Budowa pułapek gniazdowych dla murarki ogrodowej Osmia

Budowa pułapek gniazdowych dla murarki ogrodowej
Osmia rufa L.
mgr Piotr Szefer
Katedra Ekologii, Instytut Biologii Środowiska Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
Spis treści
Wstęp................................................................................................................. 1
1.
Charakterystyka murarki ogrodowej .................................................... 2
1.1. Biologia...................................................................................................... 3
1.2. Ekologia ..................................................................................................... 5
2.
Wskazówki dotyczące hodowli i budowy gniazd................................... 6
2.1. Przygotowanie gniazd ................................................................................ 7
2.2. Hodowla ................................................................................................... 11
2.3. Pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla pszczół samotnic ................... 12
2.4. Czy to wszystko? ..................................................................................... 12
BIBLIOGRAFIA: .......................................................................................... 13
Wstęp
Tworzenie schronień dla samotnych pszczół, w tym również murarki ogrodowej
(Osmia rufa L.) jest działaniem niezwykle pożytecznym i nie wymaga zbyt dużego nakładu
pracy, a tryb życia tego owada znacznie ogranicza zabiegi konieczne do utrzymania ich
kolonii. Coraz częściej w Europie promuje się zwiększanie różnorodności biologicznej
poprzez stawianie w ogrodach, parkach czy na balkonach tak zwanych „hoteli dla pszczół”
(Syga 2011). Są to specjalnie przygotowane siedliska dla owadów mające na celu
przyciągnięcie różnych, często pożytecznych gatunków poprzez stwarzanie im dogodnych
warunków bytowania.
Celem tego przewodnika jest dostarczenie wskazówek dla osób zainteresowanych
zwiększaniem bioróżnorodności w swoim otoczeniu. Tekst ten skupia się głównie na murarce
ogrodowej (Osmia rufa L.), ale tworzenie siedlisk w oparciu o podane tu instrukcje nie
wyklucza sytuacji wykorzystania ich również przez inne gatunki samotnych pszczół lub
owadów o podobnych wymaganiach co do miejsca bytowania. Głównym punktem
1
niniejszego opracowania jest rozdział poświęcony przygotowaniu gniazd, zawierający
wskazówki dotyczące wymagań pszczoły odnośnie ich wymiarów, kształtu czy orientacji. Dla
głębszego zrozumienia potrzeb pszczoły murarki i specyfiki gniazdowania przedstawiono
także krótkie charakterystyki dotyczące ekologii i biologii Osmia rufa L. W końcowych
rozdziałach podano kilka informacji dla osób zainteresowanych hodowlą tej pożytecznej
pszczoły. Składają się na nie odnośniki do literatury i portali internetowych związanych z
hodowlą murarek. Krótko także omówiono także problem spadku bioróżnorodności i
zaznaczono pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla owadów, w tym także owadów
zapylających.
1. Charakterystyka murarki ogrodowej
Osmia rufa L. to jednopokoleniowy, wczesnowiosenny gatunek pszczoły z rodziny
miesierkowatych (Megachilidae). Stosunkowo duża (10 – 12mm, 40 do 100 mg) pszczoła,
gęsto owłosiona i, jak większość przedstawicieli rodziny, przenosząca pyłek na specjalnej
szczoteczce na spodniej stronie odwłoka (Fot. 1) (Banaszak, Romasenko 2001). Żyje
samotnie, ale może w odpowiednich warunkach tworzyć bardzo duże kolonie (Glejdasz,
Wilkaniec 2008). Nie produkuje miodu na skalę gospodarczą. Ten pospolity w Europie
gatunek wykorzystywany jest głównie do zapylania drzew owocowych (Biliński, Teper
2004). Łatwość hodowli sprawia, że schronienia dla wielu gatunków samotnie żyjących
dzikich pszczół (między innymi murarki ogrodowej) stanowią element ozdobny
przydomowych ogródków oraz ogrodów botanicznych a ich hodowlę rozpatrywać można
jako przyjemne hobby.
Fot 1. Pokrój ciała murarki ogrodowej (Osmia rufa L.). Od lewej samiec i samica (fot. P.Szefer).
