zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

ZESZYTY
NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
3 (53) / 2016
RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL
Prof. prof.: Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Michał BOCHIN, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA,
Rudolf DUPKALA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar
JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Mirosław
KMEC, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir
KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella
LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Walery NOWIKOW, Witalij PRAUDE,
Michaił ROMANIUK, Zdzisław SIROJĆ, Wojciech SŁOMSKI, Marek STOROŠKA, Władimir
SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ,
Nonna ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI –
zastępca redaktora naczelnego, Anna OPALIŃSKA – sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK,
Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Edyta ŁYSZKOWSKA,
Ingrid RUŽBARSKÁ, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA
REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS
Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK,
Grzegorz MAJKOWSKI, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS
Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS
Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, jęz. ang – Małgorzata CZAPLEJEWICZKOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ros. i białorus. – TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ros. i ukr. – Jurij KARIAGIN, jęz słow. i cz. ‒ Lenka LACHYTOVÁ
REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS
Adam POLKOWSKI, [email protected]
DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING
Sowa Sp. z o.o.
01-209 Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a
tel./fax /22/ 431 81 50; e-mail: [email protected]
WYDAWCA / PUBLISHER
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel./fax /22/ 814 37 78; e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną
/The paper version of the journal is the initial release/
Nakład 50 egzemplarzy
ISSN 1897-2500
Spis treści / Contents
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
Ramiro Délio BORGES de MENESES ................................................................................... 9
Princípio da Incerteza de W. Heisenberg: entre a física e a filosofia
The uncertainty principle of W. Heisenberg: physic and philosophy
Zasada nieokreśloności W. Heisenberga: fizyka i filozofia
Jerzy CHORĄŻUK..................................................................................................................... 23
Esej o wolnej woli
Essay about the free will
Olga MAZURKIEWICZ........................................................................................................... 41
Звичаєві норми етикету в культурі гостинності українців
Customery norms of the label in the culture of the hospitality of Ukrainians
Zwyczajowe normy etykiety, w kulturze gościnności Ukraińców
Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK .............................................................. 49
Современные экономические системы: управление факторами развития
Contemporary economic systems: managing development factors
Współczesne systemy ekonomiczne: zarządzanie czynnikami rozwoju
Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO ........................................................ 77
Соціально-економічний розвиток України: втрачені можливості
Social-economic development of Ukraine: lost possiblities
Społeczno-ekonomiczny rozwój Ukrainy: stracone możliwości
4
Dmitrij W. GUNIA ..................................................................................................................... 97
Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении
и егo влияние нa персoнaл гoсудaрственнoй службы
The European dimension of managing and his influence on state services
Europejski wymiar zarządzania państwem i jego wpływ na służby państwowe Ukrainy
Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI ........................................................... 111
The need to harmonize of personal income taxation: an attempt of evaluation
Potrzeba harmonizacji opodatkowania dochodów osobistych: próba oceny
Anatolij G. DRABOWSKIJ .................................................................................................... 125
Новая парадигма регионального развития в XX веке
New paradigm of the regional development in the 20th century
Nowy paradygmat regionalnego rozwoju w XX wieku
Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO .................................................................. 137
Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług
gastronomiczno-hotelarskich
Country households in Poland on the market of catering – hotel services
Waldemar STELMACH ........................................................................................................... 159
Esej o klimacie społecznym
Essay about the social climate
Piotr DOMINIK ....................................................................................................................... 185
Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu konkurencyjnej
pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej
Role of the organizational culture in the forming of the competitve position of enterprises
of the tourist trade
Aleksandr J. BESPALCZYK ................................................................................................... 211
Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе
пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы
Integration of Ukraine with the European socioculture space: the state and prospects
Integracja Ukrainy z europejską przestrzenią socjokulturową: stan i perspektywy
5
Grażyna KUŚ ............................................................................................................................. 225
Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną
w organizacjach nastawionych na rozwój
Specificity of managing the staff high qualified in organizations set to the development
Agnieszka ZIELIŃSKA........................................................................................................... 257
Z pedagogiki porównawczej. System edukacji w Finlandii
From comparative pedagogy. The education system in Finland
Agnieszka GONDEK .............................................................................................................. 277
O szkole, nauczycielu, nauczaniu i wychowaniu
w świetle ujęć Aleksandra Kamińskiego
About school, teacher, teaching and bringing in the Aleksander Kamiński concept
Urszula DURLAK, Iwona KALINOWSKA-WIĄCEK................................................... 291
Rola rekreacji ruchowej i jej wpływ na młodzież niedostosowaną społecznie
The role of recreation and its impact on young people socially maladjusted
Edyta ŁYSZKOWSKA ............................................................................................................ 301
E-learning we współczesnej dydaktyce
E-learning in contemporary didacties
Informacje dla autorów / Information for Authors .............................................. 317
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals ........................ 321
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
ZESZYTY NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 3 (53) / 2016
[s. 9-22]
ISSN 1897-2500
Ramiro Délio BORGES de MENESES
Instituto Superior de Ciências da Saúde, Gandra, Paredes. PORTUGAL
Princípio da Incerteza de W. Heisenberg:
entre a física e a filosofia
Introdução
O criador da mecânica das matrizes nasceu, a 15/12/1901, em Wuertzburg
(Baviera) e faleceu, em Muenchen, a 01/02/1976.
Frequentou a escola de Wien, Rosenthal e Pringsheim, doutorando-se em Física
Teórica, em 1923, sob a direcção de Sommerfeld. No ano seguinte, torna-se “Privat
Dozente” em Goettingen, sucedendo, em 1926, a N. Bohr, como leitor de física, em
Copenhagen. Passou a Leipzig (1927) como professor catedrático, depois a Berlin
(1941) e, novamente, a Goettingen (1946). Desde 1958 que ensina em Muenchen,
onde acumula com a direcção do “Max Planck Institut”.
Em 1932, Werner Heisenberg foi agraciado com o Prémio Nobel da Física e, em
1955, nomeado por Pio XII membro da Academia Pontifícia das Ciências (Roma).
Com este artigo, celebramos o primeiro centenário do nascimento de W.
Heisenberg, a 5 de Dezembro de 1901, recordando a memória do professor
ordinário de Física Teórica da Universidade de Leipzig, entre 1941-1945 e,
posteriormente, director do “Max Plank Institut”, Muenchen. Uma das teorias
fundamentais é sobre o indeterminismo da Mecânica Quântica que se apresenta, ora
10
como métrica, ora como realidade, porque a partícula-onda não é ente actual, mas
surge como entidade dual e como fenómeno “potencial” que está em determinação.
Nem todo o determinismo real se fundamente na relação ontológica de causalidade.
O fieri do fenómeno é determinado pela forma imanente do ser espacio-temporal.
Será a “natureza física” determinista ou indeterminista? Como se comporta a
natureza na evolução? Mas, uma coisa é o evoluir da realidade física, ou deverá a
interpretação da natureza apresentar-se como determinista ou indeterminista. Com
este estudo pretendemos saber qual o fieri da natureza, quanto ao aspecto
ontológico, na procura de definir o seu sentido gnosiológico, ora potencial ora
actual. A nossa reflexão vai da física quântica até à filosofia. Uma das maiores
dificuldades a que deu origem a Mecânica Ondulatória foi a “indeterminação” que
passou a apresentar a localização e o valor da quantidade de movimento duma
partícula em movimento. Na Mecânica Clássica, ainda quando praticamente
impossível, aceitava-se, em princípio pelo menos implicitamente que era possível,
num dado instante, conhecer, simultaneamente, a “posição” e a “velocidade” (ou
quantidade de movimento) de qualquer partícula em movimento. Pois, admitia-se a
possibilidade teórica de idealizar um dispositivo de medida que não alterasse valores
das grandezas a medir. Na Mecânica Ondulatória, tal possibilidade é excluída. A
única coisa que é possível conhecer é uma “onda de probabilidade” As condições
deste “indeterminismo” foram precisadas por Heisenberg na sua Mecânica
Quântica (1925). As condições deste “indeterminismo” ou as “relações de
incerteza” de Heisenberg não são possíveis de observar e medir ao mesmo tempo, a
posição e a velocidade (ou a quantidade de um movimento) de um electrão em
movimento, o que torna impossível prever, com certeza, o seu comportamento
futuro. O que se diz do electrão vale para qualquer corpúsculo-onda. Esta
impossibilidade não é somente uma impossibilidade prática, como na Mecânica
Clássica, mas resulta em impossibilidade de princípio.
De acordo com as ”relações de incerteza” de Heisenberg, pode-se, em princípio,
determinar com rigor a posição da partícula-onda num dado momento. Mas esta
determinação ou certeza implica a indeterminação da velocidade ou quantidade de
11
movimento. Porém, a determinação exacta da velocidade ou quantidade de
movimento implica a indeterminação total da posição. A exactidão é tanto maior
quanto menor for . Assim, o princípio de incerteza demonstra a impossibilidade de
o fazer, impondo limites à exactidão, com que se pode conhecer a trajectória de
uma partícula subatómica.
Quantitativamente, chega-se a esta conclusão: o produto da indeterminação
acerca de uma coordenada pela indeterminação acerca da componente conjugada da
quantidade de movimento é sempre, pelo menos, da ordem da constante de Planck.
Ou, por outras palavras, toda a observação física, que quer, ao mesmo tempo,
determinar a posição de um corpúsculo e a sua quantidade de movimento,
permanece sempre e necessariamente de tal modo indeterminada que a incerteza da
medida da posição multiplicada pela incerteza da medida da quantidade de
movimento constitui uma grandeza, que nunca é menor do que um quantum actionis.
As “relações de indeterminação”, diz De Broglie, são uma consequência
necessária da possibilidade de fazer corresponder, ao estado dum corpúsculo, uma
certa onda associada, segundo os princípios gerais da interpretação probabilística.
Pergunta-se se não será possível descobrir um dispositivo de medida que permita
conhecer a posição e o estado de movimento dum corpúsculo, com maior precisão
do que aquela que permitem as “relações de indeterminação”.
Heisenberg e Bohr, através de análises subtis e profundas dos processos
possíveis de medida, crêem ter demonstrado que nenhuma medida pode conduzir a
resultados discordantes dos das referidas relações. A razão profunda do
impossibilidade da medição rigorosa, simultânea, da “posição” e do “estado de
movimento” duma “partícula-onda” parece estar no facto da existência de duas
descontinuidades essenciais, muito provavelmente como observa De Broglie,
ligadas entre si. Por um lado, o “quanto de acção”, por outro, a “descontinuidade”
da matéria e da radiação.
É o que parece concluir-se da experiência ideal. Trata-se de localizar, com
precisão, um corpúsculo. O corpúsculo é extremamente pequeno, pelo que nenhum
processo mecânico permitirá determinar com rigor as suas coordenadas.
12
O melhor processo para explorar o espaço numa escala pequeníssima é o uso de
radiações de pequeno comprimento de onda. Quanto menor for o comprimento de
onda, mais exacta será a determinação da posição do corpúsculo em questão.
Todavia, devemos ter em conta que a emissão de energia se processa por
“quantos de energia” e que o “quanto de acção” (h) é uma “constante”. Devemos,
ainda, ter presente que o comprimento de onda é inversamente proporcional à
frequência, o que significa que quanto menor for o comprimento de onda.
Sendo assim, ao diminuirmos o comprimento de onda, aumentamos a frequência
de radiação, e, ao aumentarmos esta, aumentamos a energia dos seus fotões. Mas,
quanto mais levada for a energia dos fotões, maior será a quantidade de movimento
que eles cederão ao corpúsculo, cuja “posição” se pretende medir. Conclui-se, pois,
que o dispositivo de medida, orientado para a determinação exacta da posição do
corpúsculo, alterou a quantidade de movimento deste, a qual nos ficou inteiramente
indeterminada.
Podemos imaginar também um dispositivo para medir com exactidão o estado
de movimento do corpúsculo. A velocidade dum electrão, por exemplo, pode ser
estudada, tendo em conta a luz que ele difunde e o chamado efeito Doppler que,
verificado para as ondas sonoras, tem também lugar nas ondas luminosas. A luz,
que chega a um observador, varia de cor, isto é, de frequência, segundo o
movimento de aproximação ou afastamento da fonte luminosa em relação ao
observador. O resultado, porém, seria análogo uma vez medida com rigor a
velocidade do corpúsculo e ficaríamos a ignorar a sua posição.
Análise física do indeterminismo
Qualquer processo pode ser interpretado quer em termos de corpúsculos quer
em termos de ondas. Porém, encontra-se para além das nossas possibilidades gnoseológicas provatur que estamos realmente a lidar com corpúsculos ou com ondas,
dado que não podemos determinar “simultaneamente” todas as demais propriedades que caracterizam um corpúsculo ou uma onda, respectivamente.
Poderemos asseverar que as narrações (ondulatória e corpuscular) devem ser vistas como maneiras complementares de conceber o mesmo e único processo objec-
13
tivo, que em casos limites admite uma interpretação intuitiva completa. Logo, na
ordem epistemológica, apresenta-se a possibilidade limitada de realizar medições
que definem os horizontes sobre os nossos conceitos de partícula ou de onda.
A descrição corpuscular significa, ao fim e ao cabo, como realizamos as medidas,
com o objectivo de obtermos informações exactas acerca das relações entre quantidade de movimento e energia, tal como sucede no efeito de Compton, matematicamente expresso por:
  = 2 . sen 2.  (1)
Com efeito, criticamente, as experiências, que implicam determinações de lugar e
de tempo, podem ser intuídas por uma representação ondulatória, como sucede na
passagem de electrões através das lâminas delgadas e das observações do feixe deflectido. Na verdade, a posição (x, x2, x3) e a quantidade de movimento (de um
electrão, por exemplo), não podem ser determinadas, simultaneamente, com rigor.
Se desejamos considerar a passagem de um electrão por uma fenda e a observação
da figura da difracção como medida simultânea da posição e da quantidade de movimento (p = m.v), sob o ponto de vista do conceito de corpúsculo, então a largura
da fenda dar-nos-á a “incerteza” ∆x da posição do electrão na direcção perpendicular à direcção do movimento. Pois, o aparecimento de uma figura de difracção permite-nos tão-somente afirmar que o electrão, ou outra partícula, passaram pela
fenda. O ponto da fenda, em que se deu a passagem, fica totalmente “indeterminado”. Todavia, ainda sob o critério da teoria corpuscular, a ocorrência da figura de
difracção no alvo deve ser interpretada no sentido de que o electrão sofre, na fenda,
um desvio para baixo ou para cima.
A sua quantidade de movimento (p = m.v) passa a ter, por este motivo, uma
componente de valor ∆ p, perpendicular à primitiva direcção do deslocamento (2).
Verifica-se, pois, que, se x for o ângulo de desvio médio, o valor médio ∆ p é dado por: ∆ p ~ p.
14
Contudo, os resultados experimentais podem explicar-se satisfatoriamente à luz
da representação ondulatória, segundo a qual x está ligado com a largura da fenda, ∆
x, e pelo comprimento de onda:
∆ x. sen  ~  = h/p.
Assim, o acréscimo médio da quantidade de movimento, na direcção paralela à
fenda, será dado pela relação:
∆ p ~ p  / ∆ x = h/∆ x
∆ x ∆ p ~ h / .  = h
A esta relação dá-se o nome de “princípio de incerteza de Heisenberg”. Poderemos seguir o texto de Heisenberg, tal como ele o expressou: “Die Tatsache, dass
der Ort eines Elektrons mit einer gewissen genauigkeit ∆ q bekannt ist, laesst sich
im Wellenbild offenbar durch eine Wellenfunktion beschreiben, deren. Amplitude
nur in einem Kleinen Bereiche von der ungefaehren groesse ∆ q merklich von Null
verschieden ist. Eine deartig gebaute Wellen funktion kann man sich stets zusammengesetzt denken aus einer Anzahl von Partialwellen, welche so miteinander interferieren, dass sie sich in dem kleinem Raumbereich ∆ q gegenseitig verstaerken,
ausserhalb desselben aber ueberall gegenseitig ausloeschen (...) Im Laufe der Zeit
wird ein derartiges Wellenpaket im allgemeinen seine Groesse und seine Gestalt
veraendern und wird schliesslich, abgesehen von speziellen Faellen, ueber den ganzen Raum zerstreut werden Der Geschwindigkeit des Wellenpakets entspricht auch
die Geschwindigkeit des Elektrons. Jedoch ist durch das Wellenpaket keine genaue
Geschwindigkeit definiert, da es sich, wie gesagt, abgeschen von seiner Vorwaertsbewegueng, noch ausbreitet und zerstreut.
Deise Zerstreuung gibt also zu einer Unbestimmtheit in der Definition des Impulses (Masse x Geschwindigkeit) vom Betrag sagen wir ∆ p Anlass Aus den einfachsten Gesetzen der Optik zusammen mit Gleichung M, des mathematischen
Anhangs kann hergeleitet werden, dass:
15
∆q∆ph
Man denke sich das Wellenpaket aus ebenen Wellen zusamnengesetzt, deren
Wellenlaengen in der Umgebung von  = o liegen sollen” (3).
Com efeito, é impossível, mesmo teoricamente, sem violar as leis da natureza,
imaginar um dispositivo para determinar simultaneamente, com precisão rigorosa, a
posição da partícula e a sua quantidade de movimento, tal como se definem pelas
relações de “incerteza”.
Os parâmetros ∆ x, ∆ y e ∆ z são extensões espaciais ou coordenadas: x1, y1, z1,
nos próprios eixos de um grupo de ondas, e ∆ p é a quantidade de movimento ou
impulsão.
Em consequência da definição da posição do electrão por meio de uma fenda,
que determina a incerteza ∆ x,a partícula adquire uma quantidade movimento paralela à fenda da ordem de grandeza referida. Só sujeita a esta incerteza pode conhecer-se a sua quantidade de movimento a partir da figura da difracção. Esta ordem
matemática está definida da seguinte forma: “Diese Beziehung kann einzeln auf
jeden Foreiheitsgrad fuer sich angewendet werden:
∆ x ∆ p x  h; ∆ y ∆ p y  h; ∆ z ∆ p z  h
Die Unbestimmtheitsrelationen entsprechen der frueher uebichen Einteilung des
Phasenraumes in Zellen der groesse h und praezisieren den physikalischen Inhalt
dieser Zelleneinteilung”(4).
Só sujeita a esta incerteza pode conhecer-se a sua quantidade de movimento a
partir da difracção
Segundo a relação de incerteza, h representa um limite absoluto da medição simultânea da coordenada e da quantidade de movimento, até ao qual, na situação
mais favorável, podemos descer, mas abaixo do qual nunca poderemos passar.
Mas, para além disso, em mecânica quântica, a relação de incerteza é, per naturam suam, válida para qualquer par arbitrário de variáveis conjugadas(5). Não se
sabe a posição do corpúsculo no espaço, porque a onda está infinitamente difusa no
espaço. Para a onda de Broghie associada, teremos:
16
k = 2  /  = 2  m f / h;
∆ k = 2  ∆ (m ) / h;
d (m ) ∆ x = ∆ x ∆ p  h / 2 .
Se pela observação queremos calcular a posição do electrão no espaço da onda e,
ao mesmo tempo, a quantidade de movimento ou velocidade da partícula, então a
energia de excitação dos átomos pode ser também utilizado não já para a reemissão
da luz, mas para outras acções, pela introdução de outro gás, como indicador.
A energia transferida, nos choques com os átomos excitados do primeiro gás,
pode ser utilizada para a dissolução daquelas moléculas (Franck, 1992). A excitação,
por meio da luz monocromática, significa a cedência ao átomo pelos quanta de
energia de valor exactamente igual a h .
Conhecemos, pois, com toda a exactidão a energia dos átomos excitados. Assim,
em virtude da relação de Heisenberg:
∆ E. ∆ t ~ h, o tempo em que se dá a absorção, deverá ser absolutamente indeterminado. A relação de incerteza pode, também, deduzir-se a partir da seguinte
ideia geral: se nos propusermos formar um feixe de ondas – wave packet – que
ocupa uma distância finita na direcção do eixo dos x, a partir das unidades de ondas
separadas, necessitamos para esse fim de dispor de ondas monocromáticas com
uma dada variedade de frequências finitas, isto é, por ser:  = h / p, cujas quantidades de movimento formem um espectro finito.
Demonstra-se, de maneira análoga, que a extensão linear do feixe de ondas está
ligada com o espectro requerido das quantidades de movimento pela expressão
matemática:
∆ p. ∆ x ~ h
A expressão análoga: ∆ E. ∆ t ~ h, poderá deduzir-se de maneira semelhante, de
tal forma que não podemos determinar, simultaneamente, a quantidade de energia e
o tempo. Determinamos um, em detrimento do outro. Contudo, este dispositivo,
anexo à fenda, poderá lançar necessariamente o quantum luminoso para fora do que
seria a sua trajectória não perturbada.
17
Fundamentação Filosófica
No aspecto gnoseológico, a incerteza de Heisenberg é marcada pelo erro da medida. Quanto maior a exactidão, menor será  (comprimento de onda). Parece claro
que o dualismo onda-corpúsculo e a indeterminação coagem-nos a abandonar qualquer tentativa de instituir uma teoria determinista. Logo, a lei da causalidade, pela
qual o decorrer dos eventos, num sistema isolado, é completamente determinada
pelo estado do sistema, no instante: t = o, perde a sua validade, pelo menos, segundo a mecânica clássica. Persistirá na nova teoria uma lei de causalidade, sendo possíveis dois pontos de vista.
Ou os processos surgem de forma intuitiva ou ficamos presos à imagem da
partícula-onda, deixando de ser válida a lei da causalidade. Mas, naturalmente, descrevemos o estado instantâneo do sistema por uma grandeza complexa: , que
satisfaz a equação diferencial e, portanto, varia com o tempo de maneira completamente determinada, no instante t = o, para que o seu comportamento seja “causal”.
Porém, o significado físico está restrito à quantidade //2 e a outras expressões
quadráticas construídas analogicamente segundo os elementos da matriz, que só
parcialmente definem . Daqui resulta que, mesmo que as grandezas, fisicamente
determináveis, sejam conhecidas, no instante t = o, como o valor inicial da função
, que não é definível de maneira completa. Logo, se poderá auferir que os acontecimentos se sucedem, realiter, de uma maneira in stricto sensu causalmente, mas de
forma que não conhecemos exactamente o estado inicial. Assim, neste sentido, a lei
da causalidade parece sem sentido. A física é indertiminista per naturam suam pertencendo ao domínio estatístico. A física passará a reger-se pelo princípio de causalidade potencial ou indeterminada, devido ao – fieri – deixando a causalidade actual.
Cometemos sempre um erro de conhecimento e de medida, que não pode ser inferior a h/2. Segundo Heisenberg, a incerteza não é somente gnoseológica ou
métrica, mas também real (6).
Tudo porque a partícula, que está in fieri, se refere segundo a causalidade potencial. Não podemos saber o que se passa entre as duas fases ou estados de observação. E, porque, além disso, o microscópio electrónico de observação, ao iluminar
18
o electrão, perturba-o. Com efeito, a interacção modifica o estado objectivo do
fenómeno. O princípio do indeterminismo seria o mais problemático e discutido
pelos cientistas e filósofos da física moderna. Esta questão toca na epistemologia e
no princípio de causalidade quer físico quer metafísico (7).
O princípio é válido porque, na escala diferencial e microscópica dos fenómenos
atómicos e elementares, as funções gerais e leis estão em potência ou são probabilísticas. Não se pode calcular a própria posição, mas só a posição média (estatística) das partículas atómicas. Por isso, a previsão dos estudos futuros, não pode ser
exacta, rigorosa, mas somente de valor aproximado.
E, para Heisenberg, a ciência física não poderá progredir neste ponto. A partícula
modifica a sua posição no evoluir espacio-temporal de forma contínua, parecendo
não poder ser seguida, mesmo teoricamente. O indeterminismo objectivo ou real
verifica-se na partícula-onda e no seu esse e pela causalidade intrínseca, como forma
imanente do ente, para se manifestar em determinado ponto do espaço. Mas, se se
exprime a interacção entre duas ou n-partículas-ondas livres ou entre átomos, saindo um efeito diverso e imprevisível.
Os físicos teóricos e filósofos da ciência estão divididos em dois grupos ou teses
diversas, entre as leituras subjectivistas e as objetivistas. Segundo a interpretação
subjectivista, (como a Escola de Copenhague ou a leitura de Heisenberg ou Born),
verifica-se o indeterminismo real nos fenómenos elementares ou infra-atómicos. O
determinismo causal surge como efeito estatístico de n-entes mutáveis, constituindo
um fieri ontológico.
Não se pode descrever o que se passa entre duas observações sucessivas no evoluir do fenómeno da partícula-onda, porque tal expressão e os conceitos de partículas são conceitos clássicos. Com efeito, tais enunciados não se podem aplicar senão
analogicamente aos fenómenos quânticos (8).
O esquema matemático da mecânica clássica funda-se na realidade. Tal fundamento ontológico é necessário e suficiente. Mas, a interpretação objectivista nega
que o indeterminismo seja “real”. Os entes físicos determinam-se pela própria natureza para agir de modo regular e constante.
19
Somente, o conhecimento físico das n-causas complexas e dos efeitos estatísticos
era relativo e imperfeito.
Na verdade, os físicos relativistas (como A. Einstein, N. Lane, Schroedinger, L.
Broglie) objectam que é possível dar uma imagem clara e exacta dos fenómenos
quânticos no quadro do espaço-tempo como um contínuo (9).
É uma questão de tempo que condiciona o progresso técnico da física teórica.
Há parâmetros ocultos ainda por desvendar. Alguns usam a mesma linguagem da
mecânica quântica, mas dão-lhe um significado real. É uma contradição formal e
lógica. Contudo, outros postulam o princípio do determinismo causal a priori.
Os físicos marxistas, como Blochinzeve, Alexandrov, acusam a escola de Copenhague de ser realista e reaccionária. Mas, os teóricos da mecânica quântica poderiam
acusá-los: os físicos da escola marxista são materialistas.
Quem decide da verdade científica dos princípios é a crítica e somente a filosófica. O princípio do indeterminismo não se pode aplicar aos entes físicos individuais,
no fieri temporal das partículas-ondas elementares, porque repugna à estrutura oncológica do ser dos entes, da forma seguinte: ente activo = potência + acto.
Assim, o acto é princípio determinante. Mas, tratando-se do efeito resultante da
interacção de n-causas (partículas-ondas), pode dar-se o indeterminismo real,
porque o conjunto das n-causas complexas já não age por determinação causal.
Na verdade, a teoria axiomática da Mecânica Quântica é admissível não só teórica, mas também experimentalmente (10).
Conclusão
O princípio de incerteza de W. Heisenberg é um dos axiomas fundamentais da
mecânica quântica, a par com o princípio da complementaridade de N. Bohr.
A relação ∆ p x ∆ x ~ 2  h, que foi apresentada ao longo deste estudo, para o
caso da difracção por uma fenda, é in genere aplicável e recebeu o nome de relação de
incerteza. Sempre que se determina mais exactamente a coordenada do electrão,
diminuindo a abertura da fenda, será tanto mais indeterminada, quanto fazendo
corresponder à projecção do impulso do electrão. Mas, a indeterminação da coordenada e do impulso, que figura na fórmula da incerteza, deve-se não à imperfeição
20
dos nossos conhecimentos, mas antes ao facto da função de onda do electrão se
encontrar espalhada pela região correspondente a ∆ p e a ∆ x.
A distribuição pela coordenada será determinada pelos impulsos que se poderão
medir não só pela forma da figura de difracção, como também directamente. Por
isso, em vez da placa fotográfica pode colocar-se um aparelho que mede o impulso
da partículas, como se poderá fazer pela reflexão de um cristal. O princípio de Heisenberg liga a incerteza da coordenada com a indeterminação na projecção do impulso sobre a referida:
∆ x ∆ p ~ 2  h; ∆ y ∆ p ~ 2  h; ∆ z ∆ p ~ 2  h
Ao mesmo tempo, o princípio de indeterminação não impõe limitação alguma à
exactidão das medidas da coordenada x e da projecção do impulso sobre o eixo y ou
z (11).
Ao falar-se do princípio de indeterminação, deve ter-se em consideração, dado
que este princípio determina o limite teórico, que nem sempre se alcança o seu valor
nos instrumentos reais (12).
Recorrendo ao sentido matemático do princípio de indeterminação, supomos
que a experiência para medir a coordenada da partícula deu como resultado que esta
se encontra em certo ponto na origem das coordenadas.
Se a medição se faz com exactidão, o resultado daquela, em termos aproximados,
consiste em que a função  da partícula só é distinta do zero, na região que vai
desde – a até a. Assim, a forma da função , entre - a e a, pode ser diversa. Neste
caso, estará determinada essencialmente pelo procedimento seguido para medir a
coordenada. O princípio de interza, no aspecto filosófico, parece impor uma distância entre o conhecimento e a realidade da natureza física.
Bibliografia
[1] Schiff, L. – Quantum Mechanics, Mc Graw – Hill Book Company, New York,
1968, 7, 10, 60, 149, 38, 335, 440, 402, 491, 504.
21
[2] Born, M. – Física Atómica, tradução Fundação Calouste Gulbenkian, Lisboa,
1966, 110--112.
[3] Heisenberg, W. – Die physikalischen Prinzipien der quantentheorie, S. Hirzel Verlag, Stuttgart, 1958, 9-10.
[4] Idem – I principi fisici della teoria dei quanti, tradução do alemão, UTET, Torino,
1948, 32.
[5] Goldin, L. L.; Novikova, G. I. – Introducción a la fisica quantica, tradução do
russo, Editorial Mir, Moscú, 1988, 32.
[6] Yavorski, B. Detlaf, A. – Prontuário de Física, traduzido do russo, Editora Mir,
Moscovo, 576.
[7] Houston, W. V. – Principles of Quantum Mechanics, Dover Publications, Inc.
New York, 1959, 30-31.
[8] Landau, L.; Lifchitz, E. – Mécanique Quantique, théorie non relativiste, Éditions
Mir., Moscou, 1974, 9-15.
[9] Lucine, M. – Principias fundamentales de las Nuevas Mecánicas, tradução, Editorial
Labor, Barcelona, 1966, 182.
[10] Buecher, W. – Philosophische Probleme der Physik, Muenchen, Herder Verlag,
1965, 20-70.
[11] Heisenberg, W. – Physique et Philosophie, P. U. F., Paris, 1961, 10-35.
[12] Cabral, J. – Introdução ao estudo da Ligação Química, Porto Editora, Porto, 1983,
33.
22
The uncertainty principle of W. Heisenberg: physic and philosophy
Abstract
Key words: The Heisenberg’s uncertainty principle, determinism, indetermination
The Heisenberg’s uncertainty principle describes limits imposed by nature on the precision of
simultaneous measurements of the position and momentum of an object. Mathematically stated, if
an object is said to be at a position x within an uncertaintly of ∆ x, then any simultaneous measurement of the x component of momentum must have an uncertainty ∆ p, consistent with: ∆ x ∆
p  h. Meanwhile, I explain on this article the philosophical conditions of this fundamental formulation of quantum principle.
Zasada nieokreśloności W. Heisenberga: fizyka i filozofia
Streszczenie
Słowa kluczowe: zasada nieokreśloności Haisenberga, determinizm, nieokreśloność
Zasada nieokreśloności Haisenberga opisuje ograniczenia narzucane przez naturę na prezycję
symultanicznych pomiarów pozycji przedmiotu.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 23-39]
ISSN 1897-2500
Jerzy CHORĄŻUK
Esej o wolnej woli
Temat istnienia wolnej woli od wieków był przedmiotem rozważań wielu pokoleń badaczy. Stąd funkcjonuje o nim wiele przeciwstawnych i ścierających się ze
sobą koncepcji. Niekiedy twierdzi się, że jednostka jest wyłącznym kowalem własnego losu. Więcej, czasami twierdzi się, że człowiek o wolnej woli to ten, który robi
to, co chce. Takie ujęcie można uznać za koncepcję skrajnego nonkonformizmu.
Oznaczałoby to, że życie w społeczeństwie, gdzie istniałoby społeczne przyzwolenie na tego rodzaju postawy, byłoby przerażające. Stąd funkcjonują różne koncepcje
filozoficzne, psychologiczne i społeczne, które odcinają się od takiego widzenia
świata, wskazując, że jesteśmy dziećmi procesów socjalizacyjnych, a nasze myślenie
i działania są uwarunkowane tak biologicznie (w tym genetycznie), jak i kulturowo.
Inna z koncepcji filozoficznych przekonuje, że nasze działania wynikają z poprzedzających je zdarzeń, co oznacza, że nasz behawioryzm jest rezultatem procesów
przyczynowo-skutkowych, które są całkowicie poza naszą kontrolą. To z kolei
oznacza, że we współczesnym świecie, nie było, nie ma, i nie będzie działać wolna
wola.
Uwarunkowania wolnej woli są wielorakie i wieloaspektowe. Okazuje się, że niejednokrotnie jednostka nie robi czegoś, bo tak chce, bo taka jest jej wolna wola, ale
robi coś, co musi, lub co powinna. Jest to rezultat uwikłania współczesnego czło-
24
Jerzy CHORĄŻUK
wieka w różnorodne proces ogólnospołeczne, który funkcjonuje przecież
w uwarunkowaniach społecznych, politycznych, kulturowych, religijnych czy ekonomicznych. Wydaje się, że w grę wchodzą także oddziaływania biologiczne,
a ściślej, zjawiska genetyczne.
Na początku eseju, formy literackiej o subiektywnym zabarwieniu, posłużę się
specyficznym przykładem, jako wstępem do poniższych dywagacji o wolnej woli
biologicznej proweniencji.
Oto zasnąłem. Śnię. Lecę nad miastem niczym samolot. Obraz się zmienia, rozmawiam teraz ze zmarłą matką, która instruuje mnie jak małe dziecko, co mam
robić. A więc, jak co noc, mój mózg poczyna swoje harce. Robi to, co chce, albo to
co musi (przymuszony podświadomością lub nieświadomością?), a może to co lubi?
(czy mózg ma swoje przyjemności?). Niezależnie od tego jak proces snu przebiega i
czym jest uwarunkowany, to problem polega na tym, że robi to bez mojej woli,
więcej ‒ świadomej wolnej woli. Także bez mojej świadomości i mojej zgody. Generuje własną, senną, rzeczywistość. Jest ona bogata, oryginalna, niesamowita, czasami
przerażająca.
Biologiczne uwarunkowania wolnej woli
Budulcem sennej rzeczywistości jest realna rzeczywistość, która jest stale zapisywana w bazach danych w mózgu, w swoistych nośnikach informatycznych, które
w medycynie zwą się neuronami. Tworzą one w mózgu właściwe sobie sieci powiązań neuronalnych. Tam następuje przetwarzanie danych zapisanych w ciągu dnia i
z całego życia człowieka. Skądinąd wiadomo, że nasz mózg nie przyjmuje bezmyślnie, bezwiednie, czy automatycznie, wszystkich informacji, które do nas docierają.
Mózg (a więc – de facto – neurony i sieć powiązań neuronalnych) segreguje je pod
kątem m.in. powtarzalności i ważności. Dla przykładu, patrzymy w określonym
kierunku, widzimy jakiś przedmiot albo sytuację - przykładowo łyżkę lub lot jaskółki. Pojęcia przedmiotów łyżka lub lot jaskółki są już zakodowane w mózgowej bazie
danych, stąd są tylko chwilowo rejestrowane w pamięci epizodycznej (sensorycznej).
Oczywiście, codziennie docierają do nas także nowe, istotne informacje, a te, jako
świeże i ważne, są trwale rejestrowane w pamięci długotrwałej, w neuronach, kodem
Esej o wolnej woli
25
chemiczno-elektrycznym. W nim, na podstawie nowych informacji docierających do
człowieka w ciągu dnia, ale także podczas snu, tworzą się oraz zapisują się, i na stale
rezydują w mózgu, realnie przeżyte wydarzenia. Z pewnością także nierzeczywiste,
np. te senne. Te realnie przeżyte w ciągu dnia, jeżeli były istotne, zostają na trwale
zapisane w naszej pamięci i świadomości i stają się pewnymi wzorcami postępowania.
Istnieją przypuszczenia, że te drugie – senne – a więc nierzeczywiste, także zapisują się w neuronach, i jako takie, mogą kreować (potencjalne), gotowe schematy
ludzkich zachowań. A więc, jedne kodowane w neuronach, i zapamiętywane, są
elementem naszej świadomości, i stają się świadomą bazą określonych myśli, czy
postępowania. Te drugie – senne – także są zapisywane i ewentualnie zapamiętywane, lub, nie zapamiętane, ale zepchnięte do zakamarków podświadomości, lub nieświadomości. Problem w tym, że mogą one, zapewnie niekiedy, służyć jako baza do
wyciągania (odkodowywania) danych lub informacji w specyficznych okolicznościach. W związku z tym rodzi się pytanie, czy mogą one determinować w określonych sytuacjach nasze myślenie, i co ważniejsze, nasze zachowania? Czy z nich
korzystamy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie i w jakich okolicznościach? Na ile one
sterują naszym behawioryzmem (mogą na niego oddziaływać)? Wszystko wskazuje,
że niekiedy tak się dzieje, może nawet często, co jest prawdopodobnie, zbyt daleko
idącą tezą. A jeżeli tak jest, przynajmniej w pewnym zakresie, to rodzi się pytanie,
jak się to ma do koncepcji wolnej woli, jeżeli nasze zachowania (lub przynajmniej
pewna ich część) jest sterowana poza naszą świadomością, np. procesami podświadomości lub nieświadomości. Można w związku z tym zaryzykować hipotezę, że
wolna wola jest, albo „twardo” sterowana gotowymi schematami zachowań zapisanymi w sieci neuronalnej w procesach przeżytych realnie, i w takim wypadku dzieje
się to świadomie, albo, co jest do pewnego stopnia prawdopodobne, że w pewnym
zakresie, sterowana jest tylko częściowo (gdy jest to konieczne), poprzez procesy
podświadome lub nieświadome, w procesie modyfikacji gotowych schematów postępowania, do zastanej, realnej sytuacji.
26
Jerzy CHORĄŻUK
A więc, można powiedzieć, że mamy dwie rzeczywistości, jedną realną, i drugą –
senną - nierealną. W tym drugim przypadku, czy aby na pewno nierealną? Jaka jest
rola w tych procesach podświadomości oraz nieświadomości. Co, ewentualnie,
steruje wolną wolą? Czy następuje podświadome (lub nieświadome) sterowanie
wolą, która sprowadza ją do bezwolnej woli, lub co najmniej, nie do całkowicie
wolnej woli? Czy może jest tak, że część zachowań jest sterowana procesem świadomym, wynikającym z konkretnej sytuacji, a część procesem podświadomym lub
nieświadomym? Czy oba te procesy wzajemnie się przenikają, modyfikują
i uzupełniają? Czy typowe, powtarzalne, zachowania są generowane przez świadome
standardowe schematy zachowań zakodowane w neuronach, które wymagają włączenia się procesów świadomych, analitycznych, a sytuacje wymagające zachowań
nowych, twórczych, zaskakujących, czy błyskawicznych, a więc zachowań niestandardowych, są sterowane podświadomością lub nieświadomością, co często w zachowaniach można nazwać intuicją, lub iluminacją (oczywiście sytuacje te nie są tożsame). Ma się czasami wrażenie, że objawiają się one jako tak zwany instynkt. Traktuje się je często, jako coś co jest dane człowiekowi genetycznie, z urodzenia, jako
nadprzyrodzona umiejętność, lub jako coś, co jest dane przez Boga, a czasami, jak
mówi Kościół jako ciemna mądrość.
Wydaje się, że istotnym kluczem odpowiedzi w tych pytaniach jest analiza tego,
co w rzeczywistości oznaczają standardowe schematy oddziaływania, czyli postępowania
wedle wzorów już zapisanych w bazie neuronalnej. Mają one znamiona zachowań
stereotypowych, obarczonych całym bagażem pozytywnych, jak i negatywnych znaczeń
tego pojęcia. Standardowe schematy, jak i zachowania stereotypowe są wskaźnikami istnienia, w zapisanej bazie danych naszego umysłu, gotowych wzorców postaw, oczekiwań, ocen i rozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Pojawiająca się jakaś nowa
sytuacja, przykładowo ksiądz po kolędzie, jest oceniana według naszych wyobrażeń
o ludziach, jaką przypisuje się księdzu i jego roli w społeczeństwie. Można traktować je, w pewnym przybliżeniu, i umownie, jako wskaźniki – gwałtownego odkodowania lub „otwarcie się” - tego co już „siedzi” - rezyduje – w sieciach neuronalnych mózgu. Można je określić jako zbiorcze, zsyntetyzowane, reakcje (odruch) na niektóre,
Esej o wolnej woli
27
czasami nietypowe, sytuacje lub wydarzenia. Czas reakcji potrzebny w takich wypadkach jest tak krótki, że nie wchodzi w grę analiza określonej, często skomplikowanej sytuacji. Wówczas, z mózgowej bazy danych, z sieci miliardów neuronów,
następuje wyrzut gotowego schematu postępowania (myślenia, zachowania, czy
reakcji). Jest to wynik tego, że człowiek podejmuje często (lub czasami) decyzje bez
większego zastanawiania się, a nawet zanim pomyśli o tym, co należałoby zrobić w
sposób świadomy. Może to oznaczać, że ludzkim myśleniem lub działalnością kierują (lub mogą kierować) nieświadome procesy myślowe, których istnienia nawet nie
podejrzewamy. Jest to wyraźna wskazówka, że w naszym umyśle występują nieświadome procesy, które są autonomiczne (przynajmniej w części) wobec procesów
świadomych. Być może można powiedzieć, że procesy świadome, to procesy kontrolowane, a nieświadome, to procesy automatyczne, i chyba – do pewnego stopnia
- autonomiczne. Zygmunt Freud nazywał je jako irracjonalne. W tym znaczeniu
proces kształtowania się wolnej woli jest procesem przebiegającym (kształtującym
się, lub zawartym) pomiędzy kontinuum świadomości a nieświadomości.
Forma niniejszego eseju pozwala – w celu wzbogacenia argumentów za jakąś hipotezą ‒ na sięganie do skarbca mądrości ludowych, utrwalonych w mowie, czy
zwyczajach, a dotyczących naszych zachowań. Otóż, ileż to razy w życiu człowiekowi zdarzyło się, w reakcji na odruchowe zachowanie lub działanie w jakiejś specyficznej sytuacji powiedzieć: „o Boże, co ja zrobiłem, chyba zgłupiałem”. Lub ileż to
razy powiedziało się nam „coś mnie podkusiło” i zrobiłem coś, co normalnie, po
namyśle, nigdy bym tego nie zrobił. W tym kontekście zasadnym pytaniem jest,
czym jest w takim razie ten odruch, który samoistnie (samodzielnie, autonomicznie,
czy irracjonalnie ) zadziałał i wyręczył nas w określonym zachowaniu, lub do niego
popchnął?
Obudziłem się, z powyżej sygnalizowanego snu. Jestem wyspany, nie pamiętam
szczegółów snu. Pomyślałem jednakże, że dobrze byłoby dzisiaj gdzieś się wybrać.
Wybrałem lotnisko, gdyż nie byłem tam od dawna. Jednakże później zastanowiłem
się: co pchnęło mnie do takiego zachowania? Czy wspomniany wyżej senny lot nad
miastem skutkował tym, że moja myśl (wolna myśl?) nakierowała mnie w stronę
28
Jerzy CHORĄŻUK
lotniska? Co nakierowało moją myśl lotnisko i na takie, a nie inne zachowanie? Co
opcjonalnie kierowało moją myślą w określonym kierunku? Co ją inspirowało?
Już samo stawianie tego typu pytań wskazuje, że działała jakaś „podskórna”
(podświadoma?) siła sprawcza. Sens stawiania tego typu pytań jest, jak się wydaje,
rezultatem ewolucyjnych uwarunkowań rozwoju człowieczeństwa. Ludzie bowiem,
od zawsze przywiązywali do snów duże znaczenie, i od wieków borykali się z fenomenem snów. Zapewnie od zarania hominidów zawsze starano się sny odpowiednio
interpretować i wyjaśniać ich sens i znaczenie.
Dla Zygmunta Freuda świadomość była źródłem racjonalnej myśli i emocji,
a nieświadomość źródłem tego, co irracjonalne. Współczesne badania wykazują, że
nie jest tak do końca, że tak świadomość, jaki i nieświadomość to uzupełniające się
procesy, które są konieczne do adaptacji zmieniających się warunków życia. Jednakże obecnie, w nauce psychologii definicyjnie przyjmuje się, że wola to psychiczna dyspozycja człowieka do świadomego i celowego postępowania, czy zachowania, w celu realizacji różnych
decyzji lub podejmowania wysiłków sprawczych, czy przyjmowania lub negowania różnych postaw.
Tyle definicja. Jednakże wyniki najnowszych badań sugerują, że poczucie świadomego działania (wyboru, myślenia) może być rezultatem (a więc skutkiem) procesów zachodzących w neuronach, które generują ludzkie działania, a nie ich przyczyną.
A więc, oznaczało by to – ni mniej, ni więcej ‒ że mózgi podejmują decyzje bez
naszej świadomości. W związku z tą tezą rodzi się pytanie: a co jest tego procesu
przyczyną, co jest jego swoistym kreatorem? Przecież poczucie świadomego działania nie
rodzi się samo z siebie, jak deus ex machina. Wydaje się, że baza zapisanych informacji
w mózgu, tj. w sieciach neuronalnych, ich przetwarzanie w reakcji na określone
sytuacje w rzeczywistości, kreuje określone działanie, więcej, wywarza w nas, to
pozornie wolne, poczucie świadomego działania. Jeżeli po śnie coś pamiętamy,
a czasami pamiętamy bardzo dokładnie, to znaczy to, że część, lub co więcej,
wszystkie senne marzenia, majaki i senne doznania, zapisały się w neuronach. A
więc mózg, podczas snu (procesu śnienia) coś sobie wytwarza, i co najdziwniejsze i
niezrozumiałe, to coś sobie zapisuje (koduje). Pytanie ‒ po co? Może to oznaczać
(może, ale nie wiadomo na pewno), że ludzkie mózgi podejmują we śnie różne
Esej o wolnej woli
29
decyzje bez naszego świadomego wyboru. My odnosimy jedynie wrażenie, że to nasz,
świadomy, wybór. To poczucie świadomego wyboru jest więc, według części badaczy,
jedynie ułudą. Czy oznacza to, że nasz umysł jest ubezwłasnowolniony, nieświadomy? Jest to bardzo niepokojąca perspektywa poznawcza. W tkance społecznej może
to oznaczać, między innymi, bezwolny świat ludzkich działań (oczywiście w ograniczonych wymiarach), o niewyobrażalnych konsekwencjach społecznych.
Podświadome, a także nieświadome, procesy zachodzące w mózgu podczas snu
są niekiedy tak silne, a czasami tak przerażająco skuteczne, że każą niektórym ludziom wykonywać karkołomne nieraz czynności, tak jak w przypadku lunatyków.
Znane są w kronikach medycznych i sądowych wypadki zabójstw podczas snu.
Wykonuje się także szeregu innych czynności, o których w świecie realnym nie
pamięta się, i nie uświadamia ich wykonywanie, np. wstawanie podczas snu, aby
opróżnić pęcherz.
Senne doznania, podczas spania, są często bardzo energetyczne. Czasami śnią się
nam karkołomne, niebezpieczne sytuacje, dramatyczne wydarzenia, których jesteśmy, albo podmiotem, albo przedmiotem. Po takiej nocy, jesteśmy zazwyczaj bardzo zmęczeni. Co to znaczy, że jesteśmy po śnie zmęczeni? Ano to, że mózg (sieci
neuronalne) ciężko pracowały. Po co mózg (część naszego organizmu) to robi podczas snu? Jakie ukryte funkcje spełnia tak energetyczny proces, jakim są doznania
senne? Wydaje się, że nie robi tego bezcelowo, chciałoby się powiedzieć ‒ bezmyślnie lub bezwolnie. Pytaniem jest, czy określona fabuła senna, którą po obudzeniu
się pamiętamy ‒ a więc zapisana (zakodowana) w sieciach neuronalnych ‒ wnosi coś
dla naszego organizmu, a raczej do naszej świadomości? Czy jakaś, dowolna, a szerzej, każda, fabuła senna jest planowaną działalnością spełniającą określone funkcje
życiowe, czy raczej przypadkowym wynikiem „awarii” w sieciach neuronalnych?
A może są to podświadome, ale celowe, manewry poznawcze lub analityczne naszych sieci neuronalnych? Trudno przyjąć za oczywiste, że jakiś sen (określone
„śnienie”) to wybryk neuronalny, ruletka przypadkowych skojarzeń w zapisach
danych w neuronach, które kiedyś przeżyliśmy. Przeczą temu fakty, bowiem często
sny to całe historie, to logiczne akcje, to słowa i zdania, które pamiętamy po obu-
30
Jerzy CHORĄŻUK
dzeniu, nieraz przez całe życie. Można więc postawić hipotezę, że w drodze ewolucji, procesowi „śnienia”, podczas jego trwania, przeznaczono jakieś ukryte, ważne
funkcje życiowe. Czy kreowanie we śnie przez sieci neuronalne różnych obrazów,
całych filmów, to swoista podświadoma stymulacja świadomości, ale także całego
organizmu do określonych działań w tzw. realu, do np. większej aktywności, czy
określonych zachowań? Czy zapisane w neuronach wyobrażenia senne pełnią rolę
„ściągawki”, podświadomych wzorców postępowania, dla działalności na jawie? W
tym kontekście pytania o wolną wolę są co najmniej nierozstrzygnięte, a ze społecznej perspektywy nawet niepokojące.
Udowodniono, że spanie, zazwyczaj, jest ważnym mechanizmem regenerującym
siły, i zmysły człowieka. Jeżeli jest to oczywiste w stosunku do regeneracji sił życiowych, to nie do końca wiadomo, co oznacza regeneracja sił zmysłowych. Wiadomo,
że człowiek po dobrym śnie lepiej myśli, więcej zapamiętuje, łatwiej kojarzy. Ale w
wyniku czego to następuje? Czy to oznacza, że neurony w mózgu w ciągu dnia się
„męczą”, a po śnie są „wypoczęte”? Przecież wiadomo, że zapis w neuronie to
fizykochemiczny i elektryczny proces, i jako takiemu nie jest dane męczenie się. Ta
regeneracja sił zmysłowych może więc umownie przypominać, jedynie w pewnym
zakresie, proces tzw. resetu, albo defragmentacji dysku w komputerze, który także
się nie męczy. Ta prosta analogia niczego oczywiście nie tłumaczy, ale wskazuje na
pewne analogie.
Przez wieki obowiązywał pogląd, że mózg dorosłej osoby nie może wytwarzać
nowych neuronów. Ojciec współczesnej neurobiologii – Santiago Ramon y Cajal
twierdził, że ścieżki neutralne są w pewien sposób ustalone, zakończone i niezmienne: każda może umrzeć, ale żadna nie może sie zregenerować. Twierdzono, że
dodanie nowych neuronów do całkowicie rozwiniętego mózgu jest, jak mniemano,
przepisem na katastrofę psychiczną. Katastrofę miałyby powodować nowe, młode,
niedojrzałe neurony, które wskakując przypadkowo pomiędzy istniejące już neurony, lub wbudowując się jakoś w stary układ sieci neuronalnych, powodowałby
zniszczenie starych, zapisanych wspomnień. Burzyłyby pewien naturalny, ustalony
porządek w sieciach neuronalnych, ciągi informacji, obrazy, zapachy, i wszystko co
Esej o wolnej woli
31
jest tam zapisane, a więc podstawy naszej nieświadomości, podświadomości i świadomości. Jeżeli w neuronach – poprzez procesy chemiczne ‒ są jakoś zakodowane
różne dane, i inne istotne informacje, niezbędne do funkcjonowania organizmu, to
proces ich odkodowywania, czyli odzyskiwania informacji, może być zakłócony
i zniekształcony przez młode, niedojrzałe neurony.
Dopiero w latach 60. ubiegłego wieku podważono ten pogląd. Badania neurologiczne wykazały, że mózg człowieka wytwarza nowe neurony do późnej starości.
Ustalono także, że nowe neurony pojawiają się jedynie w dwóch obszarach mózgu:
w jednym odpowiedzialnym za węch oraz w drugim – hipokampie, a więc w tym
obszarze mózgu, który odpowiada za uczenie się i emocje. Nowe neurony tworzone
są przez nerwowe komórki macierzyste. Okazuje się, że nowo powstające „młode”
neurony, muszą dojrzeć. W najnowszych badaniach okazało się, że młode neurony
są, lub mogą być, odpowiedzialne jedynie za rejestrowanie nowych wspomnień,
jednocześnie zapobiegając, by się one nie zlewały ze wspomnieniami „starymi”, już
zapisanymi i istniejącymi w neuronach i sieciach neuronalnych. Z wiekiem proces
neurogenezy u człowieka zwalnia, a hipokamp osiąga równowagę w tworzeniu i
zatrzymywaniu informacji i wspomnień.
Po co organizm przez całe życie wytwarza w mózgu nowe neurony? Wiadomo,
że wszystkie „stare” istniejące w mózgu neurony, jeżeli tam są, to znaczy, że są
„zapisane”, i – co oczywiste ‒ potrzebne, i stale lub okresowo wykorzystywane.
Natomiast tworzone (budowane) codziennie przez komórki macierzyste nowe neurony, w liczbie około 1.400, są miejscem do zapisywania tego co nowe. Dowiedziono, że jeżeli do mózgu nie dociera dostateczna ilość nowych danych lub informacji,
te nowe, młode neurony giną. Pytaniem jest, ile jeden nowy neuron wchłania w
siebie, lub używając języka informatyki, ile można w jeden neuron wpisać (zakodować) informacji? Czy jest to jeden tzw. bit informacji, jak w pamięci komputerowej,
czy jest to raczej cała wiązka, czy sprasowany pakiet informacji, wrażeń, obrazów,
lub zapachów. Wydaje się, że ze względu na wielość docierających do nas informacji, jest to raczej pakietowe zapisywanie. Powyższa liczba ok. 1.400 nowych neuronów, a więc ‒ stosunkowo mała liczba ‒ może wyjaśniać, czy tłumaczyć to, dlacze-
32
Jerzy CHORĄŻUK
go nie jesteśmy w stanie, np. czytając cały dzień, wchłonąć jednorazowo bardzo
dużo nowych informacji, gdyż, mówiąc obrazowo, w mózgu nie ma dostatecznej
liczby nowych neuronów, tj. miejsca do zapisywania nowych informacji.
Nowe zapisywane neurony tworzą nowe wzorce, co w neurologii nazywa się
uzupełnianiem wzorców. Można umownie ten proces nazwać kodowaniem danych,
czy informacji. Jednakże te nowe neurony, i tym samym nowe wzorce, muszą być
skutecznie od siebie separowane, co pozwala mózgowi na odtwarzania „starych”
informacji, poprzez przywoływanie ich z separowanych fragmentów sieci neuronalnych. Jest to proces separacji wzorów. Umownie można go określić zdolnością
rozróżniania podobnych, ale nie identycznych doświadczeń, obrazów, czy informacji.
Powyższe dywagacje na temat roli i znaczenia neuronów i sieci neuronalnych,
mogą tu sugerować zbyt luźny związek – lub jego brak ‒ pomiędzy nimi a wolną
wolą. Jednakże powyższa definicja wolnej woli, która stwierdza, że wola to psychiczna
dyspozycja człowieka do świadomego i celowego postępowania, czy zachowania, w celu realizacji
różnych decyzji lub podejmowania wysiłków sprawczych, czy przyjmowania lub negowania różnych
postaw sugeruje, że w świecie zwierząt, ale także w wielu wypadkach świecie ludzi, ta
psychiczna dyspozycja może być głęboko zdeterminowana biologicznie, poprzez nasz
genotyp, a tym samym przez sieci neuronów. Badania nad behawioryzmem zwierząt
nie rozstrzygają tego, czy postępują one zgodnie z psychiczną dyspozycją. Wydaje się, że
zwierzęta żyją i zachowują się zgodnie ze swoją naturą, bo tak muszą, bowiem tak
jest zapisane w ich genotypie. On to „zmusza” zwierzęta do zachowań odziedziczonych od rodziców i przodków.
A ludzie? Wiele przykładów wskazuje, że ludzkie zachowania są także – przynajmniej niektóre ‒ zdeterminowane genetycznie, np. opieka nad niemowlęciem,
wybory partnera (kłaniają się tu feromony), zachowania seksualne, czy patologiczne,
np. kleptomania, itp. Ponadto, pewną wskazówką w tej materii są badania nad sawantyzmem. Sawanci, to ludzie z autyzmem wykazujący wyjątkowe, często nadprzyrodzone, zdolności intelektualne lub artystyczne, np. w zakresie rzeźbienia, zdolności muzycznych, matematycznych, rysowania, czy poezji. Okazuje się, że sawanyzm
Esej o wolnej woli
33
może być wrodzony (genetyczny) lub nabyty, np. po urazie mózgu. Od razu nasuwa
się pytanie, co to znaczy wrodzone, czyli genetyczne zdolności? Darold A. Treffert,
psychiatra z Wisconsin, zdołał zebrać i opracować światowy rejestr 319 znanych
sawantów, wśród których 32 było sawantami po nabytych urazach. Stwierdził on, że
wiarygodnym wyjaśnieniem sawantyzmu są ukryte zasoby zdolności i wiedza, które
są w jakiś sposób dziedziczone. Oznacza to, według tego psychiatry, że nasze mózgi
w chwili urodzenia są już jakoś zapisane, a nie są czystą kartką (tabula rasa), zapisywaną w ciągu życia przez kulturę i praktykę społeczną. A więc, według niego, ludzki
mózg jest już zapisaną bazą wrodzonych predyspozycji, co pozwala – przynajmniej
sawantowi ‒ na błyskotliwe przetwarzania widzianej rzeczywistości, np. w zakresie
muzyki, rzeźby lub matematyki. Sawantyzmu można się także „nabawić” poprzez
urazy mózgu. Dzieje się to w skutek zablokowania pewnych rejonów mózgu, co
w rezultacie prowadzi do odblokowania, a raczej zwielokrotnienia możliwości innych części płatów skroniowych, co daje efekt sawantyzmu. W rezultacie, do głosu
dopuszczane są naturalne ‒ już w mózgu istniejące ‒ możliwości i właściwości,
które w człowieku już są, ale ukryte, z których czasami korzysta podświadomość lub
nieświadomość. Sawanci coś tworzą, nie wiedząc jak to robią i dlaczego, nie kontrolują świadomie tego procesu. Działają jak biologiczne maszyny przymuszone wewnętrznymi inspiracjami kulturowymi oddziedziczonymi w genach. Ich psychiczna
dyspozycja do działania jest sterowana przez naturalne procesy biologiczne.
Treffert twierdzi nawet więcej, wskazując, że w eksperymentach na ludziach, gdy
potraktujemy lewy płat skroniowy polem elektrycznym, nasz mózg zwielokrotnia
swoje możliwości intelektualne. Oznacza to, że każdy z nas może stać się sawantem,
tyle że czasowym.
Powyższe ustalenia dobrze wpisują się w dywagacje na temat wolnej woli człowieka. Wskazują na możliwości biologiczne istniejące w neuronach, które są prawdopodobnie ukryte, a może tylko utajone lub uśpione, a które dają o sobie znać
w momencie, gdy są szczególnie potrzebne, lub przymuszone do ekspresji. Ujawniają się one czasami samoistnie np. gdy następuje tzw. błysk geniuszu, czy objawią się
np. w tak zwanej intuicji kobiecej.
34
Jerzy CHORĄŻUK
Jest oczywiste, że większość, tzw. normalnych, ludzkich zachowań jest generowana przez wolną wolę, czyli tą psychiczną dyspozycję. Pytaniem jest jednak, czy psychiczna dyspozycja jest także, i ewentualnie na ile, uwarunkowana genetycznie? Jeżeli
psychiczna dyspozycja popycha nas do określonych zachowań lub wyrażania określonych postaw, to znaczy, że została wykreowana lub wytworzona, przez fizyczny
mózg, a więc przez fizyczną sieć neuronalną. Psychiczna dyspozycja ma więc znamiona,
lub podłoże, cechy fizykalnej. A ta, jako taka, jest, z definicji, uwarunkowana genetycznie. Na tej teoretycznej podbudowie można więc doszukiwać się powiązań lub
relacji i związków pomiędzy wolną wolą a genotypem człowieka.
Jednakże najnowsze badania neurologiczne sugerują nowe spojrzenie na zagadnienie neurogenezy. Mianowicie grupa uczonych i lekarzy pod kierownictwem dra
Sama Parni w ciągu czterech lat przebadała 2060 przypadków ludzi, u których doszło do nagłego zatrzymania krążenia. Okazało się, że prawie połowa z tych, którzy
przeżyli, zachowała świadomość mimo śmierci klinicznej. W związku z tym Parnia
skupił się na badaniach tzw. doświadczeń śmierci (NDE, od ang. near-death experiences). Także jedno z nowszych badań, które koordynował holenderski kardiolog Pim
van Lommel wykazało, że 40 procent pacjentów doświadczających NDE podczas
nagłego zatrzymania krążenia, zapamiętało swoje wizje lub doznania, mimo odnotowanego przez aparaturę braku aktywności pnia mózgu.
W rezultacie Parnia, jak i van Lommel, sugerują, że doświadczenia śmierci klinicznej są dowodem na rozdzielność mózgu i umysłu oraz nieneuronalny charakter
pamięci. Innymi słowy, umysł, a z nim świadomość, mogą nie być tworem centralnego układu nerwowego i istnieją niezależnie od niego. Niestety nie podają, czego
są one tworem. Problem nowych ustaleń (czy przypuszczeń owych badaczy) tkwi w
tym, że obecnie w medycynie (neurobiologii) obowiązuje pogląd, że świadomość
jest źródłem procesów neurofizjologicznych zachodzących w mózgu i nie może
istnieć poza nim, co wyraźnie kłóci się z powyższymi ustaleniami. Twierdzi się
wprost, że myśl jest tylko swoistą formą białka. Gdyby jednak tak było, jak chcą van
Lommel i Parnia, to należałoby poszukiwać podłoża wolnej woli poza sieciami
neuronalnymi. Oznacza to, że na tej podstawie można byłoby wysuwać nieoczeki-
Esej o wolnej woli
35
wany wniosek, a mianowicie taki, że występuje realność podróży świadomości poza
ciałem. Nie miej, nie więcej oznacza to, że świadomość opuszcza powłokę fizyczną i
funkcjonuje jako autonomiczny byt, albo też nadal funkcjonuje, gdy człowiek pozostaje martwy biologicznie. Tym samym byłby to dowód na to, że psychicznie jesteśmy nieśmiertelni, a nasza świadomość, czy tzw. „duch” przynależy do wieczności.
W tym miejscu przywołam fragment wątku poruszonego na początku eseju,
szczególnie tego, że poczucie świadomego działania (wyboru, myślenia) może być rezultatem
(a więc skutkiem) procesów zachodzących w neuronach, które generują ludzkie działania, a nie ich
przyczyną. Postawiłem tam pytanie: a co jest tego procesu przyczyną, co jest jego
swoistym kreatorem? Wydaje się bowiem, że świadomość i poczucie świadomego działania nie rodzi się samo z siebie, jak deus ex machina. A takie wnioski są jednak sugerowane przez powyższych badaczy, i co dziwniejsze, na bazie ustaleń z badań empirycznych wielu ludzi. W tym ujęciu wolna wola jednostki byłaby sterowana, chyba,
przez autonomiczne siły pozaneuralne. Jednakże taki wniosek przynależy już (chyba) do sfery metafizyki.
Społeczne uwarunkowania wolnej woli
Istnieje cała gama innych zachowań, które można podejrzewać, że są sterowane
nie przez wolną wolę, ale przez czynniki zewnętrzne, ale broń Boże, nie metafizyczne. Jest tak w sytuacjach, gdy tzw. zewnętrzne siły sprawcze, np. społeczne, polityczne, religijne lub ekonomiczne, próbują manipulować naszymi zachowaniami, czy
wyborami np. podczas zakupów, wyborów politycznych, doznań, czy uniesień religijnych, lub np. zachowań związanych z pracą zawodową. Okazuje się, że różne
techniki psychicznego oddziaływania, np. poprzez manipulacje podprogowe, skłaniają nas do zachowań pozornie autonomicznych, a w rzeczywistości nie w pełni
samodzielnych, czy przemyślanych. Te próby manipulujące naszymi zachowaniami,
poprzez oddziaływanie na podprogowe wybory, dotykają de facto sfery ugruntowanej
w podświadomości. A więc tego, co nazwaliśmy gotowymi schematami zachowań,
czy standardami zachowań rezydującymi w neuronach. Oznacza to, że wolna wola
wyrażana w tym kontekście obarczona jest już skazą dawno zapisanych wzorców,
czy gotowych modeli postępowania lub myślenia.
36
Jerzy CHORĄŻUK
W tych manipulacjach przodują różne techniki reklamy, psychotechniki, socjotechniki, czy marketingu. Wprowadzają one na naszą wolną wolę zasadzki wyobrażeniowe, czy psychiczne, które nakierowują naszą uwagę na określony kolor, kształt,
wielkość, niską (często pozornie) cenę, czy nowość technologiczną. Wyszukany
tekst i opis produktu sugeruje coraz to większe, często niesamowite osiągi, różne
walory, zyski czy niemal wieczną trwałość produktu. Manipuluje się naszymi marzeniami i oczekiwaniami, nieznajomością nowinek technologicznych, złożonością
programów społecznych, ideologicznych czy politycznych.
Mistrzami w manipulacji ludzkimi oczekiwaniami i potrzebami są partie polityczne. Ich programy polityczne nasiąknięte są ideologiami, kreującymi sielskie wizje
dobrobytu, poprawy sytuacji we wszystkich sferach społecznych i eko-nomicznych.
Nasza wolna wola kołacze się pomiędzy tymi manipulacjami, które ocierają się
o science fiction. Czym jej jest więcej, tym większa siła oddziaływania, czym więcej
mistyfikacji, tym łatwiej wpadamy w pułapkę tego, w co mamy wierzyć, marzyć lub
jak mamy myśleć i postępować. W ich interesie jest silne oddziaływanie na tą psychiczną dyspozycję, a więc na to, co jest istotą wolnej woli. Nasza wolna wola poddawana praniu mózgu kołacze się np. pomiędzy różnymi ideami i interesami. Oznacza
to, że nasza wolna wola może być (a może nawet jest) na „smyczy” zewnętrznych
uwarunkowań, jest wolą sterowaną. Media, często będące na usługach partii politycznych, banków, czy korporacji ekonomicznych, wzmacniają te oddziaływania,
podstępnie podsuwają nam określona wizję świata, gotowe interpretacje i formuły
myślenia. Można to nazwać socjalizacją wolnej woli dojrzałego człowieka. Czym jest
to bardziej ładnie opakowane, tym łatwiej „wolny człowiek o wolnej woli” przyjmujemy je za swoje, za swoją wolną wolę.
Inną, ważną, determinantą wolnej woli są normy społeczne. Wpajane są one już
dzieciom i młodemu pokoleniu, poprzez procesy socjalizacji. Normy społeczne
stanowią dla „normalnego”, przeciętnego człowieka naturalną kanwę jego zachowań
społecznych, czy wyznawania określonych wartości, czy moralności. Poprzez socjalizację, przeciętny człowiek uznaje swoje zachowanie, moralność, czy myślenie za
„normalne”. Zazwyczaj jednostce wydaje się, że nie może postępować, czy myśleć
Esej o wolnej woli
37
w inny, czy odmienny sposób. Wyczerpuje ono jego rozumienie świata. To jest jego
świat. To jest jego „wolna wola”. A, że jest sterowana normami, ideologiami, czy
interesami określonych grup, to jest to już poza jego, pozornie samodzielną percepcją, świadomością, poza jego wolną wolą. Wydaje się, że właśnie ta sfera ludzkiego
funkcjonowania szczególnie silnie oddziałuje na wolną wolę człowieka. Można
obrazowo określić, że wolna wola odbija się od jednej do drugiej ściany norm społecznych, kołacze się pomiędzy np. konformizmem a nonkonformizmem. Sprawia
to, że nie ma tu wiele miejsca na tzw. wolną wolę. Otoczenie skutecznie kontroluje
nasze zachowania, np. poprzez wychowanie, moralność, obyczaje, prawo, czy choćby przez ostracyzm towarzyski, lub społeczny. Nasze zachowania dostosowują się
do rozbudowanego i złożonego systemu moralnego pod groźbą utraty reputacji
bądź kary. Mamy tyle wolnej woli, ile jest jej w naszej moralności.
Te społeczne uwarunkowania i sterowanie socjalizacyjne, skłaniają do tezy, że
o ile jednostka próbuje działać autonomicznie, i co mimo wszystko, czasami jej się
to udaje, to jednak społeczeństwo sprawia wrażenie świata bezwolnego, lub istotnie
sterowalnego. Sterowanie wielkimi masami ludzkimi – społeczeństwem, jest już, jak
się wydaje, zaprogramowane systemowo przez wielkie organizmy państwowe
i korporacje, co skłania do tezy nie całkiem wolnego, a raczej mocno bezwolnego
świata ludzi i społeczeństw.
