań na rzecz ochrony przyrody oraz wykorzystanie jej potencjału do rozwoju turystyki; • polsko-niemieckie gimnazja to dalszy krok w kierunku nawiązywania kontaktów i wspólnej nauki młodzieży z różnych stron regionu granicznego (szczególnie ważne jest opanowanie języka i wzajemne zrozumienie mentalności partnerów, z tego też powodu organizowana jest wymiana uczniów oraz wspólne zajęcia z dziećmi i młodzieżą); • spotkania na płaszczyźnie komunalnej, prace grup roboczych, itd. Rozwój gospodarki i zbliżonej do niej infrastruktury, jak również sfery środowiska naturalnego oraz oświaty i kultury wspierane są przez szereg europejskich i narodowych programów. Ich przykładem mogą być programy pomocowe UE INTERREG II oraz PHARE-CBC. 3.1.3 Inne formy współpracy transgranicznej. Stworzenie euroregionów nie jest początkiem współpracy transgranicznej, lecz tylko jej kolejnym etapem. Współpraca istnieje i funkcjonuje w wielu dziedzinach. Na terenie Euroregionu POMERANIA istnieje wiele związków partnerskich między miastami i gminami. Zarówno, bowiem w Polsce, jak i w Niemczech każda gmina ma prawo współpracy z innymi gminami i to w kraju, jak i za granicą. Współpraca taka może mieć formę bilateralnych związków partnerskich (jak np. Świnoujscie z Ystad w Szwecji, która datuje się już od lat 60-ych – czy z Nordenham w Niemczech), lub też uczestnictwa w różnych wielopodmiotowych programach i organizacjach. Za każdym razem celem jest 99 szukanie wzorców, poznawanie innych rozwiązań, wzajemne poznawanie się, wymiana kulturalna oraz poszukiwanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych. Tabela 3-1 podaje przykłady kilku wybranych międzynarodowych organizacji, do których należą gminy z badanego obszaru: NAZWA ORGANIZACJI Związek GMINY Z BADANEGO KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU Miast Świnoujście Bałtyckich Organizacja skupiająca około 80 miast basenu Morza Bałtyckiego. Rozwój turystyki i kontakty dla biznesu. Działalność związku opiera się na pracy 8 komisji: biznesu, komunikacji, kultury, ochrony środowiska, zdrowia, spraw społecznych, turystyki i transportu. Cztery Zakątki Świnoujście Program obejmuje współpracę między Świnoujściem, gminami Rugii, Bornholmu i południowo – wschodniej Skanii. Świnoujście uczestniczy w nim od 1995 roku. Celem jest współpraca w zakresie rozwoju: komunikacji, rolnictwa, kultury i turystyki. Program jest finansowany z budżetu PHARE – program ECOS-OUVERTURE Baltic Bridge Wolin, Program finansowany z funduszu INTERREG II C. Świnoujście Zasięg: w Niemczech kraj związkowy Berlin, powiaty Uckermark i Barnim; w Polsce gminy: Chojna, Gryfino, Szczecin, Goleniów, Wolin i Świnoujście oraz Skania w Szwecji. Unia przyznała na realizację programu do czerwca 2001 kwotę 761 400 €. Zasadniczym celem jest współpraca w zakresie planowania przestrzennego oraz stworzenie forum wymiany doświadczeń na osi aglomeracji Berlina, Szczecina oraz Malmö – Kopenhagi. Projekt ten jest silnie powiązany z innymi w ramach INTERREG IIC, tzn. TRANSLOGIS i VIA BALTICA. Tabela 3-1. Uczestnictwo gmin badanego obszaru w organizacjach międzynarodowych. Opracowanie własne. 100 Współpraca tego typu jest bardzo korzystna. Efektem partnerstwa np. Świnoujścia z Ystad są wspólne prace przy budowie ośrodka dla osób niepełnosprawnych w Świnoujściu, zwłaszcza w zakresie pomocy doradczej oraz pozyskania środków z programu ECOS-OVERTURE. Także dzięki Szwedom powstała w Świnoujściu filia Biura Unii Europejskiej CARREFOUR z siedzibą w Ystad. Filia ta obejmuje swym zasięgiem teren Pomorza Zachodniego. Jej zadaniem jest ułatwienie dostępu do aktualnych informacji o funduszach i środkach finansowych Unii, pilotowanie realizacji projektów, itp. Największe jednak znaczenie dla rozwoju omawianego regionu mają stosunki wzajemne w ramach wysp Uznam i Wolin. Współpraca rozwija się od momentu połączenia się NRD i RFN. W regionie stricte przygranicznym współpracują gminy Świnoujście oraz Ahlbeck i Heringsdorf. Pierwsze kontakty odbywały się w ramach programu FORUM, obejmującego współpracę w planowaniu przestrzennym i ochronie środowiska. Po przystąpieniu Świnoujścia do Euroregionu POMERANIA (28 września 1993) podjęto ściślejszą współpracę tegoż miasta z powiatem Przedpomorze Wschodnie. Dla intensyfikacji tych działań potrzebne było sformalizowanie współpracy. Ubieganie się o fundusze pozabudżetowe jest możliwe tylko wtedy, gdy istnieją podstawy formalno – prawne. Dlatego też w dniu 29 października 1998 roku w Świnoujściu doszło do podpisania porozumienia o współpracy. Niezależnie jednak od tzw. „woli politycznej” specjaliści różnych branż43 spotykają się od dłuższego czasu celem przygotowania się do momentu przystąpienia Polski do UE i wpływu tegoż wydarzenia na swoją pracę. 