Style narodowe

historia i style
Style narodowe
Il. 1. Muzeum Sztuki Stosowanej w Budapeszcie; fot. autor
Michał Pszczółkowski
Wiadomości Historyczne 2/2016
48
rzełom XIX i XX wieku to charakterystyczny okres w rozwoju architektury, kiedy projektanci z wielu krajów dążyli
do wypracowania narodowej
formy i narodowego stylu. Poszukiwania takiego stylu były wówczas
szczególnie istotne dla narodów
Europy Środkowo-Wschodniej, pozbawionych własnej państwowości.
W architekturze Finlandii rozwinął
się neoromantyzm, inspirowany
wczesnym średniowieczem i motywami czerpanymi z narodowej epopei fińskiej – Kalevali. Na Węgrzech
popularnością cieszyła się stylistyka tzw. węgierskiej secesji (il. 1).
Narodowo-ludową formułę secesji
opracowali też architekci ukraińscy
(il. 2). W architekturze słowackiej
pojawił się dekoracyjny kierunek,
określany jako „styl słowacki” lub
„słowiański klasycyzm”, Serbowie
posługiwali się „stylem serbo-bizantyjskim” itd. W szaty narodowe stroiły się realizowane wówczas obiekty
sakralne, gmachy użyteczności publicznej i obiekty mieszkaniowe. Podobne zjawiska można zaobserwować na ziemiach polskich.
Pierwsze próby wypracowania
narodowej architektury pojawiły
się już w czasach historyzmu. Józef
Pius Dziekoński proponował „styl
wiślano-bałtycki” jako polską odmianę neogotyku, opartego na cegla-
P
nym gotyku małopolskim (kościół
św. Floriana w Warszawie, 1887–
1904). Z kolei Stefan Szyller udowadniał ducha narodu w formach
„polskiego neorenesansu” (dziedziniec Politechniki Warszawskiej,
1899–1901). Elementy narodowe
próbowano też łączyć ze stylistyką
secesyjną, dążąc – na wzór węgierski
lub ukraiński – do stworzenia polskiej wersji secesji. Stąd na przykład
kamienica Czynciela przy krakowskim Rynku Głównym została zwieńczona stylizowaną, wolutową attyką
z ludowymi serduszkami, motyw
attyki wystąpił też w gmachu Teatru
Starego przy placu Szczepańskim.
Pod koniec XIX wieku pojawiły się
kolejne propozycje. Nowych inspiracji dostarczył architektom folklor,
odgrywający ważną rolę w ruchu
młodopolskim, dlatego głównym
elementem formy, na bazie którego
starano się wytworzyć styl narodowy, stała się sztuka ludowa. W ten
sposób w architekturze polskiej
pojawiła się pierwsza oryginalna
koncepcja narodowa – tzw. styl zakopiański, którego głównym orędownikiem był Stanisław Witkiewicz,
ojciec słynnego Witkacego.
Witkiewicz przybył do Zakopanego w latach 80. XIX wieku. Zachwycił
się wówczas pięknem formy i konstrukcji góralskiej chaty, uznając, że
jest to styl prapolski, który niegdyś
był powszechny na terenie całego
kraju, w ciągu stuleci został jednak
wyparty przez obce wpływy i przetrwał jedynie wśród niedostępnych gór. W latach 90. XIX wieku
i w pierwszej dekadzie następnego
stulecia Witkiewicz projektował
w Zakopanem drewniane wille, które spotkały się z dużym zainteresowaniem, a wśród inteligencji zaczął
się szerzyć (błędny zresztą) pogląd
o przetrwaniu w ludowej sztuce
Podhala elementów rdzennie polskich. W efekcie styl zakopiański został okrzyknięty stylem narodowym,
a projektowanie w takiej konwencji
uznano za patriotyczny obowiązek.
Projekty i realizacje Witkiewicza
nawiązywały do najbardziej charakterystycznych cech chaty góralskiej. Należały do nich: konstrukcja
z drewnianych bali o narożnikach
wystających poza obrys domu (tzw.
rysie), dach tzw. półszczytowy
(z szerokim okapem w ścianie
szczytowej), dekoracja półszczytu drewnianymi, wąskimi listwami
w układzie promienistym (tzw. słoneczko), odrzwia zamknięte łukiem
przez wprowadzenie tzw. psów.
Na szczytach umieszczano pazdury,
czyli drewniane sterczyny, podobne
do gotyckich kwiatonów, w dekoracji
posługiwano się tzw. rozetami karpackimi (sześcioramienna gwiazda,
wpisana w okrąg). Innym charakterystycznym elementem projektowanych przez Witkiewicza domów
były odkryte werandy (przyłapy),
umieszczane pod wysuniętym oka-