Patrząc na współczesny świat, mamy wrażenie, że człowiek ma nieograniczoną
swobodę wyboru dróg swojego postępowania. Wolna wola objawiająca się
w psychicznej dyspozycji do dowolnych zachowań jest jednak czasami subtelnie,
a niekiedy brutalnie ale skutecznie ograniczana przez aż nazbyt wiele mechanizmów
współ-czesnego świata. Rezultat jest ten sam. Wolna wola nie ma szans na rozwinięcie skrzydeł. Nawet pobieżna obserwacja współczesnego życia sugeruje, że w grę
wchodzą np. ograniczenia polityczne, ekonomiczne, religijne, kulturowe, technologiczne, edukacyjne. Ich indeks można prezentować dowolnie.
Na przykład ograniczenia polityczne dotyczą wolności głoszenia własnych poglądów, braku możliwości opuszczania kraju itp. Ograniczenia ekonomiczne dotyczą np. braku możliwości zapewnienia sobie i rodzinie dachu nad głową, jedzenia,
38
Jerzy CHORĄŻUK
ubrania itp. Ograniczenia kulturowe dotyczą, braku możliwości np. zwiedzenia
świata, bowiem nie mamy na to środków, paszportu, wizy. Ograniczenia technologiczne dotyczą np. braku umiejętności lub dostępu do współczesnych zdobyczy
cywilizacyjnych i technologicznych. Ograniczenia edukacyjne dotyczą np. braku
dostępu do oświaty, książek itp. Ta pobieżna prezentacja różnych ograniczeń oznacza w sumie to, że nasza wolna wola, nasze nieograniczone niczym „chcenie” rozbija się o twardą rzeczywistość podzielonego i ułożonego współczesnego świata.
Jednostki uwikłane w trybach różnorodnych powinności muszą zapomnieć
o wyidealizowanym świecie wolnej woli.
Można zaryzykować tezę, że współczesny świat wolnej woli, w jakimś zakresie,
jest możliwy tylko dla osób dostatecznie bogatych. W ich wypadku powyższe ograniczenia są iluzoryczne, lub dotyczą wyjątków. To inny świat. Ich wolna wola ma
szanse pokazać się w całej krasie. Jednakże tak zwany przeciętny człowiek walczy o
codzienny byt, a nie kreację wolnej woli. Robi to co powinien, to co musi, to co jest
jego biologiczną, społeczną, kulturową i rodzinną powinnością.
Wydaje się, że zazwyczaj jednostka robi różne rzeczy, często nie zdając sobie
sprawy z trybów ograniczających jego filozoficzne, moralne i boskie prawo do wyrażania jego wolnej woli. Natomiast problemy zaczynają się wówczas, gdy zaczyna
nabierać przekonania, że nie ma świadomej kontroli nad swoimi czynami. Taka
narastająca świadomość sytuuje go w mało komfortowej sytuacji psychicznej. Nie
poprawia jej nawet wiedza i świadomość, że jednostka – z natury - ma nad tym
procesem ograniczoną kontrolę. Badania sugerują, że mózg działa w oparciu
o zarejestrowane zdarzenia z przyszłości. Jest w związku z tym w trybach rożnych
motywacji o przyczynowo-skutkowym charakterze. Oznacza to, że często działamy
w oparciu o mechanizmy zakodowane w naszym mózgu w obszarach nieświadomości lub podświadomości, które zostały tam zapisane w neuronach w przeszłości,
w wyniku jakiegoś wydarzenia. Taka konkluzja wynika z jednej torii filozoficznych,
która przekonuje, że nasze działania wynikają z poprzedzających je zdarzeń, co
oznacza, że nasz behawioryzm jest rezultatem procesów przyczynowo-skutkowych,
które są całkowicie poza naszą kontrolą.
Esej o wolnej woli
39
W tym kontekście można zastanawiać się nad społecznymi skutkami świadomości, kiedy ludzie pozbędą się złudzeń co do wiary, że mają wolną wolę. Czy można
oczekiwać społecznego chaosu? Czy może nastąpić regres wartości moralnych? Czy
mogą one podważać podstawowe zasady humanistyki? Czy mogą doprowadzić do
anarchii społecznej? Próbą odpowiedzi na te pytania były różne badania, które
ukazywały biologiczne mechanizmy sterujące naszymi myślami i działaniami. Taka
wiara w ten mechanizm powoduje, że rośnie sceptycyzm wobec wolnej woli i osłabia zachowania etyczne. Wskazywano, że im mniej wierzymy w wolną wolę, tym
mniej mamy siły, by oprzeć się pokusie kłamania, oszukiwania, dokonywania kradzieży, i innych bezprawnych działań. Inne badanie wykazuje, że im więcej ludzi
wątpi w wolną wolę, tym bardziej łagodnie podchodzi się wobec osób popełniających przestępstwa. Sami też są bardziej skłonni łamać prawo, popełniać przestępstwa i krzywdzić innych.
Powyższe dywagacje są wielce niepokojące. Można jedynie mieć nadzieję, że nie
ziści się czarny scenariusz, że społeczeństwo „dorośnie” do braku wiary w wolną
wolę, że ziści się scenariusz bezwolnego społeczeństwa.
Streszczenie
Słowa kluczowe: wolna wola, uwarunkowania
Artykuł zawiera rozważania autora o wolnej woli i jej uwarunkowaniach.
Essay about the free will
Summary
Key words: the free will, conditioning
In the article the author is presenting deliberations about the free will and her conditioning.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 41-47]
ISSN 1897-2500
Olga MAZURKIEWICZ
Київський національний університет культури і мистецтв
Звичаєві норми етикету
в культурі гостинності українців
Слов’янські народи здавна славляться гостинністю. Про високу культуру
слов’янської гостинності із захватом і здивуванням писали іноземці. Так, у
трактаті «Тактика і стратегія», автором якого вважають візантійського
імператора Маврикія (536 – 603 рр. н. е.) про гостинність слов’ян, зокрема,
зазначено таке: «До чужинців доброзичливі, сердечно піклуються про них і
проводжають
їх
з
місця
на
місце,
куди
забажають,
здоровими
і
неушкодженими. А коли б чужинця було скривджено в хаті того, хто повинен
був про нього турбуватися, то на нього нападає сусід, упевнений в тому, що
кривда для чужинця – то образа для всіх» [4, 180].
Арабський Ібн-Русте в Х ст. також свідчив, що руси поважають чужинців,
і коли там трапляється шукати в них захисту, оберігають від усякої напасті [5,
349].
Описуючи звичаї поморських слов’ян, хроністи ХІІ ст. звертали увагу на
побутування в них, кажучи по-сучасному, високих стандартів гостинності.
«Що особливо викликає здивування, кожний господар має навіть окремий
будинок, зручний та затишний, спеціально призначений для гостей, відзначає Отто Брамберзький у своєму «Життєписі». – Там завжди стоїть стіл з
42
Olga MAZURKIEWICZ
різними напоями і наїдками: приймають одні, негайно ставлять інші. Чекаючи
гостей, страви накривають чистою скатертиною, і хто б не заходив
погостювати, чужий або свій, його ведуть до столу, де все наготовлене» [5,
369].
Історик Гельмольд, який у середині ХІІ ст. вивчав звичаї балтійських
слов’ян, писав: «… Що стосується гостинності, то немає іншого народу, більш
гідного поваги, ніж слов’яни: приймати гостей вони, як по змові, готові, так
що немає необхідності просити у когось гостинності. Бо все, що вони мають
від землеробства, риболовлі чи полювання, все вони пропонують з
надлишком і того вважають найдостойнішим, хто найщедріший.
Широкою гостинністю відзначалися південні і східні слов’яни, хоч
свідчень про те, що в кожного господаря був спеціальний будинок для гостей,
немає. Однак гостя завжди чекав хліб–сіль у світлиці. З дороги йому
підносили чарку горілки чи якогось іншого міцного напою. Зустрічати гостей
хлібом–сіллю – старовинний і донині актуальний у побутовій культурі
українців звичай. Звідси – характеристика господарів як «хлібосольних», звідси
– назва відомого роману М. Стельмаха «Хліб і сіль». Скуштувавши хліба–солі,
добре почастувавшись, гість прилучався до духів предків та божеств того дому,
де його радо вітали. Звичай зустрічати хлібом–сіллю на вишитому рушнику
особливо шанованих гостей зберігся в українців, загалом східних слов’ян
донині, увійшовши в комплекс дипломатичного протоколу (етикету).
Гостинно приймали гостей і в Запорізькій Січі. Однак не всіх. Як відомо,
на Січ не допускалися жінки, навіть матері й сестри козаків. «… Звичай
безженства дотримувався у запорізьких козаків так суворо, - відзначає
Д. Яворницький, - що з усіх кримінальних справ, які дійшли до нашого часу,
від сінд січових козаків [10, 241]. Заборона приводити з собою жінок
поширювалася не тільки на самих запорожців, а й на прибульців. Коли це
правило в 1728 році порушив російський офіцер, приїхавши на Січ із
дружиною та ще кількома жінками, він змушений був негайно ж вивезти жінок
43
за межі Січі, заледве вгамувавши обурення козаків кількома діжками горілки
[10, 241].
На відміну від горців Кавказу та деяких інших народів, зокрема гагаузів,
традиції гостинності українців базувались не на звичаєвому праві, а на нормах
моралі. «Традиційна основа гостинності більшою мірою зберіглася у практиці
гостювання та частування, - відзначає А. Пономарьов. – Однак звичай ходити
в гості в українському середовищі не перетворився, як у деяких інших народів
(скажімо, у гагаузів України), на закон звичаєвого права, за яким зовсім
незнайома людина могла зупинитися в будь-якому домі як гість» [6, 1170]. У
середовищі українців, загалом
залишилася
на
рівні
східних слов’ян,
моральних
стосунків,
традиція гостинності
формувалася
моральним
принципом доброзичливого ставлення до людей, базувалась на міфологічних
уявленнях про сакральність гостя, тому відзначалася особливою гуманністю [3,
158]. Це виявлялося і в тому, що з людиною, котра побувала в гостях,
тривалий час підтримували дружні стосунки. Таку людину вважали «своєю»,
оскільки вона як гість прилучилася до духів предків, зігрівшись біля родинного
вогнища та скуштувавши ритуальної страви.
В етикеті гостинності виявляються найхарактерніші риси комунікативної
культури українців. Гостинність є «…не тільки обов’язковим компонентом
їхнього способу життя, - відзначає А. Пономарьов, - а й частиною
світосприймання, вірувань і повір’їв» [6, 157].
Прийом гостя – типова етикетна ситуація, однак у традиційній культурі
українців, як і інших народів, він представляє собою високоритуалізоване
дійство,
певний
морально-релігійний
і
соціально-правовий
інститут.
Гостювання, гостина розгортається у складний ритуал, витоки якого сягають
доісторичних часів. Прадавність інституту гостинності засвідчує його
типологічна схожість у традиційних культурах різних народів, віддалених у
просторі та часі – слов’ян і германців, кавказців й арабів, американських
індіанців i російських якутів. «Вражаючі співпадіння в ритуалі прийому гостя у
народів, звичайно, не можуть бути випадковими, - відзначають А. Байбурин й
44
Olga MAZURKIEWICZ
А. Топорков, - вони свідчать про стійкість деяких глибинних структур ритуалу
та семантичних мотивацій» [1, 113].
Сакральністю гостя обумовлений і цілий ряд інших деталей ритуалу
гостинності, на які зазвичай не звертають належної уваги дослідники. До таких
деталей належить, зокрема, безіменність гостя. У незнайомого прибульця в
багатьох етнокультурах не прийнято запитувати, хто він, звідки, куди йде, яка
мета його приходу чи приїзду. Гість може сам повідомити про це, а може й
піти не назвавшись. Він – просто гість, носій сакрального статусу.
Обряд, у якому Бог-гість приносить людям хліб, гранично конкретизує
відомий у багатьох землеробських народів вираз: «Хліб – дар Божий» [7, 123].
Українські лемки називали обрядовий хліб, випечений на Новий рік,
«полазником». За свідченням із Горліцького повіту Жешiвського воєводства
(Польща), якщо в дім з якихось причин довго не приходив «полазник», хазяїн
заводив у хату теля, згодовуючи йому ритуальний хліб, приготовлений для
«полазника». Цей хліб також називали «полазником» [2, 142-143].
Російська дослідниця різдвяно-новорічної обрядовості Л. Виноградова
фіксує риси, що споріднюють обряди «полазника» з колядуванням: «Не
ототожнюючи повністю обряд колядування і «полазника», вважаю за можливе
використання даних, пов’язаних з «полазником», на рівні з колядними, відзначає дослідниця, - оскільки: термінологія назв різдвяних хлібів, що
включає в деяких випадках як рівноправні слова «полазник», «щедрак», «калач»,
- відноситься до обох обрядів» [2, 143].
Різні форми роздачі святочного хліба гостям-колядникам, померлим
предкам, домовикам, худобі засвідчують, що в міфологічній свідомості слов’ян
існувало уявлення про єдність духів померлих, домовика й домашньої худоби.
Це дозволяє розглядати різні варіанти «роздачі» ритуального хліба як форми
обдаровування «Божих гостей» - колядників, а згодовування ритуального хліба
худобі, викидання його в піч, у проточну воду, закопування в землю тощо – як
«… взаємозамінні способи передачі померлим родичам (опікунам дому й
господарства) ритуальної їжі, котру спеціально для них приготували» [2, 142].
45
При цьому жертовний калач набував магічних властивостей: його засушені
рештки використовували потім у магічних діях, з лікувальною метою
впродовж цілого року [2, 142].
Українці, як і інші землеробські народи, вважали хліб святим:
«Хліб святий усьому голова»;
«Хліб святий – дар Божий: карай нас, Боже, ним до віка»;
«Як хліб буде, то все буде»;
«Умірати ладься, а хліб паши» [9, 209] та багато інших.
Обрядовий хліб, який випікали на всій території України, вражає
розмаїттям форм, багатством і вишуканістю художнього оздоблення. Лише на
Поділлі випікали до календарних свят такий обрядовий хліб: на Різдво й
Новоріччя – «рожество» («різдво», «різдвяники»), «голубки» (на Святий вечір),
книші, різдвяний хліб «хазяї», «трисвітле божество», калачі, «подвійник»,
«помана» (калачі за покійного родича – схожий на коровай хліб із запаленою
свічкою посередині), великий різдвяний калач з трійцею, святочні пиріжки,
«Маланка», «Василь», йорданський калач, медовики (на Стрітення), а також
«Масниця» («Масляня» на Колодія), жильники (жиляники), «хрести» (на
Середохрестя), «жайворонки», «буслові лапи», «баба» (паска), «миколайчики»
«на Миколи Весняного), драбинки.
Хліб був невід’ємним компонентом української культури гостинності.
Характерними особливостями народного етикету були звичаї «кланятися
хлібом», цілувати подарований хліб, дарувати хліб замість квітів, йдучи на
гостину. Хліб дарували гості хазяям, хлібом (пиріжками для дітей)
віддаровували хазяї гостей на прощання. Живі квіти не дарували навіть
парубки дівчатам. Українські дівчата у вінках самі виглядали, як квіти. Дівчата й
жінки садили квіти в палісадниках, на городах поміж рядків овочевих культур,
обабіч стежок, при дорогах – словом, скрізь, де це було можливо. Тому
парубкам «навіть в голову не приходило дарувати дівчині квіти, - відзначає С.
Творун. – Подарунки, за спогадами дідусів, повинні бути суттєвими – намисто,
перстень, сережки, бинда (стрічка), хустка.., черевички…» [8, 134].
46
Olga MAZURKIEWICZ
З’ясовано, що в культурі гостинності, звичаєві норми етикету повною
мірою
розкривають мистецький талант, естетизм
і поетичну
вдачу
українського народу. На думку багатьох дослідників, невід’ємним компонентом
української культури гостинності є Обрядовий хліб, який вражає розмаїттям
форм, багатством і вишуканістю художнього оздоблення.
Література
[1] Байбурин А.К., Топорков А.Л., У истоков этикета / А.К. Байбурин,
А.Л.Топорков. – Л.: Наука, 1990.
[2] Виноградова Л. Н., Народная демонология и мифо-ритуальные традиции
славян / Л. Н. Виноградова. – М. : Индрик, 2000.
[3] Гримич М., Народна культура українців як дзеркало українського національного
характеру / М. Гримич // Етнічна самосвідомість і національна
культура : тези доп. – К., 1991. – С. 34–36.
[4] Грушевський М.С., Історія української літератури. В 6 т. 9 кн. Т. 1 / М. С.
Грушевський; упоряд. В. Яременко; авт. передм. П. Кононенко ; приміт.
Л. Дунаєвської. – К. : Либідь, 1993. (Літературні пам’ятки України).
[5] Олеарий А., Описание путешествия в Московию и через Московию в Персию и
обратно / Адам Олеарий ; введ., пер., примеч. и указ. А. М. Ловягина. –
СПб., 1906.
[6] Пономарьов А. П., Традиційно-побутова культура: побутовий етикет / А. П.
Пономарьов // Історія української культури. – К. : Наук. думка, 2002. –
Т. 3. – С. 1161–1181.
[7] Сумцов Н. Ф., Хлеб в обрядах и песнях / Н. Ф. Сумцов. – Х., 1885.
[8] Творун С., Практична етнологія для ділових людей. – 2-е вид., переробл і
допов. / С. Творун – Вінниця : Книга-Вега, 2009.
[9] Українці: народні вірування, повір’я, демонологія / упорядкув., прим. та біогр.
нариси А. П. Пономарьова, Т. В. Косміної, О. О. Боряка ; вступ. ст. А.
П. Пономарьова. – 2-е вид. – К. : Либідь, 1991. (Пам’ятки історичної
думки України).
47
[10] Яворницький Д. І., Історія запорозьких козаків. У 3 т. Т. 1 /
Д. І. Яворницький; АН УРСР, Археогр. коміс., Ін-т історії. – К. : Наук.
думка, 1990. (Пам’ятки історичної думки України).
Customery norms of the label in the culture
of the hospitality of Ukrainians
Summary
Key words: culture of the hospitality, Ukraina
In the article the author characterizes the culture of hospitality where fully revealed artistic talent, aesthetic and poetic nature of the Ukrainian people.
Zwyczajowe normy etykiety, w kulturze gościnności Ukraińców
Streszczenie
Słowa kluczowe: kultura gościnności, Ukraina
W artykule autorka charakteryzuje kulturę gościnności Ukraińców, w szczególności ich talent,
estetykę i poetycką naturę.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 49-75]
ISSN 1897-2500
Konstantin D. JAKIMCZUK, Erna G. MELNIK
Винницкий кооперативный институт (Украина)
Современные экономические системы:
управление факторами развития
Актуальность проблемы. Развитие современных экономических систем
всех уровней характеризуется системной неустойчивостью. Несмотря на
положительные сдвиги в развитии отдельных из них, постоянно растет
разрыв в уровне социально-экономической динамики макросистем, растут
диспропорции в распределении экономических ресурсов и потреблении,
воспроизводственный процесс протекает неравномерно.
Противоречия современности в век информационных технологий и
глобализации ещё более усугубились: колоссальные успехи в областях
научно-технического прогресса, производства благ обуславливают появление
новых кризисов в череде имеющихся. Среди них наиболее опасным является
кризис культурный, или, как более часто его называют - духовный. Именно
этот кризис свидетельствует о разрушении фундаментальных основ любой
современной экономической системы, а все другие ‒ политический,
экономический, социальный, экономический и даже отчасти биологический возникают и протекают на его фоне.
Как практика показывает, государства, политические партии, научные
школы, те, кто определяют развитие современных экономических систем,
50
решают в основном тактические задачи, не уделяя достаточного внимания
стратегическим.
Однако
именно
при
их
правильной
постановке
соответственно миссии и стратегической цели функционирования возможен
выбор оптимального направления процесса развития экономической системы
с учетом факторов, напрямую или опосредованно влияющих на его темп,
скорость
и
результативность.
Проблема
развития
современных
экономических систем не может быть решена обособленно от проблемы
воспроизводства человеческих ресурсов и культурных ценностей.
Априори можно утверждать, что совокупность этих факторов весьма
разнообразна, более того, все они находятся в системном взаимодействии и
меняют свое качество по мере развития экономических систем. Можно ли
управлять этими факторами, тем самым вносить коррективы в процесс
развития современных экономических систем? - именно в такой постановке,
на наш взгляд, должна рассматриваться проблема развития современной
экономической системы Украины.
Это
обуславливает
необходимость
тщательного
анализа
факторов,
влияющих на развитие экономических систем с применением современной
методологии исследования сложных систем и эволюционной теории,
позволяющей исследовать глубинные причинно-следственные связи между
различными факторами, познать и понять сущность управления ими и
определить роль каждого из них в развитии современных экономических
систем.
Степень разработанности проблемы. Исследование проблем развития
социально-экономических систем вначале началось в рамках исторической
науки, когда был поставлен вопрос о цикличности исторического развития
стран (Л. Н. Гумилев, А. Дж. Тойнби, А. Л. Чижевский и др.). Вопросы
развития социальных и экономических систем всегда являлись объектом
внимания философской науки (Г. В. Гегель, О. Конт и др.), стали предметом
исследований социологической науки (М. Вебер, П.А. Сорокин, С.
Хантингтон и др.). Исследованию теоретических и практических аспектов
51
развития
экономических
систем
посвящены
труды
многих
ученых-
экономистов как зарубежных, так и отечественных (А. Смит, К. Маркс, Дж. М.
Кейнс, Й. А. Шумпетер, Н. Д. Кондратьев, Ф. Хайек; Чухно и др.).
Методология
эволюционной
концепции
теории
управления
была
разработана И. Ансоффом, Б. Карлоффом, Р. Р. Нельсоном, П. Друкером, М.
Месконом, М. Хедоури, Ф. Альбертом и др. Их основная идея заключается в
том, что внешняя среда предприятия в целом и отдельные области его
деятельности
претерпевают
естественную
эволюцию,
при
которой
усиливается нестабильность условий экономической деятельности.
Исходя из анализа научных концепций и теорий, можно сделать вывод, что
в современной науке наблюдаются два ярко выраженных подхода в
исследовании природы развития экономических систем. В рамках первого
подхода ‒ «революционного» - основная роль отводится выявлению общего и
особенного в причинах и последствиях постоянной неустойчивости развития
экономических систем, сопровождающейся учащением и углублением
кризисов и катаклизмов, акцент делается на исследовании природы циклов
развития экономических систем. Признается верность утверждения, что
развитие
систем
есть
стандартный
процесс,
уже
происходивший, и результаты применения тех или иных механизмов
управления ими всегда идентичны, а качественное преобразование системы
возможно в результате крайней формы разрешения проблем развития революции.
В рамках второго подхода - «эволюционного» - осуществляется поиск
эффективных механизмов поддержания сколь видимых и ощутимых
признаков устойчивости экономических систем, создания предпосылок и
усиления роли основных его факторов. Здесь признается нестандартность,
непохожесть развития различных экономических систем в силу обладания
постоянно воспроизводящимся набором особенностей, коренным образом
определяющих возможности развития. Цикличность развития объективно
обусловлена, но отнюдь не описывает вполне всю траекторию развития
52
экономической системы, а лишь относительно малую её часть. В выборе и
обосновании
стратегии
развития
нельзя
жестко
привязываться
к
ретроспективному и сравнительному анализу циклов развития различных
экономических систем, важно понять - какова направленность развития в
глобальном экономическом пространстве и какие факторы при этом следует
учитывать.
Анализ научной литературы показал, что такой аспект проблемы развития
экономических систем, как выявление форм взаимодействия и циклов
движения ресурсов экономических систем в рамках общей направленности
развития, их изменение через управление определяющими и опосредующими
факторами, а также определение через это природы развития современных
экономических систем недостаточно раскрыт и разработан.
В связи с возросшим многообразием и усложнением экономических
процессов на современном этапе важно раскрыть глубинные причинноследственные связи между факторами, сущность их изменения через
управление, определению через это природы развития современных
экономических систем. Недостаточно раскрыт и разработан это аспект
проблем для современных микро-, мезо- и макроэкономических систем.
Результаты
исследования.
Философское
систем
осмысление
позволяет
сделать
развития
вывод
о
воспроизведение всеобщих характеристик всего многообразия связей между
ними в историческом контексте, социально-экономических отношений и
процессов,
основными
признаками
которых
являются
всеобщность,
необратимость, направленность. Подход к решению проблемы управления
факторами развития современных экономических систем основан на
следующих принципах:
‒
исследование проблем развития современных экономических
систем основывается на признании определяющей роли факторов
развития этих систем и ее решения с позиции эволюционного
направления в современной экономической науке;
53
‒
в анализе сочетаются исторические и страноведческие подходы к
изучению динамики развития макроэкономических систем;
‒
использован системный и комплексный подходы в определении
сущности факторов развития современных экономических систем,
определяющих их возможности развиваться и повышать свой
стратегический экономический потенциал;
‒
для обоснования практической значимости особый акцент в
исследовании
сделан
на
анализе
развития
микроэкономических систем.
В определении современных экономических систем мы базировались на
методологическом приеме теории систем - выделения экономической
системы как целостного образования. Под современной экономической
системой понимается совокупность экономических отраслей, образующих
целостность, обусловленную общностью интересов и ценностей субъектов
экономики, изменяющуюся преимущественно за счет внутренних источников
развития.
В
качестве
структурных
элементов
могут
быть
выделены
экономические ресурсы, не могущие существовать один без другого,
имеющие тесные и многофакторные взаимосвязи, результатом которых
является изменение их количества и качества в соответствие с задачами
воспроизводства и обеспечения СЭП (стратегическому экономическому
потенциалу) и устойчивости системы.
Они делятся по уровню - на макро-, мезо-, микроэкономические; по форме
обладания
экономическими
ресурсами
и
участия
в
экономической
деятельности ‒ на доноров, реципиентов; по нормативно-правовому статусу ‒
государства, регионы как субъекты государства, отрасли, организации
(предприятия). Признание возможности выделения таких образований как
современных экономических систем требует признания того факта, что
свойства и отношения между элементами внутри исследуемых систем, а также
и
между
различными
системами,
рассматриваемого периода их развития.
их
структура
характерны
для
54
Методологической основой такого исследования является диалектический
системный подход, в рамках которого в основе исследований экономических
систем
заложен
принцип
противоречий,
диалектического
единства
противоположностей как основы их функционирования и развития. Данный
подход
предполагает
выделение
не
только
количественных,
но
и
качественных скачков в развитии экономических систем, при этом
подлежащей исследованию является не конечная стадия, а сам процесс
развития.
Под
развитием
систем
понимается
необратимое, направленное, закономерное их изменение, в ходе которого
происходит
качественная
модификация
ресурсов,
используемых в процессе создания материального и духовного блага, и
обусловленный этим переход к новым уровням организации экономической
деятельности, что свидетельствует о структурном перерождении систем. Это
обусловлено действием на развитие современных экономических систем
законов: диалектического синтеза, перехода количественного в качественное,
диалектической противоречивости.
Нарушение
гармоничных
отношений
между
социальными
и
экономическими системами является главной причиной возникающих
противоречий (кризисов) развития (так, например, доходы некоторых стран
отличаются в 200-250 раз; доходы 1 % самых богатых людей Украины
превышает в 110 раз доходы 1 % самых малоимущих (для сравнения - в США
и Китае этот разрыв не превышает 70, в Германии - 50, в Японии - 50тикратного размера). Диспропорции в потреблении таковы, что 20 % самых
богатых людей мира потребляют 80 % благ, а 80 % более бедных - 20 % благ
(причем, США, имея 6 % населения мира, потребляет около 40 % благ)). В
связи с этим можно утверждать, что вектор развития современных
экономических систем должен определяться исходя из социально-значимых
целей, что определяется подчинением экономических систем целям и задачам
развития социальных. Именно такое целееполагание является основой для
55
решения стратегических задач и тактических задач развития в современных
условиях.
Отсюда развитие современным экономических систем определяется как
процесс, обеспечивающий социальную справедливость и гуманизацию
деятельности
распределения
общества
ресурсов
на
основе
(первичных,
соразмерного
вторичных:
материально-вещественных, материально-финансовых, информационных) с
учетом социальных проблем и проблем обеспечения воспроизводства
человека как главного ресурса.
Распределение экономических ресурсов в экономическом пространстве
может быть охарактеризовано понятием «экономическая ниша». На основе
выделения экономических ниш современных макроэкономических систем по
специализации на экономических ресурсах, выявлена диспропорция их
закрепления
за
современными
макроэкономическими
системами:
фундаментальные ниши, для которых свойственно преимущественное
обращение первичных, трудно воспроизводимых ресурсов, занимают Россия,
Бразилия, Индия, Украина и др., потенциальные - США и страны Европы.
Экономическая система Украины занимает приблизительно вторую после
Бразилии по объему фундаментальную нишу, являясь едва ли не самым
основным донором - минерального сырья, интеллектуально-трудовых и
информационных ресурсов - а через них и денежных ресурсов, которые
вкладываются в образование, науку, производство и др. Потенциальная ниша
Украины (в ней обращаются вторичные ресурсы) весьма незначительна и
глобализационная политика направлена на вытеснение Украины из этой
ниши.
Такая ситуация заставляет задуматься о правильности выбора эндогенной
модели развития современной экономической системы Украины. В реальной
действительности экзогенной (Китай) и эндогенной моделей в чистом виде не
существует, в большей или меньшей степени каждая экономическая система
тяготеет к одной из этих моделей. Скорее всего, схему развития всяких
56
экономических систем можно условно считать смешанной (США), но с
большим притяжением к экзогенному или эндогенному типу. При этом
«Факторный» признак является основным детерминантом модели развития.
Результаты исследования дают представление о развитии современных
экономических систем с позиций нерыночной, эволюционной парадигмы,
что позволяет рассмотреть реалии экономической жизни с позиций будущего
(возможно,
неконкурентного)
взаимодействия
всех
существующих
экономических систем.
Развитие современных экономических систем представляет собой результат
взаимодействия обширной совокупности разнообразных факторов, которые
создаются
самими
системами
(в
том
числе
и
социальными)
как
результирующие взаимодействия между ними (между их подсистемами и
элементами). Сущность их проявления может быть двоякой, выражающей
причинно-следственную связь между ними:
‒
как относительно фиксированного результата (например, целей,
задач, структуры, технологии, культуры, «человеческого фактора»)
или
процесса
конкурентного
(например,
отбора,
инновационного,
преемственности)
цикличного,
факторы-причины,
предпосылки развития систем;
‒
как
внешнего
или
внутреннего
импульса,
силы
давления
(например, социокультурные, политические, демографические,
экологические и др.), факторы-условия развития систем.
Методологической предпосылкой типологизации факторов развития
современных экономических систем явилось признание тесной связи
процесса развития современных экономических систем с эволюционными
процессами в природе, политике, культуре, демографии, науке и технике,
проявляющиеся в сущности этих факторов; признание не синхронности этих
процессов, в связи с чем методология оценок влияния факторов на развитие
современных экономических систем, помимо выбора приоритетов развития,
должна рассматривать проблему идентификации и диагностики отдельных
57
факторов
и
выявления
«слабого
звена»
в
развитии
В основу типологии факторов развития современных экономических
систем
положены
содержание,
состояние
метод
во
признаки:
происхождение,
формализованного
времени,
описания,
обусловленность
характер
воздействия,
уровень
функционального
сложности,
действия,
обусловленность процессов управления. Сочетание внешних и внутренних
факторов определяется не случайной ситуацией, в которой экономическая
система ищет оптимальное состояние равновесия, а логикой эволюционного
развития макроэкономики в целом и жизненного цикла отдельных областей
экономической деятельности. Точка равновесия современных экономических
систем непрерывно смещается в сторону усиления дифференцированности и
усиления изменчивости внешних факторов.
Возникает вопрос: «Почему именно факторами нужно управлять, а не
самими системами?» Формации, цивилизации, системы сменяют одна другую
и отличаются друг от друга видом используемых ресурсов и их количеством
на душу населения. Но никакой исторической необходимости в их смене нет,
есть только «упущенные возможности, которые никогда не повторяются», и
есть индивидуальная ответственность за свои поступки или бездействие.
Чем более они ориентированы на человека как самую главную ценность,
тем лучше социум (социальная система) вписывается в окружающий мир и не
отторгается им, тем полнокровней и разнообразней природа (поскольку не
происходит её уничтожения из-за неразумной деятельности человека), и тем
лучше становится сам человек под её воздействием.
Путь эволюции социальных и экономических систем - это неконкурентное
софункционирвоание. Современные экономические системы не могут
развиваться обособленно от социальных, они в той же степени различны, что
и социальные. Для того, чтобы снять противоречия между ними, необходимо,
чтобы люди сосредоточили своё внимание на непреходящих внутренних
58
ценностях:
на
знаниях,
на
своём
самосовершенствовании
и
своих
способностях.
Развитие экономических систем обеспечивается волей и силой, т.е.
деятельностью людей, а на деятельность (в частности и экономическую)
влияют и ландшафты, и экология (геополитика), и количество людей, и
формы взаимоотношений людей (мораль), и ценности и многое другое.
Системный подход к «человеческому фактору» должен сочетаться с
системным подходом к управлению всей совокупностью факторов, ясным
осознаем его доминирующей роли в развитии современных экономических
систем с учетом целей и задач социальных.
Как следует из типологии, значительная группа факторов поддаются
управляющему воздействию, результатом которого является ценностноцелевое и структурное изменение современных экономических систем.
Первое обусловлено цепочкой факторов «человек ‒ экономическая культура ‒
преемственность
–
социокультурные
факторы»,
второе
‒
цепочкой
«технология - инновационный процесс - научно-технический прогресс».
Поскольку признается взаимообусловленность и взаимозависимость между
всеми факторами (а целостность цепочки факторов определена этой связью),
то возможно говорить об управлении (или хотя бы корректирующем
воздействии) всеми факторами. С учетом этого должна формироваться
экономическая политика и стратегия развития современных экономических
систем всех уровней.
Стратегия является способом реакции на внешние факторы косвенного и
прямого
воздействия,
основная
ее
задача
‒
достижение
системой
долгосрочных возможностей развития. Ключевую роль в её реализации
играют
факторы
«преемственности
(вместе
с
адаптивностью)»
и
«инновационный процесс» как «механизмов запуска» выбранной стратегии.
Адекватность выбранной стратегии обеспечивается системным подходом к
управлению факторами развития, в рамках которого под управлением
понимается стратегического регулирующего/ корректирующего воздействия
59
со стороны управляющей подсистемы на факторы развития (управляемую
подсистему), в результате чего обеспечивается такие их состояния, при
которых экономическая система сохраняет/ увеличивает свой СЭП и
устойчиво развивается.
Решение тактических задач развития современных экономических систем
осуществляется в ходе формирования и реализации экономической политики
- совокупности управленческих решений, мер и действий, направленных на
привлечение и эффективное перераспределение экономических ресурсов,
организацию экономической деятельности по созданию материальных и
духовных благ в соответствие с целями и задачами развития социальных
систем. С учетом специфики решаемых здесь задач целесообразен
процессный подход к управлению факторами развития, с позиций которого
под этим управлением понимается тактическое воздействие на факторы,
определяемое
совокупностью
взаимосвязанных
и
последовательно
реализуемых функций - планирования и прогнозирования, учета и анализа,
регулирования корректировки факторов. Структурными единицами политики
являются экономические проекты, в рамках которого решаются оперативные
задачи развития систем, связанные в большей степенью с воздействием
внутренних факторов. Здесь целесообразен ситуационный подход к
управлению факторами.
Динамика
факторов
измерима
количественными
и
качественными
параметрами - индикаторами (приметами и сигналами), в определении
которых удобно использовать метод декомпозиции, методы техникоэкономического,
структурного,
инвестиционного
анализа,
больных
и
экспертных оценок. Приметы и сигналы по каждой группе индикаторов
определяются
стратегическому
по
отношению
экономическому
к
экономическим
потенциалу
ресурсам,
(СЭП),
нишам,
активности
и
устойчивости.
Для успешного функционирования современных экономических систем,
обладающих первичными экономическими ресурсами, возникает множество
60
их обслуживающих, которые в свою очередь имеют вспомогательные
образования класса систем и т.д. Таким образом, создается иерархия
экономических систем, построенная по принципу самодостаточности. Каждая
экономическая система состоит из экономических ресурсов, работа их
подчинена глобальной цели, пресле-дуемой социальной системой и
составляющей ее миссию.
С
этих
позиций
жизнеобеспечения
экономические
социальных,
системы
поскольку
являются
обладают
системами
(формируются?)
экономическими ресурсами и осуществляют экономическую деятельность по
их преобразованию в материальные и духовные блага в связи с потребностью
социальных систем.
Экономическая система может нести в себе и чисто «паразитарные»
образования,
черпающие
необходимое
из
ресурсов
системы
ради
собственного выживания и не вносящие свой вклад в достижение целей
социальной
системы.
Такие
элементы
обуславливают
внутреннюю
неустойчивость систем, их наличие свидетельствует о слабом задействования
цепочки факторов «человек - экономическая культура - преемственность –
социокультурные факторы».
Элементы и подсистемы должны быть связаны между собой для
достижения глобальной, в рамках данной системы, цели, равно как связаны
между собой и сами многие системы, а значит должны обмениваться
экономическими ресурсами. Формами обмена и перераспределением потоков
экономических ресурсов по горизонтали и вертикали; пространственным
размещение
потребителей
систем
как
ресурсов
потенциальных
и
посредников
инвесторов,
по
областям
экономической деятельности и экономическим нишам; распределением
экономических ресурсов в глобальном экономическом пространстве, в
области экономической деятельности, в экономической нише определяется
устойчивость
привлечения
ресурсов
систем.
Интенсивность
характеризует
экономическую
61
активность системы, а её способность развиваться за счет эффективного
использования собственных и привлеченных экономических ресурсов
определяет её стратегический экономический потенциал (СЭП).
Между СЭП экономической системы и её активностью существует
корреляционно-регрессионная зависимость: Для количественной оценки
активности
системы
необходимо
опосредовать
ее
функциональную зависимость от внешних и внутренних факторов - по
отношению
к
первым
она
будет
стохастической,
вторым
-
детерминированной. Экономическую активность можно оценить, соотнося
общий объем привлеченных и собственных экономических ресурсов за
определенный период с производственной мощностью системы. Период
расчета активности системы целесообразно брать равным не менее 3 лет.
Тогда будет ослаблено или нейтрализовано воздействие на величину
активности влияние вешних факторов косвенного воздействия. Рассчитанный
уровень экономической активности был сопоставлен с полученными
значениями СЭП на примере микроэкономических систем (предприятий).
В СЭП и устойчивости системы аккумулируется всё совокупное
воздействие описанного множества факторов. С этих позиций сделан вывод:
управляя СЭП, можно управлять определенной группой и или целой
совокупностью факторов развития современных экономических систем.
Управление СЭП направлено на его положительное изменение - сохранение,
укрепление, повышение возможностей развития. Достигается это за счет
нейтрализации
негативного
воздействия
факторов.
Управление
СЭП
сопровождается получением эффектов: экономического, производственного,
инновационного и социально-управленческого.
Современные
экономические
системы,
имеющие
мощный
СЭП
располагают необходимыми внутренними источниками экономических
ресурсов (первичных и вторичных) и являются привлекательными для других
систем с точки зрения возможности их вовлечения в реализацию
перспективных экономических программ и проектов.
62
Методология
исследования
обуславливает
признание
факта
сопоставимости этих оценочных критериев уровня и тенденций развития
управления
факторами
систем
развития
всех
уровней.
Результативность
систем
целесообразно рассматривать через соотношение понятий «экономическая
ниша», «лаг инвестирования экономических ресурсов», «стратегический
экономический
потенциал
(СЭП)»,
«экономическая
активность»
и
«устойчивость». Предложено использовать их в качестве оценочных
критериев экономической политики.
В современной экономической практике, характеризующейся высоким
уровнем конкуренции за привлечение экономических ресурсов, довольно
часто возникает эффект перекрывания экономических ниш. Как правило,
ниши перекрываются частично, т.е. одни экономические ресурсы являются
общими, а другие используются исключительно одними или другими
системами.
Фундаментальная экономическая ниша находится под влиянием множества
потенциальной ниши, ограниченным в результате смещения, вызванного
конкурентным давлением со стороны гипотетической системы А. В силу того,
что в современных условиях практически любая система любого уровня
всегда имеет конкурентов со стороны аналогичных по масштабу систем
возникает
эффект
перекрывания
ниш.
Фактическое
перекрывание экономических ниш происходит в тех случаях, когда несколько
систем ориентированы на привлечение одной ограниченной в количестве и
во времени совокупности экономических ресурсов. Например, ресурсы
целевой региональной экономической программы, тендер, в том случае если
предприятие ориентировано на привлечение материально-финансовых
ресурсов.
В
практике,
характеризующейся
неограниченным
предложением
экономических ресурсов в рамках отрасли, региона, происходит условное
перекрывание экономических ниш, связанное с особенностями каждого
63
конкретного предприятия. Например, результаты финансово-хозяйственной
деятельности предприятия не позволяют ему претендовать на привлечение
банковского кредита, однако достаточны для привлечения свободных
экономических ресурсов других предприятий.
Адаптивность позволяет эффективно конкурировать за увеличение объема
ниши.
Оценивая
перекрывание
ниш
необходимо рассматривать оба обозначенных показателя, поскольку на
практике предприятия редко располагаются только на одной оси измерения предприятия, имеющие высокое перекрывание по одному измерению (вид
экономических ресурсов), могут слабо перекрываться по другому - время
привлечения ресурсов, и наоборот.
Объем экономической ниши представляет совокупный объем собственных
и привлеченных экономических ресурсов, который фактически может быть
привлечен системой для осуществления экономической деятельности, на
данной стадии экономического цикла (Vэп). Для микроэкономических систем
он может быть определен по формуле:
Vun =ЭРсоб + ЭРвп = (ПР + АО + СФ)+(КРБ + ЗНИ + ГИП + СЧЛ) (1)
где, ЭРсоб - собственные экономические ресурсы; ЭРвп - привлеченные
экономические ресурсы; ПР - реинвестируемая прибыль; АО - средства
амортизационного фонда; СФ - средства прочих фондов; КРБ - кредиты
банков; ЗНИ - займы небанковских финансовых институтов; ГИП - средства
государственных целевых экономических программ; СЧЛ - средства частных
лиц.
После непосредственного определения объема экономической ниши (ЭРсоб)
и её емкости (ЭЕ) оценивается их соотношение. Выполнение неравенства:
𝑉𝑢𝑛
ИЕ
≥ 1 (2)
свидетельствует о том, что вся текущая потребность системы
ресурсах
может
быть
удовлетворена.
Это
в
идеальное
64
соотношение, к которому стремится каждая система. Отклонение от него
обусловлено ослаблением экономической устойчивости.
Оптимальным моментом начала реализации i+1-го экономического
проекта является момент приращения емкости экономической ниши
вследствие реализации i-го проекта. В реальной практике происходит
запаздывание начала реализации последующего проекта, вследствие чего,
возникает лаг инвестирования экономических ресурсов. Продолжительность
лага инвестирования складывается из времени, затрачиваемого на принятие
решения о начале реализации последующего проекта (Тпр), времени поиска
инвесторов экономичексих ресурсов (Тп) и времени согласования интересов
(Тс):
Тип = Тпр + Тп + Тс (3)
Объектом управления объективно выступают две составляющие лага
инвестирования время принятия решения о начале реализации проекта и
время поиска инвестора экономических ресурсов. Время принятия решения
складывается: из времени, затрачиваемого на анализ наполнения емкости
экономической ниши системы на текущий момент (в условиях реализации
конкретного
проекта);
времени,
затрачиваемого
на
анализ
текущей
потребности системы в экономических ресурсах; времени прогнозирования
объемов приращения емкости экономической ниши вследствие реализации
текущего проекта и времени наступления этого события. Оценка наполнения
емкости экономической ниши рассчитывается на основе неравенства:
Vпэ/ЭЕ = 1, (4)
где Vпэ - объем фактически привлеченных экономических ресурсов на
текущий момент, ЭЕ - емкость экономической ниши.
Величина данного соотношения может изменяться в диапазоне от нуля до
единицы. В случае если данное отношение равно единице, то вся потребность
системы в ресурсах на текущий момент является удовлетворенной,
следовательно, начинать реализацию нового проекта нецелесообразно.
65
Уровень потребности на текущий момент времени определяется как разница
между емкостью экономической ниши системы и объемом реально
привлеченных
ею
ресурсов.
Время
поиска
инвесторов
прямо
пропорционально привлекательности системы, её адаптивности и обратно
пропорционально уровню рисков, связанных с ним, то есть напрямую
зависит от экономической устойчивости системы.
Время
согласования
интересов
включает
время,
затрачиваемое
непосредственно на ведение переговоров между системами-потребителями
экономических ресурсов и системами ‒ потенциальными инвесторами
экономических ресурсов и время, затрачиваемое на юридическое оформление
договора о сотрудничестве. В процессе обмена информацией между ними
достигается согласование интересов, которое приводит к заключению
договора. Принцип согласованности интересов участников этого процесса
является
элементом
механизма
усиления
привлекательности,
а,
следовательно,
активности,
устойчивости систем всех масштабов.
В рамках данного исследования рассчитан эффект от внедрения
предложенной модели формирования экономической политики на примере
микроэкономических систем (предприятий стройиндустрии Винницкой
области (Украина) ТОВ «Залізобетон» и ТОВ «Іллінцібудматеріали» (м.
Іллінці).
Экономическая
политика
предприятия
ТОВ
«Залізобетон»
характеризуется как неэффективная: разрабатываемые на предприятии
экономические проекты и программы не находят практической реализации.
Оценка экономической устойчивости данного предприятия по дополненной
нами системе показателей, позволила сделать вывод о невозможности
реализации разработанной на 2015 г. экономической программы развития
предприятия в силу объективного несоответствия емкости ниши предприятия
объему
(превышение
формирования
в
2,69
раз).
Применение
политики
описанной
предприятия,
модели
позволяет
66
рациональным образом скорректировать экономическую программу данного
предприятия, что позволит реализовать ее на практике.
Так
учитывая,
экономическими
что
фактически
ресурсами
для
предприятие
закупки
нового
не
располагает
технологического
оборудования для производства легкого бетона, однако, находящихся в его
распоряжении средств достаточно для реализации прочих запланированных
мероприятий,
позволяющих
прогнозировать
рост
чистой
прибыли
предприятия, а так же увеличение размера банковского кредита, мы
предлагаем реализовать экономическую программу в скорректированном
виде.
Анализ и оценка соотношения емкости и объема экономической ниши
предприятия «ТОВ “Іллінцібудматеріали”, а так же оценка инвестиционного
лага данного предприятия до внедрения и после внедрения разработанной
модели
формирования
политики
предприятия
дало
следующий результат (табл. 1).
Рассматриваемые данные представляют собой динамический ряд. Для того,
чтобы получить точные прогнозные данные используется сглаживание, или
механическое выравнивание динамического ряда, которое сводится к замене
фактических уровней расчетными, в меньшей степени подверженным
колебаниям.
Внедрение этой модели на предприятии позволяет прогнозировать
увеличение соотношения объема экономической ниши предприятия к
емкости с 90% до 99%, и сокращение лага инвестирования экономических
ресурсов с 4,63 месяцев до 2,75 месяцев, что, безусловно, не является
конечным результатом внедрения предложенной нами модели. Таким
образом, предлагаемые показатели оценки экономической активности
систем
-
экономическая
ниша
и
лаг
инвестирования экономических ресурсов - позволяют довольно реалистично
оценить результативность и возможности развития на определенной стадии
экономического цикла.
67
Табл. 1. Эффект от внедрения модели формирования
экономической политики на предприятии
Вариант №1
Вариант №2
Объем
экон.,ниш
(тыс.,грн.)
Емкость
экон.,ниш
(тыс.,грн.)
Объем
экон.
ниши
\инв.
емкость
Лаг
инвестирования
(месяц)
2005
70 409,69
111 761,41
0,63
2006
88 901,12
127 001,60
2007
108 240,00
2008
2009
Объем
экон.
ниши
\инв.
емкость
Лаг
инвестирования
(месяц)
Объем
экон.
ниши
(тыс,.
грн)
Емкость
экон.
ниши
(тыс
грн)
8,60
70 409,69
111 761,41
0,63
8,60
0,70
8,00
88 901,12
127 001,60
0,70
8,00
144 320,00
0,75
7,40
108 240,00
144 320,00
0,75
7,40
131 200,00
164 000,00
0,80
7,00
131 200,00
164 000,00
0,80
7,00
154 980,00
189 000,00
0,82
6,20
154 980,00
189 000,00
0,82
6,80
2010
181 116,00
210 600,00
0,86
5,80
181 116,00
210 600,00
0,86
6,20
2011
216 540,00
240 600,00
0,90
4,63
216 540,00
240 600,00
0,90
4,63
2012
109 895,53
255 096,51
0,93
4,30
264 549,66
278 055,20
0,95
3,87
2013
119 826,21
276 467,68
0,95
3,68
292 309,27
301 349,77
0,97
3,31
2014
131 756,90
297 838,84
0,98
3,05
321 397,89
324 644,33
0,99
2,75
Год
Объем экономической ниши системы может быть как больше, так и
меньше её емкости. Сложившаяся экономическая практика характеризуется
превышением емкости над объемом экономических ниш. Формируемые
экономические политики, включают разработку и реализацию программ и
проектов,
предполагающих
привлечение
существенных
объемов
экономических ресурсов. В связи с тем, что разрабатываемые программы и
проекты, создаются без учета сложившегося соотношения объема ниши и её
емкости, а так же продолжительности лага инвестирования экономических
ресурсов, многие из них остаются не реализованными, что снижает
эффективность экономической политики.
Подчиняясь доминирующему закону природы - принципу равновесия, в
условиях
открытой
среды
экономическая
политика
современных экономических систем должна быть, направлена на обеспечение
68
условий для их развития, то есть на увеличение объема экономической ниши
и оптимизацию лага инвестирования. В соответствие с этим, объем
экономической ниши и лаг инвестирования экономических ресурсов
являются
объектами
управления,
цель
которого
минимизировать
отрицательное влияние на уровень экономической стабильности системы
объективно существующего эффекта перекрывания экономических ниш и
обеспечить её экономическую активность при всех возможных изменениях
внешних и внутренних факторов.
Сущность управления экономической системой определяется целевым
воздействием на факторы ее развития. Этот факт позволяет перевести условия
функционирования системы в качественно новое состояние, обеспечивающее
устранение
проблемных
зон
и
более
эффективное
использование
имеющихся ресурсов, что гарантирует стабильность.
В целом управление факторами развития современных экономических
систем предполагает изучение текущего состояния экономических систем, т.е.
оценку экономических ресурсов, ниши, лага инвестирования ресурсов, СЭП.
Четкое
определение
индикаторов
внешних
факторов
косвенного
воздействия (политических, экологических, социокультурных, демографических, макроэкономических, научно-технических); прямого воздействия
(инновационного
процесса,
циклов,
преемственности,
конкурентного отбора), внутренних факторов (цели и задач, структуры,
технологий, людей, экономической культуры), их анализ и оценка позволяют
разработать
адекватные
управленческие
стратегические
(миссию,
долгосрочные цели, задачи, обосновать стратегию развития) и тактические
решения (среднесрочные цели, задачи, экономическую политику).
В качестве приоритетных направлений последней являются достижение
экономической стабильности и повышение стратегического экономического
потенциала (СЭП). Концептуальная модель механизма управления факторами
развития современных экономических систем включает две взаимосвязанные
части: «управление системой» - «управление факторами» и отражает их
69
взаимосвязь в процессе выработки управленческих решений и экономической
политики. Эта модель иллюстрирует системный подход к управлению
факторами
и
решению
стратегических задач развития современных
Рис. 1. Схема концептуальной модели механизма управления факторами
развития современных экономических систем
Знания и информация
Управленческие решения ( ЦСР)
о
Анализ и оценка
Экономическая политика
Индикаторы состояний
Исполнительные органы
Область экономической деятельности
ВНУТРЕНИЕ ФАКТОРЫ
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СИСТЕМА
Внешние факторы
Механизм, реализуемый по предложенной схеме (рис. 1), определяется как
адаптивный в силу того, что предполагает управление факторами развития
современных экономических систем.
70
Для обеспечения решения тактических задач развития и управления
факторами
систем
целесообразно
использование механизма, структурно-логическая модель которого включает
четыре взаимоувязанных блока (аналитический, программно-целевой, блок
практической реализации и результирующий).
Каждый из них отражает сущность функций управления факторами и
решения тактических задач развития современных экономических систем с
позиций процессного подхода.
Выводы
Действенность этих механизм обеспечивается соблюдением принципов: принципа
единства,
который
предполагает,
что
формирование
экономической политики должно иметь системный характер. Понятие
«система» в данном случае означает существование не просто совокупности
элементов, а возникновение новых свойств, не присущих каждому элементу в
отдельности. При этом должно обеспечиваться единое направление развития
системы
(страны,
региона,
отрасли,
предприятия),
ориентирование на стратегию и цели развития. При наличии альтернативных
управленческих решений их выбор должен быть основан на системе
критериев, определяющихся именно стратегией развития:
‒
принципа участия, который тесно взаимосвязан с принципом
единства и означает, что процесс разработки и реализации
управленческих
решений
должен
привлекать
к
себе
все
структурные элементы системы, которые он непосредственно
затрагивает;
‒
принципа непрерывности, который предполагает корректировку
ожиданий
системы
относительно
внешних
и
внутренних
факторов в связи с их неопределенностью и возможностью
непредусмотренных
изменений
факторов,
соответствующих
исправлений и уточнений стратегий и программ развития. При
этом изменяются не только фактические предпосылки, но и
71
представления системы о своих внутренних потребностях и
возможностях;
‒
принципа гибкости, который заключается в придании процессу
формирования экономической политики способности менять
свою направленность в связи с целями развития социальной
системы, влиянием внешних и внутренних факторов. Самые
эффективные управленческие решения в области экономической
деятельности, разработанные и реализованные экономической
системой в предшествующем периоде, не могут в последствии
дать такой же по эффективности результат вследствие высокой
динамики внешних факторов, постоянных изменений внутренних;
‒
принципа точности, который предполагает конкретизацию и
детализацию управленческих решений в той степени, в какой
позволяют прогнозы и предвидение возможных изменений
внешних и внутренних факторов экономического развития. Если
прогнозируемые параметры внешних и внутренних факторов
являются относительно стабильными, система имеет возможность
в большей степени детализировать управленческие решения, в том
случае, если прогнозируемая внешние и внутренние факторы
характеризуются
нестабильностью
основных
параметров,
управленческие решения должны носить более гибкий характера.
В силу того, что в каждой конкретном случае механизм управления
стремится либо к нормативному, либо к позитивному типу, высокая
результативность развития экономической системы будет свидетельствовать
об эффективности данного механизма.
Литература
[1] Брагина Е.А., Модель развития новых индустриальных стран. / Вестник
РАН. – М.; 1998, Т. 68, № 1.
[2] Берталанфи Л. Фон. Общая теория систем, критический обзор //
Исследования по общей теории систем. М.: Прогресс, 1969.
72
[3] Боулдинг К., Общая теория систем – скелет науки // Исследование по
общей теории систем. М.: Прогресс, 1969.
[4] Гальчинський А., Геєц В., Семіноженко В., Україна: наука та інноваційний
розвиток – К.: 1997.
[5] Гаврилишин Б., Дороговкази в майбутнє: до ефективніших суспільств.
Доповідь Римському клубові / Пер. з англ.. – К.: Основи, 1993.
[6] Гейлбронер Р., Тароу Л., Економіка для всіх / Пер. з англ.. – Львів:
Просвіта, 1995.
[7] Голубка С., «Економічна система» М.А. Балудянського – Львів: Світ, 1998.
[8] Габинський І.М., Сучасні економічні системи: Навч., посібник – Львів:
Інтереко, 1997.
[9] Иванов Н., Финансовые механизмы научно-технической политики (опыт стран
Запaда). Проблемы теории и практики управления – М., 1997, № 5.
[10] Інноваційна стратегія українських реформ / Гальчинський А.С., Геєць В.М.,
Кінах А.К., Семіноженко В.П. – К.: Знання України, 2004.
[11] Нельсон Р. Уинтер С., Эволюционная теория экономических изменений, М.:
Дело, 2002.
[12] Кульчицький Б., Еволюція економічних систем розвинутих країн cвіту: уроки
для України // Трансформація економічної системи в Україні. Наук. зб.
/ За ред.. З.Г.Ватаманюка. – Львів: Інтереко, 2000.
[13] Кульчицький Б.В., Економічні системи суспільства: теорія, методологія,
типологізація. – Львів: Видавничий центр Львівського національного
університету ім. І. Франка, 2003.
[14] Кульчицький Б.В., Сучасні економічні системи. Навчальний посібник. –
Львів: Афіша, 2004.
[15] Соколенко С.І., Глобалізація і економіка України. – К.: Логос, 1999.
[16] Портер М., Конкурентное преимущество: Как достичь высокого результата и
обеспечить его устойчивость / Пер. с англ. – 2-е изд. – М.: Альпина бизнес
Букс, 2006.
73
[17] Шумпетер Й., Теория экономического развития / Пер. с англ.. – М.:
Прогресс, 1992.
[18] Шніцер М., Порівняння економічних систем. – К.: Основи, 1997.
Аннотация
Ключевые слова: экономические системы, управление, стратегический потенциал,
социально-психологические проблемы, экономическая культура, региональная интеграция,
инвестиции, инвестиционная культура, саморегуляция процессов, экономическая эволюция,
факторы развития, концепция управления, механизм управления
Предложена концепция управления факторами развития современных экономических
систем, раскрывающая закономерности и принципы управления ими, объясняющая
особенности процесса развития современных экономических систем различных уровней
(макро- и микро-уровней).
Уточнено положение о современной экономической системе как сложной совокупности
экономических отраслей, образующих целостность, обусловленную общностью интересов и
ценностей субъектов экономики, изменяющуюся преимущественно за счет внутренних
источников развития.
Сформулирован тезис об экономических системах, предполагающий взаимосвязь,
взаимообусловленность и взаимодействие объектов и субъектов, ориентированность их на
достижение целей развития, целостность и устойчивость. Обоснована целесообразность
использования новых оценочных критериев развития современных экономических систем экономической ниши, лага инвестирования экономических ресурсов; стратегического
экономического потенциала. Выделены два типа моделей развития современных
экономических систем - экзогенная и эндогенная.
Выдвинута гипотеза о возможности управления факторами развития, направленного
на повышение интегрированности элементов современных экономических систем и её
способности к самоорганизации и саморазвитию. Из сложной совокупности факторов
развития современных экономических систем в качестве относительно самостоятельной
группы выделены цепочки факторов «технология - инновационный процесс - научно-
74
технический прогресс» и «человек - экономическая культура - преемственность –
социокультурные факторы», которые обладают свойствами. При этом установлено,
несмотря на инерционность второй группы факторов, их нельзя игнорировать, поскольку
именно эти факторы «сглаживают» кризисные состояния и обеспечивают устойчивость
современных экономических систем.
Contemporary economic systems: managing development factors
Annotation
Key words: economic systems, management, strategic potential, social and psychological problems,
economic culture, regional integration, investment, investment culture, self-regulation processes,
economic evolution, development factors, the concept of governance, management mechanism.
The concept of control factors in the development of modern economic systems, revealing the laws
and principles of management, explaining the features of the process of modern economic systems at
different levels (macro and micro levels).
Clarify the provisions of the modern economic system as a complex set of economic sectors that
make up the integrity due to common interests and values of the subjects of the economy, changing
mainly due to the development of domestic sources. Formulated the thesis of economic systems,
involving interconnection, interdependence and interaction of objects and subjects, they focus on the
achievement of development goals, integrity and stability. The expediency of the use of new evaluation criteria for the development of modern economies ‒ economic niches lag investment of economic
resources; strategic economic potential. Two types of models of the development of modern economies
- exogenous and endogenous
A hypothesis about the possibility of control factors in the development, aimed at improving the
integration of elements of modern economic systems and its ability to self-organization and selfdevelopment. Because of a complex set of factors in the development of modern economies as a
relatively independent group singled chain factors "technology - an innovative process - the scientific
and technological progress" and "people - economic culture - continuity - socio-cultural factors" that
have properties. It was found, despite the inertia of the second group of factors that can not be
75
ignored, as these factors are "smooth out" the crisis and ensure the stability of the state of modern
economic systems.
Współczesne systemy ekonomiczne: zarządzanie czynnikami rozwoju
Streszczenie
Słowa kluczowe: systemy ekonomiczne, zarządzanie, czynniki rozwoju
W artykule zawarto koncepcje zarządzania czynnikami rozwoju we współczesnych systemach
ekonomicznych.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 77-95]
ISSN 1897-2500
Аnatolij G. DRABOWSKIJ, Мykoła І. PETRENKO
Вінницький кооперативний інститут
Соціально-економічний розвиток України:
втрачені можливості
Сучасний стан соціально-економічного розвитку України експертаминауковцями оцінюється як незадовільний та займає за обсягом ВВП 52 місце в
світі.
Йде
швидкий
занепад
промислового
виробництва,
скорочується
споживання сільськогосподарської продукції, відбувається зубожіння значної
частини населення. Особливо цей процес набув незворотного характеру у
2014-2015 рр. Виникає необхідність проаналізувати динаміку розвитку
економіки країни, виявити особливості процесів, основні причини занепаду,
втрати економічного потенціалу країни; розглянути досвід світу щодо виходу з
кризових ситуацій, побудови економіки, яка забезпечить населенню високій
рівень соціального та економічного життя.
Проблему досліджують. За останні роки опубліковано чимало наукових
праць, статей, доповідей і повідомлень, у яких викладені не тільки теоретичні
аспекти, а й наведено та проаналізовано значний фактичний матеріал. За
хронологічним порядком публікацій, слід віднести роботи В. Гейця, А.
Блінова та Т. Яблоновської, В. Городяненка, М. Лукашевича, Н. Коваленко, М.
Головатого, В. Масальського та Д. Скородумовa, М. Петренка, І. Бондарчука,
78
А. Драбовського, О. Молодавана, які повністю або частково присвячені
науковому аналізу досліджуваної проблеми.
Подальше дослідження проблеми надає можливість виявити резерви підвищення ефективності й шляхи розвитку.
Результати дослідження. Аналізуючи розвиток економіки України протягом 1940-2015 рр., можна відзначити те, як принципово відрізнялись періоди
розвитку країни у 1940-1991 і 1992-2013 та 2014-2015 роки. У першому періоді
економіка України розвивалась як складова економіки СРСР, де Україна по
більшості показників займала перше-друге місце серед економік республік, які
входили до складу колишнього СРСР.
Довгострокові плани розвитку, жорсткий контроль за їх виконанням
здебільшого давав можливість досягати поставленої мети.
Другий період розвитку економіки України характеризується відсутністю
довгострокових цілей розвитку, він базувався не на засадах загальної стратегії
соціально-економічних перетворень, а, в основному, на тактичних заходах з
метою одержання нагального ефекту, що в кінцевому результаті призвело до
руйнації створеного у період 1940-1991 рр. економічного потенціалу країни.
Третій період розвитку економіки України характеризується повним,
тотальним руйнуванням економічного потенціалу, занепадом соціальних
стандартів життя практично всіх верств населення країни.
Слід звернути увагу на те, що Україна у складі колишнього СРСР займала
провідне місце у машинобудуванні, виробництві сільськогосподарської
техніки, товарів широкого вжитку, виробництві продуктів харчування.
Двадцять три роки Україна самостійно будує свою державу і її економіку.
Для багатьох країн цього часу було достатньо для проведення корінної
модернізації - вони міцно стали на ноги і зайняли домінуючі конкуренті
позиції у своїх регіонах.
Україна ж, попри наявність колосального потенціалу, не змогла навіть
відновити виробництво до рівня 1990 року, тобто того часу, з якого Україна
почала ринкові перетворення в надії на краще життя. Парадоксально, але
79
причини українських економічних проблем, швидше за все, криються не в
економічній площині.
Однією із головних причин, яка змусила українців встати на боротьбу за
незалежність власної держави в 1991 році, було невдоволення економічною
ситуацією в СРСР і Українській республіці зокрема.
Планова модель, яка відіграла значну позитивну роль в розвитку
вітчизняної економіки, в кінці 1980-х років вичерпала свій ресурс.
На фоні економічної стагнації в СРСР особливо привабливими здавалися
динамічні
ринкові
держави,
де
приватний
сектор
із
свободою
підприємницької ініціативи поєднувався з високими стандартами життя.
Закономірно,
що
ринкова
економіка
стала
вельми
привабливою
альтернативою плановій моделі.
Із здобуттям незалежності українці оптимистично поринули в період
економічної трансформації.
За обсягом номінального ВВП, розрахованим з урахуванням паритету
купівельної спроможності - ПКС, Україна в 2014 році посідала в глобальному
рейтингу 52-е місце [6].
За економічним розвитком Україна обійшла Норвегію, Чехію, Данію,
Португалію і Фінляндію, за показником ВВП на душу населення, який
відображає більш повну картину про реальний рівень заможності країни, вона
посідає вкрай низькі позиції, займає 105 місце з об’ємом 8,7 тис. доларів США
на душу населення (дані МВФ охоплюють 185 країн світу) [6].
Аналогічний показник для групи країн, які, як і Україна, на початку 1990-х
років почали перехід від планової до ринкової економіки, становить в Чехії –
29,9 тис. доларів, Словенії – 29,7 тис. доларів, Словаччині - 28,2 тис. доларів,
Польщі – 25,1 тис. доларів, Росії – 24,8 тис. доларів, Казахстані – 24,0 тис.
доларів, Білорусі – 18,2 тис. доларів, Азербайджані – 17,6 тис. доларів [6].
Виробництва валового внутрішнього продукту (ВВП) є основою розвитку
країни,
формування
джерел
надходження
впровадження різних соціальних програм.
до
державного
бюджету,
80
Для розуміння того, у якому стані знаходиться виробничий та економічний
потенціал країни розглянемо, як зростали або зменшувались обсяги
виробництва окремих видів продукції машинобудування, товарів широкого
вжитку за один день в Україні протягом 1940-2014 рр. (табл.1-2).
Табл. 1. Один день України у 1940-2014 рр. [2, 3, 5, 12]
(в середньому за добу, виходячи з календарної кількості днів у році)
Показники
1940
1960
1970
1980
1990
2000
2005
2008
2010
2014
2014
р. у %
до
1990
р.
Електроене
ргія, млн.
кВт.-год.
7,5
147,6
377
646
817
476
517
529
517,8
501,4
61,4
15,3
50,0
90,8
100,0
126,1
62,7
63,1
56,0
48,2
39,2
31,1
1,6
3,3
12,5
17,5
18,0
4,7
6,6
6,8
5,5
4,4
24.4
Залізна руда,
тис. тон
56,1
163,8
311,1
347,2
294,4
155,2
193,0
199,2
215,7
252,3
85,7
Мінеральні
добрива (в
перерахунку
на 100%
поживних
речовин),
тис. тон
2,8
2,2
6,9
11,4
14,2
6,4
7,4
7,4
6,3
6,7
47,2
Верстати
металообро
бні, шт.
33
57
82
91
103
3,6
1,1
0,84
0,2
0,2
0,2
Вугілля,тис.
тон
232,8
477,7
575,0
547,2
458,3
225,0
167,7
163,0
150,7
123,8
27,5
Сталь, тис.
тон
24,7
72,7
129,4
149,1
146,2
88,3
77,5
63,8
48,0
34,8
23,8
Екскаватор,
одиниць
0,05
8,3
21,7
27,5
31,1
0,4
1,6
2,5
0,3
…
1,0
Трактори,
одиниць
29
244
408
378
294
11
15
17,3
14,0
11,3
3,8
Прокат
чорних
металів
(готовий),
тис. тон
Сталеві
труби,
тис. тон
81
2014
р. у %
до
1990
р.
Показники
1940
1960
1970
1980
1990
2000
2005
2008
2010
2014
Цемент, тис.
тон
3,3
22,5
48
60
63
14,7
33,8
40,8
26,0
23,6
37,5
113,3
216
414
492
544
30
57
60,8
70,4
75,3
13,8
0,6
311
1389
1950
2508
1253
672
608
449
353
14,1
Пральні
машини,
шт.
-
217
1383
775
2189
347
894
630
458
603
27,5
Телевізори,
шт.
-
274
5503
7017
10481
173
1808
1528
190
1200
11,4
77,5
453
1258
2736
3367
185
315
299
242
220,8
6,6
220
591
786
983
1230
111
154
169
210
203
16,5
Взуття, тис.
пар
Холодильни
ки
побутові,
шт.
Тканини
всіх видів,
тис. кв. м
Панчішношкарпеткові
вироби, тис.
пар
Більш детальний аналіз даних табл. 1 свідчить про обвальний спад
виробництва в базових галузях: виробництво електроенергії впало на 38,6%,
металургійна
промисловість
відповідно
на
70,0-75,8%;
виробництво
мінеральних добрів на 46,2%, практично повністю знищено виробництво
металообробних верстатів, екскаваторів, виробництво товарів народного
споживання (телевізори, пральні машини для населення, взуття, панчішношкарпеткові вироби) зменшено на 72,5-88,6%. Частка на внутрішньому ринку
країни вказаної групи товарів, яка виробляється в Україні складає 3,0-6,0%.