43 Np.: „Perspektiven der Beziehungen im Gesundheitswesen zwischen Deutschland und Polen“ – Pasewalk (1999-06-17); „Czy miastu Świnoujście potrzebne jest bezpośrednie połączenie kolejowe z Niemcami“ – Świnoujście (2000-05-27); „Die Erstausbildung in Berufen der Gastronomie und Hotellerie in Polen und Deutschland“ – Heringsdorf (2000-12-05) 101 Spotkania te mają jednak charakter jednorazowy i bez zdecydowanego poparcia władz na szczeblu gmin i województwa nie mogą przynieść zdecydowanej poprawy sytuacji. W roku 2000 pojawił się pomysł stworzenia porozumienia obejmującego swym zasięgiem cały region Uznamia i Wolina. Jego realizacja głównie za przyczyną Świnoujścia44, gdzie w ciągu 12 miesięcy trzykrotnie zmieniały się władze na najwyższym szczeblu, odwlekana była do końca roku 2001. Burmistrz gminy Heringsdorf Hans Jürgen Merkle (SPD) wytykał ponadto świnoujskim władzom brak kompetencji. Z kolei strona polska uzależniała rozpoczęcie współpracy od zgody władz niemieckich na otwarcie przejścia granicznego w Garz i zarzucała Niemcom chęć wykorzystania porozumienia do partykularnych celów. Dzięki zaangażowaniu ZGWW 4 grudnia 2001 doszło do podpisania w Świnoujściu porozumienia o współpracy (niem. Strukturkonzept Usedom – Wollin) i tego samego dnia w miejscowości Heringsdorf powstało biuro tejże organizacji prowadzone przez szefa powiatowej organizacji SPD Wolfganga Abrahama. 14 grudnia 2001 w hotelu OSTENDE w miejscowości Ahlbeck odbyła się międzynarodowa konferencja sygnatariuszy porozumienia, na którą zaproszono przedstawicieli różnych organizacji i zawodów, przybyli więc: architekci, przewodnicy, hotelarze, pracownicy UM i ZGWW, politycy, itd. Konferencja ta ma stać się początkiem cyklu spotkań praktyków różnych dziedzin celem wymiany doświadczeń i dokonywania uzgodnień wzajemnych poczynań. 44 Za „Swinemünde klammert Strukturkonzept aus“ – Insel Kurier (2001-07-02). 102 3.1.4 Problem finansowania przez Unię Europejską programów rozwoju w badanym regionie. Na dzień dzisiejszy istnieje olbrzymia dysproporcja w finansowaniu przez Unię Europejską przedsięwzięć komunalnych po obu stronach granicy. Jest to zrozumiałe, ponieważ Polska jeszcze nie należy do UE i do momentu referendum przyłączeniowego zawsze istnieje pewna szansa, że nasz kraj do tego związku nie przystąpi. Z drugiej strony oba programy finansowania, tzn. PHARE w Polsce i INTERREG w Niemczech są ze sobą powiązane (tzn. strony muszą wypracowywać w regionie przygranicznym programy wspólnie, jednak wnioski do Unii kierowane są oddzielnie), a nasi sąsiedzi wiedzą, że korzystać będą z nich mogli tylko do roku 2007. Powoduje to zrozumiałą niechęć Niemców do powolnego, biurokratycznego tempa wypracowywania wspólnych pomysłów. Na naszą obronę trzeba jednak powiedzieć, że każdy wniosek o finansowanie poparty być musi współudziałem w inwestycji środków wnioskodawcy, gminy, powiatu lub województwa (czy kraju związkowego w Niemczech). W Niemczech (dot. Meklemburgia – Przedpomorze) stosunek ten wynosi: 10% wnioskodawca + 10% kraj związkowy + 80% UE. W Polsce stosunek ten wynosi bez mała 50% + 50%, a wnioskować mogą tylko organizacje non profit. Znając stan finansów naszego państwa nie należy się więc dziwić, że tylko niewielka część projektów dochodzi do skutku. Także pomimo tego, że w ramach PHARE Unia Europejska oddała Polsce do dyspozycji 2 mld €45 bezzwrotnej pomocy polscy urzędnicy w większości nie potrafią sporządzić prawidłowo wniosków, gdyż nie zostali do tego przeszkoleni. 45 Za artykułem „Czy Polska ma alternatywę wobec przystąpienia do UE”, autor: dr Zdzisław Matusewicz; Eurokurier (czerwiec 2001). 103 Tabela 3-2 prezentuje wybrane programy dotyczące tylko i wyłącznie branży turystycznej prowadzone w niemieckiej części wyspy Uznam, a finansowane przez Unię Europejską. L.p. Program Projekt Wnioskodawca 1. INTERREG Punkty informacji III turystycznej na przejściach granicznych RF Vorpommern e.V. 2. INTERREG Utworzenie systemu III informacji turystycznej i rezerwacji miejsc noclegowych. INTERREG Wdrożenie III międzynarodowych norm i standardów w punktach informacji turystycznej. INTERREG Szkolenie na III przewodnika międzynarodowego. INTERREG Przygotowanie i druk III materiałów reklamowych w języku polskim. INTERREG Szkolenia w zarządzaniu III jakością dla hotelarzy i gastronomów. INTERREG Przygotowania do III nauczania nowych zawodów związanych z turystyką. LEADER II Przygotowanie 3 pól biwakowych dla rowerzystów i turystów pieszych. LEADER II Badania nad agroturystyką. ECOS- ECOTOUR I 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. OUVERTURE Miejsce Stan Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Ahlbeck, e.V. Linken i 3 inne przejścia RF Vorpommern Przedpoe.V. morze RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Przedpoe.V. morze Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Przedpoe.V. morze Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Przedpoe.V. morze Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Przedpoe.V. morze Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Przedpoe.V. morze Złożono wniosek RF Vorpommern e.V. RF Vorpommern Powiaty e.V. OVP i UR Zakończono RF Vorpommern e.V. Powiat OVP RF Vorpommern Powiat e.V. OVP Powiat OVP Powiat OVP, Sopot, Storström, Friesland. Powiat OVP Powiat OVP, Sopot, Trelleborg i Neringa Szczecin Powiat OVP, Szczecin, Trelleborg W trakcie realizacji ECOS- ECOTOUR II / BALBOT Powiat OVP OUVERTURE BSPF ECOTOUR III / BALBOT Koordynator Szczecin Złożono wniosek Zakończono W trakcie realizacji W trakcie realizacji Tabela 3-2. „Programy pomocowe w zakresie turystyki dotyczące obszaru niemieckiej części wyspy Uznam”. Źródło: Regionaler Fremdenverkehrsverband VORPOMMERN e.V. – opracowanie własne. 104 W polskiej części regionu najciekawsze efekty programów, w branży turystycznej, wspieranych przez Unię to: • wspólna broszura turystyczna ukazująca walory Świnoujścia, Rugii, Skanii i Bornholmu (Cztery Zakątki), • plakat promocyjny (Cztery Zakątki), • przewodnik po marinach (Cztery Zakątki), • bilet okrężny Rugii – Bornholm – Skania – Świnoujście (Cztery Zakątki), • segregator i broszury informacyjne o 20 miejscowościach – uczestnikach programu (Baltic Bridge), • broszura o dziedzictwie architektonicznym (Cztery Zakątki), • broszura promująca kuchnię regionalną (Cztery Zakątki), • strona internetowa (Cztery Zakątki i Baltic Bridge). Liderem w pozyskiwaniu środków z funduszu PHARE CBC w naszym regionie jest ZGWW. Sukcesy tej organizacji zostały opisane szerzej w rozdziale w punkcie 2.3.3. niniejszej pracy. Miasto Świnoujście jak dotychczas uzyskało pomoc w finansowaniu oczyszczalni ścieków i ośrodka rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W roku 2001 przygotowany został projekt pakietu wniosków do Unii Europejskiej46 o finansowanie w latach 2002 do 2006 następujących programów: I. Projekt ZLEWNIA ŚWINY: kanalizacja ściekowa lewobrzeża, kanalizacja deszczowa centrum, budowa regionalengo wodociągu i kompleksowa gospodarka odpadami. II. Projekt ŚWINOUJŚCIE – PONADREGIONALNY KURORT: remont i adaptacja obiektów po szpitalu JAR. 46 „Wykaz projektów, które miasto Świnoujście przedstawi do finansowania z budżetu PHARE CBC w latach 2002-2006”, autor Jan Odorczuk; materiały wewnętrzne UM w Świnoujściu; październik 2001. 105 III. Projekt NAJWIĘKSZY W POLSCE PORT JACHTOWY: adaptacja Basenu Północnego na Regionalny Port Jachtowy (400 stanowisk cumowniczych na jachty morskie). IV. Projekt TURYSTYKA ROWEROWA NAD POŁUDNIOWYM BAŁTYKIEM: budowa ścieżek rowerowych na wyspie Uznam, Wolin i Karsibór, uruchomienie tramwaju wodnego na wysokości latarni morskiej. V. Projekt CENTRUM REGIONALNEJ AQUA-KULTURY: modernizacji infrastruktury dla rybołówstwa, stworzenie giełdy rybnej i targu rybnego. VI. Projekt ZŁOTA PLAŻA: połączenie promenady Świnoujścia z niemiecką częścią wyspy, budowa tamże przejścia granicznego, zagospodarowanie dzielnicy nadmorskiej. VII. Projekt BURSZTYNOWA PLAŻA: budowa infrastruktury kąpieliskowej na wolińskiej części miasta. VIII. Projekt OGRÓD PURPUROWEGO GRYFA: rewitalizacja parku zdrojowego i fortyfikacji z XIX wieku, budowa aqua parku. IX. Projekt PONADREGIONALNY UKŁAD KOMUNIKACYJNY: przebudowa ulic w centrum, budowa stałej przeprawy przez Świnę, budowa przejść granicznych wraz z infrastrukturą i drogami dojazdowymi, przedłużenie kolejki uznamskiej do centrum. X. Projekt MIASTO FESTIWALOWO – KONCERTOWE: modernizacja muszli koncertowej i amfiteatru, budowa centrum kongresowego. XI. Projekt WIELOKULTUROWE TRADYCJE ŚWINOUJŚCIA: renowacja wieży kościoła poluterańskiego, stworzenie szlaku po fortyfikacjach. XII. Projekt SPORTOWY REGION 44 WYSP: budowa wielofunkcyjnej hali widowiskowo – sportowej. 106 XIII. Projekt ZAOPATRZENIE W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE: rozbudowa sieci gazociągowej, umożliwienie reeksportu gazu, powiązanie sieci energetycznej na wyspie Uznam. Cieszy tutaj śmiała wizja autora, jednak większość z wyżej wspomnianych projektów to czysta fikcja. Nie uwzględniają one bowiem w swej masie możliwości współpracy transgranicznej. Innym bardzo ważnym problemem jest brak możliwości współtworzenia projektu przez organizacje komercyjne, co wydaje się przecież jedynym logicznym rozwiązaniem w przypadku budowy centrum kongresowego, czy aqua parku. O braku kwalifikacji we współdziałaniu miejskich urzędników z podmiotami gospodarczymi świadczy chociażby fakt nieumiejętnej i wręcz podejrzanej sprzedaży wielu nieruchomości w mieście, np.: hotel BAŁTYK, MDK, afery związane z firmą ADLER SCHIFFE czy też sprawa odwlekającej się inwestycji o nazwie BALTIC PARK47. 