2
1.1.Biologia
W ciągu roku murarka ogrodowa daje tylko jedno pokolenie. Pierwsze samce
pojawiają się w kwietniu, a ostatnie samice oblatują rośliny do czerwca (Banaszak,
Romasenko 2001; Ruszkowski i inni 1998). Oblot dorosłe owady rozpoczynają już w
temperaturze 15˚C (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Murarka jest pszczołą polilektyczną
(korzystającą z pyłku i nektaru wielu gatunków roślin). Na liście roślin pokarmowych
znajduje się ponad 150 gatunków (Ruszkowski, Biliński 1986; Wilkaniec, Warakomska
1992). Często wymienia się tu także gatunki wiatropylne, takie jak Juglans (orzech włoski),
czy Quercus (dąb) (Teper 2007).
Murarka jako miejsca gniazdowania wykorzystuje istniejące już szczeliny i otwory,
takie jak pęknięcia w drewnianych konstrukcjach, suche łodygi roślin, szczeliny w zaprawie
lub pustakach. Samica tworzy liniowe gniazdo składające się z 2 – 15 kompartmentów
(komórek) oddzielonych przegrodami z błota zmieszanego ze śliną (komórek), gdzie do
komórek budowanych i zaopatrywanych jako pierwsze składane są jaja, z których wylęgną się
samice. Z jaj położonych bliżej wylotu powstaną natomiast samce (Ivanov 2006). Gniazdo
może mieć średnicę od 5 – 8 mm, przy czym najwyższą liczbę komórek osiągają gniazda o
średnicach granicznych (5 i 8 mm) (Wilkaniec 1998). Głębokość to 10 – 15 cm. Komórka ma
zwykle ok. 4 – 6 mm a długość 9 – 18 mm (Ryc. 1).
Ryc. 1. Przekrój przez gniazdo Osmia rufa L., utworzone w wydrążonej łodydze (wg Banaszaka i Romasenko
2001) (a) oraz zbliżenie pojedynczej komórki (b).
3
Ostateczne zamknięcie gniazda ma większą grubość: 5 – 10 mm i jest najcięższe (Ivanov
2006). Jednorazowe przygotowanie pokarmu dla czerwiu to około 30 wylotów (łącznie kilka
tysięcy kwiatów, ok 10 kwiatów/ minutę) (Tasei, 1973). Za każdym razem pszczoła przenosi
od 4 do 10 mg pyłku aż do osiągnięcia wartości 0.15 – 0.28 g pyłku/ komórkę (to, jak dużo
pyłku zostanie złożone w komórce zależy głównie od jej średnicy, przeznaczonej płci
potomstwa i warunków środowiskowych) (Glejdasz, Wilkaniec 2008).
W momencie gdy zaopatrzenie komórki osiągnie odpowiednią wartość (większą dla
samic, mniejszą dla samców) samica wchodzi tyłem do gniazda i składa jajo, a następnie
całość zamyka korkiem ze śliny i błota lub gliny (grubości ok. 1 – 2 mm). Tak powstaje
podstawa do następnej komórki tworząc układ liniowy (Ryc. 1. a). Po kilku dniach z jaja
wylęga się beznogi, ślepy czerw, który żywi się pozostawionym przez samicę pyłkiem. Po
pewnym czasie produkuje srebrzysty oprzęd i do jesieni przechodzi przeobrażenie do imago
czyli dorosłego owada. W tej postaci zimuje. Wiosną, gdy zaczynają kwitnąć drzewa
owocowe, z kokonów wychodzą pierwsze samce. Najpierw z komórek wygryzają się osobniki
znajdujące się najbliżej wyjścia do gniazda. Gdyby jednak rozwój komórki położonej bliżej
wyjścia opóźniał się, inne osobniki mogą przegryźć się przez nią (Bosch 2008). Samce przez
około tydzień odżywiają się na kwiatach w pobliżu kolonii i oczekują na samice. Te, gdy się
pojawią, od razu kopulują z samcami i następnego dnia przystępują do budowy i
zaopatrywania pierwszych komórek.
Tempo budowy komórki zależy głównie od wieku pszczoły (samice żyją około 4-6
tygodni), warunków pogodowych i dostępności pokarmu (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Jeżeli
w sezonie gotowe gniazdo poddane zostanie wstrząsowi, może to obniżyć przeżywalność
potomstwa i skutkować mniejszym procentem wygryzających się wiosną owadów (Biliński,
Teper 2004). W czasie zimowania kokony zawierające dorosłe owady lepiej znoszą stale
niska temperaturę (ok. 0 st. C) niż cieple i łagodne, lub bardzo mroźne zimy (Bosch, Kemp
2004).