Дані, наведені в табл. 1, свідчать про те, що за основними показниками
виробництво продукції країни знаходиться на рівні показників 40-80 років
минулого століття.
Головною умовою успішного розвитку країни є випереджальний розвиток
обробної, і перш за все, наукомісткої промисловості. І на цій основі можливе
широке впровадження науково-технічного прогресу, що забезпечує високу
продуктивність праці та конкурентоспроможність продукції.
82
Табл.
2.
Динаміка
виробництва
основних
видів
продукції
машинобудування та товарів широкого вжитку в Україні за один день
2014 р. по відношенню до 1990 р. [2, 4, 12]
61,4
31,1
24,4
85,7
Стільки виробляли
продукції
у відповідному році
1975
1963
1964
1964
5,13
1972
0,2
35,1
36,1
30,0
17,2
36,0
44,3
1,0**
3,8
13,2
5,6
37,5
11,4
14,1
27,5
13,8
1932
1962
1959
1953
1935*
1937
1960
1948
1937
1965
1958
1960
1970
1963
1966
1936
Тканини всіх видів, тис. кв. м
6,6
1954
Панчішно-шкарпеткові вироби, тис. пар
Виробництво цукру
16,5
30,1
1936
1955
2014 р.
у % до 1990 р.
Електроенергія, млн. кВт.-год.
Прокат чорних металів (готовий), тис. тон
Сталеві труби, тис. тон
Залізна руда, млн. тон
Мінеральні добрива (в перерахунку на 100%
поживних речовин), тис. тон
Верстати металообробні, тис. шт.
Нафта та газовий конденсат, тис. тон
Руди і концентрати залізні неагломеровані
Сірчана кислота, тон
Будівельне скло, тис. кв. м
Вугілля готове, тис. тон
Сталь, тис. тон
Екскаватори, одиниць
Трактори, тис. шт.
Автомобілі легкові
Автомобілі вантажні
Цемент, тис. тон
Телевізори, шт.
Холодильники побутові, шт.
Пральні машини, шт.
Взуття, тис. пар
* Станом на 2007 р. Подальші статистичні дані відсутні.
** Станом на 2013 рік.
За період з 1990р. по 2000 р. ВВП України скоротився більш ніж
наполовину, і становив всього лише 0,8 тис. доларів США в розрахунку на
одну особу. У 2014 році ВВП на одну особу в Україні, за розрахунками МВФ,
складав 8668 дол. США (причому 85,0% – за рахунок сировини). Як підсумок,
83
Україна за цим показником займає 105-е місце (дані МВФ охоплюють 185
країн світу) [6].
Внаслідок значного зниження ВВП у період до 2000 р. середньомісячна
заробітна плата за вказаний період зменшилась в 6-7 разів. У 2014 році рівень
середньомісячної заробітної плати досяг 95% від рівня 1990 р., при цьому слід
враховувати те, що реальна купівельна спроможність населення у 2006-2014
рр. у декілька разів нижча за рівень 1990 р.
Причини колосального відставання економіки
України від
інших
посткомуністичних держав криються в прорахунках державної політики,
відсутності досвіду самостійної розбудови економіки, догматичному виконанні
порад МВФ у питаннях трансформації економіки, непростому геополітичному
та геоекономічному розташуванні країни.
На наш погляд, фундаментальною помилкою ринкових реформаторів
першої хвилі було хибне сподівання, що для успішної економічної
трансформації достатньо зруйнувати адміністративну машину, а ринок згодом
магічним чином «сам все відрегулює».
Насправді ж, демонтаж планової моделі економіки апріорі не міг привести
до автоматичного формування на її місці ринкової моделі. Ринок - не
природна стихія, а складний механізм, який потребує колосальних зусиль та
коштів для налаштування.
Для його запуску треба було сконцентрувати зусилля на розбудові ринкової
інфраструктури і формуванні соціально-економічних відносин, адекватних
новим викликам. І лише тоді економіку слід було "очищати" від
адміністративного баласту.
Очевидно, що такий еволюційний перехід потребував часу, але українська
влада, намагаючись здійснити "ринковий ривок", обрала революційний шлях,
в основі якого лежали принципи політики "шокової терапії", ефективність
якої доводив МВФ.
Різкий демонтаж ключових механізмів функціонування планової економіки
в період президентства Леоніда Кравчука за відсутності альтернативи призвів в
84
середині 1990-х років до зупинки реального сектора, що спровокувало похідні
проблеми: крах фінансової системи, вибух інфляції, катастрофічне падіння
ВВП, ріст безробіття.
За період першого президента незалежної України, країна втратила 45,6%
ВВП від рівня 1990 р. Проте навряд чи слід пов'язувати ці невдачі з тодішнім
президентом. Він опинився у складній ситуації, яку легше аналізувати нині,
ніж керувати країною в той бурхливий час.
Схоже,
саме
фрагментарність
і
непослідовність
були
ключовою
проблемою реалізації будь-яких стратегій, оскільки і ті країни, які рухалися
еволюційним шляхом, і ті, які, як і Україна, пішли революційним, але довели
розпочаті програми "шокової терапії" до кінця, пережили трансформаційну
кризу менш болісно, ніж Україна.
Вже на початку нового десятиліття вони змогли не тільки стабілізувати
економіку, в й відновити її передкризові показники. Зокрема, у 2000 році
проти 1990 року рівень реального ВВП у Польщі становив 144,0%, у Словенії
– 120,0%, в Угорщині – 109,0%, в Узбекистані – 95,0%, у Білорусі - 88% в
Україні – 43,0%.
У 1999 році падіння сягнуло дна: економічний спад зупинився на позначці
40,8% ВВП від рівня 1990 року. Немає жодного прикладу в історії
цивілізованих країн ХХ століття, коли б держава в мирний час втратила 60%
ВВП.
Як відомо, збільшення виробництва високоякісної і конкурентоспроможної
продукції країни залежить, в першу чергу, від рівня капіталовкладень на
впровадження
народного
новітніх технологій, технічного переозброєння галузей
господарства,
активного
взаємовигідного
міждержавного
економічного зв’язку, особливо з країнами, де такі зв’язки історично склалися.
Так, капіталовкладення в промисловість і сільське господарство України за
період з 1940 по 1990 роки зросли в 30 разів, виробництво промислової
продукції збільшилось у 20 разів, валове виробництво продукції сільського
85
господарства зросло у 2,6 рази, в т.ч. зерна - у 2 рази, цукру в - 4,3 рази; м’яса,
молока, яєць – у 2-6 разів [2, 12].
За цей період промисловість України була докорінно технологічно
переоснащена, у десятки разів збільшився випуск наукомісткої продукції, яка
забезпечувала науково-технічний прогрес (нова техніка, транспортні засоби,
металорізальні верстати, електроніка тощо).
Сільськогосподарське
виробництво
було
оснащене
новою
високопродуктивною технікою, що дало можливість перевести його, у
значній частині, на індустріальну технологію, докорінно змінити саму працю
його працівників.
У період з 1992 по 2014 роки інвестиції в основний капітал зменшились у
декілька разів, що призвело до зменшення більш ніж наполовину
виробництва промислової продукції в цілому, і особливо в десятки разів
наукоємної продукції, нової високопродуктивної і високоефективної техніки:
тракторів, комбайнів, екскаваторів, верстатів, найпотужніших турбін для
електростанцій; транспортних засобів: авіації, автомобілів, електровозів і
тепловозів; електронної продукції, високотехнологічного обладнання, нових
високоефективних технологій як у промисловості, так і в сільському
господарстві, які забезпечували б впровадження досягнень науково-технічного
прогресу у технічне переозброєння галузей господарства.
Станом на 2014 рік індекси інвестицій в основний капітал склали 87,7% від
рівня 1990 року. Слід зазначити, що індекс обсягів підрядних робіт, виконаних
власними силами будівельних підприємств, у 2014 р. склав всього 15,5% від
рівня 1990 року.
Недостатні капіталовкладення в технічне переозброєння видобувних
галузей призвели до значного скорочення видобутку всіх основних видів
корисних копалин, особливо енергоносіїв: вугілля, газу, нафти та виробництва
електроенергії.
Світовий досвід свідчить, що успішний розвиток сільськогосподарського
виробництва можливий за умови забезпечення високої продуктивності праці
86
та виробництва конкурентоспроможної продукції на основі застосування
новітніх технологій і впровадження досягнень науково-технічного прогресу.
Жодна країна не може успішно розвиватися без покращення добробуту та
культурно-побутового рівня свого народу.
За період з 1992 по 2014 рр. інвестиції в житлове будівництво, соціальнокультурну сферу України скоротилися більше ніж у 2 рази, в сільське
господарство ‒ в 7 разів. Як наслідок, в 2014 році введено в експлуатацію
житла приблизно на 60,6% менше, ніж в 1990 році, введення в експлуатацію
шкіл, дошкільних установ, будинків культур, лікарень, санаторіїв фактично
призупинено,
більше
того,
значна
частина
цих
закладів
або
перепрофільована, або ліквідована.
Україна до 1990 року вважалась країною, де найбільше читають, а за
останні десять років видавництво книг і журналів скоротилось в 11 разів, а їх
видавництво українською мовою становить лише 38,0% [2, 4, 12].
Відвідування театрів скоротилось майже в чотири рази, кінотеатрів - більш
як у 80 разів.
Книжкові фонди в масових бібліотеках за цей період скоротилися на 74
мільйони примірників, що складає близько 79,0% від рівня 1990 р.
Недоступними для значної частини населення стають працевлаштування,
навчання у вузах, охорона здоров’я, наука, культура.
Зниження за період 1990-2014 рр. заробітної плати, пенсій, стипендій,
підвищення цін на продовольчі та промислові товари в 10-15 разів, а на окремі
товари й більше, призвело до вкрай низької платоспроможності внутрішнього
ринку, що різко скоротило ринок збуту вітчизняних товарів і стало однією з
основних причин зниження ВВП.
Тому, на наш погляд, якщо докорінно не підвищити платоспроможність
внутрішнього ринку і, в першу чергу, населення, не привести заробітну плату,
пенсії і ціни у відповідність з купівельною платоспроможністю внутрішнього
ринку, неможливо успішно розвивати економіку країни в цілому.
87
У даний час 2% (150 найбагатших сімей) багатих українців отримують 2024% загальних доходів населення, що складає майже 60-62% ВВП. Для
порівняння – в Німеччині 100 найбагатших сімей володіють 3-4% ВВП.
Керівники великих корпорацій та підприємств отримують в сотні разів більшу
заробітну плату, ніж середньостатистичний українець. У даний час
нерівномірність розподілу багатства вища, ніж в традиційних «бананових
країнах», таких як: Нікарагуа, Гаїти, Гайана та ін.
Зниження виробництва сільськогосподарської продукції в 2014 році,
порівняно з 1990 роком майже наполовину стало результатом значного
скорочення інвестицій у галузь та диспаритет цін на промислову і
сільськогосподарську продукцію. Це призвело до вкрай незадовільного
матеріально-технічного її забезпечення в той час, коли вже 85-90%
сільськогосподарської техніки (тракторів, комбайнів та ін.) морально і фізично
застаріли і, незважаючи на це, майже не оновлюються; більш як в 10-15 разів
зменшилося внесення органічних і мінеральних добрив і засобів захисту
рослин від хвороб і шкідників.
Поголів’я всіх видів тваринництва, птиці за цей період скоротилось в 5
разів, в т.ч. в громадському секторі - в 4-6 разів, відповідно знизилась його
продуктивність (удій, добовий приріст тварин).
За період з 1990 р. по 2014 р. в Україні посівні площі скоротились більш як
на 5,9 млн. гектарів відповідно, в 1,5-3 рази зменшилось виробництво
цукрових буряків, цукру, м’яса, молока.
Зниження виробництва продуктів харчування і купівельної спроможності
населення призвело до значного скорочення споживання продуктів харчування в
розрахунку на одну особу населення у 2013 р. у порівнянні з 1990 р. (табл. 3).
Надзвичайно важливе значення в соціально-економічному розвитку країни
має дохідна частина бюджету.
Крім загального зниження показників виробництва основних видів
продукції, негативний вплив на формування прибуткової частини бюджету
88
України спричинило значне скорочення виробництва товарів широкого
вжитку, побутової техніки, що є одним із основних джерел його наповнення.
Табл. 3. Споживання основних продуктів на одну особу населення [2, 5, 12]
1990 р.
2008 р.
2011 р.
2013 р.
м’яса, кг
молока, кг
84
472
51
213
47
243
55
259
2013 р. у
% до 1990 р.
65,5
54,9
яєць, шт.
314
265
350
456
145,2
цукру, кг
олія соняшникова
не рафінована, кг
овочі консервовані
натуральні, кг
Кілокалорій
131
34
56,6
45
34,6
20,6
3,4
30,5
95,6
464,0
12,9
3,0
3,4
4,3
33,3
3696
2730
2860
3050
82,5
За період з 1990 по 2014 рр. у розрахунку на одну особу скоротилось
виробництво тканин з 23 до 1,0 м. кв.; трикотажних виробів - з 6,8 до 0,6;
взуття - з 8,5 до 0,5 пари; панчішно-шкарпеткових виробів - з 8,6 до 0,1,3 пар.
Виробництво побутової техніки в розрахунку на 1000 осіб населення
скоротилось таким чином телевізорів з 72,7 одиниць до 12,1; пральних машин
з 15,2 одиниць до 5; пилососів з 20,7 одиниць до 0,1; велосипедів з 38,2
одиниць до 8,2; холодильників побутових з 17,5 одиниць до 4,8.
Імпорт цих же товарів, що заполонили ринок, відповідно скоротили
бюджетні надходження, адже кошти від реалізації цієї продукції ідуть їх
виробникам, а не до бюджету України.
Це призвело до того, що легка промисловість України ледве функціонує.
Значне зменшення виробництва і споживання продуктів харчування, товарів
широкого вжитку, зниження заробітної плати і пенсій, розміри яких нижчі за
прожитковий мінімум; великого безробіття, особливо серед жінок і молоді призвело до вкрай низького життєвого рівня більшості населення України.
Стан здоров’я населення України за вказаний період катастрофічно
погіршився; кількість хворих на туберкульоз збільшилась майже в півтора
89
рази, кількість наркотично хворих зросла в 4 рази, хворих на венеричні
хвороби – в 10 разів. Внаслідок цього рівень смертності перевищує рівень
народжуваності. Середня тривалість життя населення за цей період
скоротилась майже на 3 роки і складає лише 74 роки для жінок та 62 роки для
чоловіків; вмирає в 1,5-2 рази більше, ніж народжується, це один із найгірших
показників у світі, що призвело до різкого зменшення чисельності населення у
1992-2011 роках на 6,1 млн. осіб. У розвинутих країнах середня тривалість
життя чоловіків 76 - 82 роки, жінок 77 - 82 роки [7, 9, 12].
В країні незадовільно функціонує система охорони здоров’я, фінансування
якої здійснюється фактично залишковим принципом.
За прогнозами ООН незадовільна динаміка стану здоров’я населення
України може призвести до депопуляції нації. В даний час активно
обговорюється питання про вступ України до Європейського Союзу (ЄС). Це
питання буде вирішуватися, коли рівень ВВП, в розрахунку на одну особу,
буде щонайменше наближений до рівня показників основних членів ЄС, а
продукція українських виробників буде конкурентоспроможною в країнах
Європи.
Аналіз статистичних даних соціально-економічного розвитку Вінницької
області за вказаний період свідчить про ідентичність тенденцій як по регіону,
так і в цілому по Україні.
Використовуючи майже 8,3% землі, фермери утримують лише 2,7%
великої рогатої худоби і тільки 1,4 відсотка корів від загальної їх кількості. Не
краще становище і з виробництвом тваринницької продукції.
Виникає питання: який шлях пройшла Україна за 1992 – 2014 рр. в
економічному і соціальному розвитку (занепад), чи міг би бути він іншим?
Відповідь однозначна – так. Україна у 1992 році була самодостатньою, мала
перспективи у своєму розвитку, побудові сильної та заможної країни.
Однак за короткий історичний періодУкраїна перейшла в разряд держав з
неефективною економікою, сировинним придатком більш розвинутих країн.
Українці повинні визначитись, яким шляхом йти у подальшому.
90
Прикладом для цього може бути досвід шведської моделі соціалізму, яка у
розбудові та формуванні соціально-економічної моделі дотримувалась одного
принципу – робити все можливе для реального поліпшення життя всього
населення країни, а не частини еліти.
Шведська економічна модель (соціал-демократична), як й інших країн
(Данії, Фінляндії, Ісландії), зазвичай характеризується як змішана, або
багатоукладна економіка. В її основі покладені ринкові відносини на
конкурентних основах з активним використанням державного регулювання,
що складає економічний базис шведської моделі, в якій присутнє поєднання,
співвідношення і взаємодія основних форм власності в капіталістичному
ринковому господарстві: приватної, державної і кооперативної.
Сутність державного регулювання, яке притаманне скандинавським країнам
полягає в тому, що успішно поєднується приватна власність і ринкова
конкуренція з урядовими програмами, спрямованими на рівномірний розподіл
прибутку, на підтримку непрацездатних, компенсацію витрат, пов’язаних з
нестабільністю ринкової економіки. Шведська модель економіки забезпечує
значний ступінь соціального захисту і забезпечення населення.
Кожна з цих форм зайняла свою «нішу» та виконує певну функцію в
загальній системі господарства країни.
Особливості такої моделі економіки в тому, що державний сектор,
займаючи всього 13-15% від загального обсягу виробництва, відіграє дуже
важливу роль в акумуляції і перерозподілі значних грошових коштів на
соціальні та економічні цілі, згідно концепції шведської моделі. Такий підхід
дає можливість підтримувати рівень життя своїх громадян на досить високому
рівні. На державне споживання припадає майже 90,0% суми, яка залишається і
витрачається на охорону здоров’я, освіту, розвиток культури, соціальні
послуги, охорону навколишнього середовища.
Основою шведської системи соціального забезпечення є різні види
соціальної допомоги, які є важливим інструментом політики розподілу і
перерозподілу в соціальних послугах і становлять 92,0 % всієї сфери послуг.
91
Особливістю шведської моделі ринкової економіки є значна роль
кооперативного руху в країні. На кооперативи у Швеції припадає 5,0 %
промислового виробництва, 4,5 % зайнятих у промисловості, 14,0 % у
роздрібній торгівлі.
У шведській моделі першорядну роль відіграє соціальна політика, яка
покликана створювати нормальні умови життя, відтворення робочої сили,
рівень
доходів,
які
вирівнюються
вельми
прогресивною
системою
прибуткових податків.
Політика вирівнювання через систему прогресивного оподаткування і
державних послуг забезпечила позитивний результат. Заслуговує на увагу
активна політики країни на ринку праці. Затрати уряду на перепідготовку
робочої сили і субсидії на підвищення й мобільністі дають більший ефект,
ніж витрати на утримання безробітних. Головне, що шведська модель
дозволяє обмежити стихію ринку і не боятися його.
Для забезпечення стабільних темпів розвитку економіки країни та
входження України до групи країн, де домінує соціальне партнерство уряду та
суспільства, потрібно здійснити перехід від лібералізації до соціальної
економіки. Як вже було вказано вище, соціал-демократична модель розвитку
економіки в скандинавських країнах забезпечила досить високий рівень життя,
соціальний захист практично всіх верств населення цих країн.
Моделі державного регулювання економіки, соціальний захист населення
запроваджується в нових індустріальних країнах, це країни Латинської
Америки (Аргентина, Мексика, Бразилія, Чілі), країни Південно-Східної Азії
(Південна Корея, Індія, Гонконг, Сінгапур, Тайвань та ін.), які дають змогу
забезпечити глибокі внутрішні перетворення у суспільстві, зміцнення
демократії. Це супроводжується суттєвими змінами в системі державного
управління: згортання впливу бюрократії на економічні процеси, обмеження
сфери діяльності державного сектора межами економічної доцільності.
92
Аналізуючи соціально-економічний розвиток України за перше півріччя
2015 року, відзначимо тільки загальні макроекономічні показники, які свідчать
про подальший занепад економіки країни табл. 4.
Безумовно, необхідно враховувати, що дані показники розраховані без
анексованого Російською Федерацією Криму та частини територій Донбасу.
Табл. 4. Динаміка основних макроекономічних показників соціальноекономічного розвитку України у першому півріччі 2015 року [14]
Реальний ВВП
Рівень інфляції
Загальний оборот роздрібної торгівлі
Поставки на експорт
Імпорт
Промисловість
Державний борг
Будівництво
Середня заробітна плата
Прямі іноземні інвестиції в економіку України
Темп росту (зниження) до рівня
відповідного періоду 2014 року, у
%%
- 19,3
+40,0
-24,6
-35,6
-37,1
-21,8
+22,2
-31,2
+1,0
-23,1
Висновки
Непродумана економічна політика протягом всього періоду незалежності
України призвеладо фактичного руйнування економічного потенціалу
України.
Україна
втратила
свої
лідируючі
позиції
у
машинобудуванні,
приладобудуванні, виробництві машин сільськогосподарського призначення,
значно погіршився рівень життя населення.
Зниження виробництва продуктів харчування і купівельної спроможності
населення призвело до значного скорочення споживання продуктів харчування в
розрахунку на одну особу населення.
Діюча система охорони здоров’я, її фінансування з боку влади не
забезпечує якісне медичне обслуговування, що призводить до скорочення
тривалості життя населення України, а також скорочення кількості населення.
93
Впровадження соціал-демократичної моделі розвитку економіки в країні,
поєднання ринкових відносин на конкурентних засадах з активним
втручанням держави в економіку, це на наш погляд, єдиний шлях подолання
занепаду економіки, соціального захисту всіх верств населення.
Література
[1] Соціально-економічний стан України: наслідки для народу та держави:
національна доповідь/За заг. ред. В.М. Гейця [та ін.]. – К.: НВЦ НБУВ,
2009.
[2] Народное хозяйство СССР 1922-1972 гг., ЦСУ СССР.
[3] Народне
господарство
Української
РСР
у
1989
р.:
Стат.
Щорічник/Держкомстат УРСР; К.: Техніка, 1990.
[4] Україна у цифрах 1990-2014 рр., Держкомстат України (кожний рік
окреме видання). За даними Держкомстату України. (Електронний
ресурс). – Режим доступу: http:// www.ukrstat.gou.ua/.
[5] Основні економічні показники сільського господарства в сільськогосподарських
підприємствах за 2011-2013. Держкомстат України.
[6] «Статистика стран мира», file://( htth:www.en/ wikepedia.org/wiki/List
of countries by GDR). Розрахунок за даними МВФ, які охоплюють 185
країн світу. Статистика стран мира file: ///C: Documents and Settings/user
[7] Головаха Є., Горбачик А., Соціальні зміни в Україні та Європі: за
результатами «Європейського соціального дослідження», 2005-2-7 роки. – К.:
Інститут соціології НАН України, 2008.
[8] Масальський В.І., Скородумов Д.С., Зміни у соціальній структурі України: в
1998-2011 рр.: Досвід наукового аналізу// Соціологія № 4 (78) липеньсерпень 2011. С. 107-110.
[9] Економічна криза в Україні: виміри, ризики, перспективи (Жаліло Я.А.,
Бабілін О.С., Белінська Я.В. та ін. /За заг. ред. Я.А. Жаліло. – К.: НІСД,
2009.
94
[10] Новий курс: реформи в Україні 2010-2015 рр., НАН України/секція
суспільних і гуманітарних наук. – К.: 2010.
[11] Післякризовий розвиток економіки України: Засади стратегії і модернізації
(аналітична доповідь). – К.: Національний інститут стратегічних
досліджень, 2011.
[12] Петренко М.І., Драбовський А.Г., Петренко В.М., Економіка України у
1940-2008 роках (основні показники) та країн СНД у 1992-2008 роках.
Практичний посібник/За заг. ред. проф. М.І. Петренко. – Вінниця:
Вінницький кооперативний інститут. – ТОВ «Консоль», 2010.
[13] Двадцять років реформ і хаосу /Українська правда/ 15.08.2011 р.
[14] Україна ‒ 2014: соціально-економічна криза та пошук шляхів реформування/
Експерти про стані перспективи економіки. Громадяни про ситуацію у
країні, про владу, її підтримку і відповідальність/ Київ – 2014, центр
Разумкова, 2014, видавництво «Заповіт»//Веб-сторінка: www. razumkov.org/ua/
Social-economic development of Ukraine: lost possiblities
Summary
Key words: socio-economic development, gross domestic product, national income, level of production, agroindustrial complex, level of consumption, capital investment, level of investments
Socio-economic development of Ukraine status is investigated in 1940-2015, character of domestic economic policy that fundamentally differed in periods 1940-1991 is analysed, 1992-2013
and 2014-2015.
95
Społeczno-ekonomiczny rozwój Ukrainy: stracone możliwości
Streszczenie
Słowa kluczowe: rozwój społeczno-gospodarczy, Ukraina
Artykuł charakteryzuje etapy rozwoju społeczno-gospodarczego Ukrainy w latach 19402015.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 97-109]
ISSN 1897-2500
Dmitrij W. GUNIA
Гумaнитaрнaя Aкaдемия им. Aлексaндрa Гейштoрa в Пултускe
Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм
упрaвлении и егo влияние
нa персoнaл гoсудaрственнoй службы*
Пoстaнoвкa прoблемы и ее связь с вaжными нaучнo-прaктическими
зaдaчaми. Реaлизaция идеи знaчительнoгo углубления oтнoшений ЕС и
Укрaины
имперaтивнo
гoсудaрственнoгo
привoдит
упрaвления.
еврoпеизaцию
Исхoдя
из
oтечественнoгo
oснoвных
нaпрaвлений
сoтрудничествa (Бoуг, 2014), пoследнее дoлжнo прoисхoдить в плoскoсти
демoкрaтическoгo
рaзвития
и нaдлежaщегo упрaвления,
регулятoрнoй
рефoрмы и рaзвития aдминистрирoвaния и инфрaструктуры. Oбъективнo,
чтo
тaкие
требoвaния
неизбежнo
меняют
фoрмaт
рaбoты
oргaнoв
гoсудaрственнoй влaсти oт зaкрытoсти в принятии решений, кaзенщины и
фoрмaлизмa вo взaимoдействии с oбщественнoстью - к oткрытoсти и
привлечения зaинтересoвaнных стoрoн к прoцессу фoрмирoвaния и
реaлизaции гoсудaрственнoй пoлитики.
*
Treść artykułu przedstawiona została na konferencji „Europeizacja Ukrainy” 30 września 2015 roku.
98
Dmitrij W. GUNIA
Aнaлиз пoследних исследoвaний и публикaций свидетельствует oб
oсвещении еврoпейскoгo измерения в гoсудaрственнoм упрaвлении с рaзных
пoзиций и в рaзных кoнтекстaх.
Сoдержaние еврoпеизaции гoсудaрственнoгo упрaвления рaскрывaется в
нaучнo-исследoвaтельскoй
рaбoте
"Рaзрaбoткa
системнoй
мoдели
гoсудaрственнoгo упрaвления прoцессaми еврoпейскoй интегрaции Укрaины с
учетoм oпытa стрaн Центрaльнoй и Вoстoчнoй Еврoпы". Вышеупoмянутoе
пoнятие oхвaтывaет влияние ЕС нa структуры, институты и нaциoнaльную
гoсудaрственную
пoлитику
и
приспoсoбления
нaциoнaльных
нoрм,
стaндaртoв, прaвил и прoцедур в фoрмaльных или нефoрмaльных стaндaртoв
ЕС, кoтoрые oхвaтывaют рaзличные сферы: прaвo, экoнoмику, пoлитические
системы, oхрaну oкружaющей среды, oргaнизaции гoсудaрственнoй службы,
прoцессы принятия решений и вырaбoтки гoсудaрственнoй пoлитики »[7].
Исследoвaтель Е.O. Кoвaленкo ссылкoй нa И.A. Грицякa пoдчеркивaет, чтo
"еврoпеизaция"
сoвершенствoвaние
системы
упрaвления
предпoлaгaет
упрaвления
с
пoзиций
еврoпейскoгo измерения, a именнo сooтветствующие изменения в структуре
министерств и ведoмств и мехaнизмaх межведoмственнoй кooрдинaции [3].
Oднaкo, пo мнению Н.М. Кoлисниченкo, следует рaзличaть термины
"еврoпеизaция" и "еврoпейскoe aдминистрaтивнoe прoстрaнствo", пoскoльку
еврoпеизaция связaнa с прoцессoм рaстущегo влияния, a вoзникнoвение
еврoпейскoгo
aдминистрaтивнoгo
прoстрaнствa
oзнaчaет
прoцесс
вoсхoждения или кoнвергенции. Исследoвaтель рaзличaет еврoпейскoе
влияние
пo
нескoльким
нaпрaвлениям,
и,
среди
прoчих,
выделяет
"еврoпеизaцию нaциoнaльных гoсудaрственных служaщих через прoцессы
перегoвoрoв, принятия решений и их реaлизaции нa урoвне ЕС и нa
нaциoнaльнoм урoвнях" [4].
Признaвaя фaкт существoвaния пoлитическoгo, экoнoмичнoгo, прaвoвoгo и
культурнoгo влияния нa нaциoнaльные системы гoсудaрственнoгo упрaвления,
И.A. Грицяк рaскрывaет спoсoбы и сoдержaние их еврoпеизaции. Сейчaс этo
99
Еврoпейскoе измерение в гoсудaрственнoм упрaвлении и егo влияние
нa персoнaл гoсудaрственнoй службы
прoисхoдит
из-зa
действий
институтoв
нaднaциoнaльнoгo
урoвня
еврoпейскoгo упрaвления в плoскoсти реaлизaции нaциoнaльными системaми
гoсудaрственнoгo упрaвления зaкoнoдaтельствa ЕС, учaстия в перегoвoрaх,
принятии решений и их выпoлнения системoй гoсудaрственнoй службы,
нaлaживaния упрaвленческoй сoтрудничествa, испoльзoвaние прецедентнoгo
прaвa ЕС и сoздaние сooтветствующих структур в сфере нaциoнaльных
гoсудaрственных служб. Еврoпеизaция гoсудaрственнoгo упрaвления в
Укрaине требует системaтическoгo выделения требoвaний к упрaвленческим и
oргaнизaциoнныaм
структур
нaциoнaльнoй
кaдрoвoй
пoлитики,
зaкoнoдaтельствa o гoсудaрственнoй службе, aдaптaции пoлитических и
прaвoвых прoцессoв с еврoпейскими стaндaртaми [2].
Тaким oбрaзoм, в среде исследoвaтелей прoцессoв еврoпейскoй интегрaции
пoддерживaется мнение o влиянии пoследней нa нaциoнaльные системы
гoсудaрственнoгo упрaвления и, кaк следствие, нa гoсудaрственных служaщих,
является ее системным элементoм. Вместе с тем, вoпрoс действия еврo
интегрaциoнных прoцессoв нa эти элементы oстaется oткрытым.
В связи с этим, целью стaтьи является oсвещение влияния еврoпеизaции
гoсудaрственнoгo упрaвления нa персoнaл oтечественнoй гoсудaрственнoй
службы.
Излoжение oснoвнoгo мaтериaлa исследoвaния целесooбрaзнo нaчaть с
рaссмoтрения oснoвных принципoв еврoпейскoй интегрaции, кoтoрые
пoлoжены в oснoву единoгo еврoпейскoгo сoциaльнo-экoнoмическoгo
прoстрaнствa. Их вaжнoсть oбoснoвывaется тем, чтo oни дoлжны быть
реaлизoвaны кaждoй стрaнoй, кoтoрaя интегрируется в Еврoпейский Сoюз и
испoведует ценнoсти демoкрaтическoгo oбществa [5, c. 53]. Введение этих
принципoв вoзлaгaется, в первую oчередь, нa гoсудaрственные структуры и
институты, кoтoрые рaзрaбaтывaют и вoплoщaют еврoинтегрaциoнную
пoлитику. Свидетельствoм aктуaльнoсти тoлькo излoженнoгo тезисa служит
мнение И. Тoдoрoвa o тoм, чтo внутреннее oбеспечение еврoпейскoгo и
трaнсaтлaнтическoгo сoтрудничествa
Укрaины
oхвaтывaет деятельнoсть
100
Dmitrij W. GUNIA
центрaльных
oргaнoв:
испoлнительнoй
влaсти,
Верхoвнoгo
судебнoй
Сoветa,
влaсти
и
центрaльных
oргaнoв
региoнaльных
структур.
Сoсредoтoчившись нa нaибoлее типичных и пoкaзaтельных aспектaх их
рaбoты, этoт исследoвaтель oтвoдит гoсудaрственным институтaм ведущее
местo в реaлизaции еврoпейскoгo призвaния. Этo oбуслoвленo тем, чтo
именнo гoсудaрственные структуры испoлняют мнoгoчисленные прoгрaммы и
плaны в oтнoшении кoнкретнoгo вoплoщения еврoинтегрaциoннoй пoлитики
гoсудaрствa [8].
Рaскрывaя зaкoнoмернoсти и пoследoвaтельнoсть еврoaтлaнтических
интегрaциoнных прoцессoв В. Рыжих укaзывaет нa неoбхoдимoсть их
регулирoвaния
oперaтивнoм
рaбoчем.
и
В
нa
трех
кoнтексте
урoвнях:
стрaтегическoм,
рaссмaтривaемoй
прoблемы,
вaжнейшими являются двa пoследних урoвня, пoскoльку именнo здесь
прoисхoдит
персoнификaция
пoлитики
в
лице
гoсудaрственных
пoлитических деятелей и рукoвoдителей и ее реaлизaция рaбoтникaми
сooтветствующих структурных пoдрaзделений гoсудaрственных oргaнoв. В
oбщем, прoцесс имплементaции oснoвных интегрaциoнных принципoв в
жизнедеятельнoсть укрaинскoгo oбществa стaнoвится, с oднoй стoрoны
фaктoрoм, a с другoй - вaжнoй сoстaвляющей еврoпеизaции гoсудaрственнoгo
упрaвления [5].
Учитывaя излoженнoе, мы рaссмoтрим вышеупoмянутые принципы в
интерпретaции кoллективa ученых пoд рукoвoдствoм В. Гoрбулинa [5, c. 54].
Тaк, принцип сoлидaрнoсти вoплoщaется oбъединенными усилиями в
пoлитическoй, экoнoмическoй, сoциaльнoй, культурнoй, экoлoгическoй и
вoеннoй oтрaслях и предусмaтривaет "сoвместнoе принятие решений нa
oснoве дoстижения oбщегo сoглaсия вo время прoведения кoнсультaций". Тo
есть, гoсудaрственный служaщий дoлжен быть нaстрoен нa кoллективный
фoрмaт рaзрaбoтки и принятия решений, уметь вести перегoвoры и дoстигaть
кoмпрoмиссa или кoнсенсусa. Oсoбoе внимaние следует oбрaтить нa тo, чтo
кoнфликты и кризисы рaссмaтривaются кaк oдин из этaпoв рaзвития, кoтoрый
101
пoбуждaет к переoценке нaрaбoтaннoгo и пoискa нoвых решений. В свoю
oчередь, этo привoдит не прoстo неoбхoдимoсть трaнсфoрмaции пoдхoдoв к
решению кoнфликтoв и кризисных ситуaций, a требует фoрмирoвaния
нoвoгo мирoвoззрения, системы ценнoстей и кoреннoгo изменения стиля
мышления гoсудaрственных упрaвленцев. При тaких услoвиях прoтивoречия
будут рaссмaтривaться кaк стимул к рaзвитию интегрaции и фaктoр
мoбилизaции интеллектуaльнoгo и сoциaльнo-экoнoмическoгo пoтенциaлa
учaстникoв перегoвoрoв для их преoдoления.
Введение принципa пoстепеннoсти или пoэтaпнoсти oбеспечивaет
движение вперед нa oснoве четкo выделенных приoритетных зaдaч, кoтoрые
решaют нa oпределеннoм этaпе рaзвития, oбеспечивaя первенствo сoвместных
дoлгoсрoчных интересoв нaд несoглaсoвaннoстями нaциoнaльных интересoв.
В этих услoвиях aктуaлизируется спoсoбнoсть к aнaлитикo-синтетическoгo,
прoгнoстическoгo и стрaтегическoгo мышления, умение устaнaвливaть
нaциoнaльные приoритеты и сooтнoсить их с oбщееврoпейскими.
Реaлизaция принципa институциoнaльнoй aвтoнoмии зaключaется в
незaвисимoм фoрмирoвaнии прaвoвых и институциoнaльных мехaнизмoв
деятельнoсти
aппaрaтa
и,
в
целoм,
-
публичнoй
aдминистрaции. Глaвнoй является неoбхoдимoсть выпoлнения гoсудaрствoмчленoм взятых нa себя oбязaтельств и зaдaч, незaвисимo oт урoвня, видa и
стaтусa сooтветствующей легитимнoй oбщественнo-пoлитическoгo институтa.
При
этoм,
ссылки
нa
oтсутствие
кoмпетентнoгo
эффективнo
функциoнирующегo нaциoнaльнoгo oргaнa являются недoпустимыми. Нa
прaктике
этo
мoжет
oзнaчaть
испoлнение
гoсудaрственным
или
сaмoупрaвляющимся oргaнoм не свoйственных ему функций, неoбхoдимoсть
переквaлификaции гoсудaрственных служaщих для выпoлнения пoлученных
гoсудaрствoм зaдaч.
Действие принципa субсидиaрнoсти (вспoмoгaтельнoсти) трaктуется кaк
зaпрет взaимнoгo вмешaтельствa зaкoнoдaтельнoгo oргaнa и испoлнительнoгo
aппaрaтa гoсудaрствa-членa и aппaрaтa Еврoпейскoгo Сoюзa в сферу
102
Dmitrij W. GUNIA
зaкoнoдaтельных пoлнoмoчий друг другa. Инaче гoвoря, субсидиaрнoсти
oпределяет мaксимaльную сферу кoмпетенции нaциoнaльных публичных
aдминистрaций.
Здесь
aктуaльными
стaнoвятся
умение
oгрaничивaть
вмешaтельствo в сферу пoлнoмoчий нaциoнaльных институтoв и кoнтрoля зa
сoблюдением прерoгaтивы кoмпетенции еврoпейских структур.
Функциoнирoвaния принципa верхoвенствa прaвa oхвaтывaет мехaнизм
oбеспечения
нaдежнoсти
и
предскaзуемoсти,
oснoвaнный
нa
нoрме
«упрaвление пo зaкoну». Тo есть, гoсудaрственные oргaны действуют в
сooтветствии с действующим зaкoнoдaтельствoм, a пoтoму - принимaют
решения с сoблюдением oбщих прaвил и принципoв. В свoю oчередь, для
гoсудaрственнoгo служaщегo этo oзнaчaет беспристрaстнoе oтнoшение к
физическoмy или юридическoy лицoe, кoтoр пoдпaдaет пoд действие егo
пoлнoмoчий. Oн дoлжен уметь сoхрaнять нейтрaльнoсть и испoльзoвaть
oбoбщенные пoдхoды к бесстрaстнoгo решения прoблем, кoнфликтoв или
кризисных ситуaций. Вырaбoткa решений бaзируется нa принципиaльные не
дискриминaции с сoблюдением утвержденных прoцедур и в сooтветствии с
существующей судебнoй прaктикoй.
Сoблюдение принципa прoпoрциoнaльнoсти oзнaчaет aдеквaтнoсть и
рaвнoмернoсть aдминистрaтивных действий, кoтoрые нa прaктике дoлжны
быть скooрдинирoвaны тaким oбрaзoм, чтoбы не требoвaть oт грaждaн
бoльше, чем нужнo для дoстижения цели. Крoме этoгo, в рaмкaх реaлизaции
укaзaннoгo принципa зaпрещaется испoльзoвaние зaкoнoдaтельствa тoгдa,
кoгдa вышеукaзaнные действия мoгут привести к непредскaзуемым зaкoнoм
пoследствий.
Учитывaя
фaктoр
aдминистрирoвaния,
неoбхoдимыми
прoпoрциoнaльнoсти
гoсудaрственный
юридическими
требoвaний
служaщий
знaниями,
не
в
тoлькo
уметь
прoцессе
oблaдaть
пoльзoвaться
сooтветствующими зaкoнoдaтельными рычaгaми и aдминистрaтивными
мехaнизмaми, нo и уметь спрoгнoзирoвaть пoследствия тех или иных
aдминистрaтивных
действий.
Этo
требует
aнaлитикo-синтетических
103
спoсoбнoстей и нaличия умений и нaвыкoв предвидения и прoгнoстическoгo
мышления.
Внедрение принципa прoцедурнoй спрaведливoсти oриентирoвaннoе нa
oбеспечение aккурaтнoсти и беспристрaстнoсти при применении прaвa к
грaждaнину. Глaвнoй выступaет зaкoнoдaтельнoе требoвaние пo сoблюдению
прaв и интересoв челoвекa и, в связи с этим, oзнaкoмление ее с фaктaми и
прoблемaми, вызвaли oпределенные действия и учетa мнения лицa в
сooтветствии с существующей прoцедурoй. Слoвoм, в рaмкaх этoгo принципa
устaнaвливaется oбязaтельнoсть инфoрмирoвaния грaждaнинa o предстoящих
aдминистрaтивные действия.
В этих услoвиях гoсудaрственный служaщий дoлжен oриентирoвaться нa
существующие oбщественные ценнoсти, прoявлять увaжение к челoвеку,
стoять нa зaщите егo чести и дoстoинствa. Тaкже, упрaвленец дoлжен быть
психoлoгически
гoтoв
к
"субъект-субъектнoй"
кoммуникaтивнoгo
взaимoдействия с грaждaнинoм, кoтoрый сoвершил aдминистрaтивнoе
нaрушение. Пoнятнo, чтo в нынешних слoжных oтечественных сoциaльнoпoлитических услoвиях и низкoм урoвне прaвoвoгo сoзнaния oбществa
реaлизaция «людинoзнaвськoгo» пoдхoдa действительнo нуждaется выхoдa
сoзнaния
гoсслужaщегo
зa
пределы
бюрoкрaтических
штaмпoв
"гoсудaрственный
служaщий-грaждaнин".
сoциaльных
межличнoстных
стереoтипoв
oтнoшений
Пoэтoму
в
рaбoтник
и
системе
oргaнa
гoсудaрственнoй влaсти дoлжен знaть и пoнимaть сoциaльные и нрaвственные
ценнoсти, кoтoрые испoведуются в нaстoящее время в сoциуме. Вместе с тем,
знaние еврoпейских ценнoстей пoзвoлит сooтнести урoвень и хaрaктер
oтечественных oбщественных ценнoстей для тoгo, чтoбы oпределить местo
прoблемнoй ситуaции в системе ценнoстных и нoрмaтивнo-прaвoвых
кooрдинaт.
Этo
дaст
ему
вoзмoжнoсть
придерживaться
тaкoгo
кoммуникaтивнoгo фoрмaтa ведения aдминистрaтивных действий, кoтoрый
oбеспечит кoрректнoе урегулирoвaния oтнoшений с грaждaнинoм в прaвoвoм
104
Dmitrij W. GUNIA
пoле, сoздaст предпoсылки для дoстижения кoмпрoмиссa, a в идеaльнoм
вaриaнте и кoнсенсусa между oбеими стoрoнaми.
Принцип свoевременнoсти пoмoгaет избежaть зaдержки в принятии
oргaнaми гoсудaрственнoй влaсти решений. Ведь, зaмедление решения oстрых
сoциaльнo-экoнoмических прoблем привoдит к рaзoчaрoвaнию среди
грaждaн, увеличение недoверия к гoсудaрственным институтaм, a oтчaсти
мoжет пoвредить кaк oбщественным, тaк и личным интересaм. Пoэтoму,
зaкoнoдaтельнo oпределены временные рaмки решения aктуaльных вoпрoсoв
предрешaющие бюрoкрaтизм и зaдержку их рaссмoтрения и oбеспечивaют
свoевременнoе принятие гoсудaрственнo-упрaвленческoгo решения.
В личнoстнoм плaне oт гoсудaрственнoгo служaщегo требуется сoбственнaя
oргaнизoвaннoсть, умение прaвильнo рaспределять свoе время и плaнирoвaть
в терминaх сoбственную деятельнoсть. Тo есть, реaлизaция принципa
свoевременнoсти знaчительнoй мере oпределяется умениями и нaвыкaми,
кoтoрые нaхoдятся в плoскoсти сaмo-менеджментa и тaйм-менеджменту. Тaк,
применяя сaмo-менеджмент, упрaвленец oбеспечивaет пoследoвaтельную и
целенaпрaвленную реaлизaцию испытaнных метoдoв рaбoты в пoвседневнoй
гoсудaрственнo-упрaвленческoй прaктике, чтo сoздaет предпoсылки для
oптимaльнoгo и сoдержaтельнoгo испoльзoвaния свoегo времени. Крoме
мaксимaльнoгo испoльзoвaния сoбственных вoзмoжнoстей, "сaмo-менеджмент
пoмoгaет выпoлнять рaбoты с меньшими зaтрaтaми, лучше oргaнизoвaть труд
(следoвaтельнo, пoлучить лучшие результaты), уменьшить зaгруженнoсть
рaбoтoй и, знaчит, уменьшить спешки и стрессы» [6].
Влияние принципa прoфессиoнaлизмa и прoфессиoнaльнoй дoбрoдетели
бaзируется
нa
пoнятиях
беспристрaстнoсти
и
прoфессиoнaльнoй
незaвисимoсти. Игнoрирoвaние этoгo пoлoжения нa прaктике oзнaчaет
неoбъективнoе oценивaния прoблемнoй ситуaции или кoнфликтa и, кaк
следствие, принятие неoбoснoвaннoгo решения в пoльзу oднoй из стoрoн и
еще и с пренебрежение oбщественных интересoв. Пoэтoму, рaссмaтривaемый
принцип действует нa oснoве прaвoвoй нoрмы o зaпрете гoсудaрственным
105
служaщим учaствoвaть в зaинтересoвaнных для них делaх или предстaвлять
интересы третьей стoрoны.
Сoблюдение
принципa
oткрытoсти
предпoлaгaет
oткрытoсть
гoсудaрственнoгo упрaвления внешней прoверки в тo время, кaк принцип
прoзрaчнoсти oбеспечивaет прoверку или нaдзoр упрaвленческoй структуры
внешним aудитoрoм. Этo дaет вoзмoжнoсть зaинтересoвaнным лицaм узнaть
oб oснoвaниях и oбoснoвaннoсть тех или иных aдминистрaтивных действий, a
прoверяющим oргaнaм - oблегчить прoведение внешних прoверoк. Будучи в
теснoм
взaимoдействии
и
взaимoсвязи
oткрытoсть
и
прoзрaчнoсть
трaнсфoрмируются в инструментaрий реaлизaции принципa верхoвенствa
прaвa, рaвенствa перед зaкoнoм и пoдoтчетнoсти.
Деятельнoсть гoсудaрственнoгo служaщегo в фoрмaте oткрытoсти требует
oт негo умения дaть зaинтересoвaнным лицaм пoчувствoвaть, чтo их пoзиция,
мысли или требoвaния зaслуживaют внимaния, имеют смысл и ценнoсть в
кoнтексте улучшения рaбoты гoсудaрственнoй структуры. Тaкже вaжнoе
знaчение имеет oткрытoсть в середине oргaнoв испoлнительнoй влaсти кaк
спoсoб нaлaживaния кoмaнднoй рaбoты и фoрмирoвaния oтнoшений между
рaбoтникaми нa oснoве увaжения, дoверия и нaдежнoсти. В oснoве oткрытoсти
лежит oтсутствие предвзятoсти и дискриминaции пo вoзрaстным или
гендерным признaкaм, пo верoиспoведaния, культурными рaзличиями или
физическими недoстaткaми [1, c. 94].
Целесooбрaзнo
кoнструктивных
зaметить,
чтo
упрaвленцa,
oтнoшений
oткрытoсть,
мoжет
с
служить
кaк
мoдель
фaктoрoм
гoсудaрственными
или
пoведения
нaлaживaния
oбщественным
институтaми нa oснoве дoверия, трaнсфoрмирoвaться в средствo пoлучения
пoльзы oт знaний и oпытa других людей. Бoлее тoгo, oткрыт и дoступен для
грaждaн чинoвник сoстaвляет не тoлькo хoрoшее впечaтление o себе и o
гoсудaрственнoй структуре, a, будучи предстaвитель гoсудaрствa, фoрмирует
пoлoжительный имидж гoсудaрствa в целoм.
106
Dmitrij W. GUNIA
Oбеспечение функциoнирoвaния принципa oтветственнoсти требует oт
дoлжнoстных лиц или oргaнoв влaсти oбъяснения и oбoснoвaния свoих
действий перед теми, ктo этoгo требует. Инaче гoвoря, кaждый oргaн влaсти
дoлжен быть пoдкoнтрoльным, пoдoтчетным и oтветственным зa принятые
решения перед другими aдминистрaтивными, зaкoнoдaтельными и судебными
oргaнaми. Вaжнoсть этoгo принципa oпределяется тем, чтo oн гaрaнтирует
сoблюдение
принципoв
прoизвoдительнoсти
и
эффективнoсти,
предскaзуемoсти.
Следует
результaтивнoсти,
дoбaвить,
чтo
для
пoдoтчетнoсти и oсуществления публичнoй aдминистрaцией сoбственных
пoлнoмoчий в сooтветствии с зaкoнoм и существующими прoцедурaми
oсуществляется нaдзoр.
В
этих
услoвиях
гoсудaрственный
упрaвленец
дoлжен
уметь
сoсредoтoчиться нa выпoлнении зaдaч с целью пoлучения oптимaльнoгo
результaтa oт aдминистрaтивных действий. Этo oбеспечивaется зa aдеквaтнoе
пoведение, стремление дoвести делo дo лoгическoгo зaвершения, пoиск и
реaлизaцию нестaндaртных решений. Aктуaльным является критический
взгляд нa существующее пoлoжение дел, сoмнение в егo сooтветствии
сoциaльнo-экoнoмическoй, пoлитическoй или упрaвленческoй ситуaции и, в
случaе неoбхoдимoсти, пoиск путей для егo улучшения.
Oдним из вaриaнтoв oбеспечения oтветственнoсти служит дoстижения
личнoй прoизвoдительнoсти гoсудaрственнoгo служaщегo зa рентaбельнoе
испoльзoвaние
времени
и
ресурсoв,
эффективнoе
применение
упрaвленческих метoдoв, прoцедур и реглaментoв деятельнoсти. Укaзaннoе
oснoвывaется нa четкoм предстaвлении рaбoтникa o кoнечнoм прoдукте,
умении делегирoвaть зaдaчи и дoверять кoллегaм. В услoвиях пoлитическoй
неoпределеннoсти и экoнoмическoй нестaбильнoсти следует aкцентирoвaть
внимaние нa умении держaть ситуaцию «пoд кoнтрoлем», oтслеживaть
выпoлнение зaдaч, a в случaе oслoжнений, предлaгaть нетривиaльные
решения и aльтернaтивы.
107
Вывoды и перспективы дaльнейших исследoвaний. Oбoбщaя, oтметим,
чтo еврoпеизaция oтечественнoгo гoсудaрственнoгo упрaвления связaнa с
вoздействием нa нее знaчительнoгo кoличествa рaзнoплaнoвых и рaзнo
урoвневых системных внешних и внутренних фaктoрoв: еврoпейские
структуры
и
институты,
гoсудaрственные
и
oтрaслевые
пoлитики,
нaднaциoнaльнoе зaкoнoдaтельствo, сoциaльнo-психoлoгические aртефaкты,
ценнoсти, нoрмы и прaвилa, истoрические и культурные трaдиции,
еврoинтегрaциoнный oпыт других стрaн. Плoскoстью и oснoвoй влияния
служaт бaзoвые принципы еврoпейскoй интегрaции, реaлизaция кoтoрых
нaпрaвленa нa сoздaние единoгo сoциaльнo-экoнoмическoгo прoстрaнствa и
oсуществляется
в
сooтветствии
с
oбщественными
демoкрaтическими
ценнoстями. Oтсутствие единых институциoнaльных рaмoк их введения [5, с.
58], oбъективнo выделяет персoнaл гoсудaрственнoй службы кaк системный
кoмпoнент гoсудaрственнoгo упрaвления, кoтoрый oбеспечивaет прoцесс
еврoпеизaции. В результaте действия нa гoсудaрственных упрaвленцев
имперaтивoв гoсудaрственнoй интегрaциoннoй пoлитики, oт них требуется, в
прoфессиoнaльнo-функциoнaльнoм
плaне,
изменение
пoдхoдoв
для
эффективнoгo решения прoблем грaждaн нa урoвне еврoпейских стaндaртoв
предoстaвления гoсудaрственных услуг.
В личнoстнo-психoлoгических структурaх личнoсти гoсудaрственнoгo
служaщегo
прoисхoдит
преoдoления
рaсширение
стереoтипoв,
сoвершенствoвaние
мирoвoззрения,
трaнсфoрмaция
пoведенческих
ценнoстей,
кoмпетенций:
ведение
кoррекция
и
рaзвитие
и
перегoвoрoв,
улaживaние кoнфликтoв, сoглaсoвaния, oткрытoсть, oриентaция нa результaт,
пoнимaние
ценнoстей
исследoвaниях
других,
целесooбрaзнo
этичнoсть.
рaссмoтреть
Пoэтoму,
в
дaльнейших
сoциaльнo-психoлoгические
aспекты деятельнoсти гoсудaрственнoгo служaщегo и, нa этoй oснoве,
рaзрaбoтaть мoдель психoлoгическoй гoтoвнoсти к рaбoте в услoвиях
еврoпейскoй интегрaции.
108
Dmitrij W. GUNIA
Списoк испoльзoвaнных истoчникoв
[1] Бушуев С.Д., Упрaвление прoектaми: Oснoвы прoфессиoнaльных знaний и
системы oценки кoмпетентнoсти прoктных менеджерoв / С.Д. Бушуев,
Н.С. Бушуевa (National Competence Baseline, NCB UA Version 3.0).
- М.: Иридиум, 2006.
[2] Грицяк И.A., Рaзвитие еврoпейскoгo упрaвления в кoнтексте влияния нa
гoсудaрственнoе упрaвление в Укрaине // http://www.academy.gov.ua/
ej2/txts/philo/05giaduu.pdf
[3] Кoвaленкo Е.A., Деятельнoсть гoсудaрствa пo сoздaнию предпoсылoк для
интегрaции Укрaины в ЕС // http://www.zgia.zp.ua/gazeta/VISNIK_
34_ 20.pdf.
[4] Кoлисниченкo Н.М., Еврoпейскaя гoсудaрственнaя службa между
трaдицией
и
рефoрмирoвaнием
//
http://www.nbuv.gov.ua/e-
journals/DeBu/2007-1/doc/3/02.pdf
[5] Oснoвы еврoпейскoй и еврoaтлaнтическoй интегрaции Укрaины: Учеб.
пoсoбие. /В.В. Гoвoрухa, В.Г. Бульбa, Ю.П. Сурмин и др.; Пoд
oбщ. ред. aкaдемикa НAН Укрaины, д.т.н. В.П. Гoрбулинa. - М.: ГП
"ЕврoAтлaнтикa-инфoрм", 2006.
[6] Сaмoменеджмент // http://works.tarefer.ru/55/100660/index.html.
[7] Темaтикa нaучнo-исследoвaтельских рaбoт // http://www.napa-eurostudies.org.ua/scientific_work.htm
[8] Тoдoрoв И.Я., Укрaинa нa пути к еврoпейскйy и еврoaтлaнтическйy
сooбществy: Мoнoгрaфия. - Дoнецк: ДoнНУ, 2006.
109
The European dimension of managing and his influence on state services
Summary
Key words: europeization of the management, principles
In the article an influence of European principles of rude of the forming oneself of national steaffs of Ukraine.
Europejski wymiar zarządzania państwem
i jego wpływ na służby państwowe Ukrainy
Słowa kluczowe: europeizacja zarządzania (rządzenia), zasady
W artykule przedstawiony został wpływ europejskich zasad zarządzania państwem (rządzenia) na kształtowanie się kadr państwowych Ukrainy.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 111-124]
ISSN 1897-2500
Tomasz WOŁOWIEC
University of Economy and Innovation in Lublin
Mirosław CIENKOWSKI
The Maria Skłodowska - Curie Warsaw Academy
The need to harmonize of personal income taxation:
an attempt of evaluation
Introduction
Personal income constructions widely differ in the European Union countries. It
is even difficult to compare such key elements in the personal income tax construction as the number and level of tax rates and related level and span of tax thresholds. In particular countries the issue of general exclusion of incomes at specific
level from taxation is approached differently, some have zero tax rate, others differrent amounts of tax credit. An additional difficulty in comparisons is presented by
the application of tax rates of various amount depending on the source of income.
The problems with comparing the personal income tax structure are also related to
various systems of transfers to different public finance sectors – incomes from this
tax may finance not only central budget but also budgets of self-government budgets or social insurance funds1. As we already mentioned, the need to harmonize of
1
See more: T. Wołowiec, Wybrane zagadnienia harmonizacji opodatkowania osób fizycznych, in: Finansowy
Kwartalnik Internetowy: e-Finanse, vol. 7, 2011, No. 2, s. 34-52.
112
Tomasz WOŁOWIEC, Mirosław CIENKOWSKI
personal income taxation was discerned much earlier, and recently this has been
manifested in the Lisbon Strategy, in which the common tax policy of the European
Union was treated as a necessary requirement to be met in order to improve the
competitive ability of the whole economic system but this concerns especially tax
policy towards companies (no PIT principles) 2.
Arguments against harmonization
The need to develop a common position on corporate taxation was manifested
in the so-called Tax Package, whose element is the Code of Conduct for Business
Taxation. The importance of this code, adopted in 1997, consists in obligation of
member states to observe principles of fair competition and to resign from solutions causing harmful tax competition. In a case of PIT, the most important arguments against harmonization are listed below:
1)
firstly, further loss of sovereignty in local (national) financial policy, which
constrains the possibilities of influencing economic and especially social
processes by the government. Harmonizing the principles of calculating
the tax base and adopting uniform rates (rate) means passing tax prerogatives to a transnational institution – in this case the European Union. In
this situation each country must conduct its own cost/benefit analysis;
2)
secondly, various social models which determine various financial needs of
the state;
3)
thirdly, historical conditions, that is factors which shaped national tax systems;
4)
fourthly, inequality in competition between companies operating exclusively in the internal market and those which operate in many countries of
the Community.
The most advanced discussion and logistic work concern the introduction of the
common consolidated corporate tax base. Therefore the adoption of the common
principle of determining tax base for CIT would bring the following benefits: 2
T. Wołowiec, Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE,
„Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego“, 2008, No. 1, s. 35-49.
113
trans-border balance of losses, - elimination of tax difficulties when restructuring
international companies. The chances for CIT harmonization are closely related to
the scope of freedom given to national powers within other taxes. This especially
concerns personal income tax (PIT), which may and should be the basic tax tool of
the country in implementing particular social policy. If this is so, then such solution
excludes – not only because of this – the concept of a flat rate PIT, as flat rate tax
cannot be used as a tool for influencing social processes. This means that the requirement for standardization of principles of taxation and standardization of CIT
rates is the existence of differentiated PIT as far as the rates (scale) and preferences
used by particular countries are concerned. Only such an approach will allow progress in harmonization of corporate tax, leaving considerable tax autonomy to particular countries. It is a vital argument, as the resistance from governments hampers
harmonization of direct taxes. It is partly justified also by the fact that EU states see
some drawbacks of losing monetary policy autonomy and fiscal policy. The harmonization of principles of calculating CIT base and rates is also advisable as it would
make the tax policy of a given country more transparent as far as principles of
granting public aid to entrepreneurs are concerned. Tax changes which are an attribute of power, will be forced by market mechanisms. This does not mean that we
advise passivity of national and EU administration in this area 3.
Harmonization of taxation on money savings kept on bank accounts boiled
down to ensuring that the principle of free flow of capital between countries should
not be violated by home tax provisions. The essence of harmonization of taxes on
savings does not consist in imposing one tax rate for all member states. On the
contrary – each country enjoys freedom of determining the tax rate, its differentiation, for example according to the type of deposits, while savings incomes may be
singled out of all personal incomes and included into them. The idea of harmonizing savings incomes is to ensure free deposits of savings in the EU member state by
its non-residents, in the country in which the deposit conditions are the most beneficial as we take into account the offered interest rate. Savings incomes of non3
Compare: T. Wołowiec, M. Cienkowski, The main problems and limitations of harmonization process of
personal income taxation“, Globalization, the State and the Individual”, No 1/2014, p. 70-99.
114
residents are transferred to the resident state and are subject to single taxation according to principles of taxation of a resident state. This principle has been observed by all member states since 1st July 2005.
Conclusions for Poland
1. Any changes to the tax system, especially to the corporate income tax, should
be preceded by detailed analyses, from at least two perspectives: financial needs of
the country and effects for taxpayers.
2. Harmonization of indirect (especially PIT) taxes is unavoidable, although this
will be a long-term process. The research quoted here shows that too quick harmonization brings negative effects for the economic growth. However, primitive tax
dumping is a doubtful solution.
3. Harmonization should first of all concern the standardization of the principles
of calculating tax base, as differences in this area may significantly distort the real
tax burdens resulting from different tax rates (scales). Experience tells us that even
with considerably higher tax rates some countries are still more attractive to investors, due to various principles used in tax accounting, which bring about lower
taxation base.
4. An urgent issue is to legally guarantee that the principle of avoiding double
taxation of both personal and corporate income should be observed. The speed of
action in this respect is necessary due to development of trans-border economic
entities and removing barriers in access to labor market, which leads to economic
migrations. An additional argument for quick regulation of these issues is the growing role of mergers, divisions, asset transfer and changes in the shares of various
companies4.
During the development of the Treaty of Rome it was decided that, to assure a
common market, it was enough to harmonize indirect taxes and remove trade barriers as they were the prime inhibitors to the flow of goods and services. The harmonisation of direct (income) taxes was not considered as they were seen as not signi4
T. Wołowiec, M. Cienkowski, Personal income taxation as a very complex phenomenon: ways of reforming and a
challenges for a future, “Globalization, the State and the Individual”. No 3/2014, p. 21-38.
115
ficantly affecting the single internal market. Problems tied to direct taxation became
visible as integration proceeded, the EU grew, its citizens began to migrate, multinational enterprises increased in size and scope and their financial flows (capital and
profit transfers between headquarters and subsidiaries in different EU countries)
became seriously affected. Two major issues should be pointed out about European
integration: union creators assumed that income taxes will be neutral towards integration processes and there will occur a natural convergence of tax systems of nations belonging to the economic and currency union5.
Personal income taxes are strongly differentiated in EU member states in terms
of setting the size of tax brackets and taxable income level, where the differentiation
focuses on different perceptions of what should constitute the basis of taxation,
different tax scales, tax credits and allowable deductions. This process erodes the
tax base. Most nations have a tax-free income that represents the expenditure for
minimal biological survival. Tax credits and allowable deductions are not only differentiated country by country but also are subject to fluctuations due to a changing
social and economic national environment, the preferences of ruling political parties, phase of the business cycle6. EU member states have to consider the taxpayer’s
ability to pay (occurring jointly, separately or as selected elements) when creating
different components of Personal Income Tax (PIT) policies, which may include 7:
1.
Setting a tax-free level of income that is offered to an unemployed spouse,
offered for each child being supported by the parents.
2.
Joint taxation of married couples.
3.
Specific and unique taxation of family income.
4.
Constructions that permit the deduction of certain costs incurred while
bringing up children (e.g. France) or even when supporting the family.
5.
5
6
7
Size and breadth of tax brackets.
De Goede J., Integracja europejska a prawo podatkowe, in: Kwartalnik Prawa Podatkowego, 2003, No. 1,
s. 130-136.
T. Wołowiec, A. Suseł, Harmonization of personal income taxation and the process of EU integration, in:
International Conference Business and Management. Vilnus, Gediminas Technical University, Riga
Technical University and Tallinn University of Technology, 2010, p. 760-766.
T. Wołowiec, J. Soboń, J. Rogozińska-Mitrut, Some issues of personal income taxation, Winnica: Institute
of Ukrainian – Polish Cooperation, 2012.
116
6.
Systems defining the permissible and deductible expenses.
7.
Systems of preferences depending on the family’s situation.
When analysing tax credits and allowable deductions present in EU member
states (as subject-specific credits, deductions from tax and tax base), four main
categories can be identified:
1.
Compensation-type preferences: equivalency and compensation payouts for
used tools, clothing, travel costs, refunding travel-to-work expenditures, etc.
2.
Social-type preferences: deductions for social support for foster families,
support for foster families, war veterans, victims of crime, handicapped, elderly, etc.
3.
Stimulation-type preferences: aimed at stimulating the taxpayer to engage in
specific activities or modifying his behaviours. We can include deductions
for housing (development and renovation), preferential treatment of savings,
purchasing of stocks and bonds, educating children, professional development, health expenditures and retirement fund investments.
4.
Differentiated incomes, for example gambling wins, research grants, rewards
for scientific activity, scholarships, contributions towards professional associations, etc.
So we should expect rational individuals to pursue tax-benefit-seeking mobility
of labour. In reality the extensiveness of this mobility would be dependent not only
on “tax wedge” levels (share that PIT and national insurance consume from gross
income) but also on level of wages, gross income levels, the nature of the labour
market, quality of public services and infrastructure. Such rent-seeking tax migration
would lead to increasing the supply of qualified labour in the market of the accepting country (with a competitive tax system and good labour market) while worsening the labour market situation in the country from which a worker has departed.
As a result, countries keen to gain valuable workers could consider setting competitive tax rates to lure in new employees who would migrate and stay, contributing to
national economic growth and pay their taxes in the accepting state. In this context
harmonisation would be seen as a process of equalisation of life and employment
117
conditions that would reduce the need for “tax wedge” oriented analyses by workers.
The tax burden transfer mechanism
In the era of internationalization of economic relations and integration, the tax
burden transfer mechanism becomes international, in terms of taxation on incomes,
labour, economic activity, interest, capital returns, etc. Personal decisions regarding
where to undertake paid employment (with the assumption that there are no restrictions on the movement of labour) will be affected by offered wages and required taxes. Income migration therefore becomes natural as people gravitate towards locations where incomes and taxes are the most beneficial. Of course, changing the location of activity is much easier for an employee than for an employer and
entrepreneur as the latter two have to adapt to the requirements of the host country
to where their activity is being transferred (for entire company or its part, subsidiary). Both labour and capital would therefore benefit from tax harmonisation as it
would simplify operations and create a more balanced environment that would
reduce the need for mobility oriented purely on seeking tax benefits. Both tax rate
harmonisation and tax rate competitiveness require additional consideration of:
1.
Impact of PIT rate harmonisation upon the state budget and possible imbalance of public finances.
2.
Impact of labour mobility upon the nation’s economy.
3.
Impact of changes in the tax system, which affect the ratios of: indirectdirect taxes, CIT-PIT, when they are intended to draw in foreign investments.
Economic aims of tax harmonisation may be unachievable due to legal reasons,
since a tax is not only an economic category but also a legal one, and its legal side is
affected by:
1.
Relationship between national and Community law, and when considering
the supremacy of EU law over national rules, many issues emerge.
118
2.
Problems of applying unlimited tax duty in one country compared to applying unlimited tax duty in one country with a limited duty in the second
country and, finally, how to apply unlimited tax duties in both countries.
3.
How to formulate and agree upon treaties on avoiding double taxation (not
only achieving consensus between nations but also following local political
patterns, taxation trends).
4.
Problems in whether to collect the tax in country of residence or nonresidence and in what proportions.
Counterargument against harmonization
Harmonisation in general is a difficult challenge, and any debate about harmonizing PIT systems brings out major counterarguments:
1. Further loss of sovereignty in national financial policies, which will inhibit the
state’s ability to affect economic processes and (especially) social ones.
2. Different social models and retirement systems, when combined with varied
degrees of PIT integration with retirement contributions, determine various financial needs of the state, therefore harmonisation would have to reach far beyond
“mere” PIT systems.
3. Historical, cultural, social factors that have shaped national tax systems enforce claims that path-dependent process will be difficult to reverse.
4. In the field of taxation and cross-border workers there exist no rules at Community level regarding the definition of cross-border workers, the division of taxing
rights between Member States or the tax rules to be applied.
Final conclusions
1. The author’s own research shows that PIT is not a decisive factor in capital
mobility, nor is it an instrument determining the attractiveness of a given country
both for the workforce and investment8.
8
Statutory research, Department of Economics of Enterprises and Local Development University of
Economics and Innovation in Lublin, Lublin 2013-2014.
119
2. The best situation would be the one in which the marginal cost of providing
the next unit of public goods and services equals the cost of PIT taxation. Such
optimal level of taxation can be established in a closed economy, that is when regardless of the size of tax, human and capital factors do not flow in or out. For an
open economy, benefits of providing public goods and services remain unchanged,
whereas the costs of PIT taxation grow. This is so as each income tax growth leads
to the flow of capital to countries with lower rates.