3.2 Integracja w ramach regionu Uznam – Wolin: stan obecny, zagrożenia i szanse. 3.2.1 Stan obecny – segmenty współpracy. Pola współpracy polsko – niemieckiej w badanym regionie można podzielić wg. segmentów. 47 Inwestor, firma Ostseetouristik AG z Rostocku zamierza wybudować nakładem 120 mln € kompleks wypoczynkowo – handlowy o nazwie BALTIC PARK. Z doniesień miejscowej prasy wynika jednak, że firma ta po raz kolejny przesunęła termin rozpoczęcia budowy (pierwotny termin rozpoczęcia robót to wiosna 1992), a poza tym zalega od ponad dwóch lat z zapłatą ponad 200 000 zł tytułem podatku od nieruchomości. Prezes Zarządu firmy inwestora dr Reiner Treise przekazał autorowi informację, że początek prac przy wspomnianej inwestycji przewidywany jest na kwiecień 2002. Wykonawcą będzie firma STRABAG AG. 107 3.2.1.1 Współpraca w zakresie gospodarczym. Wynikiem tejże współpracy jest wzrost liczby podmiotów gospodarczych, głównie w zakresie handlu i usług. Mamy więc od momentu zjednoczenia Niemiec do czynienia z rozkwitem w Świnoujściu przede wszystkim handlu przygranicznego. W tym czasie powstało tutaj wiele nowych sklepów przeróżnych branż, salonów fryzjerskich, salonów masażu erotycznego czy punktów gastronomicznych. Ze względu na to, że jedyne drogowe przejście graniczne na wyspie Uznam otwarte jest tylko dla niezmotoryzowanych w Świnoujściu zarejestrowana jest podobna ilość taksówek, jak w dziesięciokrotnie większym Szczecinie. Rocznie odnotowuje się około 5 mln przekroczeń granicy, z czego połowa, to przyjazdy cudzoziemców do Polski. Wykres 3-1 przedstawia sytuację graficznie. 7000 6000 6462,1 5441,1 5338 5401,4 5000 4000 2505,4 2851,3 3000 2343,8 2463,6 2000 1000 osoby przekraczające granicę w tym wyjazdy obywateli polskich za granicę w tym przyjazdy cudzoziemców do Polski 0 1995 1998 1999 2000 Wykres 3-1. „Ruch osobowy (w tyś. osób) na przejściu granicznym Świnoujście – Ahlbeck”, źródło internet: http://www.swinoujscie.pl/nowe/statystyka.php?view=granica (2002-02-10). Opracowanie własne. Znacząca jest tutaj dysproporcja we wzajemnych odwiedzinach. W roku 2000 do Polski przez ten PKG przeszło 10,73 raza więcej Niemców niż Polaków. Niestety nie prowadzi się statystyk ile wydaje przeciętny klient. 108 Tym niemniej dziwi jednak brak wykorzystania przez naszych sąsiadów siły nabywczej z Polski. W niemieckich gminach przygranicznych nie ma prawie żadnych informacji w języku polskim ani nawet angielskim. W hipermarkecie SKY (jest to sklep położony najbliżej polskiej granicy) jedyny napis w łamanej polszczyźnie informuje o tym, że wszelka kradzież będzie ukarana grzywną. W uzdrowisku Heringsdorf jedynym napisem jest informacja „do dworca”. Nie ma też nigdzie możliwości płacenia w złotówkach, ani kantorów wymiany walut. Nie zachęca to Polaków do robienia zakupów w Niemczech. Jest to zupełnie inna sytuacja niż np. we Frankfurcie nad Odrą, czy niemieckiej części Zgorzelca, gdzie tego typu problemu nie istnieją. Wymianę towarową w handlu przygranicznym ułatwiać będą w przyszłości międzynarodowe porozumienia na szczeblu lokalnym i regionalnym, polegające np. na tworzeniu izb przemysłowo – handlowych, pośrednictwie między podmiotami gospodarczymi, itd. Współpraca ta musi, bowiem przyjąć z czasem bardziej zorganizowaną formę. Przykładem takiej działalności jest powstanie w 1994 roku z inicjatywy Polsko – Niemieckiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej ciała o nazwie Polsko – Niemieckiego Towarzystwa Wspierania Gospodarki S.A. Instytucja ta ma bardzo szeroki zakres działania, który obejmuje przede wszystkim: zbieranie i analizę ofert lokalizacyjnych różnych przedsięwzięć kooperacyjnych i inwestycyjnych i późniejszą ich obsługę, działalność informacyjno – doradczą oraz szkoleniami w celu intensyfikacji współpracy gospodarczej. 3.2.1.2 Współpraca w zakresie infrastruktury technicznej. Współpraca tutaj opiera się na współpracy samorządów, określonej wstępnie w porozumieniu z 1996 roku o nazwie „Planowanie Transgraniczne Uznam – Wolin”. 109 Biorąc pod uwagę całą Polskę współdziałanie w tym zakresie jest na zachodniej granicy najbardziej zaawansowane. Dotyczy ona przede wszystkim przejść granicznych, układu komunikacyjnego i urządzeń komunalnych. W przypadku przejść granicznych ważna jest zarówno liczba, jak i ich standard. Tutaj właśnie zlokalizowanych jest 25% wszystkich przejść granicznych w kraju, które muszą obsługiwać 56% przekroczeń granic w ruchu osobowym. O potrzebie wybudowania na wyspie Uznam kilku nowych przejść granicznych i dostosowania istniejącego do obsługi samochodów osobowych i autokarów nie trzeba nikogo przekonywać. Na pewno przyczyniłoby się takie posunięcie do aktywizacji całego regionu Uznam – Wolin, a tym samym wzrostu gospodarczego. Cieszy