Do miejsc gniazdowania poprzez sygnały chemiczne wabione są również owady, które
wykorzystują zgromadzony przez samicę murarki ogrodowej pyłek do własnych celów. Te
tak zwane pasożyty gniazdowe nalezą do kilku w różnym stopniu spokrewnionych rodzin:
Megachilidae (pasożytnicze gatunki blisko spokrewnione z murarką), Drosophilidae
(niewielke muchówki) czy Chrysididae (osy pasożytnicze) (Banaszak, Romasenko 2001).
Zwykle składają swoje jaja w nie zamkniętej jeszcze przez samicę komórce podczas jej lotu
pokarmowego (Ulbrich, Seidelman 2001). Następnie wylęgające się jako pierwsze larwy
4
pasożyta wyjadają zgromadzony pokarm, co prowadzi do śmierci potomstwa murarki w danej
komórce.
1.2.Ekologia
Osmia rufa L. jest gatunkiem pospolitym w całej Europie (Banaszak, Romasenko
2001). Zwykle w krajobrazie rolniczym związana jest z zabudowaniami, gdyż stwarzają one
różnorodne siedliska dla rozwoju populacji tych owadów. Najczęstszym czynnikiem
ograniczającym wzrost populacji tej pożytecznej pszczoły jest brak miejsc do gniazdowania
(Banaszak 1993). Drewniane belki, szczeliny w zaprawie, sterty drewna czy pustaków to
elementy, które człowiek stara się usunąć ze swojego otoczenia. Murarki nie są w stanie same
przygotować odpowiedniego otworu na gniazdo, stąd też bardzo stymulujące dla wzrostu
populacji tej pszczoły jest tworzenie sztucznie odpowiednich siedlisk.
Środowiska antropogeniczne zwykle wykazują duże bogactwo bazy pokarmowej
(Banaszak 1983; Cierzniak 2003,). Zróżnicowane gatunki roślin sadzone w ogrodach, sady z
drzewami owocowymi, zaniedbane przydroża, czy niektóre murawy stanowią bogate źródło
pokarmu dla furażujących (poszukujących pyłku i nektaru) samic. Dostęp do pokarmu
znajdującego się w pobliżu gniazd bezpośrednio wpływa na sukces rozrodczy samic i
późniejszą przeżywalność i jakość potomstwa. Wg modelu matematycznego „HIP”, istnieje
bezpośredni związek pomiędzy odległością i ilością kwiatów a długością i obfitością
zaopatrywania jednej komórki w pyłek (Ulbrich, Seidelman 2001). Zbyt mała dostępność
pokarmu skutkuje wydłużonym czasem furażowania, co zwiększa ilość komórek
pasożytowanych oraz zmniejsza ilość pyłku przeznaczonego na jedna komórkę. Niewielkie
zaopatrzenie komórek ma również wpływ na stosunek liczebności samców do samic. Murarka
sama decyduje jakiej płci będzie osobnik wylęgający się z jaja dokonując jego zapłodnienia
(samica) lub nie (samiec) (Seidelmann i inni 2010). Jednakże jeżeli ilość pokarmu jest
niewystarczająca do rozwoju samicy to pszczoła składa tylko jaja z których wylęgają się
samce. Dodatkowo powstające ze słabo zaopatrzonych komórek samice są mniejsze i mają
obniżoną płodność. Wszystkie te czynniki składają się na załamanie się liczebności populacji.
Duża populacja jest dużo bardziej odporna na losowe wydarzenia (Gotelli 2008) oraz
zagrożenie pasożytnictwem (Ulbrich, Seidelman 2001).
Wykazano, że konkurencja pokarmowa ze strony pszczoły miodnej nie wpływa w
znaczący sposób negatywnie na rozwój populacji pszczół gniazdujących nad ziemią (lub w
pułapkach gniazdowych), w tym także murarki ogrodowej (Steffan-Dewenter, Tscharntke
5
2000). Osmia rufa L. sama również nie stanowi zagrożenia dla rodzimych zgrupowań
zapylaczy, gdyż jest gatunkiem występującym naturalnie w naszym kraju (Glejdasz,
Wilkaniec 2008).