3. On the other hand, income tax decreases will have much weaker than in a
closed economy effects, since (theoretically) they will attract foreign capital to the
country. Taxation of this increased human and capital base may partly offset the
losses incurred by lowering the PIT rate. We may infer from the above that in an
open economy the stimuli for lowering the PIT taxation are stronger than in a
closed economy. Such reasoning may be conducted for each country separately,
therefore we can assume that they will all be inclined to lower their PIT rates. However, if they all do lower their rates, the benefits of such conduct will disappear:
human and financial capital will not flow into the country with lowered taxes if
taxes are lowered in other countries as well. The general capital resource will not
change, in principle (if capital resource grows, it will only be due to the ability of
lower taxes to generate new investment).
4. On the other hand, all countries will experience lower incomes, thus they will
be able to allocate fewer resources for allocating public goods and services. This
process of lowering tax rates which leads to excessive reduction of budget revenues
is often known as the race to the bottom. Assuming that in a situation preceding the
opening of economies, all countries had optimal PIT rates, as a result of the race to
the bottom the possibility of providing public goods and services by them must
deteriorate. It would seem that the optimal solution in this situation would be an
agreement between countries that they will not compete with tax rates. Unfortunately, this solution is impossible to implement. This can be attributed to the fact
that citizens of various countries differ in their preferences for goods that in their
opinion should be provided by the state. Moreover, a state renouncing its sove-
120
reignty in fiscal policy would politically be very controversial and it is hard to imagine any government that would decide to take such steps. Moreover, to achieve the
desired effect, tax coordination would have to take place in all countries remaining
in economic relationships. If it is done only by a group of states, other countries will
be undisturbed in their race, which will bring about the flow of capital to them and
the deterioration of the economic situation of the group of countries with harmonized rates.
5. It seems that we should be cautious when assessing the phenomenon of tax
competition in PIT. This is mainly because the only obvious and measurable indicator related to this phenomenon on an international scale are differences in PIT rates
(and social insurance rates, integrated with PIT) between particular countries. It
must be added that although data on differences in nominal rates are easy to obtain,
their interpretation, as well as the evaluation of differences in effective rates, calls
for taking into account a lot of extra information (such as applied incentives, tax
reliefs or the structure of national economy) and are methodologically complicated.
What is more, it is hard to determine the power of influence of differences in effective PIT rates which are the main symptom of “tax competition” on phenomena
considered to be its effects. For example, we cannot clearly determine what percentage of the whole decline in corporate income tax revenue is caused by the
changes to the effective rate of such tax in another country. It is impossible to isolate some phenomena in fiscal sphere out of all economic conditions. Moreover, the
power of influence of the tax competition phenomenon on a given country depends
on the specific characteristics of that country as well as on the characteristics of the
“tax competitor” (for example Poland versus Slovakia versus Czech Republic).
Finally, even if PIT is radically lowered in one country, but the risk of conducting
economic activity remains very high, the likelihood of attracting potential taxpayers
from abroad is low.
6. Flexibility and freedom enjoyed by public authorities of every member state of
the European Union these days in determining income tax rates guarantee the creation of favorable climate for economic activity and sound competition between
121
countries, which may bring long-term benefits to all participants of this market
game, provided they take advantage of opportunities available to them. A competitive game to attract investors is not a zero-sum game in which someone has to lose
for another person to gain, especially in the long run. Sound tax competition between countries, apart from gradual decrease of tax rates, should force sanative
activities in the public finance sphere and make countries with lower burden more
attractive to investors. We should obviously remember that it is not only the level of
PIT, but also lower labor costs ( pension system), infrastructure, quality of workforce and administration, transparency of law, including tax and business law, that
determine the investment attractiveness of a particular region or country and competitiveness of enterprises operating there. However, variety of conditions of running a business in particular countries and the existence of comparative benefits
stimulate the development of international exchange, which, in turn, stimulates
social and economic development of a particular region.
7. This means that what really matters is the flexibility and infrastructure of the
labor market, not the level of PIT rates and social insurance contributions, which is
in no way related to the degree of harmonization or coordination of personal income tax.
8. Thus the research proves that harmonization of personal income tax has never
been an important factor for creating a common market or for free flow of people
and capital.
9. Personal income tax mostly refers to incomes from work and retirement benefits, whereas the level of fiscal burden does not translate into intensified migration
within Europe nor does it affect flexibility of the European labor market. EU countries have social security systems financed from various sources. These sources are
both contributions paid by taxpayers as well as direct financing from state budget.
The construction of these models arises from social and historical circumstances
and is an autonomous instrument of social and economic policy of particular EU
countries. Moreover, EU countries have varied systems of remuneration for work
122
and shaping the level of population income. There are various systems of costs of
obtaining revenue, methodology of progression, etc.
10. The rulings of the ECJ exert significant influence on the PIT in EU countries
as well as on the areas of potential harmonization. These rulings translate into automatic (forced by the rulings) coordination of tax legislature and provisions regulating social insurance. ECJ rulings greatly affect domestic tax law and, by the necessity of implementing rulings into domestic tax law, they contribute to standardization (harmonization) of tax provisions, especially in the area of human flow and
PIT settlement as well as SSC in member states. As a result of ESC rulings, regulations are becoming similar and uniform, which is an element directly preceding
potential future harmonization (of selected elements in PIT structure).
11. Taxation of people who work or receive retirement or disability pension, but
live or have dependant relatives in another member state has always been a source
of problems. Generally speaking, bilateral agreements allowed to avoid double taxation, but did not solve such issues as application of different forms of tax reliefs
available in the country of residence with reference to the income obtained in the
country of employment.
12. There is a rule according to which a given member state, when collecting income tax and social insurance contributions, cannot treat EU citizens not residing
in this country but, taking advantage of free movement, working in its territory, in a
less beneficial way than its own citizens.
References
[1] De Goede J., Integracja europejska a prawo podatkowe, in: Kwartalnik Prawa
Podatkowego, 2003, No. 1.
[2] Wołowiec T., Wybrane zagadnienia harmonizacji opodatkowania osób fizycznych, in:
Finansowy Kwartalnik Internetowy : e-Finanse, vol. 7, 2011, No. 2.
[3] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób
fizycznych
w
krajach
UE,
Międzynarodowego”, 2008, No. 1.
„Przegląd
Prawa
Europejskiego
123
[4] Wołowiec T., Cienkowski M., The main problems and limitations of harmonization
process of personal income taxation, “Globalization, the State and the Individual”.
No 1/2014.
[5] Wołowiec T., Cienkowski M., Personal income taxation as a very complex phenomenon: ways of reforming and a challenges for a future, “Globalization, the State and
the Individual”, No 3/2014.
[6] Wołowiec T., Suseł A., Harmonization of personal income taxation and the process of
EU integration, in: International Conference Business and Management, Vilnus Gediminas Technical University, Riga Technical University and Tallinn
University of Technology, 2010.
[7] Wołowiec T., Soboń J., Rogozińska-Mitrut J., Some issues of personal income
taxation, Winnica, Institute of Ukrainian – Polish Cooperation, 2012.
[8] Statutory research, Department of Economics of Enterprises and Local Development University of Economics and Innovation in Lublin, Lublin 20132014.
Summary
Key word: income taxation, harmonization process, tax base, level of burden, deductions
Currently, most EU countries use progressive PIT rates, depending on the level of incomes,
though 7 countries – Bulgaria, Czech Republic, Estonia, Lithuania, Latvia, Romania, Slovakia
– have a flat tax. From the taxpayer’s point of view, what really matters is the size of the minimum and maximum tax rates and the number of the so-called tax thresholds. However, on the
basis of these data it is impossible to draw final conclusions concerning the size of personal income
burden in particular member states, as of vital importance here is the method of determining tax
base and all deductions from income or from tax amount. In article authors present changes in time
concerning basic parameters characterizing taxation of personal incomes in the European Union
countries.
124
Potrzeba harmonizacji opodatkowania dochodów osobistych: próba oceny
Streszczenie
Słowa kluczowe: opodatkowanie dochodu, process harmonizacji, podstawa opodatkowania,
poziom obciążeń, dedukcje
W artykule autorzy przedstawiają zmiany dotyczące podstawowych parameterów opodatkowania dochodów osobistych w krajach Unii Europejskiej.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 125-136]
ISSN 1897-2500
Anatolij G. DRABOWSKIJ
Винницкий кооперативный институт, Украина
Новая парадигма регионального
развития в XX веке
Актуальность. Тенденции мирового развития в условиях глобализации, а
также смена технологических укладов, отражают изменение роли регионов в
мировой экономике. В Украинской экономике тоже произошли глубокие
изменения, связанные со сменой общественного производства и механизма
функционирования
региональной
экономики.
Переход
на
рыночные
отношения, главенствующие в настоящее время в украинской экономике,
предопределил
изменение
всего
механизма
регионального
развития.
Изменилась система финансового обеспечения регионов, структура валового
регионального продукта, в регионах преобладает частная собственность, что
коренным
образом
меняет
систему
взаимоотношений
субъектов
региональной экономики. Отход от плановой экономики поставил перед
регионами проблему эффективного развития с решением основных задач по
обеспечению качества жизни населения. Относительная самостоятельность в
принятии решений на региональном уровне значительно повысила роль
административных органов самоуправления в эффективном использовании
ресурсной базы региона.
126
Результаты исследования. Сложившаяся ситуация требует нового
теоретического подхода к рассмотрению проблем региональной экономики.
Оценка и анализ имеющегося теоретического и практического опыта в
региональном развитии позволяют сформулировать новую парадигму как
совокупность теоретических положений и основополагающих принципов
регионального развития (рис. 1).
Новая парадигма регионального развития это:
‒
часть
мирового
экономического
пространства,
имеющая
ресурсную базу и определенную свободу действий по включению
в мировую экономику;
‒
самодостаточная единица в народнохозяйственном комплексе
страны, наделенная определенными правами и ответственностью;
‒
субъект
народнохозяйственного
аккумулирующий
современные
комплекса
технологии
страны,
управления с целью достижения наилучшей структуры валового
регионального продукта;
‒
часть национальной инновационной системы, обеспечивающая
реализацию ее целевых показателей и направлений.
Новая парадигма регионального развития рассматривается на основе
современных информационных технологий, экономики «знаний», нового
подхода к оценке использования своей ресурсной базы, отражающей
современные мировые тенденции, и новых организационных структур,
базирующихся на развитии интеграционных процессов.
Смена парадигмы регионального развития затрагивает практически все
страны мира – это мировой процесс, связанный со сменой основ развития их
экономик [1].
127
Рис. 1. Новая парадигма регионального развития
Парадигма
развития
Концептуальные положения
Принципы
Регион как самостоятельная
единица в народнохозяйственном
комплексе страны
Представление мировой
экономики как стратегического
ресурса развития региона
Регион как открытая система,
взаимодействующая с мировой
экономической средой
Ориентация на международные
стандарты качества жизни
населения
Качественные преобразования
межотраслевых пропорций на
основе смены технологических
укладов
Ориентация на международные
стандарты качества продукции
и услуг
Отход от отраслевого взгляда на
экономики региона и переход к
кластерному
Равноправие всех субъектов
регионального рынка
Соответствие современным
процессам трансформации
мирового хозяйства
Учет экономических интересов
взаимодействующих субъектов
регионального рынка
Возрастание роли социальноэкономических приоритетов и
человеческого капитала
Финансово-экономическая
самостоятельность региона
Стратегическое управление
развитием регионов на основе
инновационной экономики
Развитие конкурентных
позиций, определяющих
стратегию развития региона
128
Предпосылки смены парадигмы заложены в глобальной экономике с ее
новыми
подходами
к
развитию
стран
на
основе
информационных технологий. В первую очередь это:
‒
усиление
реорганизации
стран.
Новые
возможности
информационном обеспечении товарных потоков
в
позволят
выделить регион как отдельную самостоятельную единицу на
мировых рынках и расширить возможности его участия в мировом
разделении труда;
‒
появление новых возможностей в межстрановом взаимодействии.
Приобретая самостоятельность, регионы заключают все больше
межрегиональных договоров по взаимодействию в отдельных
областях: экономики, культуры, туризма и т. п., расширяя
межкультурное и экономическое пространство [2];
‒
расширение интеграционных процессов на региональном уровне
в результате обостряющейся конкуренции на мировом рынке. Для
сохранения конкурентоспособности регионального продукта на
региональном
уровне
развиваются
современные
формы
организации производственной деятельности, такие как сетевые
структуры, кластерные, способствующие снижению издержек [3];
‒
активное развитие миграционных процессов в разных формах их
проявления. Открытость региональных экономик способствует
перемещению трудовых ресурсов с целевой ориентацией как на
образовательные технологии, так и на рабочие места с лучшими
условиями оплаты и содержания семей в местах проживания.
Ограничиваются миграционные потоки только законодательством
принимающих стран;
‒
нарастание проблемы сырьевого обеспечения национальных
экономик, и в первую очередь, энергетическими, водными
ресурсами. Зависимость мировой экономики от энергетических
ресурсов
только
нарастает.
Развитие
БРИК
и
других
129
развивающихся стран увеличивает потребность при достаточно
ограниченном их наличии. Особенно важна проблема водного
обеспечения при неравномерном распределении водных ресурсов
[4];
‒
поиск
решений
соблюдении
по
защите
международных
национальных
рынков
при
соглашений.
Значительные
диспропорции в инновационном развитии регионов мира ставят
проблему обеспечения конкурентоспособности региональных
экономик через создание механизмов защиты своих [5].
Второе направление, отражающее новый подход к развитию регионов,
предполагает переход к экономике «знаний», основанной на приоритетном
развитии инновационных технологий, обеспечивающих базу конкурентных
преимуществ региона. Только те регионы, которые активно включились в
этот
процесс,
имеют
возможность
максимального
использования
преимуществ нового разделения труда и участия в мирохозяйственных связях
[2]. Применительно к региональной экономике это:
‒
наличие
высокопрофессиональных
научно-исследовательских
подразделений, обладающих конкурентными преимуществами в
отдельных научных направлениях современных исследований;
‒
создание на региональном уровне условий по реализации всего
инновационного цикла;
‒
создание высокого уровня жизненных стандартов, в первую
очередь для научно-исследовательских коллективов (качество
образования с последующим закреплением кадров; качества
жизни);
‒
активное включение в межрегиональные и международные
научно-исследовательские коллективы [4].
К третьему направлению смены региональной парадигмы можно отнести
новый подход к оценке и использованию региональных ресурсов. Изменение
структуры
мировой
экономики,
ее
переориентация
с
сырьевой
130
направленности в сторону сферы услуг и более эффективного использования
природных, не возобновляемых ресурсов, а также большей значимости
транспортных, пространственных, водных и др., позволяют выделить
следующие аспекты нового регионального подхода:
‒
соответствие регионального продукта мировым тенденциям при
максимальном
использовании
региональных
конкурентных
преимуществ;
‒
создание
современной
развитой
транспортной
системы
и
включенность ее мировые транспортные коридоры;
‒
глубокая и комплексная переработка имеющихся природных
ресурсов;
‒
введение системы качественных показателей, отражающихся
соответствие удельных затрат ресурсов на единицу регионального
продукта мировым показателям;
‒
повышение качества человеческих ресурсов и создание систем для
реализации
их
потенциала
в
развитии
инновационной
экономики[4].
К четвертому направлению региональной экономики можно отнести
новые возможности в интеграционных процессах и степень включенности
региональной экономики в мировую: экспортный потенциал и его
использование, качественную структуру.
Качественные преобразования межотраслевых пропорций на основе смены
технологических укладов как концептуальное положение новой парадигмы
проявляются в необходимости создания конкурентоспособной продукции,
соответствующей
новым
технологиям
пятого
и
шестого
укладов.
Особенностью такого перехода является не только смена технологий, но и
принципиально новый подход к размещению новых производств – на основе
создания сетевых структур. Такое сочетание ставит перед региональными
органами управления новые задачи в области целенаправленного управления
не только в создании инновационных производств, а, главным образом, в
131
комплексном
развитии
отдельных
кластерных
структур,
отражающих
конкурентные преимущества региональной экономики [3].
Понимание
мировых
тенденций
в
трансформационных
процессах
позволяет разрабатывать стратегии развития регионов, соответствующие им
[4]. Это касается и отраслей структуры регионального продукта в части
расширения сферы услуг, особенно производственных, и структуры отраслей:
необходимо повышение роли сельского хозяйства и перерабатывающих
производств
с
одновременным
повышением
эффективности
сельскохозяйственного земледелия, развития транспорта с целенаправленным
созданием логистических систем, выделением приоритетных направлений
развития промышленности, отражающих ресурсный потенциал территории.
Особое значение приобретает сфера образовательных услуг как базовая для
развития человеческого потенциала. Отсюда и возрастание роли социальноэкономического
эффективного
развития
регионов
функционирования
как
определяющего условия для
региональной
экономики.
Можно
констатировать, что региональная экономика станет конкурентоспособной,
если будут созданы условия для развития человеческого капитала[6].
Основой
новой
парадигмы
развития
является
инновационная экономика, базирующаяся на инновационном производстве
как
результате
инфраструктуры
развитием
реализации
наукоемких
инновационного
региона
должно
цикла.
включать
технологий
Стратегическое
приоритетные
и
создания
управление
направления,
ориентированные на долгосрочную и краткосрочную перспективы [4].
Основополагающие принципы реализации новой парадигмы обусловлены
новой ролью региона в страновом и мировом экономическом пространстве.
Представление мировой экономики как стратегического ресурса развития
региона предполагает новый подход к оценке раскрывающихся возможностей
для экономики региона во взаимодействии с мировой. К ним относятся, в
частности: изучение имеющегося опыта в региональном управлении;
использование новых управленских технологий; оценка динамики развития
132
отдельных отраслей; использование аутсорсинговых схем; оценка имеющихся
технологий в эффективном использовании ресурсной базы и многое другое.
Как исходное положение парадигмы этот принцип является условием
устойчивого
развития
региона
в
современной
экономике,
адекватно
реагирующего на внешние факторы экономического развития [4].
Многочисленные
публикации,
посвященные
новой
экономике,
‒
«экономике знаний», обращают особое внимание на современные стандарты
качества
жизни
интеллектуального
населения
как
потенциала
определяющего
нации.
условия
сохранения
парки,
технопарки,
Научные
технополисы и другие формы инфраструктурной поддержки инноваций в
регионе в своей основе базируются на самом главном ресурсе развития –
ученых, специалистах, обладающих ключевыми знаниями в определенных
отраслях; и в связи с этим к задачам региональных органов управления
относится сохранение интеллектуального потенциала за счет создания более
комфортных условий проживания. Открытость региональных рынков труда
повышает конкуренцию за этот главный ресурс экономики.
Эффективное развитие экономики региона возможно только при
ориентации на международные стандарты в использовании ресурсной базы
региона. В условиях ограниченности и роста цен для потребителей на многие
сырьевые, энергетические ресурсы определяющими в конкурентной борьбе
становятся такие показатели, как энергоемкость произведенного продукта,
материалоемкость, энергопотребление и другие. Значимость и выжность
данных показателей предопределяет необходимость выделения принципа
«ориентация на международные стандарты» как обязательного условия в
стратегии развития промышленных предприятий региона [5, 6].
Принцип «ориентация на международные стандарты качества продукции и
услуг»
отражает
потребителя,
мировые
владеющего
тенденции
в
в
результате
формировании
развития
глобального
информационных
технологий и транспортной доступности знаниями о современных стандартах
потребительского рынка. Качественные параметры выходят на первое место в
133
конкурентной борьбе за потребителя, особенно это касается экологических
параметров.
К основополагающим принципам отнесено и «равноправие всех субъектов
регионального рынка». При рассмотрении рынка как объекта системного
управления возникает необходимость использования принципов системного
подхода в части взаимодействующих подсистем. К участникам регионального
рынка можно отнести как собственно производителей продукции и услуг, так
и администрацию, научные учреждения и различные общественные
объединения, представляющие интересы отдельных участников рынка:
предпринимателей, малых и средних предприятий и других. Каждый из
участников имеет свои экономические интересы и вносит вклад в развитие
экономики региона. Равноправие предполагает доступ к региональным
источникам
финансового
обеспечения
развития
своих
производств,
использования региональных инструментов поддержки промышленного
развития [3].
Проявлением нового подхода является и принцип «учет экономических
интересов взаимодействующих субъектов регионального рынка». Развитие и
размещение новых производств должно исходить из экономических
интересов взаимодействующих субъектов. Создание цепочек добавленной
стоимости должно осуществляться с учетом интересов уже действующих
субъектов, что предполагает изменение, при необходимости, технологий,
кадрового обеспечения человеческого капитала через сети подготовки и
переподготовки, решение проблем финансового обеспечения и т.п.
Рассмотрение
региона
как
достаточно
самостоятельной
части
народнохозяйственного комплекса предполагает, что достижение решения
главной задачи
–
повышения качества
жизни
населения
–
может
осуществляться в полной мере только при финансово-экономической
самостоятельности.
В
настоящее
время
имеет
место
значительная
дифференциация регионов страны по уровню социально-экономического
развития, и эта дифференциация усиливается, хотя потенциально имеются
134
все предпосылки для решения данной проблемы. Переход на инновационную
экономику позволяет значительно снизить фактор сырьевого потенциала
региона в стратегии регионального развития [6].
Развитие конкурентных позиций, определяющих стратегию развития
региона, предусматривает обязательную оценку потенциала региона с точки
зрения международного разделения труда и возможности участия в мировых
экономических процессах.
Принцип «развитие конкурентной среды в регионе» достаточно хорошо
рассмотрен
в
работах
М.
Портера
[7]
и
действительно
является
определяющим для эффективного развития региона. Монополизация на
региональном рынке резко снижает потенциал развития и ограничивает
использование
конкурентная
среда
управленческих
позволяет
создавать
технологий.
Только
высокой
степени
в
конкурентоспособные предприятия и производства, адекватно реагирующие
на мировые тенденции в экономическом и организационном развитии
регионов.
Заключение
Формирование
мотивационного
механизма
эффективного
развития
региона предполагает создание условий для реализации имеющегося
потенциала развития. Мотивационный механизм, как часть региональной
системы управления, является связующим звеном между ресурсной базой и
результирующими показателями. Исходя из этого, мотивация имеет
целенаправленное воздействие и находится под влиянием стратегии развитии.
Если целевая ориентация – привлечение иностранных инвестиций в
экономику региона, то в мотивационный механизм должны входить
региональные инструменты, способствующие как привлечению инвестиций,
так и созданию условий для их эффективного функционирования в части
снижения налогов, арендной платы, оказания помощи в создании социальной
инфраструктуры. Примером может служить законодательство по развитию
свободных
зон
и
технопарковых
структур.
Данное
135
направление имеет большие перспективы в теоретическом обосновании и
практической значимости. Мотивационный механизм может включать разные
направления, отражающие приоритетные стратегии развития: использование
кадрового потенциала, ресурсной базы, транспортной составляющей и т.п.,
однако целесообразно подходить к его формированию с позиций системного
подхода, позволяющего обеспечить комплексное эффективное развития
региональной экономики.
Концепция
парадигмы
развития
может
подсказать
правильные методы для совершенствования региональной экономики и
перехода на более высокую стадию развития.
Литература
[1] Анализ инновационной политики России и Украины по методологии
Европейского сообщества \ Под ред. Ивановой Н.И., Егорова И.Ю.,
Радошевича С. – М.: ИМЭМО РАН, 2008.
[2] Маліцький Б. А., Булкін І.О., Єгоров І.Ю., та ін. Актуальні питання
методології та практики науково-технічної політики \ Під ред.. Б.А.
Маліцького – К.: Укр. ІНТЕІ, 2001.
[3] Пепа Т.В.,Чернюк Л.Г., Мазур Г.О., Макрорегіони в системі сталого
просторового розвитку продуктивних сил України. – Вінниця, ТОВ
«Меркьюрі - Поділля», 2013.
[4] Державна стратегія регіонального розвитку на період до 2020 року.
Затверджено КМУ від 6 серпня 2014 р. № 385; http://zakon2. rada.gov.ua/laws/skow/385-2014- %DO%BF/print1382595133562158
[5] Закон України «Про стимулювання розвитку регіонів»\ від 08.09.2005 №
2850
–
IV.
http://zakon1.rada.gov.ua/laws/skow/2850-2015-
/print1390 999394 626873
[6] Про стан та перспективи розвитку підприємництва в Україні: Національна
доповідь \ К.О. Ващенко, З.С. Варналій, В.Є. Воротін, В.М. Геєць,
Е.М. Лібанова та ін. – К., Держкомпідприємництва, 2008.
136
[7] Зведений прoгноз науково-технологічного та інноваційного розвитку України
на найближчі 5 років та наступне десятиліття \ А.П. Шпака, Б.А.
Маліцького, О.С. Поповича, В.А. Богданова. – К.: «Фенікс», 2007.
[8] Ринкова трансформація господарства регіону (кластер ний підхід): Навч.
посіб. \ Г.М. Заболотний, О.М. Дідик, В.І. Захарченко, А.М.
Ступницький. – Вінниця, Видавничий відділ ВДАУ, 2006.
[9] Портер М., Конкурентное преимущество: как достичь высокого результата
и обеспечить его устойчивость \ Пер. с англ. – 2-е изд. – М.: Альпина
бизнес Букс, 2006.
New paradigm of the regional development in the 20th century
Annotation
Key words: paradigm of regional development, regional development, innovation economics,
strategic management, cross-sectoral proportions of international standards
The role of the regions in the national development, the prerequisites of a paradigm shift for regional development. It reflects the dual nature of the functioning of the region. Revealed conceptual
provisions and principles of the new paradigm of regional development.
Nowy paradygmat regionalnego rozwoju w XX wieku
Streszczenie
Słowa kluczowe: paradygmat regionalnego rozwoju, rozwój regionalny, gospodarka
innowacyjna, zarządzanie strategiczne, standardy międzynarodowe
W artykule autor opisuje rolę region w rozwoju gospodarki Kraju. Przedstawia zasady nowego
paradygmatu rozwoju regionalnego w XX wieku.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 137-157]
ISSN 1897-2500
Marlena PIEKUT
Politechnika Warszawska, Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych
Magdalena WOŹNICZKO
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce
na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich
Wprowadzenie
W wyniku wzrostu oczekiwań dotyczących warunków i poziomu życia oraz wygody i komfortu gospodarstwa domowe w coraz większym zakresie korzystają
z różnego rodzaju usług dostępnych na rynku. Gospodarstwa domowe zwykle
dostosowują strukturę konsumpcji do realnych możliwości wynikających m.in.
z osiąganych dochodów. Dochód to jedna z kluczowych determinant wpływających
na wydatki w gospodarstwach domowych (Piekut 2008).
W roku 2010 średnie miesięczne wydatki na usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych ogółem wynosiły 323 zł (Budżety gospodarstw domowych, GUS
2011). Kwotę w wysokości 63,30 zł na 1 osobę wydatkowano na usługi związane
z zagospodarowaniem wolnego czasu. Do usług związanych z zagospodarowaniem
czasu wolnego należą usługi gastronomiczno-hotelarskie (Dąbrowska 2007).
138
Marlena PIEKUT, Magdalena WOŹNICZKO
Radziukiewicz (2012), analizując struktury wydatków na poszczególne rodzaje
usług w wydatkach na usługi gospodarstw domowych o różnej sytuacji dochodowej,
zauważyła, że im lepsza sytuacja materialna gospodarstwa domowego, tym większy
udział w wydatkach na usługi związane z zagospodarowaniem wolnego czasu.
Ta sama badaczka, biorąc z kolei pod uwagę udział miesięcznych wydatków wyodrębnionych kategorii (rodzajów) usług w wydatkach ogółem wyróżnionych ze
względu na sytuację dochodową gospodarstw domowych, zaobserwowała, że: wraz
ze wzrostem dochodów gospodarstwa (im do wyższej grupy dochodowej należą
gospodarstwa) wzrasta udział wydatków na usługi. Ponadto im większy dochód
gospodarstwa, tym większy udział w wydatkach ogółem wydatków na usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego.
W Polsce rozwój nowoczesnej bazy gastronomiczno-hotelarskiej rozpoczął się
po przemianach ustrojowych w roku 1989, gdy w kraju zaczęły obowiązywać zasady
gospodarki wolnorynkowej. Do tego momentu sieć usług gastronomicznohotelarskich zapewniały głównie podmioty państwowe. Do końca XX wieku i na
początku XXI wieku w Polsce sukcesywnie następował rozwój sektora usług gastronomiczno-hotelarskich, co powiązane było z ogólnym rozwojem gospodarczym
kraju, rozwojem turystyki i wzrostem zamożności konsumentów. Współcześnie
rynek usług gastronomiczno-hotelarskich w Polsce składa się przede wszystkim
z obiektów należących do sektora prywatnego.
W ciągu ostatnich lat zmieniła się sytuacja gospodarcza w kraju i na świecie ‒
gospodarki światowe zostały dotknięte kryzysem, który był skutkiem m. in. spadku
popytu konsumpcyjnego. Spowolnienie gospodarcze wpłynęło na obniżenie tempa
wzrostu rynku gastronomiczno-hotelarskiego w Polsce. Obecnie ten sektor gospodarki jest w fazie prawdziwego rozkwitu (Rynek gastronomiczny … 2015; Rynek hotelarski … 2015).
Uwarunkowania rozwoju rynku usług gastronomiczno-hotelarskich wiążą się
z poziomem rozwoju gospodarczego w ujęciu makro- i mikroekonomicznym. Na
skalę i strukturę działalności gastronomiczno-hotelarskiej bezpośredni wpływ mają
konsumenci.
Wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce na rynku usług gastronomiczno-hotelarskich
139
Czynnikami pobudzającymi popyt na usługi gastronomiczno-hotelarskie i zwiększającymi ich znaczenie społeczne są industrializacja i urbanizacja wraz ze wszystkimi towarzyszącymi im zmianami społecznymi, takimi jak: zmiana struktury rodziny, zwiększenie liczby osób pracujących poza domem, zmiany w sposobie gospodarowania czasem, duże obciążenie pracą i nauką poza domem, oddalenie od miejsca
zamieszkania. Także zwiększanie się oferty i wprowadzanie nowych usług gastronomiczno-hotelarskich ma pozytywny wpływ na wzrost tego sektora gospodarki.
Do najważniejszych kryteriów różnicujących skłonność do korzystania z usług
gastronomiczno-hotelarskich należą wspomniane wcześniej dochody. Badania Radziukiewicz (2012) wskazują, iż udział wydatków na gastronomię i hotele wśród
gospodarstw domowych najbardziej zamożnych był ponad dwukrotnie wyższy niż
osób z gospodarstw najuboższych (3,7% wobec 1,4%).
Mieszkańcy największych aglomeracji na usługi gastronomiczne oraz hotelarskie
wydają znacznie więcej niż ich rodacy z mniejszych miejscowości. Jednak według
danych GUS Polacy wydają coraz więcej, w 2000 roku średnia wynosiła tylko 8,40
zł. Wynika z tego, że w ciągu dekady wydatki na usługi gastronomiczne i hotelarskie
wzrosły 2,5-krotnie (Raport Mex Polska 2011).
Polska wciąż jest daleko w tyle za państwami Europy Zachodniej. Według danych Eurostatu, Polacy wydają na usługi gastronomiczne i hotelarskie około 3,5%
swojego budżetu domowego. Tymczasem średnia dla całej Unii Europejskiej stanowi 9,5%. Oczywiście wynik ten zawyżają miasta powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Ludność tych aglomeracji tworzy prawie 8-milionową społeczność (Raport Mex
Polska 2011).
Dochody uzyskiwane przez poszczególne grupy zawodowe stanowią najbardziej
istotny czynnik wpływający na wydatki w gospodarstwach domowych na usługi
gastronomiczno-hotelarskie. Grupami zawodowymi, które najczęściej korzystają
z usług gastronomii i hoteli są przede wszystkim osoby, które prowadzą własną
działalność gospodarczą oraz pracownicy (Gheribi 2013). W bardzo niewielkim
stopniu z usług gastronomiczno-hotelarskich korzystają emeryci, renciści i rolnicy.
Zatem przeciętnymi polskimi konsumentami korzystającymi z gastronomii i hotelar-
140
stwa są przede wszystkim mieszkańcy miast oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą. Ponadto są to osoby w młodszym lub średnim wieku. W wieku
senioralnym zdecydowanie maleje tendencja do korzystania z lokali gastronomicznych i obiektów hotelarskich.
Mieszkańcy wsi rzadko korzystają z usług gastronomiczno-hotelarskich i niewiele
wydają na nie w porównaniu do mieszkańców miast. Badania Podolec (2010) wskazują, że przeciętny poziom wydatków ogółem w gospodarstwach domowych na wsi
jest prawie dwukrotnie niższy od wydatków w gospodarstwach domowych w miastach.
Celem opracowania jest porównanie poziomu i udziału wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce wyróżnionych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną, fazę cyklu rozwoju rodziny
oraz płeć i poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego.
Materiał i metodyka
Materiał badawczy stanowiły indywidualne dane z badania budżetów gospodarstw domowych Głównego Urzędu Statystycznego za lata 2004 i 2012. Zbiory
GUS obejmowały ponad 32 tys. gospodarstw domowych w 2004 roku i ponad 37
tys. gospodarstw domowych w 2012 roku. Zbiór GUS za 2012 rok pozyskano
w ramach projektu badawczego Badanie uwarunkowań poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych ze szczególnym uwzględnieniem różnic między województwami.
Celem przeprowadzenia analizy dokonano selekcji gospodarstw domowych, wyodrębniono gospodarstwa domowe zlokalizowane na wsiach, które stanowiły
w 2004 roku ‒ 10508 przypadków, a w 2012 roku ‒ 15742 przypadki. Analizie poddano wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie na osobę. Analizowane dane
poddano ważeniu.
Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie obejmują wydatki w restauracjach,
kawiarniach, barach, stołówkach, bufetach, ulicznych punktach gastronomicznych
(automaty sprzedażowe) oraz wydatki na zakwaterowanie (hotele, kwatery prywatne,
schroniska, domy wypoczynkowe, kempingi, pozostałe) (Metodologia…2014).
141
Do zbadania związków między poziomem wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na grupę społeczno-ekonomiczna, fazę cyklu rozwoju rodziny oraz płeć i wykształcenie głowy
gospodarstwa domowego wykorzystano stosunki korelacyjne. Gdy cechy są nieskorelowane, wartości stosunków korelacyjnych są równe 0, a gdy między badanymi
zmiennymi zachodzi zależność funkcyjna - równe są 1. Im wartość wskaźnika korelacyjnego jest bliższa 1, tym zależność korelacyjna jest silniejsza.
Do zbadania istotności różnic pomiędzy poszczególnymi parami zmiennych zastosowano test Scheffe. To test badający istotność statystyczną w porównaniach
typu post-hoc. Jest to najbardziej konserwatywny test. Stosowanie jego skutkuje zatem
najmniejszą ilością istotnych różnic między średnimi (Wątroba 2004). Test Scheffe
przeprowadzono dla danych z 2012 roku.
Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w różnych typach wiejskich gospodarstw domowych
Badania wskazują (Kwiatkowska, Levytska 2009), że branża gastronomiczna
rozwija się ilościowo i jakościowo, zmianie ulega struktura placówek oraz dochodzi
do wzbogacenia oferty usług. Według danych GUS (Budżety…, 2014) poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych ogółem w latach 2000-2013 wzrósł ponad 3,6-krotnie (wykres 1.). Wzrostowi uległ
także udział tych wydatków w budżetach domowych. W 2000 r. w statystycznym
gospodarstwie domowym przeznaczano na usługi gastronomiczno-hotelarskie
1,5%, podczas gdy trzynaście lat później 3,0%.
Zainteresowanie usługami gastronomiczno-hotelarskimi z każdym rokiem wzrasta. Wśród szczegółowych determinant transformacji stylu życia wskazuje się
(Levytska, Kowrygo 2007) zmianę struktury demograficznej ludności (wzrost udziału gospodarstw domowych 1- i 2-osobowych), przedłużanie się życia i wzrost liczby
ludzi w wieku poprodukcyjnym, wzrost poziomu wykształcenia i kwalifikacji społeczeństwa, wzrost zaangażowania się w pracę, zwiększenie aktywności zawodowej
kobiet oraz wzrost dochodów w gospodarstwach domowych.
142
Wykres 1. Zmiany wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w polskich gospodarstwach domowych w latach 2000-2013
Poziom wydatków
Udział wydatków
35
3,5
30
3,0
25
2,5
20
2,0
15
1,5
10
1,0
5
0,5
0
zł
0,0
2000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety…, 2014.
Przeciętna polska rodzina przeznacza jednak znacznie mniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie w porównaniu do rodzin z innych krajów europejskich. W gospodarstwach domowych z Hiszpanii, Malty oraz Cypru udział wydatków na rzeczone usługi kształtował się w wysokości 15-17% wydatków ogółem. Polskie gospodarstwa domowe, obok rumuńskich i litewskich posiadały najmniejszy odsetek
wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w budżetach domowych mieszkańców UE (Piekut 2013).
Poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie wraz ze zmniejszaniem
się jednostki osadniczej ulega zmniejszeniu. W 2012 roku w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w największych miastach wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie wynosiły ponad 89 zł na osobę, w gospodarstwach domowych
zlokalizowanych w miastach z liczbą mieszkańców poniżej 20 tys. – ponad 28 zł,
143
a w wiejskich gospodarstwach domowych – ponad 17 zł (wykres 2.). Osiem lat
wcześniej wydatki te rozkładały się odpowiednio na osobę: 32 zł, 10 zł i ponad 5 zł.
Podobnie udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie wraz ze zmniejszaniem się jednostki osadniczej ulega zmniejszeniu, i tak w 2012 roku w wielkomiejskich
gospodarstwach
domowych
stanowił
5,3%
wydatków
ogółem,
w gospodarstwach domowych z najmniejszych miast – 2,6%, a na wsiach - 1,8%.
Natomiast w porównaniu do 2004 roku znaczenie rzeczonych usług w budżetach
domowych wzrosło, odpowiednio o 2,2 pkt. proc w wielkomiejskich gospodarstwach domowych, o 1,0 pkt. proc. w gospodarstwach zlokalizowanych w miastach
z najmniejszą liczbą mieszkańców i o 0,8 pkt. proc. w wiejskich gospodarstwach.
Wykres 2. Miesięczne wydatki na osobę na usługi gastronomicznohotelarskie i ich udział w zależności od miejsca lokalizacji gospodarstwa
domowego w latach 2004 i 2012
Poziom wydatków
Udział wydatków
100,00
90,00
80,00
70,00
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012
zł
500 tys. 200 - 499 tys. 100 - 199 tys. 20 - 99 tys. poniżej 20
mieszkańców mieszkańców mieszkańców mieszkańców
tys.
i więcej
mieszkańców
wieś
%
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych
w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.
144
W dalszej części opracowania podjęto analizę wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie jedynie w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach.
Popularność żywienia poza domem wzrasta pod wpływem zmiany modelu konsumpcji, zmiany, na którą wpływają czynniki o charakterze ekonomicznym, demograficznym i kulturalnym. Jak zatem kształtują się wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w różnych typach wiejskich gospodarstw domowych? W gospodarstwach zlokalizowanych na wsiach przeznacza się najmniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie, wśród jakich grup konsumentów zatem, można szukać wzrostu
zainteresowania tymi usługami?
Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie wzrastają wraz ze wzrostem poziomu dochodów na osobę. W 2012 roku w gospodarstwach domowych cechujących się najmniej korzystną sytuacją materialną poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie był ponad czteroipółkrotnie mniejszy w porównaniu do
gospodarstw z najkorzystniejszą sytuacją materialną (wykres 3.). Zaś udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w I i II grupie dochodowej wynosił 1,41,7% wydatków ogółem, podczas gdy w III grupie stanowił 2,7%. Osiem lat wcześniej udział wydatków na gastronomię i hotelarstwo w gospodarstwach domowych
z I i II grupy dochodowej wynosił 0,9-1,0% wydatków ogółem, a z III grupy –
1,5%.
Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie, a grupą dochodową wyniósł w 2004 roku – 0,135, a w 2012 roku ‒
0,182 i była to największa wartość stosunku korelacyjnego wśród analizowanych
cech gospodarstw domowych.
Test Scheffe wskazał na istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między wszystkimi gospodarstwami domowymi podzielonymi ze względu na dochód na osobę (tabela 1.).
145
Wykres 3. Poziom i udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie
w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od grupy
dochodowej gospodarstwa domowego*
Poziom wydatków
Udział wydatków
45,0
40,0
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
zł
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
2004
2012
I grupa dochodowa
2004
2012
II grupa dochodowa
2004
2012
III grupa dochodowa
%
* Grupy dochodowe otrzymano przez podział gospodarstw domowych na trzy równoliczne grupy,
wartości graniczne, które wyznaczały linie podziałów to w 2012 roku: 959 zł na osobę oraz 1515 zł na
osobę.
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badania budżetów gospodarstw domowych
w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.
Analiza dotycząca wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności
od grupy społeczno-ekonomicznej pokazała, że w 2012 roku największy poziom
wydatków na rzeczone usługi był w gospodarstwach domowych utrzymujących się
z pozostałych niezarobkowych źródeł (blisko 36 zł na osobę), wśród pracujących na
własny rachunek (ponad 29 zł na osobę) oraz pracowników na stanowiskach nierobotniczych (ponad 28 zł na osobę). Podobnie sytuacja przedstawiała się osiem lat
wcześniej, kiedy to największe wydatki odnotowano wśród pracowników na stanowiskach nierobotniczych, pracujących na własny rachunek oraz nieco niższe wśród
niepracujących (wykres 4 i 5). W 2012 roku w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania były pozostałe niezarobkowe źródła odnotowa-
146
no też największy udział tych wydatków w wydatkach ogółem – 4,6%, a następnie
w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze świadczeń społecznych – 3,3%.
Najmniejszy poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie odnotowano
w gospodarstwach domowych rolników, emerytów i rencistów, także udział tych
wydatków w wymienionych grupach gospodarstw domowych był najniższy.
Tab. 1. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych grup dochodowych
Grupa dochodowa gospodarstwa domowego
I
II
III
I
0,0000
0,0000
II
0,0000
III
0,0000
0,0000
0,0000
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badanie budżetów gospodarstw domowych w
2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.
Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a różnymi typami gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną
wyniósł w 2004 roku – 0,117, a w 2012 roku - 0,129. Na przestrzeni ośmiu lat związek ten zyskał więc na sile. Wartość stosunku korelacyjnego wskazuje na relatywnie
dużą siłę związku omawianej zmiennej z wydatkami, choć mniejszą niż w przypadku
dochodów rozporządzalnych na osobę i wykształcenia głowy domu.
Analiza mająca na celu wykazanie istotności różnic między grupami gospodarstw
domowych ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną a wydatkami na usługi
gastronomiczno-hotelarskie dostarczyła następujących stwierdzeń. Nie wykazano
istotnych statystycznie różnic w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie
między gospodarstwami domowymi rolników a emerytów i rencistów oraz utrzymujących się ze świadczeń społecznych (tabela 2).
Nie wykazano także istotnych statystycznie różnic w poziomie wydatków między
gospodarstwami domowymi pracujących na własny rachunek a pracownikami na
stanowiskach nierobotniczych oraz utrzymującymi się z pozostałych niezarobko-
147
wych źródeł. Pomiędzy pozostałymi gospodarstwami domowymi wykazano istotne
statystycznie różnice w omawianej grupie wydatków.
społeczno-ekonomicznej gospodarstwa domowego w 2004 r.
Poziom wydatków
2,0
1,5
1,0
niepracujących
rencistów
emerytów
pracujących na
własny rachunek
rolników
pracowniczoChłopskie
0,5
pracujących na
stanowiskach
nierobotniczych
zł
2,5
pracujących na
stanowiskach
robotniczych
18,00
16,00
14,00
12,00
10,00
8,00
6,00
4,00
2,00
0,00
Udział wydatków
0,0
%
w 2004 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.
Stanisławska (2012) wskazuje, że występują znaczne różnice w wydatkach na restauracje i hotele w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstwa
domowego. Potwierdza, że największy udział w budżecie domowym i największą
skłonność do wydatków na restauracje i hotele charakteryzowały się gospodarstwa
domowe utrzymujące się z pracy na własny rachunek oraz z pracy na stanowiskach
nierobotniczych, najmniejszym natomiast rolnicy. Sugeruje się, że może to świadczyć o małym nasyceniu polskich terenów wiejskich lokalami gastronomicznymi
i hotelowymi. Z drugiej strony gospodarstwa domowe zlokalizowane na wsi cechują
statystycznie jedne z najmniejszych dochodów. W 2012 roku dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwach domowych rolników wynosił 1092 zł, pod-
148
czas gdy w gospodarstwach domowych utrzymujących się z pracy na własny rachunek 1537 zł, a z pracy na stanowiskach nierobotniczych – 1696 zł (Budżety…, 2013).
społeczno-ekonomicznej gospodarstwa domowego w 2012 r
Udział wydatków
utrzymujących
się ze świadczeń
społecznych
rencistów
emerytów
pracujących na
własny rachunek
rolników
pracowników na
stanowiskach
nierobotniczych
zł
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
40,00
35,00
30,00
25,00
20,00
15,00
10,00
5,00
0,00
utrzymujących
się z
pozostałych…
Poziom wydatków
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
%
Wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności od fazy cyklu rozwoju rodziny kształtowały się następująco. W 2012 roku największy poziom wydatków
zaobserwowano w gospodarstwach domowych osób młodych, bez dzieci na utrzymaniu – I faza (ponad 29 zł na osobę), przechodzenie do kolejnych faz w cyklu
rodziny skutkowało zmniejszaniem się wydatków na usługi gastronomicznohotelarskie, osiągając najniższy poziom wśród gospodarstw domowych z młodzieżą
kształcącą się – IV faza (wykres 6). Największy udział wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie odnotowano w gospodarstwach domowych z dwóch pierwszych faz cyklu rozwoju rodziny (po 2,7%), najniższy zaś wśród osób starszych,
nieaktywnych zawodowo, bez dzieci na utrzymaniu – VI faza (1,2%). Podobne
relacje obserwowano w 2004 roku.
149
0,06
35
0,00
pracujących na własny rachunek
00
0,02
emerytów
05
0,94
rencistów
84
utrzymujących się ze świadczeń społecz- 0,64
24
nych
utrzymujących się z pozostałych nieza- 0,00
00
robkowych źródeł
0,00
00
0,99
87
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,38
45
rolników
0,06
35
0,00
00
0,00
00
1,00
00
0,99
91
0,05
45
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,61
10
0,02
05
0,00
00
1,00
00
0,00
00
0,94
84
0,00
00
0,99
91
0,00
00
0,99
66
0,99
66
0,03
79
0,00
00
0,33
90
0,00
00
utrzymujących się ze
świadczeń społecznych
utrzymujących się z pozostałych niezarobkowych
źródeł
pracujących na własny
rachunek
0,00
00
0,99
87
0,00
00
rencistów
0,00
00
emerytów
pracowników na stanowiskach robotniczych
pracowników na stanowiskach nierobot- 0,00
00
niczych
rolników
Gospodarstwa domowe
pracowników na stanowiskach robotniczych
pracowników na stanowiskach nierobotniczych
Tab. 2. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych grup społecznoekonomicznych
0,64
24
0,00
00
0,05
45
0,00
00
0,03
79
0,33
90
0,00
00
0,38
45
0,00
00
0,61
10
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badanie budżetów gospodarstw domowych w
2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji
Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a typami gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na fazę cyklu rozwoju rodziny wyniósł w 2004
roku – 0,060 a w 2012 roku - 0,083, czyli siła związku wzrosła.
Wykazano brak istotnych statystycznie różnic w poziomie wydatków na usługi
gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z trzech ostatnich
faz cyklu rozwoju rodziny (tabela 3).
150
w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od fazy cyklu
rozwoju rodziny
Poziom wydatków
Udział wydatków
35,00
3
30,00
2,5
25,00
2
20,00
1,5
15,00
1
10,00
0,5
5,00
0,00
zł
0
2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012 2004 2012
I faza
II faza
III faza
IV faza
V faza
VI faza
%
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badanie budżetów gospodarstw domowych
w 2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji
Analiza poziomu wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w zależności
od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego doprowadziła do następujących stwierdzeń. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia wzrastały poziomy wydatków na omawianą grupę potrzeb, wzrastał także ich udział w wydatkach ogółem (wykres 7.). W 2012 roku w gospodarstwach domowych z najniższym
poziomem wykształcenia wydatki te wynosiły 10-12 zł na osobę, co stanowiło około 1,4% i 1,6% wydatków ogółem, a osiem lat wcześniej około 4,4 zł i stanowiły
0,9% i 1,0%. W 2012 roku w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny
legitymowała się wyższym wykształceniem wydatki na usługi gastronomiczno-
151
hotelarskie były czterokrotnie większe w porównaniu do gospodarstw z głowami
rodziny z wykształceniem gimnazjalnym lub niżej, ich udział w budżetach domowych też był większy i stanowił 3,2% wydatków ogółem. W 2004 roku wydatki te
w gospodarstwach domowych, w których głowa domu posiadała wyższe wykształcenie były większe trzyipółkrotnie i pochłaniały 2,0% wydatków ogółem.
Osoby, małżeństwa starsze, bez
dzieci na utrzymaniu, aktywne
zawodowe
Osoby, małżeństwa starsze, bez
dzieci na utrzymaniu, nieaktywne zawodowo
Małżeństwa z młodzieżą kształcącą się
0,00
00
0,00
Małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym
00
0,00
Małżeństwa z młodzieżą kształcącą się
00
Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, 0,00
aktywne zawodowe
00
Osoby, małżeństwa starsze, bez dzieci na utrzymaniu, 0,00
nieaktywne zawodowo
00
Małżeństwa z dziećmi w wieku
szkolnym
Osoby, małżeństwa młode bez dzieci na utrzymaniu
Małżeństwa z dziećmi w wieku
przedszkolnym
Faza cyklu rozwoju rodziny
Osoby, małżeństwa młode bez
dzieci na utrzymaniu
Tabela 3. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych faz cyklu
rozwoju rodziny
0,00
00
0,00
00
0,00
33
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,92
64
Małżeństwa z dziećmi w wieku przedszkolnym
0,00
33
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,92
64
0,94
58
0,00
00
0,00
00
0,00
00
0,94
58
1,00
00
1,00
00
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z Badania budżetów gospodarstw domowych
w 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji
Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na poziom wykształcenia głowy rodziny wyniósł
w 2004 roku – 0,106, a w 2012 roku - 0,147 i była to druga pod względem wielkości
wartość, czyli poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego to druga po
dochodzie rozporządzalnym na osobę zmienna mająca wpływ na wydatki na usługi
152
gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych. Jest to też zmienna,
która w ciągu ośmiu lat zyskała najwięcej na sile związku.
Coraz większe znaczenie poziomu wykształcenia głowy rodziny w wydatkach gospodarstw domowych podkreśla się też w innych badaniach (Gutkowska, Piekut,
2014).
w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od wykształcenia głowy gospodarstwa domowego
Poziom wydatków
Udział wydatków
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
zł
2004
2012
gimnazjalne,
podstawowe lub
mniej
2004
2012
zasadnicze
zawodowe
2004
2012
średnie i policealne
2004
2012
wyższe
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
%
Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z: Badania budżetów gospodarstw domowych
w2004 r. i 2012 r. GUS nie ponosi odpowiedzialności za dane i wnioski zawarte w publikacji.
Celem wyłonienia istotnych statystycznie różnic w wydatkach na usługi gastronomiczno-hotelarskie między gospodarstwami domowymi z różnych typów zastosowano test Scheffe.
Nie wykazano istotnych statystycznie (p<0,005, test Scheffe) różnic między gospodarstwami domowymi z głową rodziny legitymującą się najniższym poziomem
wykształcenia a zasadniczym zawodowym (tabela 4.). W pozostałych parach gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wykazano istotne statystycznie różnice w poziomie wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie.
153
Tab. 4. Istotne statystycznie różnice w wydatkach na usługi gastronomicznohotelarskie między gospodarstwami domowymi prowadzonymi przez osoby
z różnym poziomem wykształcenia
Poziom wykształcenia
głowy gospodarstwa
domowego
gimnazjalne, podstawowe lub mniej
zasadnicze zawodowe
średnie i policealne
wyższe
gimnazjalne,
podstawowe lub
mniej
zasadnicze
zawodowe
średnie i
policealne
wyższe
0,1197
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,1197
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
Płeć głowy gospodarstwa domowego to kolejna zmienna istotnie statystycznie
różnicująca poziom wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w gospodarstwach domowych. W gospodarstwach domowych, w których głową domu był
mężczyzna wydawano nieco mniej na usługi gastronomiczno-hotelarskie niż
w gospodarstwach prowadzonych przez kobiety (wykres 8.). Natomiast udział tych
wydatków w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych prowadzonych
przez mężczyzn i kobiety stanowił w 2012 roku - po 1,8% wydatków ogółem, a w
2004 r. - 1,0% w gospodarstwach, w których głową domu był mężczyzna i 1,1%,
gdzie głową domu była kobieta.
Stosunek korelacyjny między poziomem wydatków a gospodarstwami domowymi wyróżnionymi ze względu na płeć głowy gospodarstwa domowego wyniósł
w 2004 roku – 0,018, a osiem lat później - 0,008, co wskazuje na słabnąca siłę
związku głowy domu z wydatkami na usługi gastronomiczno-hotelarskie.
154
w wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce w zależności od płci głowy
gospodarstwa domowego
poziom wydatków
udział wydatków
20,00
2,0
15,00
1,5
10,00
1,0
5,00
0,5
0,00
0,0
2004
zł
2012
mężczyzna
2004
2012
kobieta
%
Zakończenie
Udział konsumpcji usług w polskich gospodarstwach domowych w ostatnich latach utrzymywał się na poziomie 31,5-32,6%, co zdecydowanie odbiega od krajów
UE, w których wartość nabywanych przez konsumentów usług stanowi przynajmniej 50% wydatków konsumpcyjnych. Chociaż do koszyka zakupów konsumentów
obok artykułów żywnościowych i nieżywnościowych z każdym rokiem trafia coraz
więcej usług, to jednak wzrost ten jest powolny (Radziukiewicz 2012).
Wzrost konsumpcji usług ma wiele uwarunkowań, nie tylko o charakterze ekonomicznym (prawo Engela). Czynnik dochodowy ma jednak największy wpływ na
strukturę konsumpcji usług w gospodarstwach domowych. Na poziom konsumpcji
usług coraz większy wpływ mają czynniki pozadochodowe, m.in. zmiana stylu życia,
dbałość o zdrowie, czynny wypoczynek, stąd w hierarchii wydatków gospodarstw
domowych wysoka pozycja udziału m. in. usług gastronomicznych i hotelarskich
w budżetach wszystkich gospodarstw domowych w Polsce (Radziukiewicz 2012).
Rozwój sektora gastronomiczno-hotelarskiego uwarunkowany jest wieloma
czynnikami, przy czym do najważniejszych należą: zamożność przeciętnego konsu-
155
menta, styl życia, w tym skłonność do spędzania czasu wolnego poza domem, czas
spędzany w pracy.
Mimo znacznej poprawy warunków życia ludności na wsi, sytuacja materialna
gospodarstw domowych na wsi jest znacznie trudniejsza niż gospodarstw domowych w miastach. Gospodarstwa domowe na wsi różnią się od gospodarstw miejskich wieloma cechami społeczno-ekonomicznymi, co oddziałuje na sytuację materialną (Podolec 2010).
Na podstawie przeprowadzonych analiz wykazano, że wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie z każdym rokiem ulegają zwiększeniu, zwiększa się także ich
udział w budżetach domowych. W wiejskich gospodarstwach domowych w Polsce
wydatki na usługi gastronomiczno-hotelarskie są mniejsze niż w gospodarstwach
domowych zlokalizowanych w miastach.
Badania Podolec (2010) wykazały, że na poziom wydatków w wiejskich gospodarstwach domowych ma wpływ sytuacja materialna, wielkość rodziny, wykształcenie i wiek osoby będącej głową rodziny oraz główne źródło utrzymania.
Powodów mniejszych wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w wiejskich gospodarstwach domowych Piekut i Gutkowska (2015) upatrują też - obok
dochodów i braku wolnego czasu, z powodu pracy w gospodarstwie rolnym ‒
w odmiennej hierarchii wartości. Wspomniane badaczki zaznaczają, że wartości
związane z poznawaniem świata sytuują osoby mieszkające na wsi na relatywnie
niższym poziomie aniżeli w miastach.
Przeprowadzone analizy dowiodły, iż wśród najsilniejszych determinant wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie była sytuacja materialna gospodarstw
domowych, a następnie poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego.
Mniejszą siłę związku odnotowano względem grupy społeczno- ekonomicznej
i fazy cyklu rozwoju rodziny, a najmniejszą w odniesieniu do płci głowy gospodarstwa domowego. Zauważono też, że siła związku między wydatkami na omawiane
potrzeby a głową gospodarstwa domowego ulega zmniejszeniu, a rośnie znaczenie
dochodów na osobę, poziomu wykształcenia głowy domu oraz wieku rodziny.
156
Bibliografia
[1] Budżety gospodarstw domowych w 2010 r. (2011) GUS, Warszawa.
[2] Budżety gospodarstw domowych w 2013 r. (2014) GUS, Warszawa.
[3] Dąbrowska A. (2007). Rozwój rynku usług w Polsce - uwarunkowanie i perspektywy,
SGH, Warszawa.
[4] Gheribi E. (2013), Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw gastronomicznych w Polsce, Marketing i Rynek, 4, 32.
[5] Gospodarstwa domowe w 2011 roku - wyniki spisu ludności i mieszkań. GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, 2013.
[6] Gutkowska K., Piekut M. (2014). Konsumpcja w wiejskich gospodarstwach domowych, Kwartalnik Wieś i Rolnictwo, 4 (165), pp. 159-178.
[7] Kwiatkowska E., Levytska G. (2009). Nowe tendencje w zachowaniach polskich
konsumentów na rynku usług gastronomicznych. Marketing i Rynek, (8), 23-26.
[8] Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych (2011). Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa.
[9] Levytska G., Kowrygo B. (2007). Znaczenie usług gastronomicznych w żywieniu
ludności w Polsce, Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 1(58), 371-376.
[10] Piekut M. (2008). Polskie gospodarstwa domowe - dochody, wydatki i wyposażenie w
dobra trwałego użytkowania, SGGW, Warszawa.
[11] Piekut M. (2013). Wydatki na zagospodarowywanie czasu wolnego w gospodarstwach
domowych, Economics and Management, 65.
[12] Piekut M., Gutkowska K (2015). Uwarunkowania poziomu wydatków na turystykę
i rekreację oraz usługi gastronomiczne i zakwaterowania w wiejskich gospodarstwach
domowych, Marketing i Rynek, 8, 527-539.
[13] Podolec B. (2010). Materialna sfera warunków życia gospodarstw domowych na wsi,
Zeszyty Naukowe nr 817 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 45-58.
[14] Raport Mex Polska (2011). Polacy w restauracjach - na podstawie badania Instytutu
Homo Homini.
[15] Radziukiewicz M. (2012). Zmiany sytuacji dochodowej a wydatki na usługi w polskich gospodarstwach domowych, Konsumpcja i Rozwój 1 (2), 101-116.
157
[16] Rynek gastronomiczny w Polsce. Raport 2015 (lipiec-sierpień) - wydanie specjalne
miesięcznika Nowości gastronomiczne.
[17] Rynek hotelarski w Polsce. Raport 2015 (lipiec-sierpień) - wydanie specjalne
miesięcznika Świat hoteli.
[18] Stanisławska J. (2012). Kształtowanie się wydatków na restauracje i hotele w gospodarstwach domowych w Polsce, Zeszyty Naukowe UEP, nr 336 - Nowe trendy w
dystrybucji produktów żywnościowych. Gastronomia i zachowania nabywców.
[19] Wątroba J. (2004). Analiza wariancji, Materiały kursowe. Statsoft, Kraków.
Streszczenie
Słowa kluczowe: wiejskie gospodarstwa domowe, rynek usług gastronomiczno-hotelarskich,
Polska
W artykule Autorski charakteryzują wiejskie gospodarstwa domowe w Polsce i ich udział
w rynku usług hotelarsko-gastronomicznych.
Country households in Poland on the market of catering – hotel services
Summary
Key words: country households, the market of catering-hotel services, Poland
The article is describing country households and their participation in expences on catering-hotel
services.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 159-183]
ISSN 1897-2500
Waldemar STELMACH
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Poszukiwania definicji klimatu społecznego
Każdy piszący wie, jak wiele trzeba przeczytać, aby napisać. Dotyczy to przede
wszystkim artykułów lub książek naukowych ewentualnie popularno-naukowyh.
Beletrystyki także, choć tu wiodącą rolę gra obserwacja i wyobraźnia (może być
nawet chora). Umiejętność pisania potrzebna jest w obu przypadkach. W przypadku
tych pierwszych opracowań bardzo przydatna jest umiejętność wykorzystaniatego,
co na dany temat zostało już napisane. I tu rozpoczyna się nasz poważny kłopot.
Obszerniejszych opracowań na temat klimatu społecznego /atmosfery/ nie ma
prawie wcale. Przeszukałem ‘grube’ dziesiątki książek i czasopism o charakterze
psychologicznym, socjologicznym, zarządczym. Nie ma. Są śródtytuły rozdziałów,
które noszą w nazwie słowo ‘klimat’ z przymiotnikami typu: rodzinny, polityczny,
wdzięczności… ale wyjaśnienia istoty, struktury ani definicji klimatu społecznego nie spotkałem. Nie oznacza to bynajmniej, że wykorzystałem wszystkie dostępne
źródła. To jest po prostu fizycznie niemożliwe.
Intuicyjnie wyczułem jednak, że desygnaty klimatu społecznego /atmosfery/
mogą być ukryte w opisach kultury organizacyjnej, zaangażowania, w relacjach
o stosunkach międzyludzkich…Ale to tylko intuicja. Więc (Prof. Jan Szczepański
w swoich Dziennikach dość często zaczynał zdania od: „Więc” lub „A więc”) pisać
160
Waldemar STELMACH
czy nie pisać? Spróbować coś stworzyć i narazić się na uwagi i krytykę nie zawsze
życzliwą; żeby nie powiedzieć na kpiny? Dam radę czy nie, a może się po prostu
uda? W nauce też się coś czasem po prostu udaje albo nie. Powiedzenie klimat
społeczny lub panująca atmosfera istnieją i są dość szeroko wykorzystywane. Rzecz
sama w sobie także niewątpliwie istnieje. Kto go, owego klimatu lub panującej atmosfery, nie odczuł i kto o nich nie mówił? Chwalił je, albo psioczył na nie co
niemiara; w różnych wymiarach i w różnej skali. Państwowej, organizacyjnej, lokalnej; w makro i mikro skali. Bywając przyczyną frustracji, zadowolenia lub nawet
powodem rezygnowania z pracy.
A może lepiej w ogóle byłoby nie ruszać tematu. Wszak istnieje tak wiele książek/artykułów o podobnej lub wręcz analogicznej tematyce, sposobach opracowania, tytułach…i nikt nikomu nie robi z tego powodu zarzutów. Ba, stanowią one
czasem osiągnięcia naukowe. Może zatem…Z drugiej zaś strony jeśli istnieje pojęcie, to zapewne ma swoje desygnaty. Co nim jest, jakie one są ? Ciekawe?! Spróbuję.
Kto nie ryzykuje, ryzykuje najbardziej, napisał kiedyś B. R. Kuc.
Postanowiłem zatem, w ostatnim odruchu eksploratorskim zajrzeć do Wikipedii.
Surfujący twierdzą bowiem, z głębokim przekonaniem, ale i z lekkim przymrużeniem oka, że jeśli czegoś nie ma w Wikipedii, to tego czegoś nie ma w ogóle; w rzeczywistości to coś nie istnieje. I rzeczywiście znalazłem. Znalazłem kilka artykułów
o klimatach w szkole, jeden o klimacie politycznym w Polsce, który się wytworzył
tuż po katastrofie smoleńskiej, o restauracji pod nazwą ‘Klimat’ i jeden o badaniach
nad klimatem społecznym w jednym z centrów handlowych pióra Marty C. Kliber
i Magdaleny K. Wyrwickiej. Artykuł zamieszczony był (oprócz Internetu) w Zeszytach Naukowych Politechniki Poznańskiej z 2012 roku. I tylko w nim, w jednym
z podtytułów o objętości niecałej jednej strony autorki wyjaśniały istotę i strukturę
klimatu społecznego.
Wymieniają więc zestaw następujących „czynników i zjawisk” stanowiących
o klimacie społecznym. Oto one:
‒
„nastroje i emocje,
‒
161
formy i zasady wzajemnego odnoszenia się ludzi do siebie i ich uzewnętrznianie,
‒
sposoby prezentowania i manifestowania przez poszczególne jednostki swoich poglądów, kryteriów, ocen i uznawanych wartości,
‒
system nastawień i postaw pracowniczych,
‒
obyczajowość wewnątrzzakładowa”.
Autorki używają także innych ładnych nazw na określenie klimatu pracy: „duch
pracy ludzkiej” lub „barometr wewnętrznej satysfakcji”.
Dobre i to, ale uznałem, że to może nieco za mało informacji i postanowiłem,
mimo wszystko, dopisać trochę o nim. Nie, żebym miał zamiar zmierzyć się z autorkami w kwestiach merytorycznych. Idzie tylko o rozszerzenie tematu i pokazanie
go nieco inaczej, szerzej. Według własnej wyobraźni i własnego mniemania.
Opis wypada zacząć od etymologii i powszechności słowa klimat (lub atmosfera),
bez przymiotnika społeczny, czy jakikolwiek inny, mając nadzieję (chyba złudną), że
pomogą one w jego zrozumieniu i w społecznym użyciu. Sam wyraz jest pochodzenia greckiego: klima i oznacza nachylenie punktu na Ziemi względem Słońca.
W języku codziennym, społecznym ale i naukowym oznacza średni stan zjawisk
meteorologicznych obserwowanych i odczuwanych przez dłuższy czas na określonym obszarze.
Atmosfera (z greckiego – atmos, czyli opar, para, dym) zaś, to powłoka gazowa
otaczająca Ziemię i niektóre ciała niebieskie. Przenośnie, wg Słownika wyrazów obcych
W. Kopalińskiego, oznacza nastrój, ton, klimat psychiczny panujący w jakimś środowisku, miejscu itp. W praktyce do słowa klimat zawsze dodawany jest przymiotnik. Np. klimat sprzyjający, klimat nienawiści, klimat śródziemnomorski, klimat
wzajemnego zaufania, w chłodnym klimacie itd.
Dla naszych potrzeb oba pojęcia (klimat i atmosfera) będziemy utożsamiać
i używać zamiennie, bardziej skupiając się na ich znaczeniu w ‘realu’, na ich desygnatach, strukturze oraz skutkach, które powodują w życiu osób, organizacji, lub jeszcze szerzej, w życiu określonych społeczeństw lub w ogóle w życiu społecznym.
W tym opracowaniu zajmiemy się przede wszystkim klimatem społecznym i organi-
162
Waldemar STELMACH
zacyjnym. Pierwszym dlatego, że każdy, bez wyjątku, żyje i funkcjonuje w jakimś
społeczeństwie lub co najmniej społeczności, a te bez wątpienia swój klimat społeczny mają. Tym drugim dlatego, że każdy, też bez wyjątku, każdy należy do jakiejś
organizacji. Może nią być zakład pracy, partia, uczelnia, związek religijny itp. Klimat
zazwyczaj dzielimy dychotomicznie rzecz rozpatrując, na dobry i zły. Czasem
uwzględniamy klimat umiarkowany, ale ten bardziej dotyczy znaczenia przyrodniczo-geograficznego niż społecznego.
Kultura organizacyjna czy klimat społeczny ?
Szukanie materiałów o klimacie społecznym (atmosferze) naprowadzić musiało
nieuchronnie do zapoznawania się z definicjami i innymi opracowaniami o kulturze
organizacyjnej. Może to jest tożsamość, powstała wątpliwość? Jeśli wątpliwość, to
trzeba ją wyjaśnić. W licznych opracowaniach o kulturze organizacyjnej dominują
przede wszystkim (zwróciły naszą uwagę) jej funkcje oraz struktura. Aby móc je
łatwo odróżnić od naszych propozycji dotyczących klimatu społecznego, rozpatrywanych w podobnych płaszczyznach, zgrupowaliśmy je w kilku punktach. Oto
funkcje kultury organizacyjnej wg naszego rozumienia:
‒
są (raczej) akceptowane / wymagane,
‒
mają swój cel,
‒
są stabilizujące,
‒
dotyczą lub powinny dotyczyć w jednakowym stopniu wszystkich członków
danej społeczności / organizacji,
‒
struktury i hierarchia są obowiązujące w działaniach,
‒
powodują odróżnienie od innych kultur,
‒
zwiększąją, spójność, pewność i w miarę jednakowy wizerunek grup i jednostek na zewnątrz,
‒
tworzą mit / legendę.
Struktura kultury organizacyjnej, nazywana czasem lustrem kultury organizacyjnej, to m.in.:
‒
obowiązujący strój (np. ubiór w banku, w korporacji),
‒
obowiązujący język,
‒
163
obowiązujące obyczaje / normy / zasady.