jednak, że pomimo blokowania przez Niemców skierowania przez te przejście ruchu samochodowego udało się doprowadzić do porozumienia w zakresie współpracy straży pożarnych w wypadku zagrożenia bezpieczeństwa. W szczególnych wypadkach mogą też tędy przejeżdżać karetki pogotowia. W 1997 roku zostało podpisane na szczeblu rządowym porozumienie o stworzeniu komunikacji autobusowej przez przejście graniczne Świnoujście – Ahlbeck. Do dnia dzisiejszego z niewiadomych powodów nie zostało ono jednak wprowadzone w życie. Ciekawa jest inicjatywa Usedomer Bäder Bahn przedłużenia linii kolejowej od stacji Ahlbeck Grenze do centrum Świnoujścia. UBB jest bowiem świetną alternatywą dla komunikacji samochodowej (korzysta z niej rocznie 250 tysięcy podróżnych). Rozmowy w tej sprawie trwają od 1998 roku i istnieje duża szansa, że zakończą się sukcesem. Miasto Świnoujście wpisało budowę odcinka kolejki na listę wniosków o dofinansowanie z budżetu PHARE. Innymi wspólnymi planami w sferze infrastruktury technicznej jest projekt połączenia sieci energetycznych i gazowych na wyspie. Są to jednak 110 projekty „twarde - inwestycyjne”. Muszą one zostać zakwalifikowane na centralną listę i zaopiniowane na drodze trudnych negocjacji przez stronę niemiecką. 3.2.1.3 Współpraca w sferze społecznej. Współpraca tutaj odbywa się formalnie na podstawie umów między gminami i powiatami. Łatwiejsze jest także korzystanie ze środków pomocowych, ponieważ są to projekty „miękkie”, służące aktywizacji kontaktów międzyludzkich, kulturalnych, sportowych i turystycznych. Od roku 1996 działa np. Polsko – Niemieckie Forum Kobiet. Członkowie tej organizacji odwiedzają się wzajemnie, wymieniają doświadczenia na temat sytuacji kobiet po obu stronach granicy. Na uwagę zasługują także wspólne przedsięwzięcia w dziedzinie kultury (Uznamski Festiwal Muzyczny), sportu (Maraton Świnoujście – Wołogoszcz) i oświaty (współpraca szkół). Dzięki współdziałaniu w zakresie wymiany informacji, która polega na współpracy lokalnych redakcji społeczności lokalne są informowane o ważniejszych wydarzeniach po drugiej stronie szlabanu. 3.2.1.4 Współpraca w zakresie ochrony środowiska. „Sztandarowym” rezultatem współpracy w tym zakresie jest budowa i eksploatacja oczyszczalni ścieków w Świnoujściu. W roku 1994 w ramach programu Ujście Świny Krajobrazem Roku doszło do szeregu spotkań, gdzie mówiono o powadze tego zagadnienia dla utrzymania atrakcyjności turystycznej regionu. Wydano wtedy cykl broszur promujących piękno lokalnych ekosystemów i wmurowano pamiątkową tablicę przy planowanym przejściu granicznym dla ruchu turystycznego Świnoujście Wydrzany – Kamminke. 111 3.2.2 Bariery i ograniczenia. Integracja naszego kraju z Unią Europejską to proces długofalowy i wielostronny. Dla regionu Uznam – Wolin wiąże się on z pokonaniem wielu barier społecznych, socjalnych, politycznych i gospodarczych. Tabela 3-3 przedstawia zdaniem autora najważniejsze problemy, które dotyczą mieszkających tu społeczności: Bariery psychologiczne społeczne • tkwiące w świadomości zbiorowej Polaków liczne i wojny między Polską a Niemcami, zbrodnie hitlerowców, rozbiory Polski natomiast u Niemców utrata i przymusowe opuszczenie Pomorza, Mazur i Śląska; • negatywne stereotypy funkcjonujące po obu stronach granicy; • nacjonalizmy; • strach Polaków przed wykupieniem przez Niemców nieruchomości w Polsce; • strach Niemców przed zalewem taniej siły roboczej z Polski; • obawy obywateli Unii przed pogorszeniem się generalnie ich poziomu życia po przystąpieniu do Unii m.in. Polski (konieczność inwestowania przez Unię w infrastrukturę, dopłaty do restrukturyzacji rolnictwa, itd.); • słaba znajomość języka, obyczajów i wiedzy o kraju sąsiadów; • wysoki koszt rozmów telefonicznych w obrębie regionu, brak taryfy przygranicznej; 112 • niewielka ilość prywatnych kontaktów; • różne, nie przystające do siebie systemy kształcenia (przede wszystkim zawodowego), praktyk zawodowych. Bariery prawne i kompetencyjne • ciągle duże różnice w prawodawstwie (prawo pracy, prawo skarbowe, in.), uniemożliwiające ekspansję firm po obu stronach granicy; • nadmierny rozrost administracji w obu systemach; • różne kompetencje urzędników w poszczególnych krajach; • brak jednoznacznego określenia w Polsce kompetencji władz lokalnych w nawiązywaniu współpracy transgranicznej; • brak równorzędnego partnera po stronie Polskiej, dwie słabe jednostki o kompetencjach powiatu (Kamień Pomorski i Świnoujście) zamiast jednej dużej; • silne rozdrobnienie władzy w Polsce, szczególnie dotkliwe w przypadku zagrożenia katastrofami lub innymi niebezpieczeństwami, kolizja kompetencji starosty powiatowego – szefa straży pożarnej – policji – straży granicznej – Urzędu Morskiego – itd. • nie przystające przepisy w Polsce i Niemczech