Murarki pod względem intensywności oblotu kwiatów i pracowitości zdecydowanie
przewyższają pszczoły miodne. Do zapylenia hektara sadu wystarczy (w zależności od
gatunku drzew) od 550 do 3100 samic (czyli około 1670 – 9400 kokonów) (Biliński, Teper
2004). Jest to liczba znacznie mniejsza od koniecznej do wykonania tej pracy liczebności
rodzin pszczoły miodnej.
2. Wskazówki dotyczące hodowli i budowy gniazd
Chów murarek ogrodowych jest niezwykle prosty i nie wymaga tylu zabiegów co przy
rodzinach pszczelich. Z tych względów (oraz dlatego, że nawet kilkutysięczna kolonia tych
owadów nie stanowi żadnego zagrożenia dla człowieka) coraz częściej „hotele dla pszczół”
trafiają do ogródków przydomowych i dużych ogrodów botanicznych (Fot. 2).
Potwierdzeniem tego może być ich obecność jako element jednego z nagrodzonych projektów
na XX Międzynarodowym Festiwalu Ogrodów w Chaumont (Bredy-Łaciak 2011).
Fot. 2. Hotel dla owadów w Londyńskim Garden Museum (fot. P. Szefer).
6
Pszczoły samotnice nie są wybredne, zasiedlają otwory różnych kształtów w szerokim
wachlarzu materiałów (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Jednakże w celu zwiększenia liczebności
populacji warto stosować kilka zasad zwiększających atrakcyjność przygotowanych przez nas
siedlisk dla pszczół samotnic. Wiele badań prowadzono nad preferowanym materiałem
gniazdowym.
Zdecydowanie
najlepsze
(Wilkaniec
1998;
Ivanov
2006;
Krunić,
Stanisavlejević 2006) wyniki hodowli uzyskiwano wykorzystując następujące materiały:
•
puste łodygi Phragmites australis – trzciny pospolitej (Ryc. 2),
•
papierowe lub kartonowe rurki,
•
bloki drewniane z nawierconymi otworami (Ryc. 3, 4).
Ryc. 2. Gniazda dla Osmia rufa L. w postaci ciasno upakowanych, pustych łodyg trzciny pospolitej, otoczonych
fragmentem rury PCV w celu zabezpieczenia przed deszczem (a) oraz przykład przygotowanie łodyg na
potrzeby hodowlii (b).
2.1.Przygotowanie gniazd
Oprócz wyżej wymienionych materiałów do tworzenia gniazd wykorzystywać można
pustaki, rurki plastikowe, bloki gliniane, jednakże podane powyżej są niezmiernie proste w
pozyskaniu i obróbce. Rurki, łodygi lub otwory, ze względu na duży zakres wielkości samic,
powinny mieć średnicę od 5 do 8 mm (Glejdasz, Wilkaniec 2008; Biliński, Teper 2004).
7
Długość gniazd wahać może się w szerokim zakresie 10-25 cm. Najczęściej jednak
wykorzystuje się gniazda 10-15 cm . Trzciny (lub inne gatunki o wydrążonej łodydze szczaw lucernowaty, barszcz) o przekroju światła łodygi jak podany powyżej przycina się do
długości 20 – 25 cm w ten sposób, że kolanko trawy znajduje się w środku lub przy końcu
odcinka (Ryc. 2b). Zapewnia to zamknięcie rurki na końcu gniazda. Murarki nie lubią
„tylnych wyjść” więc tunel powinien być zawsze zamknięty na dnie gniazda.
Ryc. 3. Schemat budowy przykładowego gniazda wykorzystywanego do hodowli Osmia rufa L.: seria deseczek
z wyżłobionymi tunelami, ściśle upakowane, skręcone śrubami lub mocno związane.
Nawiercając przy pomocy wiertarki otwory w blokach drewnianych zaleca się
przygotowanie otworów w kilku rozmiarach z podanego zakresu (wiertłami o danej
średnicy). Stwarza to odpowiednie warunki dla wszystkich samic w populacji. Drewno
wykorzystane do przygotowania gniazd w blokach drewnianych powinno być dobrze
wysuszone. Stosowane rodzaje drewna to olcha, sosna, akacja oraz lipa. Kształt użytego
fragmentu drewna zdaje się nie mieć większego znaczenia. Otwory nawiercać można
zarówno w nieobrobionym bloku czy fragmencie grubizny. Odległość pomiędzy
poszczególnymi otworami może być dowolna, aczkolwiek gęściej rozmieszczone wejścia do
gniazd są szybciej odszukiwane przez pszczoły zakładające nowe gniazdo. Zdecydowanie
łatwiejsze w użytkowaniu w celu rozmnożenia populacji są rurki kartonowe lub papierowe,
ewentualnie trzcinowe, gdyż łatwiej z nich pozyskiwać kokony do późniejszej obserwacji,
oczyszczenia i przechowywania.