W/w to oczywiście uogólnienie, bowiem każda organizacja ma w zasadzie swoją
kulturę, tzn. jej funkcje i strukturę oraz cele. Dlatego użyliśmy powyżej skrótu
‘m.in.’
Niestety, zbyt wielkiej zbieżności z ‘klimatem’ z naszej wyobraźni – nie zauważyliśmy.
Kontrakt psychologiczny
Kolejnym pojęciem, które jest nieco podobne merytorycznie do określenia ‘klimatu społecznego / atmosfery’ jest kontrakt psychologiczny. Jedynie dla przykładu wymienimy Rozdział 15. w znanej i grubej księdze M. Armstronga Zarządzanie
zasobami ludzkimi zatytułowany właśnie Kontrakt psychologiczny. Drugim przykładem
niechaj będzie tym razem książka trzech autorów: P. Makina, C. Coopera i Ch.
Cox’a, zatytułowana Organizacja a kontrakt psychologiczny. Egzegeza treści tych dwóch
opracowań wykazuje potrzebne podobieństwa. Jako ich wspólny wielomian, zakładamy, że także właściwe dla innych opracowań tego typu są oczekiwania: dotyczące
sprawiedliwości w ogóle, sprawiedliwości ekonomicznej, wyrównanych szans, zaufania, wywiązywania się z umów, bezpieczeństwa pracy… Wymienieni wyżej autorzy (s. 12) są bardzo oszczędni w poszukiwaniu podstawowych cech tworzących
kontrakt społeczny. Sprowadzili je w zasadzie do dwóch czynników: szacunku
i przynależności organizacyjnej (warto może wspomnieć, iż cechy takie odnajdujemy
m.in. u A. Maslowa w jego hierarchicznej teorii potrzeb). M. Armstrong jest bardziej
szczodry w swoich wyliczankach. Oczekiwania tego typu są oczywiście z obu stron:
rządzących i rządzonych; kierownictwa i wykonawców. Są one zmienne w zależności od sytuacji ekonomicznej, społecznej, zarządczej... W sumie, kontrakt psychologiczny zależy od zmieniających się stosunków pracy, co jednoznacznie podkreśla
M. Armstrong (s. 181). Naszym zdaniem opis struktury i znaczenia kontraktu psychologicznego jest bliższy pojęciu ‘klimat’ niż kultura organizacyjna. Jeśli zaś jest
podobieństwo, to – powtórzmy jeszcze raz pytanie – czy warto się problemem
zajmować? Raczej tak, bo podobieństwo nie oznacza tożsamości, prawie zawsze
164
Waldemar STELMACH
oznacza pewne odmienności. A modne powiedzenie mówi: „prawie czyni duże
różnice”.
Świadomość
Trzecim pojęciem, które jest merytorycznie przybliżone do ‘klimatu społecznego’
jest świadomość społeczna. Trzeba ją opisać, aby nie popełnić plagiatu merytorycznego (znaczeniowego).
Ta część zatem, poświęcona zostanie odczuciu świadomości zbiorowej i organizacyjnej, czyli świadomości grupowej. Wcześniej postawmy jednak pytanie: czy
świadomość zbiorowa w ogóle istnieje? Czy jest tylko świadomość indywidualna
przejawiająca się w interesach grupowych?
Odwołajmy się, szukając odpowiedzi, najpierw do poety. Adam Mickiewicz
w wierszu Romantyczność napisał:
„…Dziewczyna czuje, odpowiadam skromnie –
A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara więcej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce…”
(Gawiedź = gmin, lud, grupa w pewien sposób zorganizowana, która ma wspólne widzenia; wspólne odczucia). Ale język poetyki nie musi przemawiać do każdego.
Do skrajnych racjonalistów, a tacy przecież są na pewno, nie przemówi.
Zobaczmy zatem, co na ten temat mówi nauka. Oczywiście, nie będzie to pełen
wykład, a jedynie krótkie wprowadzenie dla zrozumienia istoty świadomości organizacyjnej (grupowej, społecznej). Powołać się tu chcemy przede wszystkim na znanego francuskiego socjologa Emila Durkheima (pierwsza połowa XX w.). Dowodził on w swoich pracach istnienia świadomości zbiorowej m.in. wykorzystując
następujące argumenty:
165
1. Jednostki zgromadzone razem zachowują się zupełnie inaczej niż zwykły zachowywać się w odosobnieniu; inaczej myślą.
2. Świadomość społeczna jest zawsze dla jednostki świadomością zastaną; wcześniej istniejącą.
3. Świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą; nie stanowi
adekwatnego odbicia rzeczywistości społecznej.
4. Życie społeczne dąży niezmiennie do utrwalenia wyobrażeń społecznych a nie
indywidualnych.
5. Społeczeństwo nie jest prostą sumą poszczególnych jednostek; jest ono wyposażone we własne znamiona, z których jedno jest społeczną świadomością.
Swoje poglądy wywodził obserwując fakty społeczne; nie jednostkowe. Końcową
konkluzją może być stwierdzenie: „Faktami społecznymi są stany świadomości
zbiorowej, stałe w stosunku do świadomości indywidualnej, stany przejawiające się
w przymusie, nacisku, instytucjach, symbolach obserwowalnych zewnętrznie, materializujące się przez przekształcenia podstawy demograficznej i geograficznej i równocześnie przenikające je przez ideały, wartości, idee, do których świadomość kolektywna dąży w swoich aspektach wolnych prądów, myśli i aspiracji”. Innymi słowy
świadomość społeczna to uznanie i postrzeganie faktów społecznych. My zaś napisaliśmy w hipotetycznej definicji, że klimat społeczny może być indywidualnym
odczuciem. Mamy więc pierwszą różnicę między klimatem społecznym a świadomością zbiorową.
Nie wszyscy następcy Durkheima zgadzają się z nim w pełni, ale nauka jest między innymi po to, aby burzyć stare i już niesłuszne poglądy, a na ich miejsce tworzyć
nowe, słuszniejsze. Także dotyczące ról i funkcjonowania desygnatów pojęć oraz
ich aktualnego miejsca w rzeczywistości społecznej i politycznej. Należy też
uwzględnić, iż każda prawda doprowadzona do skrajności równa się nieprawdzie;
zwłaszcza w naukach społecznych. Niemniej jednak pewne paradygmaty (prawdy)
naukowe należy przyjąć.
166
Waldemar STELMACH
Świadomość organizacyjna
Inna strona zagadnienia to interpretacja faktów społecznych. I dlatego, naszym
zdaniem, w działaniach praktycznych, nie teoretycznych, częściej powinno się mówić o świadomości organizacyjnej (grupowej), jako bardziej wymiernej, niż preferować teoretyzowanie o społecznej, czyli bardziej ogólnej świadomości; nader zróżnicowanej w praktyce. Rozważania o świadomości społecznej można zarezerwować
dla wielkich spraw typu: Bóg, Honor, Ojczyzna. Na użytek codzienny zmniejszmy
zatem kwantyfikator.
Napięcia emocjonalnego poprzez żarty, okazywanie zadowolenia, wyrażanie zgody, bierne akceptowanie, uleganie, rozumienia i wyrażanie sugestii, pozostawienie
innym autonomii, wyrażanie uczuć, życzeń, opinii, udzielanie informacji, wyjaśnianie, przekazywanie próśb; powtarzanie potwierdzanie, prośby o podpowiedzi dotyczących działania, postępowania; udzielanie pomocy, ujawnianie emocji, ustępowanie.
Dla każdej organizacji jest niezmiernie ważny fakt postrzegania jej przez własnych członków, a nie tylko z zewnątrz. Mówimy zatem o samoświadomości organizacyjnej nazywanej również, zwłaszcza w socjologii, więzią społeczną. S. Ossowski
w swoich dziełach stwierdził, iż jest to „aprobująca świadomość przynależności do
grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych,
kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do
przedkładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zajdzie,
albo przynajmniej p;rzekonanie, że się powinno interesy grupy przedkładać nad
swoje…świadomość wspólnego stosunku do pewnych symboli przedmiotów
i osób.” Dodajmy, że więź społeczna, ze względu na relacje między grupami istnieje
zawsze. Negatywna, pozytywna. Ale więź psychiczna o której ww. pisze i pisze
również J. Szczepański, już istnieć nie musi. Struktur więc mieć nie musi i to ją m.in.
bardziej przybliża do pojęcia klimatu społecznego.
Wymienia się na ogół trzy płaszczyzny więzi organizacyjnych:
1. służbowe (hierarchiczne) - dotyczące rozmieszczenia uprawnień decyzyjnych;
2. funkcjonalne – zachodzące na tle zróżnicowania kompetencji merytorycznych;
167
3. informacyjne – związane z wymianą informacji.
Są także wskazywane bardziej dokładne czynności, o których warto pamiętać,
służące spójności organizacji i wzrastaniu w niej poczucia zaufania, jakże ważnego
w organizacji. Każdej. B.R.Kuc i J.M. Moczydłowska zaliczają do nich: (w książce
Zachowania organizacyjne) wpajanie światopoglądu, wpajanie celów działania, wpajanie
środków, ustalanie i wpajanie norm postępowania, dostarczanie motywacji, ustalanie
i propagowanie wzorów zachowań, ocena i kontrola stosowanie wobec członków,
sankcje wobec faktycznych zachowań członków grupy.
Spójność organizacyjna to inaczej także poziom więzów między jej członkami,
poczucie wspólnoty, miara atrakcyjności przynależności do grupy. Do czynników
wpływających na spójność organizacji (grupy) należą bliskość przestrzenna (o której
pisał J. Szczepański), podobieństwo wykonywanej pracy, wielkość grupy, wspólne
zainteresowania, niewielka fluktuacja, zagrożenia zewnętrzne, ogólna akceptowalność obowiązujących norm, zasad, przepisów i celów, także akceptowanie struktur
i metod kierowania organizacją. Spójność to – używając języka matematyki, nie
jednomian, ale skomplikowany wielomian lub co najmniej dwumian: ludzie i struktury.
Spójność to także a może i przede wszystkim jej odczucie przez członków danej
grupy, organizacji, społeczności. Można je mierzyć. B. Kożusznik proponuje
(w książce Zachowania człowieka w organizacji,) dla tego celu taki oto krótki zestaw
pytań, który tu przytoczymy z lekką modyfikacją adekwatną dla naszych rozważań:
1. czy czujesz, że stanowisz cząstkę swego zespołu (organizacji, społeczności),
2. gdybyś miał okazję wykonywać tę samą pracę / działalność w innym środowisku (organizacji) za mniej więcej to samo wynagrodzenie ‒ jak byłaby twoja decyzja,
3. czy Twój zespół / organizacja w stosunku do innych zespołów, społeczności,
organizacji, środowisk jest lepszy czy gorszy w poniższych sprawach:
a)
współpracy
b)
wzajemnej sympatii
c)
wspierania się.
Odpowiednia skala natężenia odpowiedzi ma być wskaźnikiem spójności.
168
Waldemar STELMACH
Nadmierne przejawy spójności prowadzić mogą do ogólnie niepożądanych przejawów niwelowania osobowości i inicjatywności, co rodzi bunt wewnętrzny lub co
najmniej niezadowolenie, ewentualnie brak zadowolenia, bierność.
Samoświadomość
Bywa nazywaną spójnością, więzią. Można ją potraktować jako element tzw. teorii odniesienia szczególnie wnikliwie rozpracowanej przez Roberta K. Mertona.
Wymaga ona szybkiego reagowania na sytuację zewnętrzną i jeszcze bardziej energicznej mobilizacji własnej. Jest to sytuacja ciągłej dynamiki, perturbacji wymagającej wysokiego stopnia spójności organizacyjnej czyli pozytywnych relacji między jej
poszczególnymi elementami. To także konieczność częstego, szybkiego i efektywnego reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu. Jedyną stałą „rzeczą” w życiu
społecznym są zmiany. Zmiany dotyczące postaw ludzi, struktur materialnych
i organizacyjnych. W sumie zmiany w całym otoczeniu. Najważniejsze są zmiany
w postawach ludzi, bowiem już w starożytności powiedziano (Protagoras), iż
„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, które są i których nie ma”. Czasem chodzi
tylko o utrzymanie status quo, jeśli stan aktualny jest korzystny dla danej organizacji.
Rozeznanie organizacji w sytuacji zewnętrznej i miejsca, które się zajmuje w tej
sytuacji daje organizacji pewność i siłę lub brak pewności i wahania w działaniu.
Samoświadomość to także konieczność konkretnego stopnia samokontroli i racjonalności działań polegających przede wszystkim na zrozumieniu i przyswojeniu tego
co istotne, wartościowe, możliwe i efektywne. Efektywność tych działań wymaga
bezwzględnie ich głębokiego zakorzenienia. Konieczne tu zatem jest wypracowanie
wspólnych kategorii interesów i kategorii pojęciowych, mobilne i efektywne porozumiewanie się oraz preferencja określonych działań. Walką konkurencyjną powinna być przede wszystkim poprawa swojej działalności. Niechaj współzawodniczenie
z innymi organizacjami odbywa się na własnym podwórku. Krytyka innych, wytykanie im błędów i niedociągnięć ma dopiero drugorzędne czy też trzeciorzędne znaczenie. Nawet w sytuacji kiedy nasz konkurent używa wobec nas niegodnych, kłamliwych czy nawet szkodliwych argumentów. Szerokie grupy społeczne w minimal-
169
nym stopniu kierują się cudzymi argumentami. Kierują się przede wszystkim własnymi odczuciami. Najczęściej zmaterializowanymi.
Każdej organizacji działającej w sferze społecznej lub politycznej bądź obydwu
razem potrzebna jest pozytywna reputacja. Potwierdzają to niezbicie ostatnie wydarzenia zachodzące w Polsce (i nie tylko). Potrzebna jest po to, aby przetrwać i rozwijać się. Reputacja to szacunek u innych wynikający z realizacji stawianych wcześniej celów (a nie z obiecanek), z systemu i sposobów sprawowania władzy, łączności z otoczeniem i z własnymi członkami, grupami. To także wyrazistość, pozytywne wyróżnianie się, autentyczność, transparentność.
We współczesnych systemach rządzenia politycznego dopuszcza się istnienie
mnogości organizacji. Rzecz w tym, które z nich osiągną sukces, przetrwają; które
dostarczą wysokiej jakości; jak będą postrzegane, które będą najbardziej rentowne
dla społeczności i dla własnych członków, które zdobędą szacunek, poważanie,
zaufanie i poparcie w społeczeństwie?
Kolejnym pojęciem przybliżającym (naszym zdaniem) do zrozumienia pojęcia
‘klimat społeczny’ jest zadowolenie lub jego brak. Dotyczy to zarówno indywidualnych ludzi jak i grup lub ich części. Czymże jest zadowolenie? Jest kategorią wyrażającą stan psychiczny bliżej nieokreślony, rozmyty, wieloznaczny. Jest zadowolony
ktoś, kto obejrzał dobry film i jest zadowolony ktoś, że kogoś oszukał i ktoś, że
uratował z wypadku swoje i cudze życie. W istniejącej literaturze, w tym psychologicznej, dość trudno jest się doszukać sprecyzowania tego pojęcia. Zacznijmy zatem
od zdroworozsądkowego spostrzeżenia, że tak jak zadowolenie lub jego brak jest
budulcem klimatu w grupie i społeczeństwie, tak też może być odwrotnie. Klimat
istniejący, zastany może być powodem lub nie do zadowolenia.
Najbliższy enumerycznemu zdefiniowaniu pojęcia zadowolenia, z metodologicznego punktu widzenia, jest chyba F. Herzberg w teorii nazywanej dwuczynnikową
lub higieny. Autor, amerykański naukowiec, stworzył w latach pięćdziesiątych XX
wieku dwie grupy sytuacji (na podstawie 5 000 tzw. jednostek myślowych), które
mogą powodować zadowolenie lub brak zadowolenia i niezadowolenie bądź brak
niezadowolenia. Do grupy pierwszej zaliczył w efekcie końcowym osiągnięcia,
170
Waldemar STELMACH
uznanie, samą pracę (wartość autoteliczna), odpowiedzialność, awanse i rozwój. Do
drugiej grupy zaliczył: sposób funkcjonowania przełożonych, warunki pracy, stosunki interpersonalne, płace i bezpieczeństwo, politykę i administrację firmy. Pierwszą grupę nazwał czynnikami motywującymi, drugą ‒ higienicznymi (stąd nazwa).
Teoria Herzberga nie jest prosta, jest interpretowana w niejednakowy, czasem dość
zagmatwany sposób, i często krytykowana za zastosowaną metodologię, ale jest
jedyną jeśli chodzi o uwzględnianie zadowolenia, nazywanego również satysfakcją.
Dodajmy, że zadowolenie lub niezadowolenia zawsze jest rezultatem działań kadry
kierowniczej i stwarzanych przez nią sytuacji. No, chyba, że mamy do czynienia
z chorobliwym malkontentem. A takimi podobno, jak informuje dość często prasa,
my Polacy, jesteśmy. A może chodzi tylko o wzbudzenie w nas, statystycznych
Polakach, poczucia winy i spowodowanie innego myślenia: fajnie jest, nic, nikogo
i niczego nie będziemy zmieniać.
W książce A. Jachnis Psychologia organizacji (Warszawa, 2008, s. 140 - 154) znajdujemy rozdział poświęcony nie zadowoleniu w ogóle ale zadowoleniu z pracy. Autorka uznała, że generalnie w Polsce (obserwując wypowiedzi w prasie, telewizji, zachowanie i opinie pracowników) ludzie nie są zadowoleni ze swojej pracy (s. 142).
Trudno z tym stwierdzeniem i obserwacjami polemizować. Ale można polemizować
ze stwierdzeniem z tej samej strony: „Zakłada się, że zadowolenie z pracy jest
względnie stałą dyspozycją przejawiającą się niezależnie od sytuacji”. Gdyby tak, to
co w końcu wpływa na zadowolenie w pracy, jeśli nie panująca w niej sytuacja?
Autorka przytacza także pytania, zawarte w jednym z kwestionariuszy badających
stopień zadowolenia z pracy. Jeśli kwestionariusz jest należycie opracowany, należy
zatem przyjąć, że są one czynnikami stanowiącymi o zadowoleniu lub nie z (w)
pracy. Oto one (s. 143): „możliwość aktywnego działania, niezależność, różnorodność działań, pozycja społeczna, umiejętność zawodowa przełożonych, rekompensata finansowa, możliwość wykorzystania w pracy wszystkich posiadanych zdolności, możliwość działań prospołecznych w pracy, zdobycie wiedzy, sposób realizacji
uzgodnionej polityki zakładowej, możliwość awansu formalnego, stosunki interpersonalne ze współpracownikami, ocena i uznanie za pracę, możliwość pracy twór-
171
czej, możliwość osiągnięć, stopień odpowiedzialności realizowanych zadań zawodowych, stosunki interpersonalne z przełożonymi, możliwość osobistego rozwoju
w pracy, stopień ważności wykonywanej pracy oraz warunki finansowe pracy”. Ten
ostatni element pokazuje, że czym innym jest zadowolenie z pracy a czym innym
szanowanie pracy.
Poszukując względnych (?) analogii albo prawie analogii z pojęciem ‘klimat społeczny lub organizacyjny’ naszą uwagę zwróciło pojęcie „dobrostanu społecznego
lub psychicznego”, które może być potraktowane jako nieco zbliżone do ‘zadowolenia’, a więc może się znajdować w wielowarstwowej płaszczyźnie ‘klimatu’. Ale od
razu zróbmy zastrzeżenie, iż oba pojęcia (zadowolenie i dobrostan) zakładają pewną
bierność: coś się ma, posiada, coś jest. A klimat społeczny się tworzy, nie jest się
biernym odbiorcą czy konsumentem, jest się jego współudziałowcem. Nie mniej
jednak warto się zastanowić chwilę: czym jest ów dobrostan i dlaczego zwrócił
naszą uwagę?
Prof. J. Czapiński sugeruje (Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków,
J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2009, s. 153 i 4), że na treść tego pojęcia
może się składać wiele czynników (sam wymienia 20): psychicznych, ekonomicznych i innych. Nazywa je satysfakcjami cząstkowymi, czyli zadowoleniem z poszczególnych dziedzin i aspektów życia. Tak więc konkretna definicja jest trudna do
skonstruowania. Ww. czynniki grupuje autor na satysfakcje:
‒
społeczne (zadowolenie ze stosunków z najbliższymi w rodzinie, z relacji
z kolegami, z małżeństwa, z dzieci, z życia seksualnego),
‒
materialne (zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny, z obecnych dochodów rodziny, z zaspokojenia potrzeb żywnościowych, z warunków mieszkaniowych, z dostępnych dóbr i usług),
‒
środowiskowe (z zadowolenia z sytuacji w kraju, z miejscowości zamieszkania, z norm moralnych panujących otoczeniu, ze stanu bezpieczeństwa
w miejscu zamieszkania),
‒
zdrowotne (zadowolenie ze stanu swojego zdrowia),
172
Waldemar STELMACH
‒
inne (zadowolenie z własnych osiągnięć z perspektyw na przyszłość, z wykształcenia, ze sposobu spędzania wolnego czasu, z pracy).
Sądzimy, że do tej listy można by dodać jeszcze ‘szczęście’, ale ono i jego odczucie rozpatrywane jest oddzielnie. Niestety tak poszukiwanej definicji szczęścia w tej
książce nie znajdujemy (szerzej jest ono rozpatrywane w pracy Psychologia szczęścia).
Wspominając o dobrostanie w kontekście klimatu społecznego warto przytoczyć
jedną uwagę z ww. opracowania. Otóż na s. 257 czytamy: „Po 20. latach budowania
państwa demokratycznego niemal połowa obywateli (49 proc.) jest obojętna wobec
sześciu form naruszania dobra wspólnego…”. Zły to omen dla poziomu klimatu
społecznego. Ale czy można się dziwić jeśli wg obliczeń (s. 311) „indeksy głębokości ubóstwa osiągnęły 25,8 proc. w ujęciu obiektywnym oraz 32,4 proc. w ujęciu
subiektywnym… Poniżej granicy ubóstwa żyło w Polsce w marcu 2009 r. 3,3%
gospodarstw domowych według pojęcia obiektywnego oraz 51,4% według pojęcia
subiektywnego.” Oficjalna granica ubóstwa dla jednoosobowego gospodarstwa,
obliczona przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wynosiła w 2009 r. 413 zł.
W ujęciu subiektywnym oszacowano ją u badanych na 1544 zł.
Przypomnijmy, że ludzie wychodzą demonstrować na ulice nie powołując się na
dane statystyczne, ale na własne odczucia.
Szukając materiałów do rozpracowania pojęcia ‘klimat społeczny /organizacyjny’
nie sposób było nie natknąć się na starsze opracowania z lat 60-70., w których często używano określeń: ‘psychosocjologiczne’ (np. F. Michoń: Problemy psychosocjologiczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, 1966) lub ‘psychospołeczne’ (np. S. Kowalewska: Psychospołeczne warunki pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Socjologia przemysłu. Wybór
tekstów, 1974). W tym drugim przypadku znaleźliśmy określenie (s. 34), dające bogaty materiał dla tworzenia próby definicji o klimacie społecznym i organizacyjnym
(klimacie pracy). Oto jego treść: „Psychospołeczne warunki pracy rozumiane są jako
cechy sytuacji społeczno-kulturalnej, która wyznacza możliwości zachowań, a wynika z zależności od innych ludzi w zakładzie pracy i z podporządkowania się normom i wartościom regulującym wzajemne stosunki”. Łączne traktowanie dwóch
problemów: psychicznego i społecznego świadczyć może o początkach zaintereso-
173
wania zagadnieniem, kiedy nie umiano jeszcze, nie potrafiono go rozdzielić lub
podzielić się nimi, ale także świadczyć może o ich ścisłej współzależności lub nawet
symbiozie tworzącej właśnie ‘klimat’ w interesującym nas dzisiaj znaczeniu. Zresztą
od dawna znane, a przez to nieco nawet strywializowane prawdy pedagogiczne,
i inne też, głoszą, że społeczność ma bez wątpienia wpływ na jednostkę a ta z kolei
(zwłaszcza kiedy jest tzw. osobowością) może mieć wpływ nawet na bieg historii.
Poszukując względnych (?) analogii albo prawie analogii z pojęciem ‘klimat społeczny lub organizacyjny’ naszą uwagę zwrócił pojęcie „dobrostanu społecznego”
chętnie np. używane przez J. Czapińskiego. Czym jest ów dobrostan i dlaczego
zwrócił naszą uwagę?
Próby zdefiniowania klimatu społecznego i klimatu organizacyjnego
Spróbujemy zatem na tle sześciu przedstawionych i podobnych znaczeń i działań
(kultura organizacyjna, kontrakt psychologiczny, świadomość, samoświadomość
i świadomość organizacyjna, dobrostan społeczny) pokazać nieco szerzej wyobrażenie o klimacie społecznym (A) w ogóle i o organizacyjnym (B) w szczególności.
Różnią się bowiem od siebie znacznie.
A) Klimat społeczny w ogóle jest, po pierwsze, trudny w swoich wymiarach i meritum do zlokalizowania. Może dotyczyć kilku rozrzuconych grup etnicznych, np.
Arabowie, wyznaniowych, jak islamiści i katolicy, zwolenników kapitalizmu i socjalizmu swoiście pojmowanego jak np. w Chinach. Może dotyczyć państw wielonarodowych i wielokulturowych (np. Kanada, Szwajcaria, Rosja) lub wielowyznaniowych
(była Jugosławia) itd. Może być wyznaczony przez wiele czynników: geograficznych,
w ogóle lokalnych, politycznych, religijnych, kulturowych, pedagogicznych, historycznych wraz różnymi naleciałościami, poglądami na nie, stosunkiem do nich itd.
Klimat społeczny w ww. przypadkach można nazywać także klimatem społeczności, co w naszym pojęciu jest nazwą o nieco mniejszym zakresie niż klimat społeczny. Są one bardziej „luźne”, zróżnicowane niż klimat organizacyjny, ale cechy
wspólne, oczywiście, posiadają. Zarządzanie nimi i ich zmianami jest trudniejsze do
realizacji niż w przypadku klimatu organizacyjnego. Ale ma także niewątpliwy
wpływ na klimat organizacyjny.
174
Waldemar STELMACH
B) Klimat organizacyjny. Ten jest łatwiejszy do zlokalizowania. Łatwiej także, niż
w poprzednim przypadku sprecyzować, kto wywiera decydujący wpływ na jego
powstanie i funkcjonowanie. Możemy go umiejscowić w każdej instytucji, urzędzie,
uczelni, grupie nieformalnej i formalnej. Ma ograniczony i wymierny zasięg. Ograniczony właśnie do obszaru działania / funkcjonowania wymienionych wyżej i podobnych podmiotów. Z pewnym uproszczeniem można używać nazwy zastępczej
i mówić (pisać) o klimacie w pracy, ponieważ w każdej organizacji i grupie formalnej
zachodzą działania charakterystyczne dla pojęcia pracy w znaczeniu socjologicznym.
M. Armstrong w ZZL (s. 156) nie precyzując pojęcia klimatu organizacyjnego
i rozpatrując go w rozdziale o kulturze organizacyjnej, podaje dwa rodzaje jego
mierzenia:
W grupie 1. (powołując się na Litwina i Springera) zamieszcza czynniki następujące:
‒
strukturę związaną z ograniczeniami i swobodą działania,
‒
poczucie ponoszenia odpowiedzialności,
‒
możliwość ryzykowania,
‒
ciepło, czyli możliwość istnienia grup nieformalnych i przyjacielskich stosunków,
‒
wsparcie,
‒
standardy,
‒
konflikty, tzn. możliwość prezentowania swojego stanowiska,
‒
tożsamość, poczucie przynależności do firmy.
W grupie 2. (za Koysem i De Cotiisem) umieścił:
‒
samodzielność, czyli poczucie własnej woli,
‒
spójność, tzn. poczucie wspólnoty,
‒
zaufanie rozumiane jako możliwość otwartego komunikowania się,
‒
zasób, tj. czas poświęcony na działania standardowe a zrazem efektywnościowe,
‒
wsparcie,
‒
175
sprawiedliwość, rozumiana jako brak arbitralności przełożonych, brak sobiepaństwa i kaprysów,
‒
innowację wyrażająca się w zachętach do nowych pomysłów.
Więcej miejsca po tym krótkim wprowadzeniu i egzegezie wyrażeń podobnych
poświęcimy:
1.
przyczynom powstania danego klimatu / atmosfery w obszarze A i B,
2.
ich strukturom i funkcjom, także w wymiarze A i B.
Aby spełnić obowiązkowe i podstawowe wymogi metodologiczne lub co najmniej zachować logiczny porządek rozpatrywania zagadnienia musimy teraz, choćby
hipotetycznie tylko, tzn. wstępnie, podać podstawowe założenia dla określenia
klimatu społecznego i organizacyjnego; oczywiście w naszym rozumieniu. Będą one
niezbędne dla rozwinięcia powyższych założeń z ww. punktów 1 i 2.
Klimat społeczny w ogóle i w szczególności jest całością przeżyć jak i nastawień
wewnętrznych wynikających z porównania, oczekiwań i postrzeganej rzeczywistości
nie odpowiadającej przekonaniom ogólnym lub szczególnym, które w sumie generują odpowiednie działania / zachowania społeczne nie zawsze zgodne z oficjalnymi oczekiwaniami. Klimat społeczny lub klimat w organizacji jest zawsze nieformalny (poza oficjalnymi strukturami).
Oczywiście zdajemy sobie sprawę, że każda definicja posiadać może minimum
dwa błędy. Pierwszy to ten, że jest zbyt ścisła i nie oddaje ogromu zagadnień,
i drugi, że jest zbyt szeroka i gubi istotę sprawy. Zatem i wyżej podana może wzbudzić niezadowolenie i uwagi. Zdajemy sobie z tego sprawę.
Przyczyny powstania określonego klimatu organizacyjnego
Podstawą powstania określonego klimatu organizacyjnego (B) są stosunki pracy,
stosunki w pracy lub stosunki pracownicze. Wszystkie określenia są równie często
używane, są pełnoprawne. Ich istotą są związki indywidualne i zbiorowe funkcjonujące podczas wywiązywania się z wzajemnych zobowiązań dwu stron: pracodawcy
i pracobiorcy. Pierwszeństwo mają w tym układzie zobowiązania formalne: umowy
176
Waldemar STELMACH
o pracę, regulaminy zbiorowe, kodeks pracy itd. Podmiotami są pracodawcy, organizacje (np. związki zawodowe) i indywidualni pracownicy. Ale nie są czasem, niestety, realizowane w pełni, w 100%, w terminie. I to już jest jeden z podstawowych
elementów wpływających na klimat pracy na różnych poziomach. Niezadowolenie,
że ktoś do czegoś się zobowiązał i nie dotrzymuje umowy może być odczuwane
przez wszystkie wymienione wyżej strony. Jestem / jesteśmy więc oszukani. My,
oni, ja. Wszyscy mamy pretensje. Być może zaczynamy szukać sprawiedliwości. Na
własną rękę. Jak to zrobić? Ano, możemy obgadać, lekko zbojkotować polecenia,
nie angażować się należycie, stosować własną marę lojalności, własną miarę interpretacji i mieć pretensje, że ktoś ma o to do nas pretensje.
Powyższe przyczyny oczywiście nie wyczerpują przyczyn powstania określonej
sytuacji w organizacji. Różni autorzy wyliczają coraz to inne przyczyny powstawania
klimatów negatywnych.
Należy w tym miejscu wspomnieć o braku korelacji między zaangażowaniem
a jego ekwiwalentem wyrażanym w płacy, awansowaniu. Zyski ma przede wszystkim właściciel; kimkolwiek on jest; najczęściej aktualnie, kapitalistą. Istniejące sytuacje rodzą cwaniactwo. I to nie jest opisywana przez domorosłych lub partyjnych /
klerykalnych dziennikarzy zaszłość z PRL, kiedy to „byliśmy pozbawieni wolności
przez PZPR i najeźdźcę ze Wschodu” i zawsze się przeciw nim buntowaliśmy. Jest
to wyraz buntu przeciw dzisiejszej niepewności dnia jutrzejszego, przeciw pracy „na
czarno”, przeciw „umowom śmieciowym”, przeciw narastającemu lobbingowi,
a nawet przemocy fizycznej (co widać choćby tylko po rosnącej liczbie tematycznych prac dyplomowych), przeciw niepłatnym nadgodzinom i rosnącym ciągle,
a nieuzasadnionym, wymaganiom, bezpłatnym stażom, przeciw kumoterstwu, wymogom płacenia sobie samemu ubezpieczenia. W końcu przeciw nieliczeniu się
z pracownikiem.
Codzienne obserwacje rzeczywistości potwierdzają w pełni te spostrzeżenia.
Często wymienia się nieadekwatny do sytuacji rodzaj zarządzania, nieakceptowaną
osobowość kierownika, tworzenie preferencyjnych grup w skali jednej organizacji,
nieetyczne zachowanie się, brak negocjacji, sobiepaństwo, zarozumiałość kadr kie-
177
rowniczych, uwzględnianie racji tylko jednej ze stron itd. W takiej sytuacji klimat
robi się zły. Co to znaczy? Znamienity prof. J. Szczepański zapewne użyłby w takim
przypadku słowa „więzi”. Więzi społeczne, organizacyjne ulegają destrukcji. Są one
przede wszystkim, jak pisał Profesor, spontanicznymi procesami życia społecznego
(J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, s. 159), w trakcie którego ludzie zdążają
do zaspokojenia swoich potrzeb. Więzi społeczne to „zorganizowany system stosunków”. A klimat społeczny? To już nie koniecznie zorganizowany system. To już
może być postawa spontaniczna, przez nikogo nie zorganizowana, ale wspólnie
odczuwana.
Ww. uwagi dotyczyły powstania klimatu organizacyjnego, klimatu pracy (B).
Przyczyny powstania określonego klimatu społecznego
W skali szerszej, społecznej (A) powodem powstania określonego klimatu), (pozytywnego lub negatywnego) są, co oczywiste, powody o szerszym zasięgu i innej
wadze; polityczne i ogólnospołeczne przede wszystkim. Co do nich należy? Oczywiście każdy może uwzględniać inne położenie i sytuacje: sytuację międzynarodową
Polski, socjalne położenie społeczeństwa, dyferencjację ekonomiczną (klasową),
wpływy oligarchii rodzimej i zagranicznej na sytuację Polski, zniszczenie polskiego
przemysłu wytwórczego, dominację Kościoła katolickiego, relacje międzypartyjne
itd. Prof. J. Muszyński napisał w 2010 r. książkę o agonii demokracji w Polsce (i nie
tylko), która jest zastępowana partiokracją. W rzeczywistość zaś interesami członków danej partii. Interesy partyjne stawiane są ponad zdrowy rozsądek i interesy
obywateli. Nomenklatura partyjna funkcjonuje nader sprawnie. Czym się więc ten
ustrój różni od PRL-owskiego w sensie stricte politycznym? Tym, że nowe ekipy
objęły władzę i znalazły sobie nowych idoli?! W sensie ekonomicznym wiadomo –
zdecydowana dominacja kapitału i kapitalistów we wszystkich sferach życia.
Jednym z decydujących czynników tworzenia klimatu społecznego i politycznego
jest zgodność słów polityków i przywódców z czynami ich samych i od nich zależnych. Tu przytoczę autentyczną, swoją sytuację. Przemierzając rowerem tysiące,
setki i dziesiątki kilometrów w Beskidzie Niskim zatrzymałem się pewnego razu
przed wiejskim sklepikiem napić się piwa. Siedzący już tam tubylcy widząc nie swo-
178
Waldemar STELMACH
jego, wdali się mną (czy też ja z nimi ?) w rozmowę. Wiem, wiem, jeżdżąc na rowerze nie
wolno pić piwa. Ale pokażcie mi takich, którzy dużo jeżdżąc, nie wypiją piwka na trasie!... Że
z Warszawy, że pewno ma kontakt, albo sam jest władzą itd., itp. W końcówce
rozmowy, pół żartem, pół serio spytałem, co tej władzy w Warszawie przekazać.
Nad odpowiedzią długo później myślałem. Otóż wcale nie chcieli, żeby im coś
załatwić, jak to często bywa. Odpowiedzieli: „powiedz Pan tym tam na górze,
w Warszawie, żeby robili tak, jak mówią”. Nic więcej. Inaczej ‒ żeby byli wzorcem,
przykładem, żeby nas nie tumanili, żeby byli etyczni, żeby dbali nie tylko o siebie,
ale i o innych z punktu widzenia tych innych. Żeby stworzyli pewien klimat! Bo
żyjemy, jak się okazuje, w dwóch różnych światach, na razie to mamy, my, społeczeństwo niezorganizowane, swój pogląd na określone sprawy, bo im nie wierzymy.
Bo są to różne klimaty. Tę prostą, choć nieco rozwiniętą teraz odpowiedź uważam
za bardzo istotną i ważną dla tworzenia klimatu społecznego. Choć nie jest jedynym
jego demiurgiem.
Kolejnym czynnikiem ważnym dla klimatu społecznego i tworzenia jego zróżnicowania jest, co bardzo ważne, wyraźne odczuwanie przez większość społeczeństwa
lekceważenia w kapitalizmie człowieka pracy najemnej ( i jego niemoc), które mogą
się przejawiać m.in. przez konieczność wielomiesięcznego wyczekiwania na wizytę u
lekarza. Służba zdrowia, owszem, reorganizuje się. Tylko co z tego ma pacjent? Jest
to reorganizacja dla służby zdrowia, nie dla pacjenta. To odhumanizowane postępowania (biurokratyzacja) różnego szczebla urzędników państwowych, samorządowych i wszelkich innych. Panie, jest norma, przepis, tryb postępowania, co ja mogę? To
ciągnące się latami przewody sądowe z przyczyn formalnych. To, w końcu absolutnie czasem niezrozumiałe przez obywatela RP, nielogiczne i pozbawione sensu
zasady funkcjonowania w demokratycznym (jakoby) społeczeństwie. Tylko na Boga
miłego, przepisy, normy itp. nie są dane przez żadnego boga (tak jak jakoby 10
przykazań. Mojżesz na wstępie w złości roztrzaskał tablice, na których były one
wypisane. Jak i jakie odtworzył z pamięci i chęci?), Mahometa czy innego Buddę lub
Allacha. A jeśli nawet, to czy są one takie same po tysiącach lat przemian kulturo-
179
wych i językowych? To samo znaczą? Taki los człowiek (urzędnik) zgotował człowiekowi (Miłosz).
Wagę w/w czynników doceniał w sposób znaczący nawet papież Jan Paweł II.
Między innymi mówił, upominał, że: „Każda osoba ludzka, bez względu na to jak
bardzo jest bezsilna czy bezradna, stara czy młoda, chora czy upośledzona, użyteczna czy bezproduktywna ze społecznego punktu widzenia, jest istotą o bezcennej
wartości, stworzona na obraz i podobieństwo Boga” (Przemówienie na lotnisku Detroit
– 19 IX 1987). „Dzięki swej osobistej godności istota ludzka zawsze jest wartością
w sobie i przez się, i wymaga, by traktować ją jako taką, nigdy jako przedmiot, którego można użyć, narzędzie czy rzecz” (Encyklika Redomptor Hominis ‒ 1979). „Jeśli
tylko chcecie mieć coraz więcej, jeśli bożyszczem waszym jest zysk i użycie – pamiętajcie, że wartość człowieka nie mierzy się wedle tego, co ma, ale kim jest” (Przemówienie w Rio de Janeiro – 2 VII 1980). „W wolnym społeczeństwie muszą istnieć wartości zabezpieczające najwyższe dobro człowieka …” (Przemówienie w Sejmie – 11 VI
1999). „Gdy troska o ochronę godności człowieka jest zasadą wiodącą, z której
czerpiemy inspirację, i gdy wspólne dobro stanowi najważniejszy cel dążeń zostają
położone mocne i trwałe fundamenty pod budowę pokoju. Kiedy natomiast prawa
człowieka są lekceważone lub deptane i gdy wbrew zasadom sprawiedliwości interesy partykularne stawia się wyżej niż dobro wspólne, wówczas zasiane zostaje ziarno
nieuchronnej destabilizacji, buntu i przemocy” (Orędzie na Światowy Dzień Pokoju,
1999).
Rzeczywistość rodzi (nie)odpowiednie klimaty w skali świata (głodujący, niezrozumiałe zróżnicowanie ekonomiczne, nienawiść) i w skali Polski również. Może
niektórym, dziś panującym, warto przypomnieć, że ‘Solidarność’ i przewrót polityczny z lat 80-90. zrodził się z chęci uzyskania większej sprawiedliwości społecznej.
Dziś mamy ponad dwumilionową armię emigrantów z przyczyn ekonomicznych:
wewnątrzkrajowych. Takiej emigracji nie było nigdy w historii Polski. Co najgorsze,
ludzie Ci nie chcą wracać do Polski. Wyemigrowali dobrowolnie! Historyczne emigracje zawsze do tej pory marzyły o powrocie do Polski. Dziś nie. Mamy prawie
dwumilionową armię bezrobotnych w kraju. Mamy 2,5 milionową armię skrajnie
180
Waldemar STELMACH
ubogich (co oznacza, że ich wydatki były poniżej minimum egzystencji (wg obliczeń
Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych). Jednocześnie mamy zarabiających, przede
wszystkim dyrektorów banków, po 4-7 milionów złotych za rok, tj. około 200 tys.
i więcej na miesiąc oraz prezesów spółek państwowych zarabiających grubo ponad 1
milion za rok pracy. A państwo ile zarabiacie?
A jak państwo liczy się z głosami swoich obywateli? Ponad 70% Polaków przez
wiele lat uznawało obecność naszych wojsk w Afganistanie za zbędną. A rząd dalej
skazywał żołnierzy na ewentualną ( i nie tylko) śmierć.
Oligarchowie ukraińscy, robiący interesy na wojnie, dysponują majątkami przewyższającymi kilkakrotnie dochód narodowy ich kraju, a rząd polski im pomaga. Po
co? ‒ pytają polscy obywatele. Jeśli są rzeczywiście patriotami, niech przeznaczą
choćby część swoich miliardów dolarów dla ojczyzny. Nie lepiej to wzmocnić polską służbę zdrowia lub szkolnictwo wyższe?!
To są główne, ale na pewno nie jedyne przyczyny powstawania klimatu społecznego, politycznego. Rzeczywistego, nie wydumanego dla polityki i mediów. Społeczeństwo widzi dysonanse i tworzy swoje widzenie rzeczywistości i tworzy swój
stosunek do zastanej i do tej swojej wyobrażonej, nowej. Tworzy właśnie swój nowy
klimat społeczny, a może także swój nowy świat lub państwo? Przyczyną uogólniającą jest alienacja starego, stworzonego kilkadziesiąt lat wstecz.
Pewien student powiedział mi kiedyś: „ Proszę Pana, to jest moja Ojczyzna, bo
tu rodzili się moi dziadowie, ojciec. Ale to już nie jest moje państwo”.
Wpływ funkcji i struktur politycznych oraz społecznych na tworzenie się
klimatu społecznego /organizacyjnego
Struktury polityczne i społeczne nazywamy najczęściej instytucjami. I my też tak
postąpimy. Te z kolei są bardzo różnie określane, przez co ich desygnat jest niejednoznaczny, nieostry. Wystarczy spojrzeć do książki W. Pankówa Instytucje i organizacje, aby nie móc się nie zgodzić z powyższym stwierdzeniem. Instytucje utożsamiamy z władzą, z ograniczeniami, z narzucaniem norm, zasad; z utrudnianiem życia
w ogóle…
181
Instytucję można postrzegać w kategoriach:
a)
zespołu dążeń ludzkich mających na celu zaspokojenie określonych potrzeb
(znaczenie antropologiczne),
b)
terminu odnoszącego się do trwałych elementów ładu społecznego, uregulowanych i usankcjonowanych form działalności, uznanych sposobów rozwiązywania problemów, współpracy i współżycia a także konkurencji, które
pełnią określone role w społeczeństwie (znaczenie socjologiczne),
c)
zorganizowanego tworu politycznego, czyli jako wyodrębniony zespół ludzi
funkcjonujący w układach państwowych, politycznych i społecznych posiadających ponadorganizacyjne znaczenie.
Są one jak gorset gipsowy. Gniotą, przeszkadzają, ale funkcjonować się bez nich
nie da… i to od zawsze, choć występowały w różnych postaciach. Wpływ na tworzenie się klimatu społeczno – organizacyjnego mają wszakże przemożny. Jaki
i dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że za wszystko co się wydarza w życiu społecznym, a i indywidualnym czasem też, a nie zawsze jest po naszej myśli, obwiniamy najczęściej nie pojedyncze osoby: Kowalskiego, Maślankiewicza, Stelmacha…,
ale instytucje. Np. ‘głupie‘ decyzje rady miejskiej, ‘debilne’ przepisy drogowe uchwalone przez Sejm, niezrozumiałe decyzje sądu, nieżyciowe zasady funkcjonowania
służby zdrowia ustanowione przez adekwatne ministerstwo i NFZ (po co te dwie
instytucje dla jednego problemu?) itd. Generalne niezrozumienie instytucjonalne, co
powoduje własną, prywatną ich ocenę albo i osądzanie, bo to nie to samo. Stwarza
to klimat społeczny, ponieważ w naszych ocenach, osądach nie jesteśmy bynajmniej
sami. Tu nie jesteśmy wyalienowani ze społeczeństwa. Pytaliśmy innych. Zdanie jest
podobne do naszego, a więc wspólne odczuwanie! Klimat. Nie oznacza to jednak,
że racje i decyzje instytucji są w zdecydowanej przewadze błędne. My tylko inaczej
je odczuwamy. Napisaliśmy wszak w próbie definicji klimatu społecznego, że jest
on m.in. naszym wewnętrznym przeżyciem. Niekoniecznie obiektywnym. J. Szczepański we wspomnianej książce napisał (s. 244): „Kategorie społeczne nie są powiązane żadną więzią wewnętrzną”.
182
Waldemar STELMACH
Aktualnie działającym instytucjom, zwłaszcza społecznym i administracyjnym,
przypisuje się szereg błędów, które wzbudzają adekwatne reakcje społeczne.
Wspólny mianownik tych błędów to biurokratyzm i lekceważenie „szarego” obywatela, zwłaszcza takiego, który nic nie ma do zaoferowania instytucjom i ludziom
w nich pracującym. Petenta. Nie klienta. Ten drugi jest z definicji osobą, która może
coś wybrać lub zrezygnować; potargować się; odstąpić od transakcji…Petent nie.
On musi. Musi mieć zaświadczenie, zezwolenie, potwierdzenie, zgodę, odpowiedni
dokument, pieczątkę…. Bez tego nie może żyć, funkcjonować. Klient nie. Petentami instytucji byliśmy, jesteśmy i będziemy wszyscy, bez wyjątku, dlatego chorobie
instytucjonalnej zwanej biurokratyzmem należy poświecić więcej miejsca, co niniejszym uczynimy. Dlatego, że kształtuje ona bardzo znacznie klimat społeczny.
Wykorzystana literatura
[1] Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Wyd. Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2000.
[2] Czapiński J., Warunki i jakość życia Polaków, [w:] Diagnoza społeczna 2009,
J. Czapiński, T. Panek (red.), Wyd. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009.
[3] Jachnis A., Psychologia organizacji, Difin 2008.
[4] Kliber M. C., Wyrwicka M. K., Analiza klimatu społecznego w wybranym przedsiębiorstwie handlowym, [w:] Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej nr 58/2012.
[5] Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Wyd. Wiedza
Powszechna, Warszawa 1970.
[6] Kowalewska S., Psychospołeczne warunki pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Socjologia
przemysłu. Wybór tekstów, PWN, 1974.
[7] Kożusznik B., Zachowanie człowieka w organizacji, PWE, Warszawa 2002.
[8] Kuc B.R., Moczydłowska J. M., Zachowania organizacyjne, Wyd. Difin, Warszawa 2009.
[9] Makin P., Cooper C., Organizacja a kontrakt psychologiczny, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 2000.
183
[10] Michoń F., Problemy psychosocjologiczne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyd. Ministerstwo Finansów, Zakład Organizacji i Technik Pracy Biurowej, 1966.
[11] Stoner J. F., Freejman R. E., Gilbert D. R., Kierowanie, PWE, Warszawa
1997.
[12] Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWE, Warszawa 1970.
Streszczenie
Słowa kluczowe: klimat społeczny, społeczeństwo
W artykule autor podejmuje charakterystykę klimatu społecznego, zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym.
Essay about the social climate
Summary
Key words: social climat, society
In the article the author is describing the social climate in theoretical and practical aspects.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 185-209]
ISSN 1897-2500
Piotr DOMINIK
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej -Curie
Rola kultury organizacyjnej w kształtowaniu
konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży
turystycznej
Wstęp
Kultura organizacyjna to jeden z najważniejszych aspektów zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami, związany szczególnie mocno ze strategią organizacji
oraz z jej zasobami ludzkimi. Problematyka kultury organizacyjnej wydaje się szczególnie ważna w odniesieniu do przedsiębiorstw turystycznych. Turystyka wiąże się
bowiem, z przestrzenną ruchliwością ludzi, związaną z dobrowolną zmianą miejsca
pobytu. Znacząca część ruchu turystycznego ma także charakter międzynarodowy
i dotyczy przemieszczania się turystów do krajów niebędących ich krajami zamieszkania. Chcąc zatem zaspokoić potrzeby turystów z różnych krajów, przedsiębiorstwa turystyczne muszą brać pod uwagę aspekt kulturowy. Ich kultura organizacyjna
musi być zatem oparta na takich wartościach, jak: tolerancja, gościnność, elastyczność, innowacyjność czy umiejętność połączenia tradycji z nowoczesnością. Celem
opracowania jest charakterystyka wybranych aspektów kultury organizacyjnej przedsiębiorstw turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem bazy noclegowej i żywieniowej oraz biur podróży oraz analiza wpływu elementów kultury organizacyjnej na
186
Piotr DOMINIK
jakość obsługi klienta i w rezultacie jego zadowolenie z otrzymanych usług. Formy
konkurowania na rynku ulegały w ostatnich czasach istotnym przemianom. Początkowo w latach siedemdziesiątych XX wieku, przy bardzo zróżnicowanym poziomie
jakości produktów i usług, elementem konkurencji był właśnie ich poziom jakości.
W kolejnej dekadzie, przy wyrównanym poziomie techniki i technologii, podstawą
uzyskania przewagi na rynku stały się marketing i reklama. Obecnie zdecydowanym
wyróżnikiem na rynku stał się poziom obsługi klienta. W dzisiejszych czasach, na
globalnym rynku, zdobycie przewagi konkurencyjnej jest sprawą niezwykle trudną,
pracochłonną i kosztowną. Stale rosnąca liczba przedsiębiorstw usługowych powoduje, że trudno jest zdobyć przewagę konkurencyjną działań przedsiębiorstw na
potrzeby klienta, w spełnianiu jego oczekiwań i osiąganiu satysfakcji, bo to właśnie
klient jest najważniejszym ogniwem w procesie świadczenia usług (P. Dominik,
2012). To, co mówią klienci o obsłudze i produktach danej firmy, wpływa na innych
ludzi o wiele bardziej niż reklama, za którą zresztą trzeba sporo zapłacić. Celem
Customer Care (troski o klienta) jest spełnienie oczekiwań klienta, który ma czuć się
w firmie jak gość w naszym domu. Należy nawet przekraczać jego oczekiwania
i obsługiwać go w sposób, w jaki chciałby być obsłużony. Celem właściwej obsługi
jest spowodowanie, aby klient wrócił znów do firmy.
Pojęcie kultury przedsiębiorstwa
Niezależnie, czy bierzemy pod uwagę duże przedsiębiorstwa należące do korporacji, marek hotelowych, gastronomii sieciowej, czy też rozważamy małe rodzinne
przedsiębiorstwa ‒ troska o klienta powinna być priorytetem i stanowić element
kultury organizacyjnej firmy. Termin „kultura przedsiębiorstwa” pojawił się w literaturze już kilkadziesiąt lat temu, ale do Polski dotarł on dopiero wraz z otwarciem
rynku na prywatnych inwestorów. Szybkość rozwoju gospodarczego spowodowała,
że podstawowe elementy kultury organizacji zaczęły być tworzone w każdym rozwiniętym gospodarczo kraju, a definicje próbowano opracowywać podczas naukowej konkurencji o kolejne tytuły naukowe. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że żaden
pogląd nie jest jedynym prawdziwym i słusznym.
187
konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstw branży turystycznej
Na pewno niewłaściwym poglądem, jest postrzeganie, że kultura przedsiębiorstwa to sprawa „dobrych czasów”, a więc coś na co firma może sobie pozwolić
tylko wtedy, gdy jej dochody są wysokie. „Kulturę” każde przedsiębiorstwo posiada
niezależnie od tego, czy dużo zarabia czy nie. Pojęcie kultury przedsiębiorstwa nie
wskazuje też na zewnętrzne wpływy kulturowe, jak np. w znaczeniu typowo niemieckiej lub typowo angielskiej firmy. To jest przedmiotem badań kultury krajów
i międzykulturowych studiów zarządzania (H. Steinmann, 1992).
S.M. Davis definiuje kulturę przedsiębiorstwa jako wzorzec wyznawanych przekonań i wartości, nadający pracownikom sens działania i dostarczający im reguł
zachowania się w ich przedsiębiorstwie. Nieco inne aspekty wyróżnia w swojej
definicji E. Keller, dla którego kultura przedsiębiorstwa to system wartości i norm
zachowań oraz sposobów postępowania i myślenia, który został wykształcony
i zaakceptowany przez pewien zespól ludzi i który powoduje wyraźne wyróżnianie
się tego zespołu od innych. Według E. Jacquues’a kultura przedsiębiorstwa to zwyczajowy lub tradycyjny sposób działania, do którego stosują się w mniejszym lub
większym stopniu wszyscy pracownicy przedsiębiorstwa, który muszą poznać pracownicy i przynajmniej częściowo go zaakceptować, jeżeli sami chcą być akceptowani jako pracownicy firmy, przy czym jako wzorce zachowań można przyjąć te,
które wynikają częściowo ze wspólnych poglądów, wartości i norm a dotyczą każdej
niepisanej normy, od typowego ubioru do przestrzegania obecności na zebraniach
załogi (Z. Kłos, 1997).
Wspólnym elementem przytoczonych definicji jest każdorazowe akcentowanie
wspólnych cech lub wzorca wartości, do którego stosują się pracownicy w firmie.
Taki stan możliwy jest do osiągnięcia poprzez wiele celów, na przykład przez
wspólne podzielanie wartości i przekonania jednostek tworzących organizację, wykształcone w długim procesie krystalizacji, jako efekt zbliżonego postrzegania rzeczywistości. W istniejącej kulturze organizacyjnej dużą rolę odgrywa również wzorcowy charakter wartości i przekonań, które tworzą standardy zachowań.
188
Piotr DOMINIK
Można więc mówić, powołując się na G. Hofstede’a, że kultura jest „zbiorowym
zaprogramowaniem umysłowym ludzi żyjącym w danym środowisku” (B. Wiernek,
2000).
Oznacza to zbiór zasad i reguł, jakimi kierują się pracownicy wszystkich szczebli
w swej codziennej pracy na rzecz danego przedsiębiorstwa. Takie zachowanie jest
o tyle istotne, że pozwala na przewidywanie kroków, jakie w swoich działaniach
będą podejmowały zatrudnione osoby. Oczywiście, przyjęcie pewnego rodzaju
wzorców kulturowych w sposób bezrefleksyjny, traktując je jako coś naturalnego
i niekwestionowanego wymaga od osób kształtujących ją w firmie, pewnego rodzaju
założeń, które z natury rzeczy powinny usprawnić procesy zachodzące w przedsiębiorstwie.
Nie można bowiem ustalić wspólnych reguł i procedur, które nawet swoją treścią
będą odnosiły się do przytoczonej w pracy definicji S.M. Davisa, a nie będą dawały
wewnętrznego poczucia członkom organizacji, że mają z tego jakieś profity. Ważne
są więc wszystkie składniki kultury organizacyjnej, jeżeli jej istnienie ma przybrać
formę naturalnego zjawiska, nie podlegające krytyce czy też dyskusji. Tymi składnikami w rozwiniętych przedsiębiorstwach są między innymi:
‒
rozwiązania organizacyjne,
‒
sieci komunikowania się,
‒
systemy nagradzania,
‒
ścieżki kariery.
Równie ważne są elementy kultury organizacyjnej, które w swojej naukowej pracy
opracował cytowany S.M. Davis (rys. 1.).
Reasumując, można stwierdzić, że kultura przedsiębiorstwa to zespół wspólnych
cech, norm, wartości, poglądów i sposobu myślenia a także zwyczajów, działań
i odczuć. To również wspólny styl ubierania się, spędzania przerw w pracy i czasu
po pracy oraz sposób komunikowania się, który często jest niezrozumiały dla osób
z zewnątrz. Połączenie tych wszystkich przymiotów, odnosząc je jednocześnie do
definicji podanych w niniejszej pracy, w sposób obrazowy ukazuje definicję kultury
przedsiębiorstwa, która tak naprawdę jest zespołem powiązanych ze sobą zjawisk
189
i standardów życia i pracy. Nie ma tutaj znaczenia, czy cechy te występują w rozwiniętej firmie czy małym lub średnim przedsiębiorstwie – każdy zarządzający może
wdrożyć rutyny, których zbiór będzie można nazwać w przyszłości kulturą organizacji.
Rys. 1. Elementy kultury organizacyjnej
ELEMENTY KULTURY
ORGANIZACYJNEJ
Bieżące
(zasady i odczucia odnoszące się do
zachowań codziennych; wynikają z
sytuacji i zmieniają się zależnie od
okoliczności
Dalekosiężne
(wiodące)
Zewnętrzne
Wewnętrzne
(dotyczące konkurowania
(dotyczące zarządzania
przedsiębiorstwem)
na rynku)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie pracy S.M. Davisa.
Przejawy kultury firmy
Kultura organizacyjna przedsiębiorstw dzieli wg przejawów zewnętrznych oraz
wewnętrznych, których celem jest wytworzenie pożądanego etapu świadomości
zarówno personelu, klientów jak i dostawców bądź też innych współpracujących
firm. Wszystkie zewnętrzne czynniki wskazujące na konkretną organizację pracy
190
Piotr DOMINIK
muszą być więc dokładnie usystematyzowane i scharakteryzowane, tak, aby w trakcie ich stosowania nie było wątpliwości i pytań typu „co i kiedy mogę”. Do najpopularniejszych przejawów funkcjonujących w ramach kultury firmy, zaliczamy:
‒
sposób ubierania się pracowników (na przykład różne uniformy pracowników lokali gastronomicznych czy hoteli sieciowych) w zależności od zajmowanego stanowiska,
‒
wygląd firmy oraz identyczny we wszystkich oddziałach danej marki wygląd
wnętrz, dzięki któremu niezależnie od miejsca, w którym się znajdujemy, nie
mamy wątpliwości, gdzie jesteśmy,
‒
logo firmy, odznaki firmowe, identyfikatory noszone przez wszystkich pracowników (nawet tych na stanowiskach kierowniczych).
Oprócz wspomnianych zewnętrznych cech, istnieje wiele innych wartości, jakimi
pracownicy posługują się na co dzień. Jednym z takich przykładów są rytuały, czyli
symboliczne wykorzystywanie ruchów ciała w określonej sytuacji społecznej, do
nadania jej większego znaczenia. Dominującą rolę odgrywa tu przekaz, który powinien odbiorcy jasno dać do zrozumienia, jaki jest powód jego nadania.
Zachowania te można podzielić na związane z kulturą danej społeczności (na
przykład w japońskich firmach przy powitaniu przełożonemu oddaje się pokłon lub
przed rozpoczęciem pracy odśpiewuje się wspólnie hymn firmy) lub uwarunkowaniami organizacyjnymi, wynikającymi z potrzeby przekazania pracownikom jasno
informacji (osoba awansowana przedstawiona publicznie wszystkim pracownikom
firmy, niezależnie od ich komórki organizacyjnej, często np. w gazetce wewnętrznej).
Do przejawów kultury firmy można również zaliczyć:
‒
procedury obowiązujące w przedsiębiorstwie, na przykład: szef przychodzi
pierwszy, a wychodzi ostatni,
‒
wspólne wartości, łączące pracowników: nie tolerujemy kradzieży, spóźniania się do pracy, pijaństwa itp.,
‒
stosunek do klienta i konkurencji (otwartość, chęć współpracy zamiast konkurencji) (B. Wiernek).
191
Oprócz tych zauważalnych aspektów istnieją również niezauważalne przejawy,
których istnienie znane jest tylko i wyłącznie członkom organizacji. Takim właśnie
„uzewnętrznieniem,” kultury są sprawy tabu, którymi nie wolno się zajmować lub
o nich mówić – w niektórych instytucjach należą do nich rozmowy o awansie, chęci
uzyskania podwyżki oraz nieujawnianie zarobków swoim kolegom. Podobnie postępuje się ze słabościami firmy (na przykład w temacie ochrony środowiska).
Do całkowicie odmiennego działu widocznych elementów można zaliczyć
wszystkiego rodzaju anegdoty i mity, o sytuacjach, które wydarzyły się w historii –
nie zawsze muszą one być prawdziwe i zgodne z podstawowymi zasadami firmy,
jednak pozwolenie kierownictwa na ich przekazywanie akceptuje to zachowanie.
Najlepszym wyrazem kultury firmy są zachowania i poglądy pracowników. Poniżej
zaprezentowano model holenderskiego naukowca Geerte Hofstede, który wyróżnia
cztery główne pola kultury przedsiębiorstwa:
‒
indywidualizm / kolektywizm - kultura indywidualna w firmie powoduje, że
pracownicy działają w interesie własnym i rodziny. Kultura kolektywna wiąże pracownika z grupą pracowniczą, z której nie jest łatwo się wyzwolić.
Firma dba o potrzeby pracownika w zamian za lojalność,
‒
dystans władzy ‒ określa skalę nierówności władzy w firmie, jej akceptację
przez pracowników i to czy uważają ten stan za normalny,
‒
unikanie niepewności ‒ określa stopień tolerancji pracowników na struktury
niesolidne, niejasne i nieprzewidywalne sytuacje w firmie,
‒
męski ‒ żeński ‒ określa w jakim stopniu kultura firmy akceptuje kobiece
zachowania pracowników, to jest respektuje małe, słabe i wolne. Generalnie
męską kulturę w firmie charakteryzuje chęć sukcesu materialnego i duch podejmowania decyzji. Kulturę kobiecą charakteryzuje natomiast poszukiwanie
jakości życia i zrozumienie dla słabości (IPIS.PL Wortal przedsiębiorczych).
Powyższy model umożliwia ocenę środowiska pracy w firmie, porównywanie
różnych firm na rynku oraz porównywanie firm w różnych krajach. Cały system
zarządzania, w którym funkcjonuje kultura organizacyjna nie ogranicza się jednak
tylko do pracowników; jego uczestnikami są także ich klienci i kontrahenci.
192
Piotr DOMINIK
Restauracje Pizza Hut posiadają przy każdym wejściu stojak z kartami menu,
przy których klienci powinni oczekiwać na wskazanie wolnego stolika. Brak wiedzy
lub widocznej informacji o takiej konieczności, powoduje, że bardzo często siadają
oni sami przy stolikach i czekają na podejście kelnera ‒ ten jednak z reguły nie podchodzi, bo goście postąpili niezgodnie z kulturą ich firmy, która każe czekać na
wskazanie miejsca. Gdy klienci podchodzą do obsługi i proszą o przyjęcie zamówienia, pracownicy najczęściej podają im kartę i proszą o złożenie zamówienia nie
przy stoliku tylko przy kasie. Bardzo często zdarza się również, że obsługa specjalnie czyści stolik przy „niepoprawnych” klientach zostawiając trochę brudnego miejsca na końcu blatu. Powiadomienie o tej sprawie kierownika zmiany z natury nie
powoduje pociągnięcia do odpowiedzialności kelnera, ponieważ sam menedżer
zdaje sobie sprawę, że klienci postąpili nie tak, jak życzyliby sobie tego pracownicy
sieci. Jest to więc zachowanie z jednej strony naganne, z drugiej jednak strony kierownictwo akceptuje takie przypadki, jeżeli nie zdarzają się zbyt często i nie są zbyt
nachalne.
Funkcjonująca kultura przedsiębiorstwa powoduje również wpływanie na dostawców i kontrahentów poprzez wskazywanie im konkretnych działań, jakie mogą
lub muszą poczynić, aby współpraca układała się w poprawny sposób. Bardzo
często firmy posługują się tak zwanymi „Kodeksami zachowania” lub „Kodeksami
etyki” stanowiącymi zbiór zasad firmy, które powinny przestrzegać również współpracujące z nią podmioty.
W zależności od wagi sprawy, nieprzestrzeganie tego rodzaju zachowań spowodować może wstrzymanie zamówień lub nawet zerwanie współpracy, szczególnie
gdy w kulturze organizacji duży nacisk kładzie się na zachowanie tajemnicy a kontrahent tego wymogu nie dotrzymał. Nie jest ważne wtedy, czy fakt ten spowodował jakiekolwiek straty materialne bądź ujawnienie informacji mogących służyć
dobremu wizerunkowi firmy – podobnie postąpiono by z pracownikiem nie przestrzegającym obowiązujących reguł.
193
Standaryzacja obsługi
Dobrze przygotowana i przeprowadzona obsługa klienta jest jednym z najbardziej istotnych czynników, który spowodować może jego powrót w przyszłości;
przy czym zauważyć należy, że obsługiwany bardziej będzie cenił tradycyjną obsługę kelnerską od obsługi przeprowadzonej przez pracownika przy kasie. Zależność
pomiędzy tymi dwoma, z natury podobnymi sytuacjami jest taka, że klient w kontakcie z pracownikiem obsługi w typowym przedsiębiorstwie samoobsługowym:
‒
z powodu braku czasu i zazwyczaj dużej kolejki nie zostanie poinformowany
o wszystkich akcjach promocyjnych,
‒
ma niewielkie szanse na sprecyzowanie charakterystyki artykułu, który chce
zamówić (nieliczne przypadki realizowania np. w McDonalds zamówień
specjalnych),
‒
jest pod presją oczekujących za nim kolejnych klientów,
‒
nie ma poczucia, że to właśnie on jest wyjątkowym klientem.
Aby doprowadzić do spełnienia tych wszystkich warunków, koncerny gastronomiczne tworzą zasady, które stają się po pewnym czasie codziennymi standardami,
procedurami bądź też rutynami w obsłudze klienta. W ten właśnie sposób postępują
pracownicy wszystkich placówek gastronomicznych, gdzie posiłki przygotowywane
są na bieżąco w zależności od ilości klientów w oczekujących do kas. Są oni najczęściej nauczeni zadawania pytań, które z zasady są pytaniami zamkniętymi, a więc ich
celem jest uzyskanie odpowiedzi tak lub nie; przykładami takich dociekań ze strony
pracowników obsługi są zdania pytające typu: „zestaw powiększony ?” Tego typu
działania mają na celu zasygnalizowanie klientom, że właśnie zrobili dobry interes,
który w dodatku polecił im obsługujący ich pracownik.
Przy tak dużej ilości sieciowych przedsiębiorstw gastronomicznych, bardzo ważny jest dostęp wszystkich pracowników do zasad, jakimi powinni kierować się
w codziennej pracy. Większość z nich poznają na podstawowych szkoleniach, jednak najważniejsze dla nich jest praktyka, w czasie której będą na bieżąco kontrolowani przez swoich przełożonych. W celu ułatwienia tej kontroli powstało już wiele
programów zapewniających kierownikom placówek gastronomicznych dostęp do
194
Piotr DOMINIK
wszystkich standardów, narzędzi i materiałów pomocniczych i programów wspomagających zarządzanie restauracją oraz spełnianie oczekiwań klienta.
Jednym z takich kompleksowych programów jest System C.H.A.M.P.S. prowadzony przez restauracje sieciowe (nazwa nie podana celowo w opracowaniu ‒
przedstawiono nazwy zastosowanych programów wraz z ich dokładnymi opisami
(tab. 1.).
Na podstawie tabeli 1. można stwierdzić, że przygotowanie odpowiedniego pracownika obsługi klienta, musi zostać podparte wieloma mechanizmami kontroli
oraz nadzoru. Takie podchodzenie do tego tematu zostało wymuszone wciąż rosnącą konkurencją oraz wartościami, które decydują co jest ważne dla klientów.
Z badań wynika, że ponad 60 procent przedsiębiorstw gromadzi informacje o oczekiwanych przez klientów formach i standardach obsługi, co jest niewątpliwe elementem stałej strategii.
Tab. 1. Opis programu CHAMPS
Nazwa programu
CHAMPSCHECK
Szkolenie C.H.A.M.P.S.
CHAMPSCHECK-UP
Przegląd Poziomu Doskonałości C.H.A.M.P.S.
C.E.R.
Plan działania
C.H.A.M.P.S.
Księga C.H.A.M.P.S.