dotyczące różnych spraw szczegółowych, np.: wyposażenia wozów bojowych straży pożarnej, karetek pogotowia, czy nawet pomiaru stanu wody; • nie rozwiązany problem wzajemnego uznawania świadectw szkolnych i matur 113 Bariery gospodarcze • wzrastające bezrobocie w całym regionie pogłębiane po stronie polskiej przez bardzo słabą kondycję gospodarki morskiej i zamieranie handlu przygranicznego; • zróżnicowany poziom rozwoju społeczno- gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego; • odmienność systemów gospodarczych i tempa transformacji systemowej; • narastające tempo pogłębiania się różnic w rozwoju gospodarczym na niekorzyść polskiego pogranicza. Wynika to z faktu, że po stronie niemieckiej lokowane są olbrzymie środki finansowe pochodzące z budżetu federalnego, budżetów lokalnych, czy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; • słabo rozwinięta infrastruktura transgraniczna, tylko jedno lądowe przejście graniczne i tylko dla ruchu pieszego; • słaba dostępność komunikacyjna, która wynika ze słabej spójności sieci transportowej oraz niewydolności układu komunikacyjnego. Istniejąca przed wojną sieć transportowa przecięta została granicami politycznymi w wyniku czego Świnoujście odseparowane zostało od części swego naturalnego zaplecza. Problem ten będzie się pogłębiał jeśli po otwarciu granic nie poczynione zostaną w tym kierunku znaczne inwestycje (np. budowa stałej przeprawy przez Świnę); Tabela 3-3. Bariery i ograniczenia współpracy transgranicznej w regionie Uznam – Wolin. Opracowanie własne. 114 Bariery utrudniające współpracę transgraniczną należy w miarę możliwości usuwać lub zmniejszać ich negatywne oddziaływanie. Mogą stać się one bowiem w przyszłości zagrożeniem dla współpracy i integracji ze strukturami Unii Europejskiej. 3.2.3 Perspektywy współpracy Region wysp Uznam – Wolin, jako teren przygraniczny dysponuje wieloma walorami i atrybutami zwiększającymi jego szanse rozwojowe. Najatrakcyjniejsze to: • korzystne położenie geograficzne. Do niedawna położenie w najdalszym, północno – zachodnim rejonie Polski, tuż przy granicy z NRD wiązało się z wieloma problemami, pogłębianymi przez obecność JAR. Dzisiaj, dzięki jednoczeniu się Europy region ma możliwość odzyskania swego strategicznego położenia na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych północ – południe i wschód – zachód; • cały region wchodzi w sferę oddziaływania aglomeracji berlińskiej. Dzięki niewielkiej odległości i wysokiej kulturze ochrony przyrody może stać się miejscem odpoczynku mieszkańców aglomeracji oraz być może produkcji zdrowej ekologicznej żywności; • otwarcie się aglomeracji berlińskiej powoduje rozwój portu w Świnoujściu, umożliwiającego szybki i tani eksport i import towarów z Berlina w kierunku północno – wschodnim; • niższe ceny w polskiej części regionu towarów i usług stają się dodatkową zachętą dla turystów, stanowiąc jednocześnie podstawą wzrostu dochodów ludności w badanym regionie; • możliwość korzystania już w obecnym stadium ze środków unijnych spowoduje szybszy rozwój infrastruktury, co z kolei pomaga w walce z 115 bezrobociem i sprawia, że region jest bardziej atrakcyjny dla potencjalnych inwestorów; • obecność ośrodków naukowych w bezpośredniej bliskości powoduje rozwój i łatwiejsze wdrażanie nowych technologii; W procesie integracji regionu rozróżnić należy 3 okresy (obok konieczne działania, które należy podjąć w celu umożliwienia pełnego i wszechstronnego rozwoju regionu): I. Okres przed przystąpieniem: trwa obecnie; należy przejść z fazy planowania do wdrażania planów, jednocześnie przyśpieszając tempo tworzenia i realizacji następnych planów, rozwijać kontakty i powiązania transgraniczne, umożliwić na korzystnych warunkach mieszkańcom zamianę dzierżawy wieczystej na prawo własności, przeprowadzić w szerszy sposób akcję informacyjną o UE i możliwościach, które przynależność do niej daje, stworzyć punkty informacyjne o możliwościach rozszerzenia działalności gospodarczej w niemieckiej części regionu (możliwości rynkowe, eksportowe, zatrudnienie), ułatwić mieszkańcom naukę języków obcych (niemiecki, angielski, być może duński lub/i szwecki), dążenie do pełnej integracji polskiej części regionu (np. przez utworzenie wspólnego powiatu wolińskiego z siedzibą w Świnoujściu), przygotowanie się na okres dwuwalutowości po obu stronach granicy. II. Okres niepełnego uczestnictwa w Unii: od przystąpienia do Unii do przystąpienia do układu z Maastricht; pełne wykorzystanie możliwych do uzyskania środków pomocowych, wspólna z Niemcami działalność marketingowa, obsługująca cały region w zakresie turystyki i propozycji inwestycyjnych, dążenie do przejęcia przez Świnoujście roli centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego całego regionu, dążenie