8
Ryc. 2. Schemat budowy gniazda dla Osmia rufa L.: serie otworów różnych rozmiarów nawiercone w bloku
drewnianym i zabezpieczone przed deszczem przy pomocy niewielkiego daszku – przekrój (b). Samica
zamieszkująca gniazdo szykująca się do lotu pokarmowego (a).
Gniazda powinny znajdować się w miejscach osłoniętych od wiatru i koniecznie
zabezpieczonych przed deszczem. Dobrymi punktami na lokalizację konstrukcji są okolice
zabudowań, ogrody lub miejsca otoczone wysokimi krzewami. Podczas nawiercania otworów
należy zwrócić uwagę na to, aby były one wykonane lekko pod kątem, tak, aby nie zbierała
się w nich woda. Murarka wykorzystywać będzie stworzone tunele niezależnie od orientacji
otworów wlotowych do gniazd. Mogą one znajdować się na powierzchniach pionowych lub
poziomych. Jeżeli zależy nam na gniazdach, których wyloty skierowane będą w górę, należy
dodatkowo zabezpieczyć je przed deszczem. Bloki drewniane przycina się pod kątem kilku
stopni w stosunku do podstawy i umocowuje na tak powstałej skośnej powierzchni niewielki
daszek (Rys ). Materiał gniazdowy w postaci rurek lub fragmentów łodyg trzciny grupuje się
wiążąc w wiązki, umieszczając je w odpowiednio przyciętych fragmentach rury PCV lub
plastikowych butelek, co dodatkowo zabezpiecz je przed wilgocią (Ryc. 2a). Luźne fragmenty
trzcin można również umieszczać w skrzyniach drewnianych lub (pogrupowane) w
specjalnych schronieniach posiadających daszek (Ryc. 5).
9
Wyjścia do gniazd powinny być skierowane na południe lub południowy wschód, tak
aby poranne słońce ogrzewało otwory wejściowe i nocujące w gniazdach samice. Nie jest to
warunek konieczny, ale dobra wystawa pozwala owadom na rozpoczęcie pracy już wczesnym
rankiem. Dobrze nasłoneczniona powierzchnia z wejściami do gniazd posiada wysoka
temperaturę, która zwiększa metabolizm murarek i pozwala na bardziej efektywna pracę.
Udowodniono ostatnio w hodowlach w Serbii (Krunić, Stanisavlejević 2006), że w
czasie susz można zwiększać liczebność kolonii nawadniając glebę w pobliżu gniazd. W
wysokiej temperaturze aktywność owadów bardzo wzrasta. Murarki muszą jednak
przeznaczać więcej czasu na poszukiwanie materiału do budowania przegród i zamknięć do
gniazd. Przez zapewnienie im w pobliżu odpowiedniego budulca zmniejszamy znacząco
wydatki energetyczne owadów, co przekłada się na atrakcyjność tworzonych przez nas
siedlisk i szybszy wzrost populacji.
Ryc. 3. Przykład budowy schronienia dla Osmia rufa L. Pułapki gniazdowe różnego typu układa się na
utworzonych poziomach. Całość zabezpieczona przed deszczem prostym dachem (wg Krunić, Stanisavlejević
2006).
10
Duże nagromadzenie owadów przyciąga również liczne drapieżniki. Często stosowane
przy większych hodowlach jest otoczenie gniazd i wejść do nich siatką o stosunkowo dużym
oczku, żeby zabezpieczyć murarki przed atakami ptaków.
Chociaż murarka gniazduje na dużym zakresie wysokości od powierzchni ziemi do
kilku metrów w górę, to jednak zwykle hodowlę umieszcza sie na wysokości od 1 metra do 3
metrów nad powierzchnią ziemi, aby zapewnić dobre warunki wilgotnościowe, i
zabezpieczenia przed drapieżnikami, czy wstrząsami.