Opis
Program „Tajemniczy Klient” służący do oceny działań pracowników każdej z placówek względem oczekiwań klientów
Szkolenie dla pracowników placówek w zakresie
umiejętności wczuwania się w oczekiwania klientów
oraz spełniania tych oczekiwań
Codzienna lista kontrolna dla kierownika placówki
gastronomicznej, służąca do kontroli czy w placówce
realizowane są rutyny CHAMPS. Pytania są takie same
jak dla tajemniczych klientów.
Szczegółowy miesięczny przegląd dokonywany przez
kierownika restauracji w celu sprawdzenia czy w placówce istnieją odpowiednie środki i sprzęt do realizacji programu.
Proces obejmujący ocenę działania restauracji przy
wykorzystaniu informacji od klientów i własnych
danych a następnie opracowanie planu działania
Dziennik kierownika restauracji zawierający plany
działań, listy kontrolne oraz narzędzia badawcze
195
Nazwa programu
Nagrody C.H.A.M.P.S.
Awards
Klub mistrzów
Moduły Rozwój Mistrzów
Biblioteka standardów
C.H.A.M.P.S.
Opis
Nagrody dla personelu restauracji przyznawane na
podstawie wyników CHAMPSCHECK
Nagrody przyznawane najlepszym kierownikom restauracji za osiągnięcia w programie CHAMPSCHECK na poziomie krajowym, regionalnym i światowym
System szkolenia kadr kierowniczych
Zbiór wszystkich standardów działania zebrane w
czterech tomach: serwis, produkt, sprzęt, zarządzanie.
Służy jako podstawa programów szkoleniowych oraz
materiały referencyjne dla kierowników.
Źródło: Biblioteka standardów C.H.A.M.P.S. - materiały szkoleniowe.
Badania wskazują, że jakość jest obok ceny podstawowym kryterium wyboru (Cz.
Witkowski). Właśnie na tym polu poziom obsługi ma ogromne znaczenie a cena
produktów wbrew pozorom nie jest tak istotna. Cena to inaczej ilość pieniędzy,
którą musi wydać nabywca z związku z nabyciem określonego produktu. Cena jest
jednak jednym z ważniejszych elementów wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji marketingowych. Dlatego cena jest tym narzędziem marketingu, który z jednej strony decyduje najczęściej o wyborze i zakupie
określonego produktu przez konsumenta, z drugiej zaś wpływa (w powiązaniu
z wielkością sprzedaży) na przychody przedsiębiorstwa. Na pojęcie rzetelności ceny
składają się: jej wysokość, adekwatność skali cen do cech produktu, względna stabilność (J. Altkorn, 1997).
Pracownicy restauracji mają bezpośrednią kontrolę nad czynnikami dotyczącymi
jakości produktów oraz panującą atmosferą, co stanowi 87 procent równania przedstawiającego czynniki wpływające na decyzję konsumenta o ponownym odwiedzeniu restauracji. Zorientowanie działań firmy na potrzeby klientów stanowi w marketingu podstawową zasadę, ponieważ satysfakcja klienta jest najlepszym wskaźnikiem
przyszłych zysków. Zadowolony klient działa na rzecz firmy, nie tylko dokonując
transakcji, ale przedstawiając firmę w dobrym świetle. Przedsiębiorstwo nie może
196
Piotr DOMINIK
sobie pozwolić na ignorowanie skarg czy zażaleń klientów, gdyż rodzi to dyfuzję
niezadowolenia, szkodzi jej reputacji i przy okazji obniża zyski.
W dobie rozwoju usług hotelarskich i turystycznych, aby sprostać konkurencji
i utrzymać się na rynku a zarazem odpowiadać standardom światowym, konieczne
jest opracowanie ogólnodostępnego systemu dokształcania i doskonalenia personelu
(G. Broniewska, 2004).
Obecne zaplecze szkoleniowe, łatwość w zdobywaniu informacji o upodobaniach klientów oraz szeroko rozwinięte zaplecze możliwości międzynarodowych
koncernów powoduje, że standaryzacja obsługi przeobraża się w części składowe
systemów zarządzania przedsiębiorstwem, jakim jest na przykład norma ISO 9001.
Takie działania w sposób jednoznaczny ukazują, że dużym koncernom zależy między innymi na utrzymaniu tego samego standardu, a co za tym idzie uzyskiwania
podobnych ocen w każdej lokalizacji. Warto jednak zaznaczyć, że choć jeszcze kilka
lat temu była to domena tylko i wyłącznie spółek posiadających rozwinięte sieci,
dzisiaj standaryzacja obsługi dotyka praktycznie wszystkie placówki gastronomiczne.
Bierze się to z faktu, iż firmy coraz rzadziej są prowadzone jako „interesy rodzinne”, a coraz częściej zatrudniają pracowników do obsługi klienta. Ten oczywisty
fakt wskazuje jednak na konieczność ustalenia pewnych reguł działania i przekazania ich nowemu pracownikowi przed przystąpieniem do wykonywania swoich obowiązków: tak więc powstają zasady, które z upływem czasu są udoskonalane. Skoro
więc postępowanie to jest należne pracownikowi, postępuje tak również reszta
załogi, w imię wspólnego dobra. Zachowanie to obrazuje jednocześnie fakt przenikania podstawowych zasad pracy do kultury przedsiębiorstwa – standardy obsługi
i przyzwyczajenia do nich klientów stają po upływie krótkiego czasu sprawą oczywistą, automatycznie przyswajaną przez każdego nowego pracownika.
Kolejnym elementem, jaki powoduje wprowadzenie odpowiednich reguł postępowania, jest ekspansja istniejących już lokali gastronomicznych, czy też obiektów
hotelarskich. Otworzenie kolejnego oddziału o tym samym profilu generuje bowiem
już duże koszty; aby nie doprowadzić do powstania następnych przenosi się więc
rozwiązania z już istniejących placówek. Taki system miał miejsce w warszawskiej
197
restauracji „Pierogarnia”, która obecnie zlokalizowana jest w trzech punktach
w stolicy Polski.
Aktywne działania związane z takim samym działaniem we wszystkich możliwych miejscach mają jednocześnie taką zaletę, że konsument powraca nie do konkretnego miejsca, a do konkretnej firmy – nie ma przy tym znaczenia, jaki jest jej
adres.
Istotnymi czynnikami generującymi powrót, na podstawie powyższych rozważań,
są więc:
‒
pewność wyboru odnośnie panującej atmosfery,
‒
taki sam standard oferowanych produktów,
‒
zbieżne ze sobą akcje promocyjne oraz identyczne ceny,
‒
przewidywalne zachowanie personelu.
Casual – czyli wszystko dla klienta
Aby osiągnąć poziom obsługi satysfakcjonujący klientów, firma musi poznać ich
oczekiwania, a więc przeprowadzić analizę zachowań konsumentów zarówno
w kontaktach z właściwą firmą, jak i jej konkurencją. Zdobycie tych informacji
pozwala więc na dopasowanie produktu do konsumenta, wobec jego własnych
wyobrażeń. Działania takie to nic innego jak traktowanie klienta jako źródło inspiracji, a także ostatecznego arbitra w procesie kreowania oferty rynkowej.
W warunkach ostrej walki konkurencyjnej nie wystarczy deklarowanie przez
przedsiębiorcę orientacji na klienta, ale niezbędne jest właściwe rozumienie istoty tej
orientacji oraz faktyczne jej stosowanie w działaniach firmy. W czasach teraźniejszych większość firm przyjęła już zasadę, że za pierwszoplanową zasadę pracy uznaje się pierwszoplanową rolę klienta.
W praktyce orientacja na klienta oznacza:
‒
gotowość i umiejętność słuchania klientów i zdobywania od nich informacji,
‒
kreowanie misji firmy na podstawie wartości istotnych dla klienta,
‒
kształtowanie oferty cenowej w dostosowaniu do charakterystyk segmentu
rynku,
‒
koncentrację na takiej jakości jaka jest pożądana przez klienta,
198
Piotr DOMINIK
‒
budowanie relacji z klientami, w tym zwłaszcza klientami kluczowymi,
‒
zapewnienie udziału wszystkich pracowników w kreowaniu rosnących wartości dla klienta,
‒
systematyczne mierzenie poziomu jakości świadczonych usług oraz poziomu satysfakcji klientów.
Zadowolenie klienta a długookresowy sukces przedsiębiorstwa można przedstawić za pomocą wykresu obrazującego wartość, jaką uzyskują środki przeznaczone
na reklamę i promocję, w zetknięciu z zadowoleniem (bądź niezadowoleniem) ze
strony obsługiwanego (rys. 2.).
Zgodnie z przedstawionym rysunkiem, orientacja na klienta jest procesem skomplikowanych procedur, których wyniki pozwalają na osiągnięcie większej wartości
rynkowej, wprost proporcjonalnie do poniesionych nakładów. Gotowość do słuchania i zdobywania informacji jest z zasady rzeczą najmniej skomplikowaną, ponieważ wymaga tylko i wyłącznie odpowiedniego dotarcia do interesującej grupy
klientów. W przypadku wprowadzania nowych produktów zadanie to przejmują
najczęściej pracownicy obsługi klienta, którzy przy pomocy pytań otwartych, własnych obserwacji i napływających od klientów uwag, przekazują je swoim przełożonym, a ci następnym – według hierarchii panującej w danej strukturze. Dodatkowym elementem, który uzupełnia tą wiedzę mogą być ankiety, konkursy oraz fora
internetowe.
Całkowicie innym sposobem zdobywania potrzebnych danych są listy z uwagami
i skargami kierowane do organizacji – mają one na celu uświadomienie klientom, że
sposób traktowania ich przez szeregowych pracowników może być czasami niesłuszny, a jeżeli już tak się stanie to mają prawo do rekompensaty. Sposobem
o wiele prostszym i łatwiejszym do kontrolowania są książki skarg i wniosków,
których istnienie zostało przeniesione z czasów poprzedniego ustroju RP. Pomimo,
że ich historia pozostawia wiele do życzenia, dają one wiedzę kadrze zarządzającej
(nie zawsze obecnej na miejscu) o problemach z jakimi borykają się klienci; z drugiej
zaś strony mogą znajdować talenty wśród swoich pracowników, patrząc na ilość
pochwał i słów uznania ich pracy.
199
Rys. 2. Narzędzia orientacji na klienta
Środki marketingu
Sprzedaż
Czy klient jest zadowolony
-
-
powtórzenie zakupu
stali klienci
pozytywna reklama „z ust do
ust”
produkt sprzedaje się sam
długotrwały sukces
niezbędne tylko ograniczone
działania marketingowe
wysoka zyskowność
-
-
Źródło: Z. Kłos, Wprowadzenie strategii TQM.
zaniechanie ponownego
zakupu
zmiana marki
negatywna reklama „z ust
do ust”
negatywny wpły na inny
asortyment w danym
przedsiębiorstwie
trudności z wprowadzeniem produktu / nowych
produktów na rynek
sprzedaż tylko przy silnym
poparciu marketingu
niska zyskowność
200
Piotr DOMINIK
Atmosfera miejsca i wygląd produktu są dla klientów sprawami pierwszorzędnymi, pozwala to przypuszczać, że firma może podnieść ceny kosztem zaoferowania
lepszych wnętrz oraz przeprowadzania częstszych i bardziej dokładnych szkoleń dla
swojego personelu z zakresu obsługi klienta. W ten sposób kreowana jest właśnie
misja firmy, która przekłada się jednocześnie na prowadzone w danym czasie działania. Należy jednak zaznaczyć, że zmiana profilu firmy, w sensie sposobu obsługi
klienta jest rzeczą niezwykle skomplikowaną i pracochłonną, ponieważ zmienia ona
jednocześnie pewne zasady panujące w firmie; a te należą przecież do kultury przedsiębiorstwa, którą „żyje” wielu jego pracowników. Nie można więc stwierdzić, że
subiektywne opinie grona klientów mogą być jedynymi czynnikami wskazującymi na
potrzebę zmiany działania – mogą one to działanie udoskonalać, zmieniać w małym
stopniu ale nigdy nie może stać się to ponad granice zdrowego rozsądku. Jeżeli
jednak taka sytuacja miałaby miejsce, oznaczałoby to, że pierwsza misja firmy nie
uwzględniła w dostatecznie odpowiedni sposób wartości, jakie powinny być wartościami nadrzędnymi w prowadzonym biznesie.
Sformułowanie „frontem do klienta” nie oznacza więc tylko i wyłącznie obsługi
na odpowiednim poziomie. W zależności od targetu klientów, jakich organizacja
posiada lub chce pozyskać, musi odpowiednio kształtować ceny. Ważne jest przy
tym danie pełnego przekonania osobie dokonującej zakupu, że zrobiła świetny
interes.
Kolejnym, bardzo ważnym elementem jest jakość oferowanych produktów, która
– wbrew pozorom – świadczy o kulturze panującej w organizacji. Przedsiębiorstwa
wysoko rozwinięte, posiadające wdrożone normy zarządzania jakością, systemy
dobrych praktyk oraz własne, odpowiednio dobrane i przestrzegane standardy,
realizują politykę jakości w sposób pożądany przez klientów i bezpieczny dla nich.
Przykłady takiego działania to między innymi:
‒
wyrzucanie porcji przygotowanych przed zamówieniem ich przez klienta, po
upływie odpowiedniego, wcześniej ustalonego czasu,
‒
obserwacja terminów przydatności potraw do spożycia,
‒
przygotowywanie posiłków przez osoby posiadające ważne badania,
201
‒
odpowiednia kontrola jakościowa przyjmowanych podczas dostaw produktów.
Jakość to również przygotowanie posiłków zgodnie z oczekiwaniami klienta, postępowanie zgodnie z jego sugestiami oraz zwracanie uwagi na wartości odżywcze
i stopień niebezpieczeństwa dla klienta. Informacje te, choć nie posiadają ich klienci,
bardzo często świadczą o profesjonalizmie przedsiębiorcy.
Kolejnym, bardzo ważnym elementem jest zdobywanie klientów kluczowych
i utrzymanie ich. Nie muszą to być biznesmeni lub osoby o dużych dochodach –
w branży gastronomicznej wystarczy, że będą stałymi i lojalnymi klientami. Dla
takich właśnie osób sieci przygotowały różnego rodzaju specjalne przywileje, począwszy od pierwszeństwa w rezerwacji stolika, poprzez karty VIP uprawniające do
zniżki, kończąc na dostawie kwiatów i oprawy muzycznej dla gościa restauracji.
Wykonywanie dla zadowolenia klienta tych wielu czynności oraz bieżące sprawdzanie czego tak naprawdę wymaga od organizacji klient są rzeczami najważniejszymi w obecnym czasie. Generalna zasada, że „klient nasz Pan” nadal bowiem
funkcjonuje w ludzkich umysłach, bardzo często powodując podejmowanie nielogicznych decyzji, tylko i wyłącznie po to, aby klient był zadowolony. Przykładem
jest choćby przekazanie kelnerowi informacji o nieświeżości produktu po jego skonsumowaniu. Normalnie, każdy pracownik kierując się zasadą zdrowego rozsądku
powiedziałby, że takie zachowanie przeczy wypowiedzianym przez klienta słowom,
jednak czasami, pomimo całkowitej pewności co do błędu klienta (lub chęci wyłudzenia czegoś) należy wszystkie argumenty przyjąć, a ewentualne niedogodności
zrekompensować.
Tylko wtedy, kiedy znaczenie kontaktu z klientami utrwali się w powszechnej
świadomości pracowników i, co ważniejsze, w praktyce stanie się priorytetem zarządzania, będzie można stwierdzić, że w ramach działalności organizacji wykształca
się prawdziwa orientacja na gościa (Martin 2006).
202
Piotr DOMINIK
Tworzenie pozytywnego wizerunku firmy poprzez odpowiednie przygotowanie pracowników
Tworzenie pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa zależy w dużej mierze od
pracowników oraz sposobu postrzegania przez nich panującej kultury organizacyjnej. To oni w największym stopniu decydują i odpowiadają za to, jak przedsiębiorstwo postrzegane jest na zewnątrz. Czynnikiem generującym zyski firmy, jest jednak
sprzedaż, a jej sukces leży po stronie pracowników obsługi klienta. Bardzo ważnym
elementem jest więc sposób jego obsługi, która powinna być przeprowadzona
w profesjonalny sposób. Nie dopuszczalne jest na przykład, aby pracownicy wypowiadali się negatywnie na temat swojego pracodawcy w obecności klientów; jest to
skrajny wyraz nielojalności, ponieważ pracownik wypowiadając taką opinię o firmie,
tak naprawdę tworzy taką samą opinię o samym sobie. Jest to więc działanie krótkowzroczne i nieodpowiedzialne. Nikt nie obdarzy zaufaniem przedsiębiorstwa,
z którym nie identyfikują się jego pracownicy.
Sposobów identyfikacji pracowników z pracodawcą może być wiele:
‒
identyfikatory z imieniem, nazwą firmy,
‒
identyczna lub podobna kolorystycznie odzież,
‒
koszulki z tekstem wiodącym podczas trwania kampanii reklamowych.
Kolejnymi, niewidocznymi, lecz bezpośrednimi sposobami są realizowane programy treningowe oraz szkolenia. Wymagają one od pracownika poświęcenia, jednak z drugiej strony dają mu szansę na ewentualny awans oraz niewątpliwe poszerzają jego wiedzę. Działania te dają efekty w postaci lepszej i bardziej skutecznej
komunikacji z klientem, pewności obsługującego pracownika oraz umiejętności
zaprezentowania wszelkich danych, poprzez których analizę, klient będzie pewien
słuszności dokonanego zakupu.
Należy bowiem przypomnieć, że zespół zasad i norm funkcjonujących w danym
miejscu pracy wymaga umiejętności ich zastosowania w każdej sytuacji; szczególnie
tej mającej bezpośredni wpływ na klienta. Może się jednak zdarzyć, że firma jako
jedna organizacja posiada ugruntowane reguły, ale kierownicy oddziałów pozwalają
je łamać w imię wyższego dobra. Przykładem jest tutaj oszczędność kosztów: nor-
203
malnym elementem wprowadzonych oszczędności może być ograniczenie świadczeń socjalnych dla pracowników, zastąpienie drogich markowych produktów tańszymi odpowiednikami lub renegocjacja umów z dostawcami. Dla szeregowego
pracownika ograniczenia te mają często bezpośredni (wynagrodzenia i premie) oraz
pośredni wpływ (zauważalne zmiany w zapatrzeniu). Warto jednak uzmysłowić
sobie, że pracownik nie potrafi w tym momencie rozróżnić co jest wartością wyższą
– klient, pracownik czy też towar.
Podział ten ma o tyle ważne znaczenie, że pracownik jest w stanie zrozumieć
przejściowe problemy, klienta natomiast ten fakt nigdy nie zainteresuje. Za przykład
może tutaj posłużyć sytuacja, w której klient dzwoni do restauracji i tłumaczy pracownikowi, że kilka godzin wcześniej konsumował obiad w tym miejscu i obecnie
ma objawy zatrucia pokarmowego. Pracownik zdając sobie sprawę z wprowadzonych oszczędności może wybrać dwie odpowiedzi:
‒
wyrazić zrozumienie powstałą sytuacją, przeprosić i zapewnić o świeżości
wszystkich posiadanych produktów,
‒
zaproponować rekompensatę lub pomoc, po konsultacji z przełożonym.
Patrząc na politykę oszczędności pracownik wybierze pierwsze rozwiązanie, biorąc jednak pod uwagę konieczność zapewnienia dobrego wizerunku firmie nie przyniesie ono dodatnich korzyści. Idealnym rozwiązaniem, jest zaproponowanie
(w kolejności):
‒
wizyty u lekarza,
‒
transportu do lekarza na koszt organizacji,
‒
transportu do lekarza i konsultacji lekarskiej w prywatnej przychodni na
koszt organizacji.
Wybrane przez przedstawicieli koncernu rozwiązanie wiąże się z nakładami finansowymi oraz automatycznie przenosi część odpowiedzialności na restaurację,
jednak zapewnia klientowi pełną opiekę, z nadzieją, że potraktowanie go w ten
sposób przyniesie wymierne rezultaty.
204
Piotr DOMINIK
Powyższa sytuacja w zrozumiały sposób przedstawia różnice, jakie mogą wynikać
z niedostatecznego informowania pracowników o potrzebie pozytywnego kreowania wizerunku, nawet gdy wiąże się to z dodatkowymi kosztami.
Przygotowanie personelu do tego zadania jest rzeczą bardzo ważną, którą powinna być jasno sprecyzowana w każdej firmie. Może to przybierać kwestie uznaniowości, na przykład kelner ma prawo udzielić 15 procent rabatu, kierownik zmiany 50 procent rabatu, a kierownik restauracji lub osoba przez niego upoważniona
może zrezygnować z pobrania opłaty. Wszystko jednak zależy od danej sytuacji
i zachowania klienta.
W procesie kształtowania kultury dużą rolę odgrywając menedżerowie i ich decyzje. Wyposażeni w rozmaite narzędzia wpływu na pracowników, menedżerowie
zakładów hotelarskich, lokali gastronomicznych bardziej lub mniej świadomie oddziałują na procesy kulturotwórcze. Stosując te instrumenty, kształtują i zmieniają
oni kultur organizacyjnych w kierunku wzmocnienia skłonności pracowników do
zachowań zgodnych z formalnymi celami firm. Jeśli podstawowym zadaniem kadry
menadżerskiej jest ukierunkowywanie organizacji na jakość, zmiany kultury korporacyjnej powinny dotyczyć przede wszystkim wprowadzenia wartości zorientowanych na klienta. Wymaga to między innymi następujących zasad:
‒
postawienia klienta i jego satysfakcji w centrum uwagi wszystkich pracowników oraz szerszego rozumienia pojęcia klient,
‒
dzielenia się informacjami, głównie na styku przełożony podwładny i podwładny przełożony,
‒
wzajemnego zaufania,
‒
przyjęcia wysokich indywidualnych standardów wykonywania zadań przez
wszystkich pracowników,
‒
ciągłego śledzenia i monitorowania problemów,
‒
nieprzerwanego i głębokiego zaangażowania wszystkich w podnoszenie jakości usług,
‒
współdecydowania o losach przedsiębiorstwa (D.E. Jaremen, 2002).
205
Mentalność pracowników w kontakcie z klientem
Określenie mentalności pracowników w obsłudze klienta może generować działalność zakładu gastronomicznego obejmująca usługi:
‒
podstawowe,
‒
kulturalno-rozrywkowe,
‒
uzupełniające.
Usługi podstawowe to usługi żywienia polegające na przygotowywaniu potraw
i napojów oraz dostarczeniu ich konsumentom. Poziom i zakres usług zależy przede
wszystkim od jakości produkcji i formy obsługi.
Tańszymi formami będą na przykład posiłki podane w barach szybkiej obsługi
typu tureckiego lub wietnamskiego, w restauracjach typu fast food, a przez półę średnią do górnej zaliczyć można sieć Sfinksa oraz ekskluzywne restauracje, działające
często przy hotelach.
Te ostatnie nie są nastawione jednak na zapewnienie specjalnie smacznych posiłków, tylko przeprowadzenie serwisu na wysokim poziomie.
Usługi kulturalno-przemysłowe to z kolei rozrywkowe, atrakcyjne formy obsługi,
działalność rozrywkowa (występy artystyczne, szafy grające, śpiewający kelnerzy itp).
Jako usługi uzupełniające można rozumieć zaopatrzenie innych zakładów w produkcję gastronomiczną, sprzedaż na wynos, organizowanie przyjęć i bankietów po
za zakładem, organizowanie wieczorów literackich, pokazy mody, wystaw artystycznych itp.
Kultura przedsiębiorstwa a obsługa klienta to dwie, nierozłącznie powiązane ze
sobą cechy, które widoczne są w trakcie zwykłej obserwacji dającej podstawę do
analizy zależności pomiędzy nimi.
Można więc przyjąć, że im większa kultura przedsiębiorstwa to lepsza jest również obsługa – takie założenie jest jednak tylko wtedy prawidłowe, gdy sposób bycia
i myślenie pracownika są identyczne z misją firmy, w której pracuje.
Dla porównania można więc przyjąć, iż klient odwiedza trzygwiazdkowy hotel
z restauracją, wyposażony w wiele usług dodatkowych. Nadmienia się tylko, że
206
Piotr DOMINIK
wszystkie hotele identycznie jak lokale gastronomiczne zaczęto przystosowywać do
ciągle rosnących wymagań klientów.
Problematyka kultury przedsiębiorstwa silnie wiąże się ponadto z jego etyką – zachowaniami etycznymi i nieetycznymi. Podział zachowań na te dwie grupy zazwyczaj nie jest łatwy (A. Lewicka-Strzelecka, 2000).
Na ogół sądzi się, że etyczne zachowania to te zgodne z powszechnie przyjętymi
normami społecznymi, a nieetyczne to nie mieszczące się w tych ramach. Istotnym
elementem tego twierdzenia jest fakt, iż to właśnie etyką kierują się pojedyncze
osoby (etyka indywidualna, osobista) wykazując się określonymi postawami moralnymi (zaszczepionymi przede wszystkim w procesie wychowania).
Etyka może dotyczyć wielu spraw, na przykład:
‒
występowania jasnych norm etycznych i ich promowanie,
‒
przestrzeganie norm przez wszystkich pracowników,
‒
uczciwość w komunikowaniu się,
‒
wywiązywanie się z zawartych umów i zobowiązań,
‒
wspieranie społeczności lokalnej (L. Zbiegień-Maciąg, 1997).
Ocena mentalności, sposobu zachowania i porozumiewania się pracownika
zależy również od zakresu jego obowiązków oraz stanowiska, na jakim się znajduje.
Wspierając się przykładem z hotelarstwa warto wskazać, iż szczególnie znacząco
występują w hotelach wzajemne kontakty personelu, a także jego kontakty z klientami, właścicielem i kierownictwem firmy. Kierownik, właściciel-menedżer hotelu
znajduje się „bliżej” klientów oraz pracowników niż w przemyśle. Osobowe
powiązania są tym silniejsze, im mniejszy jest zakład, co nie oznacza, że w większym
obiekcie menedżer nie troszczy się o klientów. Interesujące przykłady relacji hotelarz-klient występują w Szwajcarii, w pensjonatach zwanych „zakładami gospodnimi”, gdzie ustalają się powiązania personelu i okresowo przebywających tam
gości, dające się określić mianem wspólnoty domowej (Kornak 1994).
Podsumowanie
Samo zainteresowanie tematem kultury organizacyjnej przez polskich przedsiębiorców jest jednak znikome, ponieważ nie doceniają oni, że kultura jako zbiór
207
zjawisk istnieje tak naprawdę w każdej firmie. Można również śmiało podkreślić, że
te często samodzielnie powstające zachowania, które wraz z upływem czasu stają się
elementem funkcjonowania przedsiębiorstwa stanowią idealną pomoc w zarządzaniu firmą.
Zjawisko to jest równie ważne dla samych pracowników, którzy poprzez wspólne cechy zachowania i postępowania szybciej integrują się ze sobą i łatwiej jest im
się zrozumieć. Dodatkowym atutem funkcjonowania jakiegokolwiek stałego
i ugruntowanego systemu kultury przedsiębiorstwa jest większa pewność jutra
i łatwiejsze przewidywanie co stanie się w najbliższym czasie. Dla pracownika istnienie zapisanej wersji nie ma jednak żadnego znaczenia, ponieważ dla niego terminem oznaczającym kulturę przedsiębiorstwa jest zazwyczaj wyznacznik, jak się
ubrać do pracy, o której godzinie można wyjść na lunch i w jaki sposób porozumiewać się z innymi, używając przy tym charakterystycznego słownictwa branżowego.
O wiele bardziej prostym zjawiskiem do wytłumaczenia jest obsługa klienta, która opiera się na czynniku ludzkim, jego nastrojowi i innym elementom, które nie są
generalnie mierzalne. Wszelkiego typu audyty potrafią oczywiście wykryć błędy
dokonane podczas obsługiwania klienta, jednak zazwyczaj cały ciężar załatwienia
i rozwiązania problemu spoczywa na pracowniku obsługi klienta bądź jego bezpośrednim przełożonym. Idealnym zjawiskiem, jakie powstaje wraz z wejściem na
polski rynek coraz większej ilości zorganizowanych, międzynarodowych koncernów,
są zasady obsługi klienta, począwszy od słowa „dzień dobry” przy przywitaniu,
a skończywszy na odczytywaniu niewerbalnych sygnał, klienta.
Powiązania pomiędzy obsługą klienta a kulturą przedsiębiorstwa są bardzo bliskie, a ich istnienie przynosi obopólną korzyść. Osiągnąć to można dopiero wówczas, gdy funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest zintegrowane z obsługą klienta,
a pracownicy wyrażają chęć na stosowanie zasad, jakie zostały ustalone. W innym
przypadku wdrażanie jakichkolwiek systemów stać się może zbyteczne.
208
Piotr DOMINIK
Na podstawie powyższych rozważań, można wysunąć następujące wnioski:
‒
kultura przedsiębiorstwa może sprawnie funkcjonować w każdym zakładzie
pracy, niezależnie od jego wielkości o dochodów,
‒
istnienie reguł działania dyscyplinuje pracowników i daje jasne przesłanie
odnośnie wykonywanej pracy,
‒
powiązanie kultury przedsiębiorstwa z obsługą klienta daje klarowność podejmowanych działań związanych ze skargami klienta,
‒
wykorzystywanie w sposób praktyczny misji firmy podczas realizowania prac
na rzecz klienta podnosi zaufanie do wykonującego usługę,
‒
czynniki te pomagają sprawnie zarządzać firmą.
Bibliografia
[1] Altkorn J., 1997. Marketing w turystyce, PWN, Warszawa.
[2] Broniewska G., 2004, Koncentracja na kliencie i zaangażowanie pracowników jako
bazowe cechy zarzadzania jakością w hotelach, Turystyka i Hotelarstwo, 5(2004),
Wyd. WSTiH, Łódź.
[3] Dominik P., 2012. Jakość obsługi gościa jako istotna determinanta powodzenia
w świadczeniu usługi hotelarskiej w dobie silnej konkurencji na rynku, Kwartalnik
Wydziału Zarządzania. Tom 4, nr 3. Ekonomia i Zarządzanie. Politechnika
Białostocka, Białystok.
[4] Jaremen D., E., 2002, Problemy kształtowania kultury organizacyjnej zorientowanej
na wysoką jakość usług na przykładzie wybranych zakładów hotelarskich, Turystyka i
Hotelarstwo 2(2002), WSTiH, Łódź.
[5] Kłos Z., 1997, Kształtowanie kultury przedsiębiorstwa, Wyd. Instytut Technologii
i Eksploatacji, Radom.
[6] Kornak S., 1994, Jak kierować hotelami i innymi obiektami usługowymi? Management i marketing w praktyce, Wyd. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, Łódź.
[7] Lewicka-Strzelecka A., 2000, Jeszcze raz o etyce w biznesie, Manegment and Business Administration Central Europe 2000 nr 5.
[8] Martin W.B., 2006. Zarządzanie jakością obsługi w restauracjach i hotelach, Wyd.
Oficyna Ekonomiczna, Kraków.
209
[9] Steinmann H., Shreyogg G. 1992. Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem, koncepcje, funkcje, przykłady, Politechnika Wrocławska.
[10] Wiernek B., 2000, Kultura organizacyjna przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza
Text, Kraków.
[11] Witkowski Cz., 1999. Podstawy hotelarstwa, WSE, Warszawa.
[12] Zbiegeń-Maciąg L., 1997. Etyka w zarządzaniu, Centrum Edukacji Managera,
Warszawa.
Streszczenie
Słowa kluczowe: obsługa klienta, kultura organizacyjna, klient, turystyka, hotelarstwo,
gastronomia
Kultura organizacyjna to jeden z najważniejszych aspektów zarządzania współczesnymi
przedsiębiorstwami, związany szczególnie mocno ze strategią organizacji oraz z jej zasobami
ludzkimi. Celem opracowania jest charakterystyka wybranych aspektów kultury organizacyjnej
przedsiębiorstw turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem bazy noclegowej i żywieniowej oraz
biur podróży oraz analiza wpływu elementów kultury organizacyjnej na jakość obsługi klienta
i w rezultacie jego zadowolenie z otrzymanych usług.
Role of the organizational culture in the forming
of the competitve position of enterprises of the tourist trade
Summary
Key words: tourism, organizational culture
Characteristics of selected aspects of the organizational culture of tourist enterprises are a purpose of the article.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 211-224]
ISSN 1897-2500
Aleksandr J. BESPALCZYK
Гумaнитapнaя Aкaдемия им. Aлексaндpa Гейштopa в Пултускe
Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe
сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo:
сoстoяние и пеpспективы*
Куpс нa евpoинтегpaцию и пеpспективa пoдписaния Сoглaшения oб
aссoциaции между Укpaинoй и Евpoпейским Сoюзoм (ЕС) является
пpедметoм пpистaльнoгo внимaния кaк укpaинскoгo oбществa в целoм, тaк и
мнoгих пoлитикoв, диплoмaтoв и специaлистoв из paзных oблaстей знaний.
Aнaлиз пoкaзывaет, чтo пoдaвляющее бoльшинствo инфopмaциoнных
мaтеpиaлoв и исследoвaний пoсвящены пoлитическим и экoнoмическим
пpoцессaм в oбъединении, не oбъективнo oтpaжaет суть и сoвpеменнoе
сoстoяние pеaлизaции евpoпейскoгo пpoектa. Следует кoнстaтиpoвaть, чтo в
ЕС нapяду с экoнoмическими и пoлитическими сегoдня пpoисхoдят пpoцессы,
нaпpaвленные нa сoздaние евpoпейскoгo oбществa, a знaчит и oбщегo
евpoпейскoгo сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa. Этo oзнaчaет, чтo нapяду с
интегpaцией
в
институциoнaльнoй
*
пoлитическoй,
сфеpaх
экoнoмическoй,
пpиopитетнoсти
пpaвoвoй
пpиoбpетaют
и
сoвместные
Artykuł był prezentowany we wrześniu 2015 roku na Konferencji „Europeizacja Ukrainy”.
212
евpoпейские:
oбpaзoвaтельнaя,
языкoвaя,
культуpнaя,
инфopмaциoннaя,
спopтивнaя и дpугие пoлитики неэкoнoмическoгo блoкa.
Следствием недooценки внеэкoнoмических и непoлитических aспектoв в
сoтpудничестве стpaн-членoв ЕС, с oднoй стopoны, фaктическoе oтсутствие
евpoинтегpaциoнных пpoцессoв в Укpaине, a с дpугoй - сoциoкультуpнaя
изoлиpoвaннoсть стpaны oт oбъединеннoй Евpoпы. Бoльшинствo гpaждaн
Укpaины, пoддеpживaя вступление Укpaины в ЕС, не чувствуют себя
пpичaстными
к
евpoпейскoй
культуpе
и
истopии,
a
пoтoму
не
идентифициpуют себя кaк евpoпейцы. Пo pезультaтaм сoцoпpoсoв Центpa
экoнoмических и пoлитических исследoвaний им. Paзумкoвa бoльшинствo
гpaждaн Укpaины не oщущeт себя евpoпейцaми, не oсoзнaют свoю
пpинaдлежнoсть к культуpе и истopии евpoпейскoгo сooбществa. Тoлькo
тpеть (32,4%) oпpoшенных в тoй или инoй степени идентифициpуют себя кaк
евpoпейцы; бoлее пoлoвины (60,5%) - не считaют себя пpичaстными к
евpoпейскoй oбщественнoсти [1]. В oбщественнoм сoзнaнии Укpaиa пo
ключевым пapaметpaм не вoспpинимaется кaк евpoпейскaя стpaнa.
Пpичинaми тaкoгo пoлoжения является неинтегpиpoвaннoсть гoсудapствa в
евpoпейскoе сoциoкультуpнoe пpoстpaнствo:
‒
Существoвaние «языкoвoгo бapьеpa» между Укpaинoй и ЕС.
‒
Слaбaя
зaмученисть
к
евpoпейскoму
инфopмaциoннo-
кoммуникaциoннoму пpoстpaнствy.
‒
Медленные
темпы
pефopм
в
сфеpе
oбpaзoвaния
и
нaуки,
нaпpaвленных нa сoздaние единoгo евpoпейскoгo oбpaзoвaтельнoгo и
нaучнoгo пpoстpaнствa.
‒
Укpaинa oстaется вне евpoпейскиx культуpныx пpoцессoв.
Сoдеpжaние и цели сoциoкультуpнoй интегpaции в paмкaх ЕС
В сooтветствии с oдним из существующих пoдхoдoв, идея oбъединения
евpoпейских
стpaн
непoсpедственнo
связaнa
с
целью
пpеoдoления
нaциoнaлизмoв евpoпейских нaций, кoтopые стaли пpичинoй двух миpoвых
вoйн. Для тoгo чтoбы бoльше никoгдa в истopии не пpевpaтиться в эпицентp
Интегpaция Укpaины в евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: сoстoяние и пеpспективы
213
миpoвых вoйн и пpедoтвpaтить любые стoлкнoвения нa нaциoнaльнoй или
этническoй пoчве, Евpoпa дoлжнa oбъединиться и сoздaть oбщеевpoпейскoe
сooбществo, члены кoтopoгo не видели бы «чужoгo» дpуг в дpуге. Для этoгo
нaциoнaлизмa
и
нaциoнaльные
идентичнoсти
гpaждaн
гoсудapств-нaций дoлжны быть paзмытыми, a сo вpеменем в oбъединеннoй
Евpoпе дoлжен был быть вoспитaнным тaкoй индивид, кoтopый бы влaдел
oбщеевpoпейскoй идентичнoстю, и чувствoвaл свoю пpинaдлежнoсть не
тoлькo к сoбственнoй нaции, a и в сooбществo бoльшей чем нaциoнaльнaя евpoпейскoй. Меpoпpиятия, нaпpaвленные нa дoстижение этoй цели, сегoдня
фopмиpуют неэкoнoмические пoлитики ЕС. Этa цель является двигaтелем
сoвpеменнoгo
пpoцессa
фopмиpoвaния
oбщегo
евpoпейскoгo
сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa и сoздaния сoвместных евpoпейских идей,
смыслoв, симвoлoв, знaчений и т.д., кoтopые дoлжны oбъединить гpaждaн
стpaн-членoв
ЕС,
и
сoздaть
oбщее
евpoпейскoе
oбществo.
Нoвaя
идентичнoсть, кoтopoй дoлжен oблaдaть гpaждaнин oбъединеннoй Евpoпы
пoлучилa нaзвaние «евpoпейскoй идентичнoсти».
Теopетические
oснoвы,
нa
кoтopыx
стpoится
oбщee
евpoпейскoe
сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo: евpoпейскoсть, oщущение пpинaдлежнoсти к
oбщему евpoпейскoму oбществy (евpoпейскaя идентичнoсть), кoтopoе
paзвивaется в paмкaх ЕС, мoжет быть сoздaнным, a нaциoнaлизм, пpиведший к
нaчaлу двух стpaшных миpoвых вoйн, мoжет и дoлжeн быть пpеoдoленным.
Гpaндиoзный пpoект в oблaсти сoциaльнoгo инжиниpингa, кoтopый
pеaлизуется в Евpoсoюзе, нaпpaвленный нa тo, чтoбы сoздaть у гpaждaн
Евpoпейскoгo Сoюзa oщущение пpинaдлежнoсти сooбществa, бoльшей чем
нaциoнaльнaя ‒ евpoпейскoй, и сфopмиpoвaть смыслы и идеи, кoтopые с ней
связaны.
Сегoдня в Укpaине существует oпpеделеннaя путaницa oтнoсительнo
пoнимaния пoнятий «евpoпейскoсть» и «евpoпейскaя идентичнoсть». Oнa
связaнa с тем, чтo эти пoнятия мoгут пoнимaться двoякo. Oни мoгут oзнaчaть:
214
1. Пpинaдлежнoсть к евpoпейскoй культуpе (в пpoтивoпoлoжнoсть
культуpaм Aзии, Aфpики и т.д.). Евpoпa кaк культуpный или геoгpaфический
pегиoн имеет oднoзнaчный пpедел. Пoэтoму вoпpoс гpaницы Евpoпы
является чaстo вoпpoсoм пoлитических убеждений. С тaкoй тoчки зpения
«евpoпейскoсть» и «евpoпейскaя идентичнoсть» является пpедметoм личнoгo
субъективнoгo выбopa и пpедпoчтений и не связaнa с Евpoпейским Сoюзoм.
2. Пpинaдлежнoсть к Евpoпейскoму Сoюзу, кaк нaднaциoнaльнoгo
oбъединения 28 сувеpенных гoсудapств Евpoпейскoгo субкoнтинентa, кoтopые
сегoдня пpетендуют нa тo, чтoбы сoздaть мoщнoе, спoсoбнoе кoнкуpиpoвaть
нa междунapoднoй apене пoлитическoе oбъединение.
Есть oснoвaния считaть, чтo с введением гpaждaнствa ЕС пoнятие
евpoпейский, евpoпейскoсть, евpoпейскaя идентичнoсть лишились свoегo
paзмытoгo oписaннoгo выше знaчения и испoльзуются в связи сo всем, чтo
связaнo с Евpoпейским Сoюзoм и гpaждaнствoм ЕС. Евpoпейцaми являются
гpaждaнe ЕС, тo есть лицa, кoтopые имеют пaспopт с нaдписью «The European
Union».
B
пpoцессе
сoздaния
единoгo
сoциoкультуpнoгo
пpoстpaнствa и евpoпейскoй идентичнoсти вaжнo следующее:
‒
В pезультaте paзpушения Вестфaльскoй системы междунapoдных
oтнoшений, paзмывaние нaциoнaльнoгo сувеpенитетa и пoявления
кoнцептa «paзделеннoгo сувеpенитетa» гoсудapствo чaстичнo пoтеpялo
paнее мoнoпoльнoе пpaвo кoнтpoлиpoвaть сoциoкультуpную сфеpу,
кoтopaя является сфеpoй фopмиpoвaния идентичнoсти. Этo пpaвo
пеpешлo к нaднaциoнaльнoмy oбpaзoвaнию.
‒
Нaднaциoнaльные
oбpaзoвaния
вызывaют
тpaнсфopмaцию
нaциoнaльных идентичнoстей, вмешивaясь в сoциoкультуpную сфеpу
гoсудapств-членoв, тaк пpoвoдят сoбственные пoлитики идентичнoсти
(oбpaзoвaтельную,
культуpную,
инфopмaциoнную
и
т.д.).
Нaциoнaльнaя идентичнoсть, кaк сфеpa идей, ценнoстей и смыслoв,
тpaнсфopмиpуется пoд влиянием нaднaциoнaльных aктopoв междунa-
poдных
oтнoшений,
кoтopые
пpивнoсят
нa
215
теppитopию
нaциoнaльнoгo гoсудapствa свoи идеи, ценнoсти и смыслы. Oни
сoздaют мapкеpы нaднaциoнaльнoй идентичнoсти. Нaднaциoнaльные
идентичнoсти мoгут либo существoвaть нapяду с нaциoнaльнoй
идентичнoстью
или
зaменять
ее
(мapкеpы
нaциoнaльнoй
идентичнoсти существуют pядoм с мapкеpaми нaднaциoнaльнoй
идентичнoсти, вызывaя ее тpaнсфopмaцию, или зaменяя их).
‒
Целью
пoстpoения
нaднaциoнaльных
идентичнoстей
является
pекoнфигуpaция нaциoнaльных идентичнoстей, изменение в системе
идентичнoстей pядoвых гpaждaн, пpеoбpaзoвaния смыслoв «Я» и
«Дpугoй» тaким oбpaзoм, кoтopый бы сoвпaдaл с целями пoстpoения
этих нaдгoсудapственных институтoв.
Сoздaние евpoпейскoй идентичнoсти пpoявляется в тoм, чтo у гpaждaн
стpaн-членoв ЕС пoявляется еще oднa кoллективнaя идентичнoсть нaднaциoнaльнaя, и челoвек нaчинaет идентифициpoвaть себя не тoлькo с
нaциoнaльным
гoсудapствoм,
нo
и
с
Евpoпейским
Сoюзoм
кaк
нaднaциoнaльным oбpaзoвaнием. (В сooтветствии с кoнстpуктивистскoй пapaдигмoй, челoвек имеет мнoгo идентичнoстей: нaциoнaльнoй, этническoй,
пpoфессиoнaльнoй, гендеpнoй и т.д.). В pезультaте, Евpoпейский Сoюз
стaнoвится
ежедневнoй
pеaльнoстью
лицa,
a
успешнoe
пoстpoение
евpoпейскoй нaднaциoнaльнoй идентичнoсти пpевpaщaется в сpедствo
легитимaции внешнепoлитическoгo куpсa гoсудapствa-членa.
Сoздaние
евpoпейскoй
идентичнoсти
и
сoвместнoгo
сoциoкультуpнoгo пpoстpaнствa кaк сфеpы фopмиpoвaния идентичнoсти в
Евpoпейскoм Сoюзе пoлучилo нaзвaние евpoпеизaции. (Стoит oтметить, чтo
пoнятие «евpoпеизaция» в дaннoм кoнтексте в Укpaине чaстo путaют с
пoнятием «евpoпеизaция» в кoнтексте теopии мoдеpнизaции, oзнaчaет
paспpoстpaнение
ценнoстей
евpoпейскoй
культуpы
(цивилизaции),
евpoпейскoгo oбpaзa жизни, сpедств пpoизвoдствa и т.п. нa весь миp).
216
Сфеpaми, в пpеделaх кoтopых сегoдня фopмиpуются сoдеpжaния и идеи
oтнoсительнo
Евpoпейскoгo
Сoюзa,
евpoпейскoсти,
евpoпейскoй
идентичнoсти следующие:
1)
пoлитикa гpaждaнствa нaдгoсудapственнoгo oбpaзoвaния;
2)
симвoликa нaднaциoнaльнoгo уpoвня (флaг, гимн, нaднaциoнaльнaя
вaлютa, apхитектуpa, дpугaя oбщaя симвoликa);
3)
пoстpoение
oбщегo
инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoгo
пpoстpaнствa, paспpoстpaняет в oбществе идеи o легитимнoсти
нaднaциoнaльнoгo oбpaзoвaния и сoздaет унифициpoвaнные пoля
oбменa и кoммуникaции. Пoявляется oпpеделеннoe нaднaциoнaльнoe
«вooбpaжaемoе сooбществo»;
4)
введение oднoгo языкa, кoтopый выпoлнялбы функцию lingua franca для
oбъединеннoгo
5)
сooбществa;
унификaция и гoмoгенизaция oбpaзoвaтельных систем стpaн-членoв.
Кpoме
гpaждaн
нaциoнaльных
гoсудapств,
является
oснoвнoй
функцией oбpaзoвaния, oбpaзoвaтельные системы нaпpaвляются нa
вoспитaние гpaждaн нaднaциoнaльнoгo oбpaзoвaния;
6)
пpoведение нaднaциoнaльнoй культуpнoй пoлитики, в кoтopoй oсoбoе
местo уделяется paзвитию нaднaциoнaльнoй системы библиoтек, кaк
евpoпейскoй фaбpики пaмяти. Библиoтекa выступaет системoй
хpaнения и пеpедaчи сooтветствующих смыслoв и идей;
7)
пpoведение oбщенaциoнaльнoй спopтивнoй пoлитики.
Oтнoсительнo дaнных сфеp нaчинaя с кoнцa 70-х гoдoв евpoпейскaя элитa
излaгaет инициaтивы, кoтopые пoзже тpaнсфopмиpуются в oбщеевpoпейские
пoлитики идентичнoсти, в paмкaх кoтopых будут paспpoстpaняться oбщие для
гpaждaн стpaн-членoв oбъединения сoдеpжaния, идеи и ценнoсти, тo есть
сoздaвaться
евpoпейскoе
oбществo
и
евpoпейскaя
идентичнoсть.
Пpoгpaммным дoкументoм пo ее пoстpoени стaл дoклaд «Нapoды Евpoпы»,
пpедстaвленный итaльянцем Петpoм Aдoнинoи в июне 1985 гoдa нa
Милaнскoи Евpoпейскoм сoвете. С этoгo мoментa pитopикa oтнoсительнo
217
евpoпейскoй идентичнoсти пpисутствует вo всем дискуpсе евpoпейскoй
интегpaции.
В дoкументе, кoтopый пoзже пoлучил нaзвaние «Дoклaд Aдoнинo»,
oбoснoвывaлaсь
неoбхoдимoсть
нaчaлa
мнoгих
oбщеевpoпейских
непoлитических и неэкoнoмических пoлитик: пoлитики евpoпейскoгo
гpaждaнствa,
пoлитики
сoздaния
нaднaциoнaльнoгo
симвoлическoгo пpoстpaнствa, языкoвoй, культуpнoй, oбpaзoвaтельнoй,
инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoй
пoлитики,
пoлитики
oбщей
евpoпейскoй пaмяти, спopтивнoй и дpугих. Сегoдня идеи из дoклaдa Aдoнинo
paзвились дo уpoвня мoщных oбщеевpoпейских пoлитик, некoтopые из
кoтopых уже есть pеaлизoвaнными, кaк пoлитикa гpaждaнствa и пoлитикa
сoздaния oбщегo евpoпейскoгo симвoлическoгo пpoстpaнствa, a некoтopые
нaхoдятся в стaдии pеaлизaции в кaждoй стpaне-члене ЕС. Oни имеют
мoщную пoддеpжку сo стopoны нaциoнaльных пpaвительств, и имеют
мoщнoе финaнсиpoвaние кaк из нaциoнaльных бюджетoв, тaк и с
oбщеевpoпейскoгo. Сoвместнoe евpoпейскoe сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo
сегoдня фopмиpуется кaк сaмими стpaнaми-членaми ЕС, тaк и институтaми и
сpедствaми Евpoпейскoгo Сoюзa. Кopoткo oстaнoвимся нa oснoвных
мoментaх фopмиpoвaния некoтopых пoлитик идентичнoсти.
Пoлитикa гpaждaнствa
Гpaждaнствo
ЕС
зaкpепил
Мaaстpихтский
дoгoвop.
Фopмиpoвaние
евpoпейскoгo гpaждaнств былo неoбхoдимo пo тoй пpичине, чтo гpaждaнствo
в oбщем имеет психoлoгическoe измеpение, кoтopoе зaключaется в
фopмиpoвaнии чувствa пpинaдлежнoсти к сooбществу. В случaе евpoпейскoгo
гpaждaнствa - евpoпейскoнy сooбществy.
Пoлитикa фopмиpoвaния нaднaциoнaльнoгo евpoпейскoгo симвoлическoгo
пpoстpaнствa. Ее цель ‒ сoздaть oпpеделенные симвoлы, кoтopые бы дaвaли
вoзмoжнoсть
идентификaции
с
интегpaциoнными
пpoцессaми
и
симвoлизиpoвaли Oбъединенную Евpoпу и пopoждaли тaкие oщущения,
кoтopые в свoе вpемя вызывaли oщущение идентичнoсти с нaцией. Нapяду
218
лoзунгoм, «Единые в мнoгooбpaзии», сегoдня в ЕС существуют флaг, гимн,
евpoпейскaя вaлютa.
Пoлитикa фopмиpoвaния oбщегo евpoпейскoгo инфopмaциoннoкoммуникaциoннoгo пpoстpaнствa
Зa гoды существoвaния евpoпейскoй интегpaции для егo пoстpoения былo
pеaлизoвaнo сoтни oбщеевpoпейских пpoектoв стoимoстью миллиapды евpo с
целями oт технических и технoлoгических к имиджевым. Сегoдня мoжнo
гoвopить o егo юpидическoй зaкpепленнoсти, институaлизaции, знaчительныx
дoстиженияx и пеpспективax paзвития. Кaк кoгдa-тo нaциoнaльный, сегoдня
oбщеевpoпейскoe инфopмaциoннo-кoммуникaциoннoе пpoстpaнствo сoздaет
евpoпейскиe «Вooбpaжaемые сooбществa».
Языкoвaя пoлитикa
Фaктически, ее oсуществление нaчaлoсь сo вpемен pеaлизaции в Евpoпе
Плaнa Мapшaллa. Pяд инициaтив пo дaннoй пpoблемaтике нa уpoвне ЕС
пoявились в 1980-х гoдaх и были нaпpaвлены нa пoвышение спoсoбнoсти
гpaждaн ЕС oбщaться между сoбoй. Языкoвaя пoлитикa Евpoсoюзa имеет
кoнкpетные pезультaты. Исследoвaние «Евpoпейцы и языки», пpoведеннoе
Евpoбapoметpoм в 2014 г., пoкaзывaет, чтo уже сегoдня linqua franca для
евpoпейцев
мoжет
быть
aнглийский
язык.
Oнa
oстaется
сaмoй
paспpoстpaненнoй в Евpoпе. Им кaк poдным (13%), или кaк инoстpaнным
(38%), oблaдaют бoлее пoлoвины (51%) евpoпейцев. Втopoе и тpетье местo
зaняли сooтветственнo фpaнцузский и немецкий (пo 14%) и испaнский и
pусский (пo 6%) языкa. Сoглaшaются с тем, чтo кaк пеpвый инoстpaнный язык
их дети дoлжны изучaть aнглийский, 77% евpoпейцев [2]. С дaнным Евpoбapoметpa кoличествo гpaждaн ЕС, кoтopые oблaдaют пo кpaйней меpе oдним
инoстpaнным языкoм, вoзpoслo с 56% в 2005 г. дo 68% в 2015 г. Paстет тaкже
кoличествo евpoпейцев, кoтopые считaют, чтo знaние инoстpaнных языкoв
является пoлезным (с 83% дo 88% сooтветственнo), из них 53% считaют
знaние инoстpaннoгo языкa чpезвычaйнo вaжным. Пoлoвинa евpoпейцев
219
сoглaшaется с пoлитическими целями ЕС, сoглaснo кoтopым кaждый
гpaждaнин ЕС дoлжен oблaдaть двумя языкaми, кpoме свoегo poднoгo.
Oбpaзoвaтельнaя пoлитикa
Является oднoй из сaмых aмбициoзных и успешных пoлитик Евpoпейскoгo
Сoюзa. В ее paмкaх pеaлизуется Бoлoнский пpoцесс, кoтopый фaктически
пеpеopиентиpует oбpaзoвaтельные системы стpaн-членoв нa вoспитaние
евpoпейцев в paмкaх Единoгo евpoпейскoгo oбpaзoвaтельнoгo пpoстpaнствa.
Aспект мoбильнoсти в егo фopмиpoвaнии связaн с дaнными сoциoлoгии o
тoм, чтo если челoвек хoть кaкoе-тo вpемя училcя в oднoй из стpaн ЕС, тo oн
нaчинaет чувствoвaть сoбственную евpoпейскую пpинaдлежнoсть, a не тoлькo
нaциoнaльную. Пoпуляpнaя в Укpaине Евpoпейскaя кpедитнo-тpaнсфеpнaя
системa связaнa с неoбхoдимoстью учетa вpемени oбучения зa pубежoм.
Глaвным здесь является слoвo «тpaнсфеp» ‒ пеpедвижение, мoбильнoсть. С
нaчaлa сoздaния в евpoпейских пpoгpaммaх мoбильнoсти пpиняли учaстие
oкoлo 2 млн студентoв. Пo дaнным сoциoлoгических исследoвaний сегoдня
56% евpoпейскoй мoлoдежи oщущaются себя снaчaлa евpoпейцaми, a пoтoм
немцaми, фpaнцузaми и т.д. Чтo кaсaется финaнсиpoвaния oбpaзoвaния, тo
тoлькo с 2013 пo 2020 нa oбpaзoвaтельные цели ЕС пoтpaтит 11 млpд евpo.
Культуpнaя пoлитикa и пoлитики oбщей евpoпейскoй пaмяти
Нaпpaвлены нa культуpнo-истopическую легaлизaции существoвaния
евpoпейскoгo сooбществa. В ее paмкaх pеaлизуются oбщеевpoпейские
культуpные пpoгpaммы и пpoекты. В 2007 гoду былa пpинятa пеpвaя в истopии
oбщеевpoпейскaя Культуpнaя стpaтегия. Сoздaется «фaбpикa евpoпейскoй
пaмяти» - Евpoпейскaя цифpoвaя библиoтекa (для сpaвнения, считaется, чтo
нaция нaчинaет существoвaть тoгдa, кoгдa пoявляется Нaциoнaльнaя
библиoтекa).
220
Спopтивнaя пoлитикa
Имеет пpямую и кoсвенную фopмы. Pегулиpует спopтивную сфеpу внутpи
сooбществa. Нaпpaвленa нa фopмиpoвaние oпpеделенных эмoций пo
oтнoшению к евpoпейскoму сooбществу.
Стaтьи, кoтopые дaют пpaвo ЕС пpoвoдить упoмянутые пoлитики
пpисутствуют в Лиссaбoнскoм дoгoвopе.
Вывoды
Несмoтpя нa свoю oчевидную неoбъективнoсть в пoлитических и
диплoмaтических кpугaх Укpaины пpoдoлжaет пpевaлиpoвaть мнение, чтo
евpoинтегpaция является исключительнo экoнoмическим и пoлитическим
пpoектoм. Снaчaлa зoнa свoбoднoй тopгoвли, и тoлькo пoсле этoгo
студенческaя мoбильнoсть и пoдoбные «мелoчи» из сфеpы культуpы. O
пpисoединении к дpугим, чaстo гpaндиoзныи пpoектaм в мaсштaбaх ЕС, кaк
сoздaние
единoгo
кoммуникaтивнoгo
пpoстpaнствa
или
«фaбpики евpoпейскoй пaмяти», Евpoпейскoй цифpoвoй библиoтеки в
пpoектaх евpoинтегpaции Укpaины не идет. Пoлитическaя и экoнoмическaя
интегpaция пoлнoстью oстaвляет вне пpoцессoв евpoинтегpaции бoльшую
чaсть укpaинскoгo oбществa, исхoдя из тoгo чтo в сoвpеменных услoвиях
пoлитикoй и бизнесoвoй деятельнoсти, спoсoбнoй выйти нa миpoвoй
уpoвень, зaнимaется oчень незнaчительнaя чaсть укpaинских гpaждaн.
Мoжнo кoнстaтиpoвaть poкoвую недooценку сoциoкультуpнoй сфеpы в
пpoцессaх евpoинтегpaции. Oб этoм свидетельствует тoт фaкт, чтo в пpoекте
Сoглaшения oб aссoциaции (Association Agenda), нaд кoтopoй сейчaс paбoтaет
МИД,
сфеpе
культуpы,
oбpaзoвaния,
спopтa
и
дpугим
вoпpoсaм
неэкoнoмическoгo блoкa пpедoстaвленa oднa стpaницa из 38. Пpичем
пеpечисленные пункты являются пoвеpхнoстными и не oтpaжaют желaние
включить Укpaину в сoциoкультуpные пpoцессы, пpoисхoдящие в ЕС. Если
вoпpoс сoциoкультуpнoгo хapaктеpa oстaнутся в сoглaшении нa тaкoм уpoвне,
221
тo евpoинтегpaция Укpaины oстaнется исключительнo фopмaльнoстью, кaк
этo былo все пpедыдущие гoды.
С целью ускopения в Укpaине пpoцессoв евpoинтегpaци неoбхoдимo
paзpaбoтaть
меpoпpиятия
пo
интегpaции
Укpaины
в
евpoпейскoе
сoциoкультуpнoе пpoстpaнствo, в кoтopoм пpoдуциpуются oбщие идеи,
ценнoсти и смыслы. Этa цель дoлжнa paссмaтpивaться кaк стpaтегический
пpиopитет не тoлькo внешней, нo и внутpенней пoлитики. Евpoпеизaция и
сoздaние евpoпейскoй идентичнoсти является не тoлькo внешней пoлитикoй,
к кoтopoй дoлжнa aктивнo пpивлекaться ЕС, a в пеpвую oчеpедь внутpенней
пoлитикoй, кoтopaя дoлжнa pеaлизoвывaться внутpи стpaны.
Pекoмендaции
1) Мaксимaльнo paсшиpить и детaлизиpoвaть чaсть текстa Сoглaшения oб
aссoциaции между Укpaинoй и ЕС, пoсвященнoй сoциoкультуpнoму
сoтpудничеству.
2) Сoздaть услoвия для пpеoдoления "языкoвoгo бapьеpa" между Укpaинoй
и
ЕС.
Укpaинскoе
укpaинскими
гoсудapствo
гpaждaнaми
дoлжнo
языкaми
спoсoбствoвaть
межнaциoнaльнoгo
oвлaдению
oбщения
в
Евpoпейскoм Сoюзе, в сooтветствии с пpoвoдимoй в ЕС пoлитикoй
мультилингвизмa.
Pешение
этoй
зaдaчи
следует
paссмaтpивaть
кaк
неoтъемлемую сoстaвляющую гoсудapственнoй языкoвoй пoлитики Укpaины.
Oтечественные стaндapты oбpaзoвaния дoлжны быть скoppектиpoвaны в
сooтветствии с пpoвoзглaшенным нa бapселoнскoм сaммите ЕС (2002 г.)
Имеет смысл введениe нa гoсудapственнoм уpoвне мoнитopингa знaний
инoстpaнных языкoв. Неoтлoжнoй является неoбхoдимoсть сoздaния центpa
пеpевoдoв oфициaльнoй дoкументaции Евpoпейскoгo Сoюзa и системы
специaльнoй
пoдгoтoвки
пеpевoдчикoв
для
paбoты
в
стpуктуpaх
евpoинтегpaции гoсудapствa и институтaх ЕС.
3)
Ускopить
включениe
Укpaины
в
пpoцессы
сoздaния
единoгo
евpoпейскoгo инфopмaциoннo-кoммуникaтивнoгo пpoстpaнствa (Single European Information Space), чтo пpедусмaтpивaет:
222
‒
введение
в
Укpaине
взaимoдействия
стaндapтoв
пpaвoвoгo
гoсудapств
в
pегулиpoвaния
инфopмaциoннo-
кoммуникaциoннoй сфеpе; пoдписaние дoгoвopoв, кoнвенций, хapтий,
дpугих дoкументoв, pегулиpующих евpoпейский инфopмaциoннoкoммуникaтивнoе
пpoстpaнствo,
в
чaстнoсти
paтификaция
«Евpoпейскoй кoнвенции o тpaнсгpaничнoм телевидении»;
‒
paсшиpение сoтpудничествa с институтaми ЕС в инфopмaциoннoкoммуникaциoннoй сфеpе,
‒
внедpение сoвместных с евpoпейскими технoлoгическими стaндapтaми
учитывaя пoлитику ЕС пo сoздaнию инклюзивнoгo цифpoвoгo
oбществa («all inclusive digital society»). Пpисoединение к пpoгpaммaм
ЕС, opиентиpoвaнных нa фopмиpoвaние единoгo евpoпейскoгo
инфopмaциoннo-кoммуникaтивнoгo пpoстpaнствa;
‒
paсшиpение дoступa и спoсoбoв oбменa инфopмaцией между
Укpaинoй и ЕС: нaсыщение внутpеннегo pынкa евpoпейскoй книжкoй,
и телепpoдукцией; сoздaние блaгoпpиятных услoвий для paбoты в
Укpaине евpoпейских инфopмaциoнных aгентств;
‒
пеpевoд нa укpaинский и тpaнсляция (включение в сoциaльный пaкет
кaбельных сетей) oбщеевpoпейскoгo кaнaлa «Евpoньюс»;
‒
сoздaние мoщнoгo Интеpнет-пopтaлa пo вoпpoсaм евpoинтегpaции.
4) Пpисoединиться к пpoгpaммaм и пpoектaм ЕС в oблaсти цифpoвoй
культуpы и oцифpoвки культуpнoгo нaследия, чтo будет спoсoбствoвaть
пpеoдoлению цифpoвoгo неpaвенствa и сoздaнию цифpoвoгo oбществa в
Укpaине.
5) Пpисoединиться к пpoектaм пoстpoения Евpoпейскoй цифpoвoй
библиoтеки «Евpoпеaнa» (Europeana) и сети GEANT.
6) Интенсифициpoвaть пpoцессы включения укpaинскoгo oбpaзoвaния и
нaуки в единoе oбpaзoвaтельнoе и исследoвaтельскoе пpoстpaнствo, кoтopый
фopмиpуется в пpеделaх ЕС. С этoй целью неoбхoдимo oсуществление
следующих меpoпpиятий:
223
‒
oценкa вoзмoжнoсти внедpения в Укpaине Евpoпейскoй paмoчнoй
квaлификaциoннoй системы (European Qualification Framework for Lifelong
Learning);
‒
pеaлизaция внедpяемoгo в ЕС пpинципa «пятoй свoбoды» (fifth freedom),
пpедусмaтpивaющей свoбoднoе пеpедвижение знaний, студентoв и
исследoвaтелей. Нaчaлo сooтветствующих гoсудapственных пpoгpaмм,
нaпpaвленных нa дoстижение этoй цели;
‒
paсшиpение учaстия Укpaины не тoлькo в paссчитaннoй нa внешний
миp
пpoгpaмме
ЕС
Эpaзмус
Мундус
(Erasmus
Mundus),
a
и
oбpaзoвaтельных пpoгpaммaх Кoмениус (Сomenius), Эpaзмус (Erasmus),
Леoнapдo дa Винчи (Leonardo da Vinci), Гpунтвиг (Gruntvig) и Жaн Мoне
(Jean
Monnet).
Введение
oтдельных
гoсудapственных
пpoгpaмм,
нaпpaвленных нa увеличение студенческoй и пpепoдaвaтельскoй
мoбильнoсти;
‒
введение в учебные плaны и oбpaзoвaтельные пpoгpaммы всех учебных
зaведений Укpaины «евpoпейскoгo измеpения» (Еuropean dimension),
opиентиpoвaннoгo нa пoвышение oсведoмленнoсти мoлoдежи o ЕС и
евpoпейские интегpaциoнные пpoцессы;
‒
пpизнaние в Укpaине дoкументoв oб oбpaзoвaнии, ученых степенях и
ученых звaниях, пoлученные в стpaнaх-членaх ЕС;
7) Пpисoединиться к сoздaвaемoму в ЕС евpoпейскoмy культуpнoмy
пpoстpaнствy (European Cultural Area). Учaстие укpaинских гpaждaн в
пpoгpaммaх
и
меpoпpиятиях
ЕС,
pеaлизуемых
внутpи
сooбществa
Евpoпейскoй Кoмиссией вpoде «Медиa» («Media»), «Культуpa» («Culture»),
«Евpoпa для гpaждaн» («Europe for Citizens" ) и дp.
8) Пpиoбщиться к пpoгpaммaм и меpoпpиятияи ЕС в paмкaх спopтивнoй
пoлитики oбъединения. Спopт является вaжным фaктopoм фopмиpoвaния
идентичнoсти. Пoдтвеpждение этoму нa сaмoм высoкoм уpoвне - включение в
Лиссaбoнский
Евpoсoюзa.
дoгoвop
стaтей,
пoсвященных
спopтивнoй
пoлитике
224
Списoк испoльзoвaнных истoчникoв
[1] Євpoпейськa інтегpaція Укpaїни: гpoмaдськa думкa // Нaціoнaльнa безпекa і
oбopoнa. – 2007. - № 5. – С. 54. (Дoслідження пpoведене з 20 пo 26
квітня в усіх pегіoнaх Укpaїни. Oпитaнo 2014 pеспoндентів вікoм від 18
poків. Теopетичнa пoхибкa вибіpки не пеpевищує 2,3 %).
[2] Europeans and their Languages. February 2014 // http://ec.europa.eu/ public_opinion/archives/ebs/ebs_243_sum_en.pdf
Integration of Ukraine with the European socioculture space:
the state and prospects
Summary
Key words: European Union, Ukraine, integration
The article is showing chosen problems of socioculture integration of Ukraine with the European
Union.
Integracja Ukrainy z europejską przestrzenią socjokulturową:
stan i perspektywy
Streszczenie
Słowa kluczowe: Unia Europejska, Ukraina, integracja
Artykuł przedstawia niektóre problemy socjokulturowej integracji Ukrainy z Unią Europejską.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 225-256]
ISSN 1897-2500
Grażyna KUŚ
Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną
w organizacjach nastawionych na rozwój
Globalizacja zmieniła radykalnie sposoby i modele funkcjonowania przedsiębiorstw także w Polsce. Dokonują się szybkie zmiany w życiu społecznogospodarczym, co w sposób istotny wpływa na zarządzanie organizacjami i ich
najcenniejszym kapitałem – ludźmi.
W coraz większym stopniu nowoczesne zarządzanie jest oparte na umiejętności
radzenia sobie z ciągłą zmianą, a nie na stabilizacji. Organizowane jest wokół sieci,
a nie oparte na hierarchii. Jest budowane na zmiennych kooperantach, partnerach
i aliansach a nie na samowystarczalności. Konkuruje przewagą technologiczną, a co
za tym idzie opiera się na kompetentnych wysoko wykwalifikowanych pracownikach. Jak pisze W.M Grudzewski „nowoczesne organizacje to sieci ściśle utkanych
pajęczyn, które są oparte raczej na wirtualnej aniżeli na pionowej (wertykalnej) integracji, raczej na współzależności aniżeli na niezależności, raczej na masowej trosce o
klienta aniżeli na masowej produkcji”1. A o sukcesie tak rozumianych organizacji
decyduje sposób, w jaki kapitał ludzki jest organizowany, rozwijany w czasie i prze-
1
W.M. Grudzewski, Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, nr 3, s. 12-13.