do zwiększenia dostępności komunikacyjnej (przebudowa dróg, budowa obwodnicy Świnoujścia, budowa stałej drogowej lub drogowo – kolejowej przeprawy przez Świnę, rozbudowa drogi nr „3”, przedłużenie kolejki UBB do 116 centrum i być może na wyspę Wolin, budowa systemu parkingów na wyspie Wolin i w Świnoujściu, udostępnienie terminalu promowego i lotniska Garz dla całego regionu), połączenie i rozbudowa systemów energetycznego, gazociągów, wodociągów, kanalizacji. Polepszenie stanu infrastruktury w uzdrowiskach Świnoujście i Międzyzdroje, pobudzenie rozwoju obszaru Achterland na Uznamiu i na wyspie Wolin (Warszów, Lubin, Wisełka, Wolin, Dziwnów). III. Okres pełnej integracji: po przystąpieniu do traktatu z Maastricht i być może jednocześnie do strefy EURO. Kontynuacja działań podjętych w poprzednim okresie, jednocześnie ze świadomością tego, że ze względu na swój stosunkowo szybki rozwój regiony zachodniej części Polski najkrócej wspierane będą przez Unię Europejską. Oczywiście nie należy się spodziewać, że dzięki likwidacji granic w wielu aspektach życia społeczno – gospodarczego znikną wszystkie bariery i problemy. Podobnie jak w przypadku zjednoczonych już państw UE pomiędzy obszarami przygranicznymi występować będą nadal różnice: • na płaszczyźnie społecznej: opieka medyczna i socjalna, poziom płac, szkolnictwo, dostępność usług; • na płaszczyźnie gospodarczej: różny poziom rozwoju gospodarczego, poziomu infrastruktury, inwestycji; • na płaszczyźnie finansowej: różne systemy fiskalno – skarbowe, kapitałowe, dostępności kredytów; • w sferze regulacji prawnych: prawo pracy, kodeks cywilny, itd. Wzrośnie natomiast poziom powiązań stymulowany będzie przez rozwój gospodarczy. 117 transgranicznych, który Członkostwo Polski w Unii Europejskiej może jednak doprowadzić do przekształcenia się badanego regionu z obszaru peryferyjnego dla Polski i Niemiec w obszar o wielkim znaczeniu gospodarczy dla naszej części Europy. 118 WNIOSKI Poniżej krótkie zestawienie konkluzji, dotyczących sytuacji gospodarczej i społecznej wysp Uznam – Wolin. • Region Uznam – Wolin, dzięki swojemu wyjątkowemu położeniu na Morzu Bałtyckim, tworzy unikatową jednostkę terytorialną, w pełni uzasadnioną geograficznie. • Świnoujście ma wszelkie warunki aby stać się centrum administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym regionu. • Bezpośrednią konkurencją dla regionu pod względem gospodarczym, są podobne pod wieloma względami następujące obszary: wyspa Rugia, Rostock – Warnemünde, Kołobrzeg – Koszalin, Łeba – Ustka – Słupsk. Nie są to jednak obszary transgraniczne, a więc mogą być postrzegane jako mniej interesujące. Tę zaletę wykorzystać można jednak jedynie przy koordynacji działań marketingowych i współdziałaniu przy budowie infrastruktury w regionie. • Istnieje wiele wspólnych cech, które łączyć mogą mieszkające w regionie społeczności (morskie położenie, podobne problemy, wspólna socjalistyczna przeszłość). • Współdziałanie w dziedzinie kultury, oświaty, turystyki i informacji prowadzić będzie do stworzenia tożsamości regionalnej. • Obie mieszkające na wyspach społeczności mają sobie coś do zaoferowania i prowadząc wspólną politykę mogą znacząco podnieść standard życia w całym regionie. Oczywiście zawsze istnieją przynajmniej dwa scenariusze rozwoju sytuacji w regionie. 119 Pierwszy, optymistyczny zakłada zrównoważony rozwój. Wszelkie działania zmierzające do inwestycji w infrastrukturę są wzajemnie uzgadniane, co pozwala zapobiec dublowaniu inwestycji i lepsze wykorzystanie dostępnych środków. Powołana zostaje organizacja regionu Uznam – Wolin (lub jedna z istniejących uzyskuje odpowiednie kompetencje) będąca forum konstruowania przez fachowców z określonych dziedzin wspólnej polityki regionalnej. Dzięki temu w całym regionie zaistnieje wspólny, przynajmniej 3-języczny system rezerwacji miejsc i informacji turystycznej, zbudowana zostanie sieć ścieżek rowerowych, powstanie jeden standard dla całej wyspy dotyczący oznakowania turystycznego. Dzięki współpracy stworzony zostanie system zarządzania kryzysowego, a ofierze wypadku samochodowego w Ahlbeck będzie mogła trafić do dobrze wyposażonego szpitala powiatowego w Świnoujściu, a nie w odległej o 60 km Gryfii. Szeroka współpraca pozwoli zaoszczędzić znaczne środki. Świnoujście jest jedynym tak małym miastem w Polsce, które posiada 2 jednostki straży pożarnej (powodem jest ograniczenie brakiem stałej przeprawy przez Świnę). W ramach integracji będzie można np. zlikwidować jednostkę w Ahlbeck, rozszerzając rejon działania jednostki w centrum Świnoujścia. Podobnie rzecz ma się w przypadku pogotowia ratunkowego. Dzięki wspólnym działaniom stworzony może zostać wspólny projekt zasilania energetycznego. Nie trzeba będzie wtedy budować drugiej linii energetycznej