Lokalizując gniazdo warto upewnić się, czy w pobliżu znajduje się odpowiednio duża
i bogata baza pokarmowa składająca się z ozdobnych i ruderalnych roślin zielnych, krzewów
i drzew owocowych. Często jednak wystarczy także bliskość lasów sosnowych, dębów, lip
czy klonów. Należy starać się zminimalizować odległość bazy pokarmowej od gniazd, co
minimalizuje nakład pracy i czas ukończenia komórki. Skutkuje to szybszym wzrostem
populacji i mniejszym ryzykiem opanowania komórki przez pasożyty (Ulbrich, Seidelmann
2001).
Odpowiednio przygotowane i stabilnie umocowane gniazda wystawia się w miejscu
naturalnego występowania murarki ogrodowej przed rozpoczęciem kwitnienia kwiatów w
ogrodach i sadach.
2.2.Hodowla
Oprócz zwiększania bioróżnorodności poprzez stwarzanie dodatkowych siedlisk dla
murarek można podjąć się również jej hodowli, co pozwala na wydajne zwiększenie
liczebności tych owadów dla celów gospodarczych. Wymaga to jednak więcej praktycznych
umiejętności. Hodowla polega między innymi na corocznym przebieraniu gniazd,
oczyszczaniu oprzędów i przygotowaniu ich do inkubacji. Na wiosnę uzyskane kokony
wykłada się w pobliżu gniazd, aby nowe pokolenie wygryzło się z kokonów i zasiedlało
przygotowane gniazda. Dodatkowe dokładne informacje w języku polskim dla ogrodników,
działkowców i rolników dotyczące hodowli pszczoły murarki zawarte zostały w publikacji
dra inż. Stanisława Flagi zatytułowanej „Pszczoła murarka ogrodowa” (Flaga 2002). Na
wielu portalach internetowych można również nabyć gotowe gniazda, kokony i akcesoria
przeznaczone dla hodowców ( m.in. http://www.biodar.com.pl/index.php)
11
2.3.Pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla pszczół samotnic
Rok 2010 Unia Europejska ogłosiła rokiem bioróżnorodności (International Year of
Biodiversity 2010). Do działań, które możemy podejmować należeć może budowanie „hoteli
dla pszczół”. Niejednokrotnie stwarzamy w ten sposób możliwość przetrwania populacji
dzikich pszczół w środowisku antropogenicznym (Banaszak 1983, Cierzniak 2003). Innym
sposobem na przyciąganie pszczół w pobliże naszych siedlisk jest stwarzanie tzw. „ogrodów
dla pszczół”, czyli sadzenie mieszanek roślin zielnych w skrzynkach i ogrodach. Oprócz
sprzyjaniu „wyższemu dobru” hodowla murarek ze względu na swoją prostotę stanowić może
ciekawe hobby poszerzające świadomość ekologiczną i sprawiające wiele przyjemności.
Zapewniając dobrą jakości zapylania roślin w naszym otoczeniu sprzyjamy również ich
kondycji jak również stabilności i ciągłości ekosystemów (Banaszak 1993) Jest to dobry
sposób na zwiększenie atrakcyjności wizualnej naszego ogrodu. Przyczynić może się także do
podwyższenia plonów niektórych warzyw oraz owoców w sadach i szklarniach (Wójtowski
1979).
2.4.Czy to wszystko?
Umieszczając w pobliżu naszych domów siedliska dla pszczół murarek możemy
również stwarzać miejsca gniazdowe dla wielu innych gatunków owadów. Nawiercając w
drewnianych bądź glinianych blokach mniejsze otwory, lub zwiększając zakres stosowanych
średnic pustych łodyg, stwarzamy dogodne warunki do rozwoju i gniazdowania pszczół z
rodzaju Hylaeus czy Megachile, oraz wielu rodzajów samotnie żyjących os, czy pożytecznych
skorków (Forficula auricularia). Żaden z tych owadów nie stanowi dla ludzi zagrożenia ze
względu na brak zachowań społecznych, które prowadzić mogłyby do aktywnej obrony
gniazd. Dlatego też przy budowie „hoteli dla pszczół” zaleca się wykorzystywanie szerokiego
wachlarza materiałów i średnic otworów.
12
BIBLIOGRAFIA:
Banaszak – Cibicka W., 2009. Hodowla dziko żyjących pszczół. Przegląd Pszczelarski, 17:
25-26.
Banaszak J., 1983. Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Polish Ecological
Studies, 9: 421-505.
Banaszak J., 1993. Ekologia pszczół. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Poznań.