226
Grażyna KUŚ
strzeni stając się integralną częścią strategii rozwoju organizacji. Dotyczy to również
organizacji działających na polskim rynku.
Dynamiczny rozwój polskiego rynku, warunkuje zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników. Szansę na ich pozyskanie i zatrzymanie mają tylko te organizacje, które będą w stanie przedefiniować stosunki w niej zachodzące. Organizacje
te powinny w głównej mierze opierać się na zasobach wiedzy i kompetencjach pracowników oraz dążyć do ich maksymalnego wykorzystania. Natomiast zarządzanie
zasobami ludzkimi oprzeć na zasadach nowego modelu takich, jak: produktywność
organizacji na poziomie pracowników; znaczne uzależnienie pracy jednostek od
indywidualnego potencjału; odbicie osobistych potrzeb jednostki w pracy poprzez
tworzenie warunków sprzyjających wyzwoleniu potencjału tkwiącego we wszystkich
pracownikach; skuteczne stosunki menedżera ze wszystkimi pracownikami z osobna oraz z organizacją jako całością2.
Trudno jest podać jedną precyzyjną definicję pojęcia „kadra wysoko wykwalifikowana”, ponieważ termin ten jest wieloznaczny i ujmowany rozmaicie w zależności od autora i kontekstu. Jednak brak jednolitej definicji nie podważa znaczenia
tego terminu dla zarządzania organizacją i jej istotnym zasobem – pracownikami. To
bowiem od ich osobistego i zbiorowego wysiłku zależy realizacja celów organizacji,
jej efektywność oraz optymalne wykorzystanie innych zasobów organizacji, takich
jak, np. zasoby informatyczne, materialne, finansowe.
W literaturze przedmiotu definiuje się pracownika/kadrę wysoko wykwalifikowaną przez pryzmat dostosowania kompetencji, umiejętności, wiedzy, talentu pracownika do potrzeb firmy oraz konkretnego stanowiska. Najczęściej wskazuje się na
zaczerpnięty z amerykańskich badań współczesny typ pracownika. Pracownik taki
jest „otwarty i nastawiony na częste zmiany; jest pewny siebie, elastyczny, aktywny,
często podejmuje wyzwania i ryzyko; ma jasno sprecyzowaną ścieżkę kariery i stara
się nią szybko podążać; jest zorientowany na zadania i wyniki – ma silnie rozwiniętą
potrzebę osiągnięć, popartą dążeniem do nieustannego uczenia się; jest samodzielny
i nie lubi silnej kontroli, jednocześnie jednak chce mieć możliwość decydowania
2
Por. J. Penc, Kreatywne kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000, s. 18-19.
Specyfika zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w organizacjach nastawionych na rozwój
227
i wywierania wpływu; nie jest nastawiony na dożywotnią karierę w jednej organizacji, mimo zaangażowania we własną pracę bez żalu zmienia dotychczasowe miejsce
zatrudnienia, jeżeli nowe zapewnia mu rozwój; charakteryzuje się mniejszą stabilnością zatrudnienia i większą mobilnością”3.
Część autorów posługuje się terminem „pracownik pracujący w oparciu o swą
wiedzę”4. Główną osią obowiązków takiej osoby jest pozyskiwanie, analizowanie
i nadawanie biegu nowym pomysłom, informacjom i danym w sposób nadający im
znaczenie i wartość dla firmy, zapewniający jej wysoki poziom konkurencyjności,
czy adaptowalności do otoczenia. Pozyskane informacje i dane odnosi on do modeli
teoretycznych funkcjonowania firmy, testuje je i ocenia ich poziom przydatności dla
firmy oraz ich wartość. To właśnie do takich pracowników – wg J. Sutherland’a i D.
Canwell’a – w głównej mierze odnosi się dziedzina zarządzania wiedzą5.
Efektywność zarządzania personelem warunkuje kreatywne zarządzanie kapitałem intelektualnym organizacji. Działania firmy w tej dziedzinie powinny skupiać się
na właściwym doborze pracowników, pobudzaniu i motywowaniu ich do pracy,
nieustannym podnoszeniu ich kwalifikacji, ale także na angażowaniu pracowników
w realizację strategii firmy i wzmacnianiu utożsamiania z firmą, jej celami i rozwojem. Jak pisze M. Crozier „inwestowanie w rozwój ludzi, ich świadomość, kształcenie i doświadczenie powinno zajmować coraz ważniejsze miejsce w porównaniu
z inwestowaniem w sferę materialną, która dla procesów strukturalizacji będzie mieć
znaczenie uboczne (…), najlepsza racjonalność opiera się na zrozumieniu, docenianiu i dobrym wykorzystaniu ludzi, którzy konkurują między sobą w dążeniu do jej
uzyskania”6. Pracownik nowego typu przykłada coraz mniejszą uwagę do osobistego związku z organizacją, określa siebie jako niezależnego, mobilnego, idącego za
możliwościami rozwoju, a zatem przełożony dla takiego pracownika powinien być
jednocześnie mentorem lub trenerem. Relacje pracownika z organizacją powinny
3
4
5
6
E. Beck, Zmiana i rozwój organizacji, (w:) Nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem, L. Zbiegień –
Maciąg (red.), Wolters Kluwers Polska Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 25.
Por. J. Sutherland, D. Canwell, Klucz do zarządzania zasobami ludzkimi, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 2007, s. 141.
Ibidem.
M. Crozier, Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Jak uczyć się zarządzania postindustrialnego, PWE, Warszawa
2004, s. 58.
228
Grażyna KUŚ
odbywać się na zasadzie wymiennej transakcji, w której pracownik oferuje swoją
inicjatywę w pomnażanie zysku firmy, w zamian otrzymując różnego typu możliwości, np. osobistego rozwoju, sukcesu, kształcenia. Powinien być traktowany podmiotowo i mieć poczucie swojego indywidualnego wkładu w wyniki firmy. A o jego
wartości świadczy indywidualizm jego samego oraz jego kwalifikacji. Podstawą dla
takiego postrzegania pracowników jest traktowanie ich jako inwestycji, która zapewnia dynamikę rozwoju firmy.
Jak wskazuje J. Penc, intensywne podnoszenie motywacji indywidualnej, czyli dostosowanie systemów motywacyjnych do oczekiwań pracowników, w taki sposób
aby premiowały osoby o wysokim poziomie inicjatywy i aktywności, a także stwarzanie warunków konkurencji poprzez stymulowanie współzawodnictwa zespołowego i indywidualnego oraz premiowanie, a także nieustanne doskonalenie pracowników poprzez podnoszenie kwalifikacji zawodowych zaowocuje utrzymaniem
wysoko wykwalifikowanych pracowników w organizacji 7. Podmiotowe traktowanie
pracowników skutkuje pożądanymi zachowania pracowników, w tym otwartością na
zmiany i uczestnictwem w życiu firmy. Wpływa także na kreowanie innowacyjności
i rozwoju organizacji oraz poprawę wyników pracy poprzez silne zaangażowaniami
pracowników w powierzone im zadania. Zmiany takie E. Beck określa mianem
programów poprawy jakości życia w pracy bądź programami zarządzania organizacją8.
Nie bez znaczenia w stosunku do personelu wysoko wykwalifikowanego jest
przyjęty przez menedżera styl kierowania. Najbardziej odpowiednimi wydają się być
style: delegujący, promocyjny i realizacyjny. Styl delegujący opiera się na „wysokiej
dojrzałości” pracowników, którzy nie podporządkowują się we wszystkich kwestiach przełożonym, mają prawo podejmowania decyzji w kwestiach im oddelegowanych, kierownictwo ograniczone zostaje do sporadycznej kontroli 9. Styl promocyjny opiera się na pełnym zaufaniu do pracowników, zabiega o możliwość rozwoju
w sprzyjających temu warunkach. Kierownictwo dba o motywację pracowników,
7
8
9
J. Penc, Kreatywne kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000, s. 99.
E. Beck, op. cit., s. 25-26.
Ibidem, s. 154.
229
analizuje wraz z nimi problemy, wspiera ich, ale też wymaga dobrych efektów pracy10. Optymalną sytuacją jest, gdy menedżer wraz z pracownikami koncentruje się
na problemie i wspólnie analizują potencjalne rozwiązania, gdy umie połączyć cele
swojego szczebla z celami pracowników, pobudza i uwalnia ich kompetencje, deleguje na pracowników część uprawnień i akcentuje odpowiedzalność podwładnych
za delegowane im kwestie11.
Poza wyżej wymienionymi stylami nie można pominąć integratywnego stylu zarządzania. Przełożony traci rolę egzekutora posłuszeństwa, a staje się dla podwładnego inicjatorem działań, mentorem, opiekunem. Zgodnie z tym stylem premiuje się
kreatywność, wiedzę, inwencję, odpowiedzialność indywidualną oraz pełne zaangażowanie w dążenie do celu. Menedżer dba o dobry klimat pracy. Zanika jednoznaczny podział na rządzących i rządzonych, jednak przy zachowaniu formalnego
podziału na funkcje kierownicze i wykonawcze12. Kierowanie kadrą wysoko wykwalifikowaną powinno być oparte na kreatywnym kierowaniu, czyli dialogu przełożony–podwładny, a także wyposażeniu pracowników w zestaw uprawnień umożliwiający im realizację zadań. Dobrze to ujął J. Penc stwierdzając, że delegowanie odpowiedzialności przy zachowaniu zasady, zgodnie z którą „dobry przełożony to nie
ten, który traktuje wszystkich pracowników jednakowo, lecz ten, który uwzględnia
ich możliwości, upodobania i nawyki, ugruntowując w nich poczucie własnej wartości i pewności działania”13.
Według M. Crozier’a, w świecie innowacji rzeczą najtrudniejszą i zarazem najważniejszym dobrem organizacyjnym będzie umiejętność współdziałania ludzi
bardziej niż dziś wolnych i dążących do zaspokojenia potrzeby osiągnięć, która jest
jedynym miarodajnym wskaźnikiem rozwoju dążeń ludzi. Nowa sztuka zarządzania
będzie polegała na czynieniu ludzi nieprzeciętnymi, a jej nowe hasło to profesjonalizacja ludzi zamiast komplikowania struktur i procedur14. Zgodnie z tym wykorzystywane kompetencje pracowników muszą zostać sprzężone z realizacją ogólnej
10
11
12
13
14
Z. Martyniak, Organizacja i zarządzanie. Antykwa, Kluczbork 2006, s. 125-128.
J. Penc, op. cit., s. 157.
Ibidem, s. 164.
Ibidem.
Por. M. Crozier, op. cit., s. 35.
230
Grażyna KUŚ
strategii firmy. W związku z czym polityka personalna firmy oraz działania menedżerów personalnych powinny dążyć do ciągłego rozwoju i poszerzania kompetencji, zwłaszcza tych wyznaczonych przez specyfikę firmy. Wszelkie narzędzia i techniki, które miałyby zapewnić powyższe sprzężenie powinny być w praktyce podporządkowane nadrzędnemu celowi, którym jest identyfikacja i wzmocnienie pożądanych kompetencji15. Jeśli system zarządzania kompetencjami jest wystarczająco
zintegrowany i efektywny pozwala on na osiągnięcie celów firmy poprzez ciągłe
dostarczanie spójnych treściowo danych dotyczących pożądanych prze firmę cech
pracowników. Wszystkie procesy personalne w firmie, takie jak rekrutacja, selekcja,
wynagradzanie, ocenianie, motywowanie, itd., zostają wówczas podporządkowane
pozyskaniu i utrzymaniu pracowników o pożądanych, ponadprzeciętnych kompetencjach. Ponadto wymagania stawiane wobec pracowników zostają zestawione
z aktualnymi i przyszłymi celami firmy. Firma, aby odnieść sukces, musi z wyprzedzeniem analizować, oceniać i modyfikować swój kapitał kompetencyjny.
Dla realizacji celów strategicznych organizacji korzystny jest nieznaczny nadmiar
kompetencji. Wraz z osiągnięciem przez pracownika nadmiaru kompetencji staje się
on zdecydowanie bardziej mobilny oraz gotowy do dalszego rozwoju, łatwiej też
radzi sobie w trudnych sytuacjach. Jeśli jednak kompetencje pracownika nadmiernie
przerastają potrzeby stanowiska rośnie ryzyko fluktuacji zawodowej tychże pracowników. Dlatego dział HR powinien mieć opracowany program pozyskiwania pracowników zarówno na zewnętrznym jak i wewnętrznym rynku pracy (poszukać
„ukrytych talentów” wśród pracowników). Proces takiej wewnętrznej rekrutacji
określany bywa również jako „hodowla własnych talentów”16.
Oparcie rekrutacji i selekcji pracowników na profilach kompetencyjnych umożliwia ścisłe powiązanie tego procesu z ogólną polityką personalną firmy. Pozwala na
lepsze przygotowanie procedur, metod i narzędzi zarówno rekrutacji, jak i selekcji
oraz bardziej racjonalne podejmowanie decyzji na kolejnych etapach procesu kadrowego. Dlatego przed rozpoczęciem procesu pozyskiwania pracowników o po15
16
Por. A. Szczesna, T. Rostkowski, Zarządzanie kompetencjami, (w:) Nowoczesne metody zarządzania zasobami
ludzkimi, T. Rostkowski (red.), Difin, Warszawa 2004, s. 42.
Ibidem, s. 35.
231
nadprzeciętnych kompetencjach, organizacja powinna dysponować prawidłowo
opracowanym modelem kompetencyjnym dla danego stanowiska oraz przykładami
modelowych zachowań w ramach określonego stanowiska, co pozwoli na wykorzystanie ich już na etapie formułowania ogłoszeń o pracy.
Aby selekcja była efektywna, organizacja powinna wykorzystać adekwatne do
stanowiska i pożądanych kwalifikacji metody oceny kandydatów. Wśród tych metod, można wyróżnić te, które koncentrują uwagę na kwalifikacjach potencjalnego
pracownika. Metody te powinny być uzupełniane przez różnego rodzaju testy
i assessment center. Wiele kwalifikacji może być potwierdzanych dyplomami, czy certyfikatami. Dają one większą pewność organizacji, co do kandydata, potwierdzają jego
teoretyczną wiedzę i inicjatywę, z reguły też oznaczają większą wydajność potencjalnego pracownika. Warto też wykorzystać metodę wywiadu, która pozwoli kandydatowi przedstawić jego doświadczenia, a także określić aspiracje. Ponadto rekrutując
pracowników o rzadkich, pożądanych kwalifikacjach organizacja może skorzystać
z usług firm rekrutujących (tzw. head hunterów), które koncentrują się na wąskich
grupach pracowników. Jest to jednak rozwiązanie kosztowne, ale też stosunkowo
efektywne.
Mimo, iż działające na polskim rynku firmy, które zatrudniając pracowników
o ponadprzeciętnych kompetencjach deklarują, że starają się, aby każde stanowisko
było opisane kompetencyjnie i osobowościowo, to w ocenie wysoko wykwalifikowanej kadry w nich zatrudnionej, nie zawsze rekrutacja jest właściwie przygotowana,
szczególnie w obszarze ocenienia i dopasowania kompetencji rekrutowanych do
wymogów stanowiska pracy
Prawie połowa ogółu respondentów wskazała, że w procesie rekrutacji, ich
kompetencje i cechy osobowości były brane pod uwagę w kontekście dopasowania
do stanowiska pracy. Najliczniejszą grupą, która tak uważała była kadra kierownicza
(88,2%), a najmniej liczną pracownicy (31,2%). Nieco ponad 31% badanych wskazało, że nie uwzględniano ich kompetencji i cech osobowych i nie dopasowywano
ich do wymagań stanowiska pracy. Jak można zauważyć byli to głównie szeregowi
pracownicy (54,8%). Interesującym jest również fakt, że przy doborze pracowników
232
Grażyna KUŚ
na stanowiska samodzielne, wymagające ponad przeciętnych kompetencji nie
uwzględniano – jak wskazuje około 50% badanych – owego dopasowania kompetencji (zob. rys. 1.).
Rys. 1. Dopasowania kompetencji i cech osobowości rekrutowanych do wymogów stanowiska pracy (N 300)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Źródło: opracowanie własne.
Prezentowane wyniki wskazują, że firmy działające na polskim rynku, w procesie
rekrutacji zwracają, co prawda, uwagę na ocenianie i dopasowanie cech osobowości
rekrutowanych do wymogów stanowiska pracy, jednak dotyczy to głównie kadry
kierowniczej. Takie podejście do zasobów ludzkich nie jest właściwe, ponieważ
wysoko wykwalifikowana kadra menedżerów nie dysponując zespołem pracowników o ponad przeciętnych kwalifikacjach, nie może osiągać wysokich efektów pracy. Ponadto w przypadku odejścia menedżera będzie trudno go zastąpić w procesie
rekrutacji wewnętrznej (brak właściwej osoby w zasobach własnych organizacji).
Powoduje to nie tylko zwiększenie kosztów rekrutacji, ale też może obniżyć motywację wysoko wykwalifikowanych kierowników i zniechęcać ich do dalszej pracy
i pozostania w organizacji. Należy też podkreślić, że taka sytuacja może przełożyć
się na efektywność rynkową firmy i jej konkurencyjność.
W dalszej analizie założono, że poziom znajomości przez wysoko wykwalifikowaną kadrę wartości, jakimi w swojej działalności kieruje się firma może przełożyć
się na efektywność zarządzania kadrą o wysokich kompetencjach (zob. rys. 2.).
233
Rys. 2. Poziom znajomości przez kadrę wysoko wykwalifikowaną wartości,
jakimi kieruje się firma (N 300)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Należy zauważyć, że zaledwie 30% ogółu respondentów deklaruje znajomość
wartości, jakimi w swojej działalności kieruje się firma. Odsetek ten jednak wzrasta
wraz z zajmowanym stanowiskiem. I tak nieco ponad 15% pracowników posiada
wiedzę na temat wartości, jakimi kieruje się w swojej działalności firma, ponad 32%
pracowników zajmujących samodzielne stanowisko, 80,1% ekspertów, i aż 88,1%
kierowników różnych szczebli zarządzania. Zależność ta nie zachodzi jednak
w przypadku odpowiedzi negatywnych, ponieważ udzieliło jej 20,1% ogółu respondentów, w tym prawie 25% pracowników samodzielnych, ponad 24% pracowników
szeregowych, 17,4% ekspertów i 11,9% menedżerów. Niepokojąco wysoki jest
odsetek (50,7%) respondentów deklarujących, że nie są pewni, czy znają wartości,
jakimi w swojej działalności kieruje się firma. Najczęściej taką odpowiedź wskazywali wysoko wykwalifikowani pracownicy szeregowi (60,7%) oraz respondenci
zajmujący samodzielne stanowisko (42,8%).
Powyższa analiza pozwala przypuszczać, że badane firmy w procesie rekrutacji
i selekcji nie przykładają należytej wagi do ostatniego etapu – wprowadzenia nowego pracownika do pracy – i nie zapoznają pracowników, lub zapoznają w sposób
niewłaściwy z wartościami, jakimi się kierują. Tendencja taka ma miejsce w odniesieniu do pracowników zajmujących stanowiska niekierownicze. Przyczyną takiej
234
Grażyna KUŚ
sytuacji może być, albo pominięcie tej informacji w stosunku do pracowników niższego rzędu, albo scedowanie jej na menedżerów (bezpośrednich przełożonych),
którzy nie do końca właściwie przekazują informację podwładnym. Nie powinno to
jednak stanowić większego problemu, ponieważ w przypadku pracowników wysoko
wykwalifikowanych poszukiwanie informacji, wiedzy jest czymś naturalnym i potrafią oni pozyskać, potrzebne im informacje pod warunkiem ich dostępności. Jednak
w przypadku firm działających na polskim rynku, dostępność informacji dla kadry
pracowniczej nie jest zadawalająca (zob. rys. 3).
Rys. 3. Pracownicza ocena możliwości szczegółowego zapoznania się ze
strategią firmy (N 300)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Nieco ponad 43% ogółu respondentów odpowiedziało, że miało okazję szczegółowo zapoznać się ze strategią firmy, jednak 40,4% takiej możliwości nie miało,
a 16,1% nie potrafiło określić, czy stworzono im taką możliwość. Jeżeli jednak
przyjrzymy się rozkładowi wyników uwzględniając zajmowane przez respondentów
stanowisko, to zauważymy, że możliwość szczegółowego zapoznania się ze strategią
Firmy mieli głównie kierownicy (99,8%) i eksperci (60,4%), natomiast raczej nie
mieli jej pracownicy szeregowi (64,3%) oraz pracownicy na stanowiskach samodzielnych (54,5%).
Kolejnym aspektem warunkującym efektywne zarządzanie kadrą wysoko wykwalifikowaną jest precyzyjne określenie zakresu obowiązków i kompetencji. Jeżeli
235
pracownik nie do końca jasno ma sprecyzowany zakres obowiązków i kompetencji,
to nie dość, że nie można dokonać właściwej oceny jego pracy, to jeszcze działa to
na niego demotywująco.
W objętych badaniami firmach niecałe 37% ogółu pracowników zna swoje obowiązki, które ich zdaniem zostały jasno określone. Pozostałe 63%, nie zna zakresu
obowiązków (32,5%), albo nie jest pewnych czy je zna ( 30,7%) (zob. rys.4).
Rys. 4. Poziom precyzji w określeniu obowiązków kadry wysoko wykwalifikowanej (N 300)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Jedyną grupą, która prawie w 90% uważa, że ich obowiązki są określone w sposób precyzyjny, jest kadra kierownicza. Natomiast pracownicy na stanowiskach
samodzielnych udzielili odpowiedzi negatywnej (45,7%) i stanowią największą grupę
respondentów uważających, że nie do końca jasno zostały określone ich obowiązki.
Większą nawet niż szeregowi pracownicy (37%). Sytuacja taka może wynikać
z faktu, że w przypadku pracowników szeregowych o ponadprzeciętnych kwalifikacjach, kadra kierownicza (ich przełożeni) doprecyzowali zakresy obowiązków podwładnych.
Naturalnym w kontekście powyższych rozważań wydaje się określenie poziomu
zaangażowania kadry wysoko wykwalifikowanej w realizację strategii firmy (zob. rys.
5.).
236
Grażyna KUŚ
Rys. 5. Poziom zaangażowania wysoko wykwalifikowanej kadry w realizację
strategii firmy (N 300)
70
60
50
wysoki
40
raczj wysoki
raczej niski
30
niski
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Prawie połowa ogółu badanych oceniła swoje zaangażowanie w realizację strategii firmy raczej nisko i nisko, jednak niewiele mniej respondentów oceniło je wysoko i raczej wysoko (45,1%). Odpowiedzi nie jestem pewien wskazało 10,2% badanych. Pracownicy, którzy nisko ocenili swoje zaangażowanie w realizację strategii
firmy to z reguły osoby, które nie miały możliwości zapoznania się ze strategią
firmy. Była to grupa pracowników z ponad przeciętnymi kompetencjami (48,1%).
Najwyżej zaangażowanie w realizację strategii wskazał kadra kierownicza. 38,5%
określiło je jako wysokie, a 61,5% jako raczej wysokie. Kolejną grupę stanowili
pracownicy zajmujący stanowiska samodzielne (50,6%) i eksperci (34%).
Następnym elementem w efektywnym zarządzaniu wysoko wykwalifikowaną kadrą jest odpowiednio opracowany system wynagradzania i motywowania, oparty na
właściwym doborze instrumentów motywacyjnego oddziaływania. Uwzględniając
fakt, że kadra o wysokich kompetencjach o wiele częściej fluktuuje niż pozostałe
grupy pracowników i coraz trudniej jest ją zatrzymać w firmie, organizacja musi
opracować elastyczny system motywowania pracowników. Istotną rolę odgrywać
będzie tu polimotywacja, czyli złożony proces dobierania adekwatnych bodźców
motywacyjnych, zwiększających efektywność kadry wysoko wykwalifikowanej.
Współczesne teoretyczne modele motywacji zakładają przenoszenie części odpo-
237
wiedzialności w zarządzaniu firmą na jej pracowników. Partnerskie relacje, otwartość na dialog, usprawnienie komunikacji, adaptacyjność, wielowymiarowa motywacja – to zasady działania organizacji nakierowanej na wzbudzenie motywacji wewnętrznej. Również wykształcenie właściwej atmosfery pracy, sprzyjającej „zdrowemu współzawodnictwu”, znajdzie przełożenie na wzrost efektywności pracy
i zwiększy prawdopodobieństwo zatrzymania w organizacji kadr wysoko wykwalifikowanych. Niezwykle ważny jest tu klimat harmonijnych układów opartych na
pełnej informacji, do której mają prawo wszyscy pracownicy. Atmosferę w pracy
można określić jako zespół spostrzeżeń i przekonań, które odzwierciedlają sposoby,
w jaki pracownicy postrzegają i oceniają środowisko pracy oraz atrybuty organizacji,
a także sposoby w jaki kierownictwo i pracownicy postrzegają wzajemne relacje.
Atmosferę w pracy można opisać jako dobrą, złą lub obojętną, w zależności od
stopnia złożoności kilku parametrów, wśród których można wymienić m.in.:
‒
sprawiedliwe traktowanie pracowników przez kierownictwo,
‒
otwartość kierownictwa co do własnych działań i intencji, przejrzystości
procedur i polityki w zakresie stosunków pracy,
‒
utrzymanie harmonijnych relacji codziennych, prowadzących do chętnej
współpracy, a nie do niechętnego poddania się,
‒
rozwiązywanie konfliktów bez uciekania się do form protestu, osiąganie korzystnych rozwiązań, dla obu stron poprzez procesy integracyjne,
‒
zaangażowanie pracowników w interesy organizacji (partycypacja) oraz traktowanie pracowników jako grup interesów, o których korzyści trzeba dbać,
‒
wzajemne zaufanie kierownictwa i pracowników.
W firmach działających na polskim rynku istnieje świadomość, że atmosfera
w pracy przekłada się na fluktuację i efektywność kadry wysoko wykwalifikowanej.
Firmy stara się o nią dbać, co potwierdzają pracownicy (zob. rys. 6.)
238
Grażyna KUŚ
Rys. 6. Ocena atmosfery panującej w firmie przez wysoko wykwalifikowaną
kadrę (N 300)
70
60
50
sprzyja pracy
40
jest napięta i nie sprzyja pracy
30
jest zbyt swobodna
20
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Zdecydowana większość ogółu respondentów (47,3%) ocenia atmosferę jako
sprzyjającą pracy. Jest to odpowiedź dominująca we wszystkich badanych grupach
poza ekspertami, którzy w większości twierdzą, że atmosfera pracy jest zbyt swobodna (44,8%). Natomiast 27,5% respondentów uważa, że atmosfera jest napięta
i nie sprzyja pracy. Najczęściej uważają tak pracownicy (29,6%) oraz zatrudnieni na
samodzielnych stanowiskach (27,6%) i co ciekawe na trzecim miejscu plasuje się
kadra kierownicza (25,1%).
Kolejnym elementem sprzyjającym zarządzaniu kadrą wysoko wykwalifikowaną
jest poziom wykorzystania kompetencji pracowników. W przypadku pracowników
o wysokich kompetencjach ten pozapłacowy element oddziaływania jest silnym
motywatorem wzmacniając poczucie odpowiedzialności, zwiększającym szansę na
różnorodność zachowań i wielowymiarowość satysfakcji pracowników. Przeciwdziała znudzeniu, stawia nowe wyzwania, daje możliwość rozwoju i samodoskonalenia oraz przeciwdziała fluktuacji.
W firmach zatrudniających wysoko wykwalifikowanych pracowników, ocena wykorzystania ich kompetencji wskazuje, że mają oni dość silne poczucie niewykorzystania w pełni ich umiejętności (zob. rys. 7.).
239
Rys. 7. Ocena poziomu wykorzystania kompetencji pracowników wysoko
wykwalifikowanych przez firmę (N 300)
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
tak
raczej tak
raczej nie
zdecydowanie nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Około 50% ogółu badanych uznała, że firma raczej nie wykorzystuje (32%) lub
zdecydowanie nie wykorzystuje (16,4%) w pełni ich potencjału kompetencyjnego.
Odmiennego zdania było nieco ponad 42% respondentów, którzy uważają, że ich
potencjał zostaje w pełni wykorzystany (15,4%) lub raczej wykorzystany (27,1%).
Największy deficyt (około 60%) spożytkowania kompetencji deklarują eksperci
i zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych. Natomiast kadra kierownicza ma
poczucie pełnego wykorzystania ich kompetencji (75,3%) (zob. rys. 7.)
Podkreślić należy, że objęci badaniami wysoko wykwalifikowani pracownicy
uważają, że firmy, w których są zatrudnieni, mogłyby lepiej wykorzystać ich kompetencje (zob. rys. 8.).
Większość ogółu respondentów (55,3%) uważa, że firma może lepiej wykorzystać kompetencje każdego z nich, natomiast 24,2%, jest przeciwnego zdania. Odpowiedzi „tak” udzielali najczęściej zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych
(65,2%) oraz pracownicy (59,3%). Również prawie połowa ekspertów uważa, że ich
kompetencje mogłyby być pełniej wykorzystane przez firmę (zob. rys. 8.).
240
Grażyna KUŚ
Rys. 8. Ocena możliwości lepszego wykorzystania kompetencji pracowników
przez firmę (N 300)
70
60
50
tak
40
30
nie
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
W procesie pozyskiwania i zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną istotna
jest krystalizacja systemu motywowania pracowników. Stanowi ona warunek sine qua
non sprawnej polityki kadrowej w odniesieniu do tych pracowników. Zbagatelizowanie tego czynnika utrudnia efektywne zarządzanie organizacją i jej zasobami. Natomiast ciągłe pobudzanie motywacji wewnętrznej pracowników, dostosowywanie
motywatorów do ich potrzeb odgrywa szczególnie ważną rolę w systemie zrządzania tą specyficzną kadrą. Istotną rolę odgrywają tu motywatory pozapłacowe. Instrumenty te można dzielić na wynagrodzenia kafeteryjne oraz wynagrodzenia pakietowe. Mianem kafeterii określa się możliwość samodzielnego wyboru przez pracownika rodzaju wynagrodzenia. Wynagrodzenie pakietowe to zestaw składników
finansowych i pozafinansowych, dobranych celowo i dostosowanych do oczekiwań
pracowników. Wiąże się ono z doborem składników, umożliwiających kompleksowe motywowanie pracowników o zróżnicowanej strukturze rodzajowej 17. Dodatkowo R. Jurkowski uzupełnia typologię bodźców niematerialnych o motywatory
jeszcze trudniejsze do obiektywnej oceny, takie jak wynagrodzenie polityczne
(wpływy, władza, kontrola, kontakty z otoczeniem), społeczno-psychologiczne
(tożsamość społeczna i osobista, uznanie status, dostęp do informacji) oraz związa17
S. Borkowska, Motywacja i motywowanie w zarządzaniu zasobami ludzkimi, PWN, Warszawa 2006, s. 334.
241
ne z możliwościami samorealizacji (kształcenie i rozwój)18. I to właśnie te motywatory powinny być umieszczone w systemie motywowania kadry wysoko wykwalifikowanej każdej firmy.
W firmach zatrudniających kadrę o ponadprzeciętnych kompetencjach, system
motywowania w różnym stopniu zaspokaja jej potrzeby w tym zakresie (zob. rys.
9.). Wynika to ze stosowania głównie motywatorów płacowych, które w przypadku
pracowników o wysokich kompetencjach nie przynoszą, aż tak wymiernych efektów
bez wsparcia motywatorami pozapłacowymi.
Rys. 9. Poziom zadowolenia z stosowanego systemu motywowania (N 300)
60
50
40
tak
30
nie
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Poziom zadowolenia ogółu pracowników z sytemu motywacji wyniósł ponad
55% i był na zbliżonym poziomie we wszystkich grupach badanych, z wyjątkiem
kadry kierowniczej, która wskazała tę odpowiedź rzadziej, bo w 42,2%. Zastanawiać
może jednak wysoki poziom odpowiedzi „nie jestem pewien” (43,5%), co może
wynikać z faktu, że nie do końca właściwie dobierane są motywatory do potrzeb
pracowników. Podobnie sytuacja przedstawia się, jeśli chodzi o odpowiedzi przeczące. Około 15% pracowników twierdzi jednoznacznie, że firma niewłaściwie
18
Por. R. Jurkowski, Zarządzanie personelem. Proces kadrowy i jego prawne aspekty, Wolters Kluwer, Warszawa
2001, s. 117.
242
Grażyna KUŚ
motywuje pracowników, i we wszystkich grupach wielkość ta mieści się w przedziale
14–18%. Najwyższe niezadowolenie jednak zauważalne jest wśród ekspertów.
Wynagrodzenie to motywator najczęściej wykorzystywany w organizacjach. Wynagrodzenia pracowników w badanych firmach (chociaż nie we wszystkich) podlegają wartościowaniu stanowiskowemu według metody klasyfikacji stanowisk i są
ściśle związane z posiadanymi przez nich kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem i umiejętnościami. Wynagrodzenia pracowników zależą w głównej mierze
od zajmowanego stanowiska i jego miejsca w strukturze organizacyjnej firmy. Do
pieniężnych świadczeń należą także nagrody pieniężne, które są wypłacane pracownikom wytypowanym raz do roku przez kierownictwo, jako pracownicy, którzy
mają najlepsze wyniki pracy i otrzymują tytuł pracownika roku. Ponadto nagrody
pieniężne związane są z realizacją prowadzonych projektów, na które ogłaszane są
otwarte konkursy przez poszczególne działy. Realizacja zgłoszonego projektu jest
związana z otrzymaniem nagrody pieniężnej.
Zasadnym więc jest stwierdzenie, czy deklarowany przez firmy system płacowy
wpływa motywująco na pracowników i czy jest powiązany z oceną pracowników –
wynikami ich pracy (zob. rys. 10. i rys. 11.).
Ponad 55% ogółu respondentów deklaruje, że stosowany w firmie system wynagradzania wpływa na nich motywująco. Najmniej zadowoloną grupę stanowiła
kadra kierownicza (38,1%) i oni też nie byli pewni motywującego oddziaływania
systemu wynagrodzeń. Zastanawiać może wysoki poziom (30%) udzielonych odpowiedzi „nie jestem pewien”. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy może być fakt, że
w opinii większości ponad 60% respondentów, system płac nie jest powiązany
z oceną pracowników i wynikami ich pracy (zob. rys. 11).
Zaledwie 21,1% ogółu respondentów uważa, że system płac jest powiązany
z oceną pracowników i wynikami ich pracy. Dominującą odpowiedzią jest odpowiedź przecząca, jej odsetek sięga 63,2%. Najliczniejszą grupę respondentów udzielających takiej odpowiedzi stanowili wykwalifikowani pracownicy szeregowi o wysokich kompetencjach (77,2%) oraz eksperci (60,2%).
243
Rys. 10. Wpływ systemu płac na motywację wysoko wykwalifikowanych
pracowników (N 300)
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Rys. 11. Powiązanie systemu płac z oceną i wynikami pracy (N 300)
80
70
60
50
tak
40
30
nie
nie jestem pewien
20
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Przedstawione wyniki badań pokazały, że obowiązujące w firmach systemy wynagradzania pracowników wysoko wykwalifikowanych raczej nie wpływają w sposób istotny na ich motywację, ponieważ nie są powiązane z oceną i wynikami ich
pracy. Dlatego też firmy powinny zweryfikować te systemy, ponieważ istotną
z punktu widzenia kadry wysoko wykwalifikowanej formą wynagradzania jest wynagradzanie za kompetencje.
244
Grażyna KUŚ
Podkreślić należy, że działania w warunkach globalnej konkurencji, dużej zmienności i niepewności otoczenia przesuwają akcent z efektów bieżących ku działalności i zachowaniom, które zapewnią przewagę konkurencyjną w długim okresie czasu. W efekcie prowadzi to, do stopniowego wycofywania się firm z wynagradzania
za efekty przeszłe, na rzecz wynagradzania za efekty przyszłe. Takie podejście zrywa
z zasadą płacenia za kompetencje wymagane i wykorzystywane w pracy na rzecz
zasady płacenia za kompetencje posiadane i ważne z punktu widzenia strategii konkurencyjnych organizacji. Motywacyjne oddziaływanie poszczególnych form wynagrodzenia polega zarówno na ukierunkowaniu go na te czynniki, od których wynagrodzenie zostało uzależnione (ilość i efekty pracy), jaki i na wywołaniu odpowiedniego natężenia motywacji – czego badane firmy nie do końca są świadome.
Firmy zatrudniające pracowników o wysokich kompetencjach powinny kłaść duży nacisk na czynniki pozapłacowe, gdyż te motywatory wpływają na zwiększenie
zaangażowania w wykonywaną pracę oraz utożsamiania się, przywiązania do organizacji. Są to środki zarówno o charakterze materialnym, jak i niematerialnym.
Motywatory pozapłacowe, jak twierdzi W. Kopertyńska, z jednej strony zwiększają siłę motywacyjną oddziaływania bodźców płacowych, z drugiej zaś działają
autonomicznie w szczególności na pracowników o wysoko rozwiniętych potrzebach
społecznych i potrzebach samorealizacji19. Kształtowanie odpowiednich zachowań
motywacyjnych wymaga nie tylko dobrego wynagrodzenia, ale także stworzenia
takich warunków, w których naturalna ludzka skłonność do efektywnej pracy mogłaby się ujawnić oraz rozwinąć.
W objętych badaniami firmach stosowane są czynniki motywacyjne o charakterze
niematerialnym. Wynika to z faktu, że specyfika działalności firm wymaga zatrudniania kapitału ludzkiego o wysokich kwalifikacjach i szerokiej wiedzy. Personel ten
oczekuje nie tylko finansowych bodźców motywacyjnych, ale przede wszystkim
bodźców pozwalających na zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu: szacunku,
uznania, rozwoju, samorealizacji. Dlatego firmy powinny wykorzystywać takie instrumenty pobudzania motywacji jak np.:
19
M. W. Kopertyńska, op. cit., s. 205.
245

partycypacja w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji,

możliwość rozwoju osobistego poprzez awans lub rozszerzenie uprawnień,

elastyczny czas pracy i organizacja pracy ustalana przez pracownika,

system ocen okresowych,

system szkoleń,

rozbudowane pakiety socjalne,

stabilność zatrudnienia i dobre warunki pracy.
Organizacje powinny być świadome, że oczekiwania i potrzeby pracowników, co
prawda różnią się, jednak istnieje grupa czynników motywujących mających duże
znaczenie dla większości z nich. W badanych firmach wykorzystywane są z różnym
skutkiem wskazane wyżej instrumenty motywacyjnego oddziaływania na kadrę
wysoko wyspecjalizowaną. Jednym z istotniejszych instrumentów oddziaływana
motywacyjnego na wysoko wykwalifikowanych pracowników jest partycypacja
w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji. Pracownik czując, że ma wpływ na podejmowanie decyzji dotyczących funkcjonowania organizacji staje się bardziej zainteresowany wykonywanymi przez siebie zadaniami, zwiększa w sobie poczucie odpowiedzialności za wykonywane zadania. Partycypacja pracownicza – jak pisze
M. Juchnowicz – przybiera dwie podstawowe formy: partycypację bezpośrednią
i partycypację pośrednią. Bezpośrednia partycypacja pozwala na osobisty wpływ na
podejmowane decyzje w zakresie kształtowania miejsca pracy i procesu pracy. Grupowa organizacja, koła jakości stanowią przykład takiej właśnie partycypacji pracowniczej. Partycypacja pośrednia polega na udziale reprezentacji pracowników
w procesie zarządzania: radzie nadzorczej spółki, radach komitetach, itp 20.
W badanych firmach odsetek ogółu osób, które mają poczucie wpływu na decydowanie o kształtowaniu miejsca i procesu pracy (40,8%), a jest to głównie kadra
kierownicza (84,7%) i eksperci (54,8%), jest niemalże równy z odsetkiem osób,
które nie są pewne swojego wpływu (38,1%). Wysoki odsetek odpowiedzi „nie
jestem pewien” utrzymuje się na wszystkich poziomach zatrudnienia i wynosi 44,5%
20
M. Juchnowicz, Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2004,
s. 292-293.
246
Grażyna KUŚ
wśród pracowników i stanowisk samodzielnych oraz około 23% ekspertów i kadry
kierowniczej (zob. rys. 12.).
Rys. 12. Partycypacja w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji (N 300)
70
60
50
tak
40
30
nie
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Możliwość rozwoju osobistego poprzez awans lub rozszerzenie uprawnień to kolejny instrument motywowania pozapłacowego, który powinien być stosowany
w firmach w odniesieniu do kadry o wysokich kompetencjach. Zasadnym wydawało
się zapytać respondentów o poziom stosowalności tego motywatora przez firmy,
w których są zatrudnieni (zob. rys. 13.).
Rys. 13. Możliwość rozwoju osobistego (N 300)
60
50
40
tak
30
nie
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
247
Nieco ponad 40% ogółu respondentów uważa, że nie ma wystarczających możliwości rozwoju. Zaledwie 29% respondentów jest zdania, że praca jaką wykonują
daje im możliwość rozwoju i poczucie samorealizacji, a 30% nie jest pewnych, czy
mają taką możliwość. Procentowo najwięcej odpowiedzi pozytywnych udzielili
kierownicy (38,5%), a w dalszej kolejności zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych (32,4%) i wykwalifikowani pracownicy szeregowi (32,1%). Generalnie we
wszystkich grupach wysoki jest odsetek odpowiedzi negatywnych, a najwyższy
wśród pracowników szeregowych (50,2%). Najwięcej odpowiedzi niejednoznacznych (nie jestem pewien) udzielili eksperci (39,7%). Najczęściej możliwość rozwoju i
samorealizacji deklarowały osoby, których kompetencje są w pełni lub raczej
w pełni wykorzystywane przez firmę.
Na proces zarządzania kadrą wysoko wyspecjalizowaną ma wpływ uwzględniony
w procesie motywowania pracowników system szkoleń. Właściwie przygotowany
i prowadzony pozwala pracownikom podnosić kompetencje. Motywującą rolę odgrywa wówczas, gdy zdobytą wiedzę mogą wykorzystać w pracy (zob. rys. 14.).
Rys. 14. Ocena możliwości praktycznego wykorzystania (przydatności) wiedzy zdobytej podczas szkoleń (N 300)
80
70
60
50
tak
40
30
nie
nie jestem pewien
20
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Badani wysoko wykwalifikowani pracownicy w zdecydowanej większości (56,1%)
w pełni wykorzystują w praktyce wiedzę zdobytą podczas szkoleń. Pozostałe 43,9%
respondentów nie wykorzystuje, lub nie jest pewna, czy w pełni wykorzystuje wie-
248
Grażyna KUŚ
dzę zdobytą w ramach szkoleń. Najliczniejszą grupą wykorzystującą w praktyce
zdobytą wiedzę są eksperci (74,3%) oraz kierownicy (63,4%). Odwrotna sytuacja ma
miejsce w przypadku wykwalifikowanych pracowników (25,7%) i stanowisk samodzielnych (43,4%). Można przyjąć, że firmy oferują właściwe szkolenia swoim pracownikom, szczególnie tym na wyższych stanowiskach.
Czynnikiem wpływającym na motywację i fluktuację kadr wysoko wykwalifikowanych może być oferowany im pakiet socjalny. Jednak powinien on być rozbudowany i dostosowany do ich potrzeb. Zdecydowana większość (69,3%) ogółu pracowników jest zadowolona z pakietu socjalnego oferowanego im przez firmy,
a tylko 15,9% jest odmiennego zdania. Zadowolenie z pakietu socjalnego dominowało we wszystkich grupach pracowników. Zwłaszcza wśród kierowników i ekspertów (kolejno 75,3% i 73,4%) (zob. rys. 15.).
Rys. 15. Zadowolenie respondentów z oferowanego i pakietu socjalnego (N
300)
80
70
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem pewien
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Stabilność zatrudnienia i dobre warunki pracy mogą choć nie muszą przekładać
się na motywację pracowników wysoko wykwalifikowanych do pozostania w firmie.
Badani pracownicy w większości wskazali, że stabilność zatrudnienia nie jest dla
nich istotnym elementem motywacyjnym (zob. rys. 16). Cenią sobie jednak dobre
warunki pracy, które w firmach, wg opinii respondentów, nie są najlepsze (zob. rys.
17).
249
Rys. 16. Wpływ stabilności zatrudnienia na motywację wysoko wykwalifikowanych pracowników (N 300)
60
50
40
tak
30
nie
20
nie jestem pewien
10
0
kadra
kierownicza
ekspert
samdzielne
stanowisko
pracownik
ogółem
Dla zdecydowanej większość respondentów (43,2%) stabilność zatrudnienia nie
jest istotnym czynnikiem motywującym, nie wiążą się oni bowiem z firmą, gdy nie
zaspokoi ich innych potrzeb wskazanych wcześniej. Najczęściej takiej odpowiedzi
udzielali eksperci (51,2%), kadra kierownicza (50,2%) i pracownicy na samodzielnych stanowiskach (47,6%) (zob. rys. 16.).
Analizując wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację pracowników o wysokich kompetencjach można zauważyć, że mimo, iż prawie 60%
badanych wskazało, że dobre warunki pracy przekładają się na ich motywację, to
około 40% respondentów nie jest z nich zadowolona (zob. rys. 17. i rys. 17 A).
Najczęściej wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację deklarowali pracownicy (60,5%) i eksperci (59,9%) i co ciekawe eksperci stanowili
również najmniej zadowoloną grupę z warunków pracy w firmie (51,1%). Kolejne
miejsce w rankingu niezadowolenia deklarowała kadra kierownicza (29,7%).
W ocenie respondentów systemy motywowania pozapłacowego w firmach nie
do końca uwzględniają, potrzeby pracowników, dla których są projektowane. Pracownicy wysoko wykwalifikowani charakteryzują się bowiem określoną specyfiką
w zakresie postrzegania swoich celów i obowiązków zawodowych.
250
Grażyna KUŚ
Rys. 17. Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację
pracowników o wysokich kompetencjach (N 300)
60
50
40
30
20
10
0
tak
nie
nie jestem
pewien
Wpływ zadowolenia z warunków
pracy na motywację
tak
nie
nie jestem
pewien
zadowolenie z warunków pracy w
firmie
Źródło: opracowanie własne
Rys. 17 A. Wpływ zadowolenia z warunków pracy na motywację i fluktuację
pracowników o wysokich kompetencjach wg stanowisk (N 300)
80
60
40
20
0
tak
nie
nie
jestem
pewien
Wpływ zadowolenia z
warunków pracy na motywację
tak
nie
nie
jestem
pewien
kadra kierownicza
ekspert
samdzielne stanowisko
pracownik
zadodolenie z warunków pracy
Częstokroć są to osoby zmotywowane wewnętrznie oraz nastawione na ciągłą
naukę i rozwój. W dużej mierze decyduje o tym charakter ich pracy obfitującej
w sytuacje analizowania i rozwiązywania problemów, a także szybkie tempo rozwoju
wymuszające potrzebę ciągłego nabywania nowych kompetencji. Oczekują oni nie
251
tylko finansowych bodźców motywacyjnych, ale przede wszystkim bodźców pozwalających na zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu: szacunku, uznania, rozwoju,
samorealizacji. Podkreślić należy, że zwiększanie odpowiedzialności pracowniczej
w procesach decyzyjnych i zarządczych w sposób istotny wpływa na motywację
pracowników wysoko wykwalifikowanych i ogranicza ich fluktuację.
Pozapłacowe czynniki motywacyjne często funkcjonują w firmach w formie
standardowych pakietów przyporządkowanych do zajmowanych stanowisk, wskazując na prestiż zajmowanego stanowiska. Jednak w przypadku pracowników o wysokich kompetencjach nie zawsze wystarczy sam pakiet, powinien on być jeszcze
negocjowany. Pakiet ów może być elementem umowy o pracę lub bonusem dodawanym za osiągane efekty, może mieć (i często ma) charakter kafeteryjny, tak skonstruowany, że zaspokaja motywacyjne potrzeby wysoko wykwalifikowanych pracowników i zatrzymuje ich w organizacji.
Jak pokazuje praktyka, organizacje nie zawsze odpowiednio zarządzają kadrami
wysoko wykwalifikowanymi, między innymi poprzez dostosowany do ich potrzeb
system motywowania, czy system szkoleń, co skutkuje zniechęceniem, spadkiem
efektywności, absencją i w efekcie końcowym odejściem pracownika z pracy. Również niepełne wykorzystanie kompetencji pracowników nie wpływa na poziom ich
motywacji do efektywnej pracy i pozostania w firmie. Niedopasowanie kompetencyjne do stanowiska pracy powoduje, że nadmiar wiedzy, umiejętności i doświadczenia jest marnotrawiony. Jeśli to niedopasowanie trwa dłużej, może powodować
poczucie niedowartościowania i frustrację, co niekorzystnie wpłynie zarówno na
pracowników jak i organizację, powodując obniżenie efektywności pracy i wzrost
fluktuacji. Można zatem przyjąć, że pełne wykorzystanie kompetencji pracowników
wysoko wykwalifikowanych warunkuje właściwie prowadzony proces zarządzania
potencjałem ludzkim we wszystkich jego aspektach. Nie należy też zapominać
o ustawicznym badaniu poziomu zadowolenia, satysfakcji pracowników z pracy
w firmie, ponieważ wyniki badań mogą być dla firmy sygnałem do zmian we wskazanych wyżej systemach procesu kadrowego.
252
Grażyna KUŚ
Podkreślić też należy, że istnieje ścisła zależność pomiędzy dbałością organizacji
o pracowników wysoko wykwalifikowanych, a ich satysfakcją z pracy i utożsamianiem się z firmą. Zależność ta powinna być dla organizacji czymś oczywistym, co
potwierdzają wyniki badania. Osoby, które wskazały, że firma dba o nich (49,4%),
deklarowały satysfakcję z pracy (49,2%) i utożsamiały się z firmą, w której są zatrudnione (47,4%), ( zob. rys. 18.).
Rys. 18. Zależność między dbałością firmy o pracowników, satysfakcją z
pracy i utożsamianiem się pracowników z firmą (N 300)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
tak
nie
nie
jestem
pewien
tak
dbałości Firmy o pracowników
nie
nie
jestem
pewien
satysfakcja z pracy
tak
nie
nie
jestem
pewien
utożsamienia się pracownika z
firmą
Zauważyć też należy, że bez względu na zajmowane stanowisko w firmie zależność ta jest czytelna (zob. rys. 19.).
W procesie zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną – jak powiedziano wcześniej – kluczową rolę odgrywa właściwy dobór instrumentów motywacyjnego oddziaływania. Ich odpowiednie kształtowanie zwiększa identyfikację z celami firmy,
buduje zaufanie, kształtuje kapitał ludzki organizacji. Istotną rolę w tym procesie
odgrywa także, a może przede wszystkim kadra zarządzająca, która powinna być
świadoma znaczenia złożonego procesu dobierania adekwatnych bodźców motywacyjnych, zwiększających zadowolenie pracowników o wysokich kompetencjach i ich
efektywność.
253
dbałości
Firmy o
pracowników
nie jestem pewien
satysfakcja z
pracy
nie jestem pewien
utożsamienia
się
pracownika z
firmą
Rys. 19. Zależność między dbałością firmy o pracowników, satysfakcją z
pracy i utożsamianiem się pracowników z firmą wg zajmowanego stanowiska (N 300)
nie jestem pewien
nie
tak
nie
tak
nie
tak
0
pracownik
10
20
samdzielne stanowisko
30
ekspert
40
50
60
70
kadra kierownicza
Konkludując należy zaznaczyć, że proces zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w badanych firmie wymaga modyfikacji. Większość respondentów (35,1%),
ocenia, co prawda, system zarządzania w zatrudniających ich firmach na poziomie
dostatecznym, to jednak podkreślić należy, że 40% badanych ocenia go dobrze
(22,2%) i bardzo dobrze (18,2%) (zob. rys. 20.).
Podsumowując należy podkreślić, że proces zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w nowoczesnych organizacjach (czego także dowodzą przedstawione
badania), powinien opierać się na przemyślanym realizowaniu elementów procesu
kadrowego, rozpoczynając od procesu pozyskiwania pracowników o wysokich
kompetencjach, poprzez dostosowanie ich umiejętności i osobowości do oferowanego stanowiska pracy, aż po elastyczny system ich motywowania.
254
Grażyna KUŚ
Rys. 20. Ocena systemu zarządzania kadrą wysoko wykwalifikowaną w firmach działających na polskim rynku (N 300)
40
35
30
25
20
15
10
5
0
bardzo dobra
dobra
dostateczna
niedostateczna
nie jestem pewny
Osoby te bowiem, charakteryzują się określoną specyfiką w zakresie postrzegania
swoich celów i obowiązków zawodowych. Częstokroć są to osoby zmotywowane
wewnętrznie oraz nastawione na ciągłą naukę i rozwój. W dużej mierze decyduje o
tym charakter ich pracy, obfitującej w sytuacje analizowania i rozwiązywania problemów, a także szybkie tempo rozwoju branży wymuszające potrzebę ciągłego
nabywania nowej wiedzy. Zatem partnerskie relacje, otwartość na dialog, usprawnienie komunikacji, adaptacyjność, wielowymiarowa motywacja (polimotywacja), to
zasady działania organizacji nakierowanej na osiągnięcie sukcesu rynkowego. Ich
odpowiednie kształtowanie zwiększa identyfikację kadry wysoko wykwalifikowanej
z celami firmy i buduje zaufanie. Istotną rolę w tym procesie odgrywa kadra zarządzająca firmy, jej decydenci. Oni to bowiem, mają decydujący wpływ na procesy
kadrowe, wyzwalanie aktywności zawodowej pracowników oraz optymalne wykorzystanie ich kompetencji. Wymaga to jednak ciągłego doskonalenia i dopasowywania instrumentów motywacyjnych do potrzeb pracowników o wysokich kompetencjach, a także do zmian zachodzących w otoczeniu rynkowym firmy. Jest to strategiczne wyzwanie stojące przed przedsiębiorstwami nastawionymi na rozwój.
255
Bibliografia
[1] Beck E., Zmiana i rozwój organizacji, (w:) Nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu
personelem, L. Zbiegień - Maciąg (red.), Wolters Kluwers Polska Oficyna
Ekonomiczna, Kraków 2006.
[2] Borkowska S., Motywacja i motywowanie w zarządzaniu zasobami ludzkimi, PWN,
Warszawa, 2006.
[3] Crozier M., Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Jak uczyć się zarządzania postindustrialnego, PWE, Warszawa 2004.
[4] Grudzewski W.M., Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, nr 3.
[5] Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji
zarządzania, Poltext, Warszawa 2010.
[6] Juchnowicz M., Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2004.
[7] Jurkowski R., Zarządzanie personelem. Proces kadrowy i jego prawne aspekty, Wolters Kluwer, Warszawa 2001.
[8] Martyniak Z., Organizacja i zarządzanie, Antykwa, Kluczbork 2006.
[9] Penc J., Kreatywne kierowanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000.
[10] Sutherland J., Canwell D., Klucz do zarządzania zasobami ludzkimi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007.
[11] Szczesna A., T. Rostkowski, Zarządzanie kompetencjami, (w:) Nowoczesne metody
zarządzania zasobami ludzkimi, T. Rostkowski (red.), Difin, Warszawa 2004.
Streszczenie
Słowa kluczowe: wysoko wykwalifikowana kadra, zarządzanie, organizacja
Artykuł poświęcony jest problematyce zarządzania wysoko wykwalifikowaną kadrą w nowoczesnych organizacjach. Autorka twierdzi w nim, że w procesie zarządzania kluczową rolę odgrywa właściwy dobór instrumentów oddziaływania.
256
Grażyna KUŚ
Specificity of managing the staff high qualified
in organizations set to the development
Key words: staff high qualified, organization, management
The article is devoted to the issue of managing the staff high qualified in modern organizations.
The author claims that in this process a due assortment of instrument of the incentire influence is
playing the key role.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 257-275]
ISSN 1897-2500
Agnieszka ZIELIŃSKA
Z pedagogiki porównawczej.
System edukacji w Finlandii
Wprowadzenie
Edukacja jest dzisiaj podstawowym motorem napędowym rozwoju gospodarczego na świecie. Rozwój współczesnego świata, a w szczególności współczesnej gospodarki uzależniony jest od umiejętności nieustannego pozyskiwania, wykorzystywania i przetwarzania zdobytej wiedzy. Wiedza stała się głównym czynnikiem rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego, a główny nacisk w wielu strategiach rozwojowych krajów kładzie się na rozwój kapitału ludzkiego, między innymi poprzez
tworzenie nowoczesnych systemów edukacyjnych.
Współczesne systemy edukacyjne wielu krajów, w tym Polski, podlegają ciągłym
reformom w poszukiwaniu takich rozwiązań, które umożliwiłyby najbardziej skuteczne przygotowanie młodzieży do funkcjonowania w dorosłym życiu i stwarzałyby młodym szanse pełnego i równoprawnego udziału w życiu światowej społeczności, rozwoju, awansu i konkurencyjności na europejskim i światowym rynku pracy.
Poszukiwanie najlepszych rozwiązań w polityce edukacyjnej ma wreszcie na celu
zapewnienie dobrobytu społeczeństwa i rozwoju gospodarczego we własnym kraju.
258
Analiza porównawcza systemów edukacyjnych na świecie jest zatem dzisiaj
przedmiotem badań nie tylko komparatystów, naukowców, nauczycieli czy organów
odpowiedzialnych za szkolnictwo. To temat zainteresowań rządów, polityków,
strategów, przedsiębiorców, pracodawców i wszystkich tych grup społecznych,
które powinny, ale i chcą mieć wpływ na jakość i standard życia jednostek i całego
społeczeństwa.
Niniejszy artykuł prezentuje system edukacji w Finlandii, który po gruntownej reformie w latach 70. XX wieku, od ponad czterdziestu lat niezmiennie i konsekwentnie realizuje program oparty na inwestycji w badania i rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy. Niebywały wręcz wzrost gospodarczy i pozycja tego kraju na arenie
światowej w dziedzinie nauki, postępu technologicznego i wkładu w ogólnoświatowy postęp cywilizacyjny spowodowany jest właśnie inwestycjami w edukację.
Reforma systemu edukacji
Finlandia dość długo, bo do XX wieku była krajem biednym i zacofanym.
Powstała w roku 1915 roku po odłączeniu od Rosji. Ze względu na swoje położenie
geograficzne kraj ten nie posiadał praktycznie żadnych zasobów naturalnych,
a dominującą gałęzią gospodarki od początku istnienia był przemysł drzewny
i celulozowo-papierniczy. Swój sukces gospodarczy Finlandia odniosła dzięki
edukacji i nauce. W 2004 roku zajęła pierwsze miejsce w rankingu konkurencyjności
Światowego Forum Ekonomicznego.
Reformy edukacyjne Finowie rozpoczęli pod koniec lat 60. ubiegłego stulecia.
Reformy te towarzyszyły transformacji gospodarczej lat 60. i 70., kiedy to Finlandia
z kraju rolniczego przeobraziła się w państwo dobrobytu. Zainwestowano
w edukację i naukę, rozpoczęto gruntowną reformę szkolnictwa i budowę społeczeństwa opartego na wiedzy.
W 2006 roku w raporcie pt.: Policy Development and Reform Principles of Basic and Secondary Education in Finland Since 19681, jego autorzy E. Aho, K. Pitkanen, i P. Sahlberg wyodrębnili niżej opisane czynniki sukcesu reform fińskiego systemu edukacji:
1
E. Aho, K. Pitkanen, P. Sahlberg, Policy Development and Reform Principles of Basic and Secondary Education
in Finland Since 1968, Education Working Paper Series, Nr 2, The World Bank, 2006,
‒
259
Zasadniczą wartością stojącą za funkcjonowaniem szkolnictwa w Finlandii
jest dobra szkoła dla wszystkich dzieci, a nie dla wybranych. Szkoły
powszechne oferują wszystkim dzieciom tę samą najwyższej jakości, finansowaną przez państwo edukację wraz z usługami związanymi ze zdrowiem, żywieniem, doradztwem i wyrównywaniem szans.
‒
Ewolucyjność zamiast rewolucyjności reformy.
‒
Sukces systemu edukacji jest politycznie, kulturowo i ekonomicznie
powiązany z pozostałymi sektorami życia społecznego.
‒
Jasna długoterminowa strategia, stabilne otoczenie polityczne, dobra wola,
porozumienie i szacunek dla wiedzy fachowców, dzięki której przyjęto najlepsze rozwiązania i decyzje.
Powierzchnia Finlandii wynosi 338 145 km2, a liczba ludności 5 451 270 mieszkańców2, gęstość zaludnienia wynosi 16 osób/km2. Dla porównania w Polsce gęstość zaludnienia wynosi 123 osoby/km 2. Finlandia należy do najrzadziej zaludnionych państw Europy, zaś postępująca urbanizacja zwiększyła jeszcze dysproporcje
w gęstości zaludnienia między północną a południową częścią kraju, gdzie koncentruje się dziś życie większości mieszkańców tego kraju w największych jego miastach.
Inicjatorom i wykonawcom reformy systemu edukacji przyświecał cel, by niezależnie od miejsca zamieszkania dziecka, dostęp do tak samo dobrej szkoły był równy, niezależnie, czy szkoła funkcjonuje w dobrze rozwiniętym dużym mieście, czy
na północnej oddalonej od zurbanizowanego południa prowincji. Edukacja w Finlandii to z założenia dobro publiczne dostępne dla wszystkich, na takim samym
wysokim poziomie, dla wszystkich bezpłatne, bez egzaminów i konkurencji ze strony szkół prywatnych. Paradoksalnie Finlandia posiadając dziś jeden z najlepszych
systemów szkolnictwa na świecie, nigdy u podstaw jego budowania nie dążyła do
osiągnięcia tego wyniku. Priorytetem decydentów i wszystkich współtworzących
podwaliny dzisiaj działającego systemu było zapewnienie dobrych szkół dla wszyst-
2
http://siteresources.worldbank.org/EDUCATION/Resources/278200-1099079877269/5476641099079967208/Education_in_Finland_May06.pdf
World Bank, 2014.
260
kich dzieci. Zapewnienie jednakowych szans w uzyskaniu dobrego wykształcenia
wymagało utworzenia i utrzymania sieci szkół na tym samym równym poziomie.
Zasada sprawiedliwości i równości była i jest filarem fińskiego systemu od samego
początku procesu reformacyjnego i obowiązuje do dziś, przy równie dużej sile nieustającej wiary w szkolnictwo.
Kolejnym ważnym elementem działań reformatorskich była inwestycja w wykształcenie, kwalifikacje i kompetencje nauczycieli oraz zbudowanie wysokiego
statusu i prestiżu tego zawodu. Wprowadzono wymóg posiadania przez nauczycieli
przynajmniej tytułu magistra i stałego podnoszenia umiejętności. Państwo zapewnia
i gwarantuje finansowanie wszystkich kursów doskonalących tej grupy zawodowej,
dzięki czemu nauczyciele chętnie z tej pomocy korzystają, są aktywni w samokształceniu, niezależnie, czy pracują w szkole na poziomie podstawowym, czy średnim.
Wreszcie ważną i trwałą zmianą w systemie edukacji była jego decentralizacja
i duże zaufanie do obowiązującego dzięki owej decentralizacji nadzoru. Oznacza to,
że zniknęły wszelkie tradycyjne formy kontroli nauczycieli. Zaufanie i wolność to
wartości, które przyświecały pracy szkół i grona pedagogicznego. Szczegółowe
programy nauczania dla całego kraju czy oficjalnie zatwierdzane materiały dydaktyczne, a nawet dzienniki prowadzone przez nauczycieli zostały zarzucone, a ich
miejsce zajęły: brak inspekcji w szkołach, brak standaryzowanych programów nauczania, brak oceny pracy nauczycieli i przez to odpowiedzialności związanej z wynagrodzeniem. Zamiast tego inwestycja państwa w ich ustawiczne kształcenie i umożliwienie pełnienia przywództwa w szkołach.
Wychodząc z idei bezwzględnego szacunku dla drugiego człowieka postawiono
na zapewnienie uczniom spokojnych i wolnych od strachu warunków nauki w szkołach poprzez zniesienie systemu ocen na pierwszym etapie edukacji oraz ograniczenie liczby sprawdzianów do niezbędnego minimum.
Reforma edukacji w Finlandii była kilkudziesięcioletnim konsekwentnym procesem, opartym na równowadze w wykorzystaniu już istniejących i ugruntowanych
dobrych praktyk, a innowacjami i nowymi koncepcjami edukacyjnymi. Dzisiejsza
kondycja fińskiego systemu szkolnictwa to konsekwencja długofalowego działania
261
w porozumieniu sił politycznych, rządów oraz wszystkich akcjonariuszy na każdym
poziomie edukacyjnego środowiska i wspólnej wiary w oświatę, jako budulec potęgi
gospodarczej państwa i dobrobytu jednostek.
Struktura i charakterystyka systemu edukacji w Finlandii
W Finlandii przedszkole rozumiane w sposób tradycyjny praktycznie nie istnieje,
lecz zastępują je tak zwane centra opieki dziennej (Päiväcoti), do których uczęszcza
około sześćdziesięciu procent populacji dzieci w wieku przedszkolnym. Rozpowszechniona jest także prywatna opieka nad dziećmi (Perhepäivähoito). W ramach
szkoły rozszerzonej (Peuruskoulu) istnieje tak zwana klasa przedszkolna (Esikoulu), do
której uczęszczają dzieci w 6. roku życia. Centra opieki dziennej stanowią instytucje
oferujące opiekę nad dziećmi przed rozpoczęciem obowiązkowej edukacji3.
W Finlandii instytucje wychowania przedszkolnego nie stanowią części formalnego systemu szkolnictwa i pozostają w kompetencji Ministerstwa Zdrowia i Opieki
Społecznej. Odpowiedzialność za organizację wychowania przedszkolnego w miastach i gminach spoczywa na organach służb społecznych. Zgodnie z ustawą gminy
muszą stwarzać możliwości umieszczania dzieci w przedszkolach i placówkach
o podobnym charakterze4.
W centrach opieki dziennej, w ośrodkach dziecięcych wychowanie przebiega
w oparciu o ustalone założenia programowe, określające fizyczne, społeczne, intelektualne oraz emocjonalne aspekty rozwoju dzieci. Natomiast prywatne – rodzinne
ośrodki opieki nad dziećmi nie realizują konkretnych zaleceń programowych, procesem wychowawczo-opiekuńczym zajmują się bowiem matki, podejmujące się prowadzenia małych rodzinnych ośrodków w domowych warunkach.
Dzieci w wieku 6 lat mają prawo do bezpłatnej edukacji przedszkolnej, od 2010
r. praktycznie wszystkie sześciolatki objęte są edukacją przedszkolną (ta prowadzona
3
4
R. Nowakowska-Siuta, Pedagogika porównawcza. Problemy, stan badań i perspektywy rozwoju, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2014, s. 84.
J. Průcha, Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 66.
262
może być w szkołach podstawowych w klasie przedszkolnej, ośrodkach opieki
dziennej lub innych placówkach według uznania władz lokalnych)5.
System fiński jest wyczulony na kwestie zabezpieczeń socjalnych i wczesne rozpoznawanie
problemów
dydaktycznych
oraz
wy
howawczych.
Dbałość
o indywidualne traktowanie dziecka przy jednoczesnym włączaniu w prace grupy
rówieśniczej od wczesnych lat szkolnych sprawiają, że dzieci fińskie z reguły deklarują sympatię do instytucji przedszkolnych i szkolnych6.
Obowiązek szkolny
Kształcenie obowiązkowe trwa w Finlandii dziewięć lat. W szkołach powszechnych nauka trwa od 7. do 16. roku życia. Rok szkolny ma 190 dni i trwa od połowy
sierpnia do końca maja. Minimalny godzinowy wymiar zajęć dydaktycznych wynosi
od 19. do 30. lekcji, w zależności od poziomu i liczby godzin fakultatywnych. W
klasach I-II dzienny wymiar zajęć nie przekracza 5 godzin lekcyjnych, zaś w klasach
starszych nie przekracza 7. godzin.
Szkoła powszechna obejmuje dwa cykle kształcenia:
‒
Szkoła podstawowa (klasy I – VI), w której większość przedmiotów prowadzi jeden nauczyciel, z wyjątkiem przedmiotów specjalnych, takich jak plastyka, muzyka, wychowanie fizyczne,
‒
Szkoła średnia pierwszego stopnia (klasy VII – IX), gdzie każdy przedmiot
prowadzony jest przez innego nauczyciela.