ze Szczecina. Także tylko wspólnie rozwiązać można problem komunikacji w regionie. Uzgadnianie rodzajów szkół zawodowych w regionie, stworzenie programu wymiany stażystów, dotowane nauczanie języków obcych pozwolą do pewnego stopnia ograniczyć bezrobocie. Drugi, pesymistyczny scenariusz mówi o ignorowaniu wzajemnego istnienia i realizacji tylko własnych partykularnych interesów. Przy słabej 120 wymianie informacji i braku współdziałania obie strony nie będą przygotowani na sytuację, która nastąpi, kiedy pewnego dnia zlikwidowany zostanie szlaban na ulicy Wojska Polskiego w Świnoujściu, a granica stanie się już tylko granicą administracyjną oddzielającą biedną, polską część regionu od tej niemieckiej. Niestety wiele poczynań lokalnych polityków do chwili obecnej po obu stronach szlabanu wskazuje na działania właśnie wg. drugiego scenariusza. Z polskiej strony jest to np. uzależnianie wszelkich rozmów na temat budowy linii kolejowej na trasie Ahlbeck Grenze – Świnoujście Centrum – port lotniczy Heringsdorf od wyrażenia zgody przez stronę niemiecką na otwarcie na wyspie Uznam samochodowego przejścia granicznego. Z drugiej zaś strony jest absurdalny upór przed otworzeniem takiegoż przejścia. Życie napisze własny scenariusz. Należy życzyć mieszkańcom regionu, aby był on jednak zbliżony do pierwszego. 121 BIBLIOGRAFIA • „Europa jednoczy. Jedna kolej dla całej wyspy Uznam“ – praca zbiorowa; Usedomer Bäderbahn GmbH, Heringsdorf 1998 • „Geografia atrakcji turystycznych Polski” – Zygmunt Kruczek i Stefan Sacha; Wydawnictwo PROKSENIA, Kraków 1997 • „Gmina Wolin – Katalog Zabytków Pomorza Zachodniego” – Kazimiera Kalita Skwirzyńska; wydawca: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków; Szczecin 1992 • „Grenzüberschreitendes Tourismusmanagement” – Meutzner; Bildungswerk Des Allgemeinen Unternehmensverbandes Neubrandenburg e.V., Neubrandenburg 2000 • „Koncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczecińskiego” – grupa autorów pod kierownictwem J. Tokarskiego; Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki w Szczecinie, Szczecin 1999 • „Leitbild Vorpommern” – Regionaler Tourismusverband Vorpommern e.V.; Greifswald 1999 • „Odra jako krajobraz kulturowy“ – Bernhard Müller; Hoch Drei Bernhard Müller, Berlin 1998 • „Polsko – niemiecki pilotażowy projekt w dziedzinie ochrony środowiska. Oczyszczalnia Świnoujście” – na zlecenie Urzędu Miejskiego w Świnoujściu; wydawca: POLKA, Szczecin 1998 • „Pomerania Europaregion“ – praca zbiorowa; Konzept Agentur und Werbemittel GmbH Pasewalk, Pasewalk 1998 • „Pommern Wegweiser durch ein unvergessenes Land” – Johannes Hinz; Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996 122 • „Pommern. Das Handbuch für Reisen und Wandern im Pommernland“, Reprint von 1932 – Martin Reepel; Druckerei Rautenberg, Leer 1988 • „Reiseführer Pommern“ – J. Schultz-Tesmar; Verlag Rautenberg, Leer 1989 • „Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Bałtyckiej” – Tadeusz Palmowski; Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000 • „Strukturalna koncepcja długofalowego rozwoju wysp Uznam – Wolin. Studium planowania ponadgranicznego.” Wspólnota Planistyczna: Hannes Dubach i Urs Kohlbrenner; tłumaczenie UM w Świnoujściu, Berlin 2000 • „Świnoujście miastem zrównoważonego rozwoju” – Krzysztof Adranowski; na zlecenie UM w Świnoujściu, Świnoujście 1998 • „Świnoujście. Informator turystyczny” – Jerzy Patan; Patan Press, Kołobrzeg 1998 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczecińskim w latach 19901993” – zespół pod przewodnictwem T. Persza; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1994 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczecińskim w latach 19931995”; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1996 • „Turystyka i wypoczynek w województwie szczecińskim w latach 19951997” – zespół pod przewodnictwem I. Dąbrowskiej; na zlecenie UW w Szczecinie, Szczecin 1998 • „Unvergessene Heimat Pommern” – Bernd G. Längin; Weltbild Verlag GmbH, Augsburg 1995 • „Uzdrowiska, wczasy, turystyka w latach 1949 - 1961“ – Andrzej Wroński; maszynopis, Świnoujście 1971 123 • „Wirtschafts und Arbeitsmarktfaktor TOURISMUS in Mecklenburg – Vorpommern“ – Referatsgruppe Tourismus des Wirtschaftsministeriums; Wirtschaftsministerium Mecklenburg – Vorpommern, Schwerin 2000 • „Woliński Park Narodowy” – Jacek Jóźwiak; WDN, Międzyzdroje 1990 • „Współpraca zagraniczna miasta Świnoujścia” – Wydział ds. Promocji i Turystyki, Urząd Miejski w Świnoujściu, Świnoujście 1999 • „Z dziejów Ziemi Wolińskiej“ – Tadeusz Biełecki; Instytut Zachodniopomorski w Szczecinie, Szczecin 1973 • „Ziemia Szczecińska” – A. Walaszek; Drukarnia Narodowa w Krakowie, Szczecin 1969 • „Ziemia Szczecińska” – Jerzy M. Kosacki; Wydawnictwo SAT, Szczecin 1994 124