Banaszak J., Romasenko L. 2001. Megachilid Bees of Europe. Second Edition. Bydgoszcz
University Press, Bydgoszcz.
Biliński M., Teper D., 2004. Rearing and Utilization of the Red Mason Bee – Osmia rufa L.
(Hymenoptera, Megachilidae) For Orchard Pollination. Journal of Apicultural Science,
48: 69-74.
Bosch J., 2008. Production of undersized offspring in a solitary bee. Animal behavior, 75:
809-816.
Bosch J., Kemp W.P., 2004. Effect of pre-wintering and wintering temperature regimes on
weight loss, survival and emergence time In the mason bee Osmia cornuta
(Hymenoptera: Megachilidae). Apidologie 35:469-479.
Bredy-Łaciak B. 2011. Jubileuszowy festiwal w Chaumont nad Loarą. Zieleń miejska, nr
12(56).
Cierzniak T., 2003. Ekologia pszczół w dynamicznym kręgu zbiorowisk grądowych.
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz.
Flaga S., 2002. Pszczoła murarka ogrodowa. Zarząd Główny PKE, Kraków
Glejdasz K., Wilkaniec Z. 2008. Murarka ogrodowa (Osmia rufa L.: Megachilidae) jako
element
środowiska rolniczego – biologia
i
ekologia.
[W:] Krajobraz
i
Bioróżnorodność, (red. S. Kaczmarek: 263-275). Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz.
Gotelli N.J., 2008. Primer of Ecology. Sinauer Associates, Sunderland.
International Year of Biodiversity 2010 (http://www.cbd.int/2010/welcome/).
Ivanov S.P. 2006. The Nesting of Osmia rufa (L.) (Hymenoptera, Megachilidae) in the
Crimea: Structure and Composition of Nests. Entomological Review, 86: 524–533.
Krunić M., Stanisavlejević L. 2006. Augumentation of managed population of Osmia cornuta
and Osmia rufa (Hymenoptera: Megachilidae) in Southeastern Erope. European
Journal of Entomology, 103: 695-697.
13
Ruszkowski A. Gosek J., Biliñski M., Pawlikowski T., Kosior A., Fijał J., Kaczmarska K.,
1998. Okresy pojawu pszczół samotnic z rodziny miesiarkowatych (Hymenoptera,
Apoidea, Megachilidae) oraz przebieg inkubacji niektórych gatunków. Pszczelnicze
Zeszyty Naukowe 42: 299-312.
Ruszkowski A., Biliński M., 1986. Rośliny pokarmowe oraz znaczenie gospodarcze murarek.
Pszczelnicze Zeszyty Naukowe. 30: 63-87.
Seidelmann K., Ulbrich K., Mielniz N., 2010. Conditional sex allocation in the Red Mason
bee Osmia rufa. Behavioral Ecology and Sociobiology, 64: 337-347.
Steffan-Dewenter I., Tscharntke T., 2000. Resource overlap and possible competition between
honey bees and wild bees in central Europe. Oecologia. 122: 288-296.
Syga P., 2011. Owady mile widziane (dostępne online: http://www.e-ogrody.pl/
Ogrody/1,113395,4130283.html)
Tasei J.N., 1973. Observation sur le development d’Osmia cornuta Latr. et Osmia rufa L.
(Hymenoptera: Megachilidae). Apidologie 4: 295-315.
Treper D., 2007. Food plants of the red mason bee (Osmia rufa L.) determined based on a
palynological analysis of faeces. Journal of Apicultural Science. 51: 55-62.
Ulbrich K., Seidelman K., 2001. Modeling population dynamics of solitary bees in relation to
habitat quality. Web Ecology 2: 57-64.
Wilkaniec Z., 1998. The effect of differences in nest tube diameters on the settling of artificial
nests by females of solitary bee Osmia rufa L. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe. Rok
XLII, Nr 2.
Wilkaniec Z., Warakomska Z., 1992. Host plant of Osmia rufa L. defined on the basis of
pollen stored by female bees. [W:] Natural resources of bees in Poland (red. J.
Banaszak: 133-141) Pedagogical University, Bydgoszcz.
Wójtowski F., 1979. Spostrzeżenia nad biologią I możliwościami użytkowania pszczoły
murarki –Osmia rufa L. (Apoidea: Megachilidae). Roczniki AR w Poznaniu, 111: 203208.
14