Przedmioty obowiązkowe w szkole powszechnej to: język ojczysty i jego literatura (w Finlandii to język fiński i szwedzki), języki obce, ekologia, edukacja zdrowotna, religia lub etyka, historia, wiedza o społeczeństwie, matematyka, fizyka, chemia,
biologia, geografia, wychowanie fizyczne, muzyka, plastyka, prace ręczne, zajęcia z
gospodarstwa domowego, lekcje wychowawcze i poradnictwo pedagogiczne7. Szkoła powszechna oferuje uczniom dziesiątą, dodatkową klasę. To oferta dla uczniów,
5
6
7
Systemy edukacji w Europie – stan obecny i planowane reformy, http://eurydice.org.pl/wp-content/uploads
/2014/10/finlandia.pdf
R. Nowakowska-Siuta, dz. cyt., s. 85.
Systemy edukacji w Europie – stan obecny i planowane reformy, http://eurydice.org.pl/wp-content/
uploads/2014/10/finlandia.pdf
263
którzy nie dostali się do szkoły średniej drugiego stopnia lub potrzebują więcej niż
rówieśnicy czasu, by podjąć decyzję o wyborze kolejnej szkoły.
Charakterystyczne cechy fińskiego szkolnictwa to: swoboda nauczycieli
w doborze metod kształcenia i materiałów dydaktycznych, brak ocen w tradycyjnym
rozumieniu, w czterech pierwszych klasach ocen nie ma w ogóle, obowiązuje ocena
opisowa, w formie ogólnego raportu o wynikach ucznia, sporządzanego przez nauczyciela raz w roku szkolnym. Stopnie dają uczniowi orientację w jego kompetencjach, stanowiąc jedynie wskazówkę do dalszej nauki. W ciągu pierwszych sześciu
latach nauki podstawowym celem szkoły nie jest osiągnięcie poziomu akademickiego przez uczniów, a zachęcenie ich do nauki. Chodzi o to, by uczniowie polubili
edukację, znaleźli w niej pasję i chcieli ją kontynuować. W szkołach obowiązuje
rozbudowany system bezpłatnych wewnątrzszkolnych korepetycji. Udzielanie płatnych korepetycji jest zresztą w Finlandii zakazane, każdy uczeń, który tego potrzebuje ma zapewnioną pomoc i wsparcie w nauce w ramach zajęć szkolnych. Filozofią
fińskich szkół jest zapewnienie wszystkim uczniom wykształcenia na tym samym
dobrym i równym poziomie. Nie ma zatem programów dla uczniów szczególnie
uzdolnionych, uwagę przykłada się do tego, by uczeń słabszy miał na tyle zapewnioną zintensyfikowaną pomoc nauczyciela czy korepetytora, by niezależnie od
czasu i nakładu pracy osiągnął takie same wyniki, jak uczniowie zdolniejsi. Oznacza
to, że w fińskiej szkole nie ma zjawiska rywalizacji, a cecha ta odnosi się również do
braku rywalizacji między szkołami. Nie ma tam miejsca na systemy ocen nauczycieli
czy rankingi szkół. Zasada równego dostępu do równie dobrej szkoły to filar fińskiego systemu szkolnictwa. Państwo zapewnia także bezpłatne podręczniki i wszelkie pomoce dydaktyczne, a ponadto darmowe posiłki w szkole i bezpłatny transport.
Podkreślić należy, że w Finlandii zawód nauczyciela cieszy się ogromnym prestiżem i zaufaniem społecznym. Jest to druga po zawodzie lekarza najbardziej pożądana i szanowana profesja, a sam proces kształcenia i dokształcania nauczycieli jest w
Finlandii bardzo przemyślany i na bardzo wysokim poziomie.
264
I tak, w placówkach przedszkolnych i opiekuńczych wymaga się od nauczyciela
uniwersyteckiego lub politechnicznego stopnia licencjata. Na poziomie przedszkolnym edukacją zajmują się nauczyciele wychowania przedszkolnego lub kształcenia
zintegrowanego. Nauczyciele klas I – VI w szkołach podstawowych to nauczyciele
kształcenia zintegrowanego, zaś w klasach VII – IX oraz w szkołach średnich II
stopnia - nauczyciele przedmiotu. Nauczyciel kształcenia zintegrowanego powinien
posiadać tytuł magistra pedagogiki, zaś od nauczyciela przedmiotu wymaga się dyplomu magisterskiego w dziedzinie, odpowiadającej przedmiotowi, którego uczy
oraz studiów pedagogicznych.
O przyjęcie na studia przygotowujące wychowawców klas mogą ubiegać się osoby, które pozytywnie zdały egzamin maturalny. Egzamin wstępny na studia obejmuje egzamin pisemny, test zdolności oraz rozmowę kwalifikacyjną. Egzamin pisemny
obejmuje wiedzę z podręczników pedagogiki, test zdolności to zazwyczaj inscenizowane zajęcia, w czasie których kandydaci poddawani są obserwacji pod kątem ich
zachowań w sytuacjach oddających realia pracy nauczyciela. Proces rekrutacyjny na
studia pedagogiczne kończy rozmowa kwalifikacyjna. Proces rekrutacji jest bardzo
selektywny i rygorystyczny.
Przyszli nauczyciele przedmiotu ubiegają się o przyjęcie na studia na tym kierunku, który kształci w dziedzinie mającej stanowić ich główny przedmiot nauczania, a
następnie na specjalizację pedagogiczną dla nauczycieli przedmiotu. Nauczyciel
pracuje cztery godziny dziennie, zaś dwie godziny tygodniowo musi poświęcać na
rozwój zawodowy. Wszystkie szkolenia dla nauczycieli są w całości finansowane
przez państwo.
Nauczyciele w szkołach zawodowych i politechnikach muszą posiadać odpowiedni tytuł uniwersytecki (lub tytuł/stopie po studiach II stopnia) lub odpowiedni
tytuł politechniczny, lub też posiadać kwalifikacje zawodowe na najwyższym możliwym poziomie w swojej dziedzinie i co najmniej 3-letnie doświadczenie zawodowe
w tej dziedzinie i ukończyć studia pedagogiczne odpowiadające co najmniej 60 pkt
ECTS. Nauczyciele uniwersyteccy posiadają stopień naukowy doktora lub inny.
Wszyscy nauczyciele mają status służby cywilnej.
265
Uczelnie pedagogiczne kształcą na bardzo wysokim poziomie i są bardzo oblegane przez młodych ludzi. Nauczanie jest bardzo popularnym wyborem kariery
zawodowej w Finlandii. Inwestycja w rozwój zawodowy nauczycieli i zarządzających
oświatą jest niewspółmiernie większa niż w badania wydajności nauczania
i osiągnięć uczniów w szkołach. To wszystko decyduje o społecznym autorytecie
i prestiżu nauczycieli, a to przekłada się na poziom zaufania uczniów, ale i rodziców,
których traktuje się po partnersku w budowaniu szkolnej rzeczywistości.
Międzynarodowe badania wiadomości i umiejętności
Skuteczność funkcjonowania fińskich szkół powszechnych odzwierciedlają wymierne sukcesy fińskich uczniów w międzynarodowych badaniach wiadomości
i umiejętności w ciągu ostatnich piętnastu lat. Jednym z takich programów jest Program Międzynarodowej Oceny Uczniów Organizacji Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju – OECD PISA poświęcony badaniu kompetencji uczniów piętnastoletnich w trzech obszarach wiedzy: rozumienia tekstu, myślenia matematycznego
i myślenia naukowego. PISA (Programme for International Student Assessment – Program
Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów) realizowany przez międzynarodowe konsorcjum nadzorowane przez OECD (Organisation for Economic Cooperation
and
Development
–
Organizację
Współpracy
Gospodarczej
i Rozwoju)
i przedstawicieli krajów członkowskich. Jest to największe międzynarodowe badanie
umiejętności uczniów na świecie. Realizowane jest co 3 lata i za każdym razem jedna
z dziedzin – umiejętności matematyczne, czytanie i interpretaja, rozumowanie naukowe – jest dziedziną wiodącą. W 2012 r. były to umiejętności matematyczne 8.
Badanie PISA jest przeprowadzane co 3 lata począwszy od 2000 roku. Zarówno
Finlandia, jak i Polska uczestniczy w tym przedsięwzięciu od samego początku.
Osiągnięcia fińskich uczniów prezentują tabele dotyczące poszczególnych kategorii.
Tabele wskazują również pozycję polskich uczniów w prowadzonych badaniach na
przestrzeni poszczególnych lat.
8
OECD PISA, Wyniki badania 2012 w Polsce, Ministerstwo Edukacji Narodowej, www.infispan.
waw.pl
266
Tabela 1. Najlepsze wyniki testów PISA w zakresie czytania i interpretacji
(reading literacy)
Pozycja
w rankingu
1.
Finlandia
Finlandia
Korea Płd.
Szanghaj
Szanghaj
1.
Kanada
Korea Płd.
Finlandia
Korea Płd.
Hongkong
2.
Nowa
Zelandia
Kanada
Hongkong
Finlandia
Singapur
3.
Australia
Australia
Kanada
Hongkong
Japonia
Irlandia
Lichtenstein
Nowa
Zelandia
Singapur
Korea Płd.
Hongkong
Nowa
Zelandia
Irlandia
Kanada
Finlandia
...
...
...
...
...
24. Polska
16. Polska
9. Polska
15. Polska
10. Polska
4.
5.
PISA 2000
PISA 2003
PISA 2006
Źródło:
opracowanie
własne
na
podstawie
PISA,
http://old.ifispan.waw.pl/pliki/pisa-2012-raport_09_07-best.pdf
PISA 2009
Wyniki
PISA 2012
badania
2012,
Powyższe statystyki wskazują, że w międzynarodowych testach PISA fińscy 15latkowie deklasowali inne europejskie i światowe społeczeństwa, a same wyniki były
również zaskoczeniem dla nich samych. Celem samym w sobie edukacji w Finlandii
było bowiem od początku zapewnienie najwyższej jakości wykształcenia jako takiego wszystkim uczniom w równym stopniu, a nie osiągnięcie najlepszych wyników
na tle Europy, czy świata. Dominacja równości nad doskonałością.
Średnie szkoły ogólnokształcące drugiego stopnia
Na fiński system kształcenia na poziomie średnim drugiego stopnia (od 16. roku
życia) składają się:
‒
ogólnokształcące szkoły średnie,
‒
zawodowe szkoły średnie.
267
Tabela. 2. Najlepsze wyniki testów PISA w zakresie matematyki (mathematical
literacy)
Pozycja
w rankingu
1.
PISA 2003
PISA 2006
PISA 2009
PISA 2012
Hongkong
Tajwan
Szanghaj
Szanghaj
2.
Finlandia
Finlandia
Singapur
Singapur
3.
Korea Płd.
Hongkong
Hongkong
Hongkong
4.
Holandia
Korea Płd.
Korea Płd.
Tajwan
5.
Liechtenstein
Holandia
Tajwan
Korea Płd.
6.
Japonia
Szwajcaria
Finlandia
Chiny - Makau
...
...
...
12. Finlandia
24. Polska
25. Polska
25. Polska
14. Polska
Źródło:
opracowanie
własne
na
podstawie
PISA,
http://old.ifispan.waw.pl/pliki/pisa-2012-raport_09_07-best.pdf
Wyniki
badania
2012,
Tabela 3. Najlepsze wyniki testów PISA w zakresie nauk przyrodniczych (scientific
literacy)
Pozycja
PISA 2003
w rankingu
PISA 2006
PISA 2009
PISA 2012
1.
Finlandia
Finlandia
Szanghaj
Szanghaj
2.
Japonia
Hongkong
Finlandia
Hongkong
3.
Hongkong
Kanada
Hongkong
Singapur
4.
Korea Płd.
Tajwan
Singapur
Japonia
5.
Liechtenstein
Estonia
Japonia
Finlandia
6.
Australia
Japonia
Korea Płd.
Estonia
...
...
...
- Polska
23. Polska
19. Polska
9. Polska
Źródło: opracowanie własne na podstawie PISA, Wyniki badania 2012, http://old.ifispan.
waw.pl/pliki/pisa-2012-raport_09_07-best.pdf
268
Ponad dziewięćdziesiąt procent młodzieży każdego rocznika kontynuuje naukę w
szkołach średnich drugiego stopnia. W Finlandii funkcjonuje ogólnokrajowy system
rekrutacji do dowolnie wybranej szkoły w kraju. Rekrutacja do szkół ogólnokształcących odbywa się na podstawie wyników w nauce w szkole powszechnej, zaś do
szkół zawodowych pod uwagę bierze się wyniki w nauce, doświadczenie zawodowe,
wyniki egzaminów wstępnych i sprawdzianów predyspozycji.
Cele oraz podstawowe treści nauczania przedmiotów i modułów w szkołach
ogólnokształcących i zawodowych II stopnia, określa Krajowy Urząd ds. Edukacji.
W oparciu o odpowiednią ogólnokrajową podstawę programową, każda szkoła
przygotowuje własny program nauczania. Obowiązkowe przedmioty dla ogólnokształcących szkół średnich II stopnia to język ojczysty i literatura, drugi język ojczysty, języki obce, matematyka, ekologia i przedmioty przyrodnicze, religia lub
etyka, filozofia, psychologia, historia, nauki społeczne, sztuka, wychowanie fizyczne
oraz edukacja zdrowotna. Program nauczania zawiera ponadto przedmioty dodatkowe, o prowadzeniu których decyduje szkoła. Placówka musi również zapewnić
poradnictwo pedagogiczne oraz w zakresie orientacji zawodowej9.
W ogólnokształcącym fińskim szkolnictwie średnim drugiego stopnia nie ma obligatoryjnego programu zajęć, ani określonego odgórnie wymiaru godzin zajęć.
Kładzie się bowiem nacisk na indywidualny rozwój ucznia oparty na jego indywidualnych predyspozycjach i zainteresowaniach. Obowiązuje w związku z tym system
przedmiotów obligatoryjnych oraz różnych kursów tematycznych, które wybiera
uczeń i sam układa spośród nich własny plan zajęć. Istotą tego rozwiązania jest to,
by w trakcie trzech lat nauki ukończyć wymaganą przez szkołę liczbę kursów w
oparciu o ogólnokrajową podstawę programową. Program nauczania na tym poziomie edukacji obejmuje trzy lata kształcenia. Uczniowie mogą jednak skrócić lub
wydłużyć ten okres od dwóch do czterech lat w zależności od poczucia gotowości
do ukończenia nauki lub też większych potrzeb edukacyjnych.
Średnie wykształcenie zawodowe uzyskać można w ramach kształcenia w szkole,
ale także poprzez uzyskanie kwalifikacji na podstawie posiadanych kompetencji lub
9
Systemy edukacji w Europie – stan obecny i planowane reformy, http://eurydice.org.pl/wp-content/
uploads/2014/10/finlandia.pdf
269
w ramach przyuczenia do zawodu. Szkolnictwo zawodowe na poziomie średnim
opiera się na trzyletnim programie, ujednoliconym w 2001 roku. Kształcenie zawodowe obejmuje osiem obszarów edukacyjnych: nauki humanistyczne i edukacja,
kultura, nauki społeczne, biznes i administracja, nauki ścisłe i przyrodnicze, technika, transport i komunikacja, środowisko i zasoby naturalne, zdrowie, sport i opieka
społeczna oraz turystyka i usługi gastronomiczne i w zakresie gospodarstwa domowego. Ukończenie szkoły średniej zawodowej pozwala uzyskać kwalifikacje spośród
ponad pięćdziesięciu w ramach 120 różnych programów. Programy te obejmują
przedmioty ogólne, takie jak: dwa języki ojczyste i język obcy, matematyka, fizyka,
chemia, nauki społeczne i orientacja zawodowa, wychowanie fizyczne i zdrowotne
oraz kultura i sztuka, a ponadto przedmioty do wyboru, kształcenie w miejscu pracy, doradztwo pedagogiczne oraz projekt końcowy. Każdy przedmiot ocenia się po
zakończeniu zajęć, po zaliczeniu wymaganej liczby przedmiotów uczeń otrzymuje
świadectwo ukończenia szkoły. Umiejętności zawodowe w szkołach średnich zawodowych sprawdzane są testem organizowanym przez nauczycieli we współpracy
z lokalnymi środowiskami zawodowymi. Pozytywny wynik pozwala na uzyskanie
świadectwa potwierdzającego posiadanie określonych kwalifikacji zawodowych.
Nauka w szkole średniej drugiego stopnia kończy się państwowym egzaminem
dojrzałości. Ogólnokrajowy egzamin maturalny organizowany jest dwa razy w roku
– wiosną i jesienią. Egzamin składa się z czterech przedmiotów: języka ojczystego
oraz 3 przedmiotów wybieranych przez uczniów. Uczniowie mogą do egzaminu
podchodzić trzykrotnie.
Uzyskanie wykształcenia średniego, tak ogólnokształcącego, jak i zawodowego
umożliwia podjęcie studiów wyższych.
Szkolnictwo wyższe
W Finlandii funkcjonują dwa typy uczelni:
‒
uniwersytety – kładące nacisk na badania naukowe i dydaktykę,
‒
politechniki – zwane obecnie uniwersytetami nauk stosowanych, uwzględniające nauczanie praktyczne.
270
Fiński system szkolnictwa wyższego objęty jest procesem bolońskim, podstawowe zatem zasady funkcjonowania uczelni są podobne jak w Polsce: trójstopniowość
studiów, system punktowy ECTS, łatwo czytelne i porównywalne stopnie (dyplomy), suplement do dyplomu.
Szkolnictwo wyższe w tym kraju należy do najlepiej rozwiniętych na świecie,
a nauka jest nieodpłatna.
Podstawę funkcjonowania uniwersytetów stanowi ustawa o uniwersytetach
z 1997 r. i dekret z 1998 r., dające uczelniom duży zakres autonomii. Każdy uniwersytet, w ramach stosunkowo niewielkich ograniczeń wynikających z ustawy, sam
decyduje o szczegółowej organizacji swojej administracji i uprawnieniach ciał administracyjnych. Najwyższą władzą kolegialną jest senat, który zatwierdza przepisy
uniwersyteckie, plany pracy i budżet, określa wytyczne w zakresie wykorzystania
środków etc. Zwykle senat także powołuje na stanowiska profesorskie oraz na wyższej rangi stanowiska urzędnicze10.
W myśl ustawy z 2005 roku, studenci po trzech latach nauki (co odpowiada 180
punktom ECTS) zdobywają tytuł Kandidat, porównywalny z Bachelor (licencjat).
Aby otrzymać tytuł magistra należy zdobyć jeszcze 120 punktów ECTS, co oznacza
kolejne dwa lata studiów. Po ukończeniu medycyny, weterynarii oraz stomatologii
uzyskuje się tytuł Licentiat. Studia doktoranckie trwają cztery lata. Należy w tym
czasie napisać pracę doktorską oraz prowadzić działalność badawczą. Studia te
mogą podjąć osoby posiadające tytuł magistra lub Licentiat w przypadku medycyny11. Fińskie uniwersytety na studiach I stopnia oferują niemal wyłącznie naukę w
języku fińskim i szwedzkim, politechniki przeciwnie – językiem wykładowym jest
angielski. Na studiach magisterskich zaś językiem wykładowym jest angielski.
Politechniki (Ammatti-Korkeakoulu) tworzą nieuniwersytecki sektor wyższego
szkolnictwa zawodowego, zbudowany w wyniku integracji pomaturalnych szkół
zawodowych prowadzonych przez gminy. Podstawę prawną ich powołania stanowi
ustawa o AMK z 1995 r. Są to więc uczelnie regionalne, prowadzone przez gminy,
10
11
R. Mosakowski, Szkolnictwo wyższe w Finlandii, Forum Akademickie, Nr 9, 2001.
I. Zielińska, Finlandia, [w:] Szkolnictwo wyższe w wybranych krajach świata, M. Kędzierski (red.), Klub
Jagielloński, Katedra Polityk Publicznych, Kraków 2009, s. 22.
271
federacje gmin lub instytucje prywatne. W niektórych przypadkach, aby podkreślić
niezależność AMK (politechnik), władze lokalne powołały spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością do ich prowadzenia. Kształcenie w AMK jest oparte na potrzebach lokalnego biznesu i przemysłu. Z tego powodu dążą one do oferowania edukacji zawodowej prawie w każdej dziedzinie12.
Studia trwają zazwyczaj około 4 lat i kończą się licencjatem. Dodatkowo po odbyciu odpowiedniej praktyki można dostać się na studia magisterskie trwające od 1,5
roku do 2 lat. Program studiów jest zwykle dopasowany do przemysłu i głównych
gałęzi gospodarki regionu, w którym AMK się znajduje. Umożliwia to studentom
świetną orientację w możliwościach i obecnych problemach regionu. Politechniki
oferują również studia dla osób pracujących, które podnoszą kwalifikacje13.
Szkolnictwo fińskie jest bezpłatne dla wszystkich studentów, również zagranicznych. Dodatkowo realizowane są liczne programy wsparcia dla najuboższych studentów, takie jak stypendia, dopłaty do mieszkań czy rządowe gwarancje dla kredytów studenckich.
Bezpłatne szkolnictwo wyższe sprawia, że konkurencja o miejsce na studiach jest
bardzo silna. Kandydaci na uniwersytet są przyjmowani na podstawie wyniku egzaminu dojrzałości oraz ustaleń komisji egzaminacyjnej danego instytutu. O przyjęcie
mogą ubiegać się również osoby, które posiadają tytuł zawodowy uzyskany po fińskiej politechnice. Aby zostać przyjętym na studia w politechnice należy zdać egzamin maturalny bądź tylko ukończyć szkołę II stopnia 14.
W latach 2009-2010 fińskie szkolnictwo wyższe zostało zreformowane. Celem
reform była modernizacja uniwersytetów, dążąca do uczynienia z nich w pełni autonomicznych, rozporządzających własnym majątkiem, budżetem i ukierunkowanych na budowanie relacji z otoczeniem zewnętrznym15. Reformy zmieniły
status uczelni, które obecnie mogą działać jako autonomiczne organizacje, zdolne
12
13
14
15
R. Mosakowski, dz. cyt.
I. Zielińska, dz. cyt., s. 23.
Tamże, s. 24.
H. Simi, Szkolnictwo zawodowe w Finlandii – raport, Federacja oświatowa gmin regionu Kalajokilaakso,
Wielkopolski system monitorowania i prognozowania, http://zawodowcy.org/wp-content/ uploads/2013/09/Raport-szkolnictwo-zawodowe-w-Finlandii.pdf
272
do rywalizacji na globalnym rynku szkolnictwa wyższego. Uczelnie nadal finansowane są przez państwo, jednak wysokość finansowania uzależniona jest od pozycji
tych instytucji na świecie. Od 1 stycznia 2010 r. fińskie uniwersytety są niezależnie
funkcjonującymi organizacjami, funkcjonującymi jako organizacje przedsiębiorcze
(korporacje) lub fundacje16. Uczelnie zaczęły intensywnie poszukiwać kontaktów
zewnętrznych, budować ścisłe związki z rynkiem zewnętrznym, przedsiębiorstwami,
korporacjami, wzrosła potrzeba finansowania z prywatnych źródeł, jak również
potrzeba współpracy ze światem biznesu. Uczelnie mają swobodę w wydatkowaniu
własnych środków, co przekłada się na ich lepsze zarządzanie, większą elastyczność
i sterowność.
W fińskich uczelniach wyższych obowiązuje zasada numerus clausus17, co utrudnia
dostanie się na wybrany kierunek studiów. Ma to jednak swoje uzasadnienie. Decyzje o limitach miejsc na poszczególnych uczelniach podejmowane są w uzgodnieniu
z Ministerstwem Edukacji i Kultury. Ministerstwo opierając się na przewidywaniach
co do popytu przedsiębiorstw na pracowników z konkretnymi kwalifikacjami wpływa na poziom przyjęć na poszczególne kierunki studiów. Z założenia ma to z jednej
strony zapobiegać bezrobociu, z drugiej powstawaniu luk na rynku w zakresie konkretnych profesji.
Niezależnie od powyższego fińskie uczelnie posiadają ogromną autonomię,
a sami studenci są ważnym i aktywnym podmiotem, biorącym udział w kreowaniu
strategii działania i rozwoju uczelni.
16
17
Fiński system szkolnictwa wyższego. Wątek: reforma systemu, 2010, Zakład Badań nad Szkolnictwem
Wyższym, Rzeszów, 2014: http://szkolnictwowyzsze.pl/wp-content/uploads/2014/06/FI%C5%
83SKI-SYSTEM-SZKOLNICTWA-WY%C5%BBSZEGO_reforma-20101.pdf
(łac. zamknięta liczba) – zasada ograniczonej liczby miejsc.
273
Podsumowanie
Finlandia jest przykładem kraju, w którym umiejętnie prowadzona polityka
oświatowa (w powiązaniu z wysokimi nakładami finansowymi na szkolnictwo oraz
inwestycjami w rozwój wiedzy i nauki) sprawiła, że stała się ona jednym z krajów
„najbardziej zorientowanych na edukację”18. Z kolei długofalowa i konsekwentna
inwestycja w edukację, a tym samym w kapitał ludzki wyniosła Finlandię do potęgi
gospodarczej i kraju dobrobytu społecznego jego obywateli. Przykład Finlandii
pokazuje, że przemyślany proces ewolucji systemowej, zamiast rewolucji, której
prawdopodobnie po raz kolejny doświadczy nasza rodzima oświata, może być skuteczny, o ile uwierzą w niego wszystkie środowiska i decydenci niezależnie od światopoglądowych czy politycznych różnic.
Reasumując wreszcie okiem pedagogicznego komparatysty stwierdzić można, iż
humanistyczne wartości, takie jak szacunek do drugiego człowieka, egalitarność,
a także zaufanie i wspólna wiara w słuszność działania może być i jest filarem
wspólnego sukcesu zbiorowego i indywidualnego każdej jednostki.
Bibliografia
[1] Aho E., Pitkanen K., Sahlberg P., Policy Development and Reform Principles of
Basic and Secondary Education in Finland Since 1968, Education Working Paper
Series, Nr 2, The World Bank, 2006, http://siteresources.worldbank.org/
EDUCATION/Resources/278200-1099079877269/5476641099079967208/Education_in_Finland_May06.pdf
[2] Fiński system szkolnictwa wyższego. Wątek: reforma systemu, 2010, Zakład Badań
nad Szkolnictwem Wyższym, Rzeszów, 2014: http://szkolnictwowyzsze.pl/
wp-content/uploads/
2014/06/
FI%C5%83
SKI-SYSTEM-SZKO-
LNICTWA-WY%C5%BBSZEGO_reforma-20101.pdf
[3] Kędzierski M. (red.), Szkolnictwo wyższe w wybranych krajach świata, Klub Jagielloński, Katedra Polityk Publicznych, Kraków 2009.
18
R. Nowakowska-Siuta, dz. cyt., s. 61.
274
[4] Mosakowski R., Szkolnictwo wyższe w Finlandii, Forum Akademickie, Nr 9,
2001.
[5] Nowakowska-Siuta R., Pedagogika porównawcza. Problemy, stan badań i perspektywy rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2014.
[6] OECD PISA, Wyniki badania 2012 w Polsce, Ministerstwo Edukacji Narodowej, www.infispan.waw.pl
[7] Průcha J., Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2006.
[8] Simi H., Szkolnictwo zawodowe w Finlandii – raport, Federacja oświatowa gmin
regionu Kalajokilaakso, Wielkopolski system monitorowania i prognozowania, http://zawodowcy.org/wp-content/uploads/2013/09/ Raport-szkolnictwo-zawodowe-w-Finlandii.pdf
[9] Systemy edukacji w Europie – stan obecny i planowane reformy, http://eurydice.
org.pl/wp-content/uploads/2014/10/finlandia.pdf
Streszczenie
Słowa kluczowe: pedagogika porównawcza, system edukacji w Finlandii, reforma systemu
edukacji
Artykuł prezentuje system edukacji w Finlandii. Finlandia jest przykładem kraju, który poprzez proces długofalowych, konsekwentnych i ukierunkowanych na edukację reform osiągnął
ogromny sukces gospodarczy. Od ponad czterdziestu lat niezmiennie i konsekwentnie Finlandia
realizuje program oparty na inwestycjach w badania i rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy.
Niebywały wręcz wzrost gospodarczy i pozycja tego kraju na arenie światowej w dziedzinie nauki,
postępu technologicznego i wkładu w ogólnoświatowy postęp cywilizacyjny wynika właśnie
z inwestycji w edukację.
275
From comparative pedagogy. The education system in Finland
Summary
Key words: comparative pedagogy, the education system in Finland, the reform of the education
system
The article presents the education system in Finland. Finland is an example of a country that,
through a process of long-term, consistent, and targeted education reform has achieved tremendous
economic success. For over forty years, Finland has constantly and consistently implemented a
program based on investments in research and development of a knowledge-based society. An
investment in education has placed merit in almost unprecedented economic growth, and positioned
the country on the world stage in the field of science, technological progress, and contribution to the
global progress of civilization.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 277-290]
ISSN 1897-2500
Agnieszka GONDEK
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
O szkole, nauczycielu, nauczaniu i wychowaniu
w świetle ujęć Aleksandra Kamińskiego
Aleksander Kamiński (1903-1978), znany jest jako pedagog, nauczyciel, pisarz,
historyk i działacz Związku Harcerstwa Polskiego, twórca polskiego ruchu zuchowego, współtwórca Szarych Szeregów, autor licznych i różnorodnych prac z zakresu
literatury pięknej, harcerskiej, pedagogiki społecznej i środowiskowej1. Publikacje A.
Kamińskiego mają charakter biograficzny, obejmują badania naukowe oraz historyczno-socjologiczne analizy tak zwanych „związków młodzieży”2. Warto zwrócić
uwagę na poglądy pedagogiczne Kamińskiego, na jego teorię szkoły, osobę nauczyciela, sposób nauczania i wychowania. Wydaje się, że założenia, które przedstawia w
dalszym ciągu są aktualne.
Wizja szkoły i jej funkcje
Na szczególne uznanie zasługuje wizja szkoły Kamińskiego, wielokrotnie podkreśla on, że szkoła powinna być miejscem, w którym młody człowiek będzie mógł
1
2
Zob. I. Lepalczyk, W. Ciczkowski, Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamińskiego, Toruń 1999.
Zob. I. Lepalczyk, Biografia prac Aleksandra Kamińskiego 1928-1974, w: Stowarzyszenie społeczne jako
środowisko wychowawcze, Warszawa 1974, s. 27-37.
278
Agnieszka GONDEK
się usprawniać, zdobywać umiejętności, mieć możliwość doskonalenia się. Według
niego zadaniem szkoły jest zarówno nauczać, przekazywać wiedzę, jak również
wychowywać. Można zatem stwierdzić, że szkoła powinna zmierzać do całościowego, harmonijnego rozwoju młodego człowieka. Kamiński wskazuje kilka funkcji
szkoły, zwraca uwagę na to, że jest to instytucja nie tylko nauczająca, ale także wychowująca, mająca na celu wspomagać wielostronny rozwój młodzieży, zarówno ten
intelektualny jak i moralny. Jak pisze Kamiński: Narasta potrzeba szkoły nie tylko nauczającej, ale i wychowującej, opiekuńczej, wspomagającej rozwój 3. Zadaniem szkoły powinno
być aktywizowanie młodych ludzi, poprzez różne metody nauczania, między innymi
poprzez nauczanie grupowe, problemowe, pracownie szkolne i zajęcia pozalekcyjne4. Warto wspierać młodzież, motywować ją do działania, poznawania, decydowania i odkrywania swojego potencjału. Poza tym jego zdaniem należy dostrzegać jej
możliwości i umiejętności, aspiracje oraz liczyć się z zainteresowaniami młodzieży.
Według Kamińskiego szkoła powinna stwarzać warunki do tego, by młodzi ludzie
mogli się rozwijać, angażować w działania społeczne, uczestniczyć w różnych inicjatywach, być aktywni. Na podstawie badań w latach 1963-1968 przeprowadzonych
przy współudziale z J. Muchnicką, J. Szypszakiem i J. Janickim, Kamiński wskazuje,
że „człowiek rozwija się w działaniu”, w praktycznej realizacji zadań.
Poglądy Kamińskiego można odnieść do koncepcji filozofii realistycznej św.
Tomasza z Akwinu, gdzie zadaniem i funkcją szkoły powinno być wychowanie
i wykształcenia
całego człowieka, jego intelektu, woli, uczuć
i emocji.
W konsekwencji prawidłowo wychowany człowiek powinien umieć lepiej poznawać
i postępować, z mniejszym trudem, z większą pewnością i skutecznością kierować
się w swoim życiu do tego, co właściwe, słuszne, dobre i prawdziwe 5. Należy podkreślić, że by to osiągnąć młodzież potrzebuje odpowiednich warunków, sprzyjającej atmosfery wychowawczej oraz dobrych nauczycieli. Kamiński zwraca uwagę na
te warunki i na to, że szkoła powinna je stworzyć i zadbać o prawidłowy rozwój
3
4
5
A. Kamiński, Funkcja pedagogiki społecznej, Warszawa 1974, s. 112.
Zob. A. Kamiński, Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966; Studia
i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978.
Podkreśla to współczesny filozof Mieczysław Gogacz ‒ twórca i reprezentant tomizmu
konsekwentnego opartego na filozofii św. Tomasza z Akwinu.
O szkole, nauczycielu, nauczaniu i wychowaniu w świetle ujęć Aleksandra Kamińskiego
279
młodych ludzi. Pierwszym z takich warunków wydaje się być mądry i prawy nauczyciel. Warto przeanalizować, co to znaczy.
O nauczycielu
Wydaje się, że nauczyciel powinien posiadać rozległą wiedzę, nie tylko z zakresu
własnego przedmiotu lecz także, a może przede wszystkim posiadać wiedzę
o człowieku, wiedzieć, kim jest i jaki jest. Należy zwrócić uwagę, że proces nauczania i wychowania dotyczy całego człowieka, dlatego też nauczyciel powinien
posiadać wiedzę o nim, znać jego potrzeby, dążenia i cele. Można by rzec, posiadać
wiedzę z zakresu antropologii filozoficznej, filozofii bytu i etyki6. Należy zwrócić
uwagę, że pedagogika czy tego chcemy czy też nie, buduje się w oparciu o jakąś
filozofię oraz na jakiejś koncepcji moralności 7. Koncepcji filozofii może być wiele,
mogą one wypływać z idealizmu lub z realizmu. Wydaje się, że dla prawidłowego
rozwoju młodych ludzi założenia wypływające z realizmu mogą służyć i sprzyjać
prawidłowemu rozwojowi młodzieży. Warto zwrócić uwagę, że teoria wychowania
i wykształcenia Kamińskiego koncentruje się przede wszystkim na człowieku, traktuje go jako główne pryncypium nauczania i kształcenia. W działalności wychowawczej Kamiński wielokrotnie akcentuje, że człowiek jest dla niego najważniejszy, że w
procesie nauczania i wychowania należy mu się szacunek oraz godne traktowanie 8.
Podkreśla on, że uczniów należy traktować nie przedmiotowo, lecz podmiotowo
i leży to przede wszystkim w gestii nauczyciela. Kamiński zwraca uwagę, że nauczyciel powinien traktować swych wychowanków w taki sposób, by mieli oni poczucie
osobowej godności i wartości. Według niego poczucie to jest niezmiernie istotne, by
młody człowiek mógł prawidłowo wzrastać i rozwijać się. Kamiński podkreśla, że
uczeń powinien wiedzieć, że jest najważniejszy, że zajmuje on pierwsze miejsce
w procesie nauczania i wychowania. Wielokrotnie o tym pisze i zaznacza, że warun6
7
8
Zob. M. Gogacz, Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie, Warszawa 1997; Podstawy wychowania,
Niepokalanów 1993.
Zob. A. Andrzejuk, Człowiek i dobro, Warszawa 2002, s. 71-74.
Jak pisze Jan Szczepański: Przedmiotem Jego szczególnego zainteresowania była młodzież – człowiek stający się,
realizujący siebie w procesie rozwoju, nad którym wychowawca powinien czuwać, aby przebiegał zgodnie z prawami
rządzącymi i indywidualnością jednostki, i społecznym współżyciem. J. Szczepański, Przedmowa, w:
Stowarzyszenie społeczne jako środowisko wychowawcze, I. Lepalczyk (red.), Warszawa 1974, s. 6.
280
Agnieszka GONDEK
kiem prawidłowego rozwoju umysłowego i moralnego dziecka jest przede wszystkim poczucie podmiotowości. Uczeń powinien czuć się dobrze w środowisku, w
którym przebywa. Warto zwrócić uwagę, że Kamiński koncentruje się na środowisku życia jednostki oraz na instytucjach do realizacji zadań wychowawczych. Twierdzi, że środowisko ma olbrzymi wpływ na człowieka, może kształtować i wychowywać człowieka, spełniać liczne funkcje, między innymi rekreacyjną, opiekuńczą,
socjalną lub wychowawczo-kulturalną. Jednym z takich środowisk może być także
szkoła lub klasa, dlatego też należy o nie zadbać. W myśl jego założeń, dbając o
prawidłowe środowisko, dbamy jednocześnie o człowieka, który w nim wzrasta.
Według niego zadanie to należy między innymi do nauczycieli, to od nich bowiem
zależy atmosfera wychowawcza, samopoczucie uczniów i warunki, w których się
uczą i dojrzewają9. Kamiński zwraca uwagę, że to od nauczycieli ‒ wychowawców
zależy w jaki sposób młodzi ludzie będą się zachowywali, jaki będą mieli stosunek
do przedmiotu lub w jaki sposób będą traktowali się nawzajem. W szkole przede
wszystkim wychowawca kształtuje wychowanka i uczy go, jakim być człowiekiem. Z
poglądów Kamińskiego można wywnioskować, że jeśli nauczyciel będzie życzliwy,
otwarty, przyjazny, tolerancyjny, sprawiedliwy czy obowiązkowy, wówczas młodzież
będzie miała lepszy stosunek i podejście zarówno do nauki, jak również do siebie i
drugiego człowieka. Jeśli natomiast wychowawca będzie się wyśmiewał, drwił, szydził i piętnował na forum brak wiedzy i umiejętności uczniów, wówczas oni będą
tak samo podchodzili do innych i do niego. Kamiński zwraca uwagę, że nauczyciel
może mieć ogromny wpływ na uczniów w zależności od tego, jaką postawę przyjmie i w jaki sposób będzie traktował swoich wychowanków. Można zatem stwierdzić, że podejście nauczyciela może albo pomóc, albo zaszkodzić młodemu człowiekowi10. Nasuwa się wniosek, że w procesie nauczania i wychowania niezmiernie
istotna jest osobowość nauczyciela, ważne są nie tylko jego umiejętności, ale także
jego postawa. Warto zauważyć, że Kamiński wielokrotnie o tym pisze i prezentuje
jaki powinien być nauczyciel, jakimi cechami powinien się odznaczać i w jaki sposób
9
10
Jak pisze Kamiński: Źródłem atmosfery wychowawczej jest przede wszystkim osobowość nauczyciela. Zob.
A. Kamiński, Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966, s. 167.
Zob. A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 64.
281
podchodzić do swojej pracy i uczniów11. Przedstawia on nawet kodeks zawodowy
nauczyciela12, w którym zwraca uwagę na nauczycielskie normy etyczne. Wśród nich
wymienia na pierwszym miejscu dobre nauczanie.
Kodeks nauczyciela
Kamiński podkreśla potrzebę sumienności, twierdzi, że obowiązkiem każdego
nauczyciela jest poważne traktowanie swojej pracy13. Według niego niedbalstwo,
nieudolność czy ignorancja zawodowa mogą zaważyć na przyszłości młodego
człowieka rozpoczynającego dopiero swoją edukacyjną drogę. Nasuwa się wniosek,
że każdy nauczyciel powinien mieć świadomość, że swoją postawą daje pogląd
i świadectwo młodym ludziom, na to, jakim być i jak postępować. Należy zwrócić
uwagę, że nauczanie „idzie w parze” z wychowaniem, jest ono nierozerwalnie z nim
związane. Dla przykładu, jak pisze Kamiński: Umiejętne i skuteczne nauczanie matematyki, jest czymś więcej niż wprowadzaniem w arytmetykę, algebrę, trygonometrię – jest wdrażaniem
do rzetelności, sumienności, punktualności, otwiera oczy na ład świata, dać może satysfakcję,
zapewnić spokój, sprzyjać bezawaryjnemu przechodzeniu przez progi kariery szkolnej. Ale
wszystko to pod warunkiem, że nauczyciel jest w swej specjalności biegły, do lekcji dobrze przygotowany, nastawiony na sumienną realizację dobrej roboty14. Odnosząc się do tego, należy
podkreślić, że często niepowodzenia szkolne uczniów mogą mieć swoje źródło
również w złej pracy nauczycieli, który nie podchodzą do swego zawodu
z powołaniem czy też odpowiedzialnością. Wydaje się, że źle realizowane nauczanie,
brak relacji osobowych z uczniami, brak życzliwości, otwartości, pomocy czy dialogu mogą powodować niewybaczalne konsekwencje. Niektórymi z nich mogą być:
niechęć do szkoły, nauki, zły stosunek do przedmiotu nauczania czy klasy. Kamiń11
12
13
14
Zob. A. Kamiński, Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966; Studia i
szkice pedagogiczne, Warszawa 1978; Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Warszawa 2001; Samorząd
młodzieży jako metoda wychowawcza, Warszawa 1965.
Zob. A. Kamiński, Nauczycielskie normy etyczne, w: Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 80-88.
Jak pisze Jan Szczepański: Kamiński był Wychowawcą przez duże W. Wychowanie było fascynacją
i pasją jego życia. Od wczesnych lat został urzeczony tym tajemniczym misterium, jakim jest rozwój osobowości
ludzkiej i próbami ingerowania w ten proces, by wywoływać kształty pożądane, które to próby są przecież zarazem
najwyższym sprawdzianem umiejętności ludzkich. J. Szczepański, Przedmowa, w: Stowarzyszenie społeczne jako
środowisko wychowawcze, Warszawa 1974, s. 6.
A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne…, s. 82.
282
Agnieszka GONDEK
ski również o tym mówi i podkreśla, że praca nauczyciela wymaga zaangażowania
oraz olbrzymiej odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale także za swoich
uczniów.
Warto zwrócić uwagę, że Kamiński pisząc o sumienności sam traktuje wychowanie jako swoją pasję życiową, cała jego twórczość naukowa związana jest
z procesem wychowania zarówno dzieci, młodzieży, jak i ludzi dorosłych i osób
starszych15. Wychowanie ujmuje nie tylko teoretycznie, ale przede wszystkim praktycznie, ważne są dla niego nie tylko metody i środki, ale przede wszystkim człowiek
i jego rozwój. Kamiński traktuje wychowanie jako proces, który dokonuje się na
„żywym organiźmie”, zdaje sobie z tego sprawę, że proces ten ingeruje bezpośrednio w życie człowieka, dlatego też traktuje go poważnie 16.
Kolejną normą, jaką Kamiński wymienia w pracy nauczyciela powinna być życzliwość do dzieci. Podkreśla on tym samym, że nie wystarczy dobrze uczyć, trzeba
także być życzliwym dla uczących się ludzi 17. Kamiński powołując się na Tadeusza
Kotarbińskiego używa określenia nauczyciel spolegliwy, to znaczy taki, na którego
zawsze można liczyć. Według niego spolegliwy opiekun powinien traktować
wszystkie dzieci na równi, z szacunkiem, powagą i godnością, darzyć je życzliwością
i okazywać im swą przyjaźń. Niezależnie od tego, kim są i jacy są, powinien być w
stosunku do nich otwarty, serdeczny, starać się nieść im swą pomoc i wsparcie,
kiedy tylko tego potrzebują. Zdaniem Kamińskiego: Życzliwość przejawia się najprościej
15
16
17
Kamiński w swojej pracy nie ogranicza się tylko do spraw i problemów dzieci i młodzieży uważa, że
pomoc i opiekę należy zapewniać także osobom dorosłym i starszym znajdującym się w trudnej
sytuacji życiowej. Twierdzi, że można udzielać porad, zapewniać wsparcie, na przykład w trakcie
długotrwałej choroby, w przypadku destrukcji rodziny czy wielodzietności. Zob. S. Kawula,
Pedagogika społeczna w ujęciu Aleksandra Kamińskiego (1903-1978), w: S. Kawula, Studia z pedagogiki
społecznej, Olsztyn 1996, 279-295.
Jak pisze Jan Szczepański: (…) w procesie wychowania mniej interesowała Kamińskiego sama sprawność
techniczna. Nad Jego refleksją góruje poczucie bezwzględnej odpowiedzialności wychowawcy. Jest to odpowiedzialność
moralna. Stąd w pracach Kamińskiego wychowanie nie jest ujmowane jako problem naukowy do rozwiązania, czy też
jako zespół technik i metod praktycznych, ocenianych takimi czy innymi kryteriami – wychowanie jest ingerencją w
proces życiowy człowieka, jest układem faktów nieodwracalnych. J. Szczepański, Przedmowa, w: Stowarzyszenie
społeczne jako środowisko wychowawcze, I. Lepalczyk (red.), Warszawa 1974, s. 6.
Jak pisze Kamiński: Czynnikiem podstawowym w stosunku nauczyciela do ucznia jest wielka życzliwość. Gdyby
trzeba było wybierać między nauczycielem, który posiada dużą wiedzę fachową…, ale któremu obca jest zupełnie ta
miłość dusz, i z drugiej strony – takim, który przy bardzo skromnej wiedzy, braku metodycznego przygotowania…
duszę uczniów swoich swoją ogarnia i jak swoją kocha – pierwszeństwo bezwzględnie oddać by należało temu
drugiemu. A. Kamiński, Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966, s. 168.
283
w poważnym traktowaniu każdego ucznia, w respektowaniu jego poczucia własnej wartości, w
gotowości pomocy, w postępowaniu takim, aby nie gasić, nie łamać, lecz zachęcać, dodawać – gdy
trzeba – otuchy18. Odwołując się do tego, warto zwrócić uwagę, że nauczyciel w procesie nauczania i kształcenia powinien motywować, wspierać, wspomagać i zachęcać, a nie wyręczać, zniechęcać i krytykować. Należy traktować swoich uczniów na
równi, jak partnerów w drodze do prawdy, dobra i piękna. Wydaje się, że klasa
powinna być wspólnotą osób wspólnie dążących do jednego celu19. Szkoła powinna
być wspólnotą osób, a nie samotną wyspą erudytów. Kamiński podkreśla, że nauczyciel powinien być nie nad uczniami, obok nich, lecz wśród nich, ucząc uczniów
nie powinien on górować nad nimi20. Młodzi ludzi powinni wiedzieć, że mają prawo
głosu, że są w swych działaniach niezależni, mogą decydować, błądzić, szukać i
zawracać. Należy zwrócić uwagę, że sama możliwość samodzielnego dochodzenia
do wiedzy i mądrości powoduje, że uczniowie bardziej są zmotywowani, ciekawsi,
chcą wiedzieć więcej. Nasuwa się wniosek, że proces nauczania i uczenia się nie
może polegać zatem na tresowaniu, narzucaniu, proces ten powinien przebiegać w
sposób wolny i świadomy. Młodzi ludzie powinni mieć przekonanie o tym, że mają
prawo do samokształcenia się, samodoskonalenia i samorealizacji. Sami mogą w
sposób samodzielny, wolny decydować o sobie, wpływać na swój rozwój oraz na
rzeczywistość, która ich otacza i w której żyją. Warto mieć na uwadze, że uczenie
może przebiegać w różny sposób, może być pamięciowe, może odbywać się przez
naśladownictwo innych, poprzez działanie, przez próby i błędy, rozwiązywanie
problemów lub przez zrozumienie21. Młodzi ludzie powinni mieć wybór, poczucie
decyzyjności, prawo do błądzenia, szukania, doświadczania czy wnioskowania, żeby
wiedzieć więcej. Nauczyciel jest od tego, by wspierać, wspomagać i obserwować.
Wydaje się, że proces nauczania i wychowania powinien przebiegać przede wszystkim w sposób rozumny. Młodzi ludzi powinni wiedzieć, po co się uczą i do czego
18
19
20
21
A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 85.
Zob. M. Gogacz, Wprowadzenie do etyki chronienia osób, Warszawa 1995.
Zob. A. Kamiński, Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, Warszawa 1965, s. 40-47.
Zob. A. Janowski, Poznawanie uczniów, Warszawa 1985, s. 55-66.
284
Agnieszka GONDEK
wiedza i umiejętności zdobyte w szkole mogą im posłużyć, jak można z nich korzystać w codziennym poznawaniu i doświadczaniu.
Warto zwrócić uwagę, że w procesie nauczania i wychowania ważne są relacje
nauczyciela do uczniów oraz odpowiednia atmosfera. Kamiński wskazuje, że nauczyciel powinien być serdeczny, szczery, bezpośredni i życzliwy. Powinien ufać
dzieciom, stwarzać im warunki do rozwijania aktywności i samodzielności oraz dbać
o odpowiednią atmosferę22. Kamiński podkreśla, że wychowanie powinno zmierzać
do rozbudzenia woli młodych ludzi do samowychowania, doskonalenia się i do
wszechstronnej pracy nad sobą23. Jego teoria nawiązuje do sokratejskiej metody
nauczania i wychowania, do samodzielnego dochodzenia do wiedzy i mądrości za
pomocą mądrego nauczyciela, który wspomaga i motywuje w poszerzaniu własnych
horyzontów myślowych. Należy zaakcentować, że w procesie nauczania
i wychowania Kamiński wspomina także o wierze we własne siły. Podkreśla, że
młody człowiek potrzebuje wsparcia, optymizmu wychowawcy, zachęty, uznania,
stosunkowo bardziej pochwał niż nagan czy krytyki. Według Kamińskiego
w nauczaniu i wychowaniu istotna jest także wolność wyboru, swoboda, lecz nie
samowola oraz radość w przezwyciężaniu wysiłku. Nauczyciel powinien umieć
doceniać swych uczniów, cieszyć się z ich małych sukcesów i dodawać odwagi w
przezwyciężaniu problemów. Warto zwrócić uwagę, że dla Kamińskiego „teoria
dodawania odwagi” jest najskuteczniejszym lekarstwem we wszelkich zahamowaniach i skrzywieniach psychicznych24. W nauczaniu i wychowaniu przywiązuje
on dużą wagę do zapewnienia młodym ludziom odpowiedniej atmosfery wychowawczej. Kamiński wielokrotnie podkreśla, że radość i życzliwość, tak zwana „pogoda w klasie” powoduje, że młodzi ludzie lepiej i wydajniej pracują oraz są zdrowsi. Według niego: Element radości w pracy znajduje swe uzasadnienie fizjologiczne
i psychologiczne. Wpływa dodatnio na akcję serca, lepsze odżywianie mózgu, pełniejszą wentylację
22
23
24
Według niego oparcie wychowania na zaufaniu do dziecka jest jedną z najważniejszych dróg ku
prawidłowemu rozwojowi. Kamiński pisze: Dziecko jest zdolne do nadzwyczajnych wysiłków, jeśli tylko utrafi
się w jego zainteresowania i jeśli zaufać jego możliwościom i jego postawie moralnej. A. Kamiński, Aktywizacja i
uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966, s. 169.
Zob. A. Kamiński, Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966, s. 171.
Ibidem.
285
płuc, przez co podwyższa wytrzymałość i wydajność pracy. Pod względem psychicznym wpływ
nastrojów radości wyraża się przede wszystkim w ogólnym zwiększeniu sił duchowych oraz wzmożeniu napięcia woli. Człowiek o dobrym samopoczuciu pracuje z reguły wydajniej, jest aktywniejszy i bardziej chwytliwszy od człowieka będącego w nastroju ujemnym 25.
Kolejną normą, na jaką Kamiński zwraca uwagę w pracy nauczyciela, jest jego
sposób bycia, pisze: Zachowuj się tak, jakbyś chciał, aby zachowywali się twoi uczniowie 26.
Porusza on bardzo ważną kwestię, mianowicie zwraca uwagę na to, że nauczyciel
może promieniować swoją osobą na swych wychowanków. Kamiński wskazuje, że
przykład osobisty wychowawcy może być warunkiem skuteczności pracy nauczycielskiej w zakresie wychowania. Nie argumenty słowne, lecz własny przykład, sposób postępowania i zachowania może trafiać lepiej i stanowić inspirację dla młodych
ludzi. Należy pamiętać, że dziecko skłonne jest do naśladownictwa. Dlatego też jeśli
nauczyciel interesuje się zgłębianiem wiedzy, jest ciekawy świata i ludzi, poszerza
swoje horyzonty myślowe, doskonali się, dąży do nabywania sprawności, wówczas
jest w stanie zaszczepić wśród uczniów chęć pracy nad sobą, dążenie do rozwoju i
samodoskonalenia się. Można zatem stwierdzić, że od tego, kogo wychowanek
naśladuje, zależeć mogą zręby jego charakteru, zatem im wybitniejsza będzie osobowość nauczyciela - wychowawcy, tym wyższy może ona nadać lot młodym skrzydłom swych wychowanków27.
O wychowaniu młodzieży
Kamiński zwraca uwagę także, że nauczyciel ma obowiązek wprowadzać
uczniów w świat wartości kultury i wartości moralnych. Podkreśla tym samym,
że proces nauczania i kształcenia dotyczy nie tylko rozwoju intelektualnego, ale
także i moralnego. Młody człowiek powinien nie tylko umieć poznawać, wnioskować, analizować, ale także wiedzieć jak postępować, co jest dobre, a co złe. Zatem
rolą nauczyciela jest nie tylko nauczanie, przekazywanie wiedzy meryt-orycznej, ale
także wprowadzanie młodego człowieka w świat wartości społeczno-moralnych,
25
26
27
Ibidem, s. 169.
Zob. A. Kamiński, Studia i szkice…, s. 85-86.
Por. F. W. Bednarski, Wychowanie młodzieży dorastającej, Kraków 2000, s. 38.
286
Agnieszka GONDEK
wskazywanie, czym jest prawda, dobro i piękno. Kamiński zwraca uwagę, że nauczyciel może wprowadzać w świat wartości tylko wtedy, kiedy sam będzie w niego
zaangażowany. Pisze on: (…) nauczyciel nie może wobec tych wartości zajmować tylko obiektywnej i obojętnej postawy-jego powinnością jest emocjonalne związanie się z tym, co najcenniejsze w
naszym dorobku kulturalnym i we współczesnym świecie idei, norm społeczno-moralnych, wzorców
kultury. Tylko nauczyciel emocjonalnie zaangażowany w wartości może w nie wprowadzać
uczniów z nadzieją na efektywność swych wyników. Tylko na skrzyżowaniu umiejętnego wykładu
z zaangażowaniem uczuciowym może następować skuteczne „otwieranie oczu” na wartości, na ich
hierarchizowanie, na dokonywanie wśród nich wyboru 28. Nasuwa się wniosek, że nauczyciel
musi być autentyczny w tym co robi, szczery, musi wierzyć w to co głosi, co przekazuje i tym żyć. Wydaje się, że tylko wtedy będzie on wiarygodny i traktowany przez
młodych ludzi z szacunkiem i uznaniem. Po raz kolejny można odwołać się tu do
pasji nauczania, wskazać, że nauczanie nie powinno być nauką, lecz sztuką 29. Warto
zwrócić uwagę, że nauczyciel często w swojej pracy powinien kierować się intuicją,
dopasowywać swoje nauczanie i działanie do danej sytuacji „tu i teraz”30, być otwarty na ucznia i jego problemy, posiadać nie tylko wiedzę merytoryczną, lecz również
mieć „to coś”. Jak pisze Kamiński: Nawet największa wiedza pedagogiczna, nie tworzy
wychowawcy, jeśli nie posiada on ‒ prócz talentu i iskry bożej ‒ także umiejętności z zakresu
techniki wychowawczej nabytej w toku praktyki”31.
Poruszając zagadnienie związane z wychowaniem moralno-społecznym Kamiński zwraca również uwagę, że wychowanie to nie może opierać się jedynie na „procesach intelektualnych”, na nauce o moralności, na informowaniu czy przekonywaniu32. Według niego samo teoretyczne nauczanie nie wystarczy do wywołania pożądanego postępowania młodych ludzi. Kamiński podkreśla, że należy wychowywać
poprzez działanie, praktykowanie, poprzez stwarzanie młodym ludziom okazji do
czynnego uczestniczenia w życiu społecznym, w organizacjach, grupach czy samo28
29
30
31
32
A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 86.
Zob. A. Janowski, Pedagogika praktyczna. Zarys problematyki, zdrowy rozsądek, wyniki badań, Warszawa
2002, s. 28-32.
Wydaje się, że błyskawiczne rozpoznawanie sytuacji i błyskawiczne podejmowanie decyzji jest
w pracy nauczyciela nieodzowne.
A. Kamiński, Pasja wychowawcy, w: O harcerstwie ‒ teksty zapomniane 1956-1978, Warszawa 1988, s. 105.
Zob. A. Kamiński, Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, Warszawa 1965, s. 32-34.
287
rządach. Jak pisze: Tylko w wielorakości konkretnych sytuacji może młodzież nabywać umiejętności współżycia i współdziałania, odczuwać potrzebę działań dla wspólnego dobra, nabywać
wartościowy moralnie styl życia społecznego. Nie ma skuteczniejszego sposobu rzetelnego wychowania moralno-społecznego, jak tylko na drodze nabywania przez młodzież nawyków odpowiedniego
postępowania, to znaczy wielokrotnego powtarzania działań społecznie i moralnie pozytywnych,
powtarzania z własnej potrzeby, dla własnych celów, z własnych zainteresowań. Znaczy to: we
własnych zespołach, sekcjach, komisjach, we własnych kółkach, klubach, organizacjach dzieci i
młodzieży, w pracach i zabawach wspólnych33. Kamiński podkreśla potrzebę kształtowania
w młodych ludziach postaw i umie-jętności współdziałania, wzajemnej pomocy,
umiejętności działania w zespole, liczenia się z potrzebami drugiego człowieka,
odpowiedzialności za siebie i za innych. Zwraca uwagę na wychowanie poprzez
udział, na nabywanie odpowiednich postaw w trakcie działania i praktykowania,
można by rzec, na wychowanie w codziennym doświadczeniu34.
Kamiński wskazuje na szkołę jako na środowisko życia, w którym młodzi ludzie
powinni czuć się dobrze, móc się realizować i prawidłowo rozwijać. Akcentuje on,
że szkoła powinna stwarzać warunki do pełnego rozwoju człowieka, dbać o jego
wszechstronny rozwój. W tym celu ma obowiązek między innymi zapewnić
i stworzyć odpowiednią, atmosferę wychowawczą, współpracować z różnymi instytucjami, placówkami i rodziną. Zdaniem Kamińskiego szkoła nie może być odosobniona. Powinna ona tętnić życiem, zapewnić młodym ludziom cały wachlarz możliwości, by mogli się samorealizować i kształcić.
Według Kamińskiego w procesie nauczania i kształcenia istotne jest aktywizowanie uczniów, w tym celu należy stosować odpowiednie metody nauczania, urozmaicać zajęcia poprzez gry i zabawy dydaktyczne, pracę zespołową, zajęcia w grupie.
Warto także organizować młodzieży aktywność pozalekcyjną w związkach i stowarzyszeniach, w zespołach, kółkach zainteresowań, grupach artystycznych, technicznych czy sportowych. Kamiński podkreśla, że w ten sposób można wzbudzać ciekawość i zainteresowanie, dawać okazję młodym ludziom do zdobywania nowych
33
34
A. Kamiński, Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, Warszawa 1965, s. 33.
Zob. A. Kamiński, Wychowanie przez uczestnictwo, w: Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza,
Warszaw 1965, s. 39.
288
Agnieszka GONDEK
umiejętności i sprawności. Według niego poprzez uczestnictwo, czyny i działania
uczniowie mogą nabywać umiejętności współpracy, partnerstwa, dyskusji czy dialogu. Młodzież może uczyć się współdziałania, wzajemnego wspierania się w zdobywaniu wiedzy i mądrości. Kamiński zwraca uwagę, że w nauczaniu i wychowaniu
ważna jest kultura wzajemnych relacji, postawa szacunku i uznania godności osobowej każdego człowieka. Kamiński porusza dość istotną kwestię, mianowicie uwydatnia trudności z jakimi zmierza się w dalszym ciągu polskie szkolnictwo. Wskazuje
on na to, by szkoła nie była jedynie miejscem, w którym uczniowie będą mieli przekazywaną wiedzę encyklopedyczną, ale żeby była miejscem, w którym będą mogli
nabywać umiejętności dyskutowania, logicznego myślenia, podejmowania decyzji,
uspołeczniania się. Wydaje się, że we współczesnej szkole brakuje tworzenia wspólnoty, integrowania się, współdziałania i współprzebywania. Widoczny jest brak
relacji osobowych, życzliwości, otwartości i zaufania. Szkoła nastawiona jest na
nauczanie, natomiast wychowanie pozostaje gdzieś na uboczu. Warto jednak zwrócić uwagę, że procesy te powinny być spójne, nie należy oddzielać nauczania od
wychowania. Należy zarówno nauczać, przekazywać wiedzę oraz zwracać uwagę na
wartości moralne. Szkoła ma za zadanie wychować i wykształcić całego człowieka,
zarówno jego intelekt, wolę, uczucia i emocje, tak by młodzież jak najlepiej poznawała i postępowała. W ujęciu Kamińskiego szkoła ma być szkołą życia i przygotowywać do życia.
Kamiński w swojej pedagogice nawołuje do dzielności, sprawiedliwości, współpracy, przyjaźni, braterstwa, poczucia odpowiedzialności i wytrwałości w dążeniu do
doskonalenia się i nabywania usprawnień. Wskazuje także na to, że w procesie nauczania i wychowania niezmiernie istotna jest odpowiednia atmosfera wychowawcza.
Zwraca on tym samym uwagę na rangę relacji nauczyciel-uczeń. Podkreśla, że o
efektywności wychowawczej decyduje przede wszystkim nauczyciel, który powinien
być mądry i prawy, mieć odpowiednie podejście do młodych ludzi. W ujęciu Kamińskiego nauczyciel powinien być otwarty, szczery, odpowiedzialny, zaangażowany, ufający i godny zaufania. Ponadto powinien być życzliwie ustosunkowany do
uczniów, cierpliwy, wyrozumiały i sprzyjający ich rozwojowi. Według Kamińskiego
289
nawet najlepsza metoda w rękach osoby obojętnej na dobro młodych ludzi nic nie
da.
W twórczości Kamińskiego widoczny jest humanizm i nastawienie na innych
oraz wiara w człowieka, który zdolny jest do samorozwoju i samowychowania.
W jego teorii wychowania liczy się przede wszystkim człowiek, stoi on w centrum
uwagi i jest podmiotem nauczania i kształcenia. Z ujęć Kamińskiego wynika, że
nauczanie to służba drugiemu człowiekowi. Dobrze uczyć, to nie tylko przekazywać
wiedzę merytoryczną, to przede wszystkim oddziaływać wychowawczo, uczyć młodzież odpowiedzialności, sprawiedliwości, rzetelności, uczciwości, tolerancji
i zaangażowania. To stwarzać im warunki do samorealizacji, samokształcenia
i samodoskonalenia się.
Bibliografia
[1] Andrzejuk A., Człowiek i dobro, Warszawa 2002.
[2] Bednarski F. W., Wychowanie młodzieży dorastającej, Warszawa 2000.
[3] Gajdziński, M., Harcerski system wychowania, Warszawa 2011.
[4] Gogacz M., Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie, Warszawa 1997.
[5] Gogacz M., Wprowadzenie do etyki chronienia osób, Warszawa 1995.
[6] Gogacz M., Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993.
[7] Janowski A., Poznawanie uczniów, Warszawa 1985.
[8] Janowski A., Pedagogika praktyczna. Zarys problematyki, zdrowy rozsądek, wyniki
badań, Warszawa 2002.
[9] Janowski A., Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania, WrocławWarszawa-Kraków - Gdańsk, 1980.
[10] Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, Warszawa
1974.
[11] Kamiński A., Aktywizacja i uspołecznianie uczniów w szkole podstawowej, Warszawa 1966.
[12] Kamiński A., Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978.
[13] Kamiński A., Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, Warszawa 1965.
290
Agnieszka GONDEK
[14] Kamiński A., Pasja wychowawcy, w: O harcerstwie ‒ teksty zapomniane 1956-1978,
Warszawa 1988.
[15] Kamiński A., Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Warszawa 2001.
[16] Kawula S., Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn 1996.
[17] Lepalczyk I., Stowarzyszenie społeczne jako środowisko wychowawcze, Warszawa
1974.
[18] Lepalczyk I., Ciczkowski W., Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamińskiego,
Toruń 1999.
[19] Smoleńska-Theiss B., Wychowanie pozalekcyjne i pozaszkolne. Wkład Aleksandra
Kamińskiego w rozwój pedagogiki społecznej, w: Problemy opiekuńczo-wychowawcze,
Rok XLIII(421)6/2003.
[20] Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005.
Streszczenie
Słowa kluczowe: Alekander Kamiński, szkoła, nauczanie, wychowanie
W artykule Autorka prezentuje poglądy Aleksandra Kamińskiego na szkołę, nauczycieli,
nauczanie i wychowanie.
About school, teacher, teaching and bringing
in the Aleksander Kamiński concept
Summary
Key words: Aleksander Kamiński, school, teaching, bringing up
In the article the author is describing A. Kamiński views to school, teachere teaching and bringing up.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 291-299]
ISSN 1897-2500
Urszula DURLAK, Iwona KALINOWSKA-WIĄCEK
Rola rekreacji ruchowej i jej wpływ na młodzież
niedostosowaną społecznie
Wstęp
Ważnym elementem rekreacji ruchowej jest sam ruch, który towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Aktywność ruchowa jest nieodzownym warunkiem aktywności turystycznej i ma wpływ na kondycję zdrowotną. Wpływa na cechy osobowości
dzieci i młodzieży. Dobrze zorganizowane zajęcia sportowe i rekreacyjne rozładowują napięcie ruchowe i psychiczne, przyczyniają się do wzrostu uspołecznienia.
Aktywność fizyczna jest niezbędna człowiekowi na każdym etapie jego życia
i w każdej grupie wiekowej1. Poprzez zwiększenie sprawności fizycznej wychowanek lepiej przystosowuje się do życia, zdobywa więcej wiary w swoje możliwości
i przełamuje wewnętrzne opory.
Rekreacja ruchowa w istotny sposób zmniejsza stopień agresji i może służyć jako
terapia grupowa w ośrodkach dla osób niedostosowanych społecznie. W obecnych
czasach rekreacja ruchowa ma trzy znaczenia. Pierwsze znaczenie to zespół zachowań, które jednostka realizuje w czasie wolnym są to czynności podejmowane dla
1
I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.), Teoria i metodyka rekreacji, Wyd. AWF, Poznań 2001,
s. 53.
292
własnego pożytku i przyjemności. Drugie znaczenie to intensywny rozwój, obejmujący zjawisko społeczno-kulturowe, spowodowane pewnymi zachowaniami ludzi
posiadającymi zwiększoną ilość czasu wolnego. Trzecie znaczenie to proces regeneracji sił i wypoczynku, usuwający skutki zmęczenia. Rekreacja ruchowa to forma
działania dobrowolnie wybrana przez człowieka ze względu na osobiste zainteresowania i dla własnej satysfakcji, podejmowana poza obowiązkami zawodowymi i
domowymi, w czasie wolnym od pracy2.
Rekreację ruchową można podzielić na czynną i bierną. Rekreacja czynna to działania podejmowane w czasie wolnym wymagające od człowieka wysiłku fizycznego
lub psychicznego. Rekreacja bierna to działania, które nie wymagają, zaangażowania
należą do nich: słuchanie muzyki, oglądanie filmu itp.
Rekreacja ruchowa w świetle literatury
Maria Kwilecka rekreację ruchową definiuje jako zjawisko różnego rodzaju zajęć
aktywizujących ruchowo, sportowo, turystycznie, zabawowo, którym człowiek
oddaje się z własnej chęci, w czasie wolnym dla realizacji potrzeb wewnętrznych 3.
Zaspakajanie potrzeb ruchu oraz utrzymanie zdrowia i osiąganie przyjemności
z wysiłku to główne cele rekreacji, które dzielimy na:
‒
wypoczynkowe – ucieczka od codziennych problemów, spokój, odprężenie
oraz zaspakajanie podstawowych potrzeb;
‒
restytucyjne – odnowa sił psychofizycznych;
‒
zabawowe ‒ zaspakaja potrzeby rozrywki;
‒
kondycyjne – utrzymanie dobrej kondycji fizycznej przez jak najdłuższy
okres;
‒
sportowo-wypoczynkowe ‒ współzawodnictwo z innymi lub samym sobą
oraz zaspakajanie potrzeby sukcesu;
‒
poznawczo-kształtujące ‒ potrzeba zdobywania wiedzy, poznania świata,
nowych doświadczeń;
‒
2
3
utylitarne ‒ osiąganie korzyści pozarekreacyjnych4.
S. Toczek-Werner, Podstawy rekreacji i turystyki, Wyd. AWF, Wrocław 2005, s. 10.
M. Kwilecka, Bezpośrednie funkcje rekreacji,Wyd.,WSE, Warszawa 2006, s. 9.
293
Rekreacja ruchowa pełni wiele funkcji w życiu każdego człowieka. Między innymi:
‒
funkcję zdrowotną traktowaną jako niezbędny czynnik w terapii chorób cywilizacyjnych i w ich profilaktyce;
‒
funkcję regeneracyjną ‒ łączy rekreację z wypoczynkiem i regeneracją organizmu;
‒
funkcję antyrewolucyjną ‒ przeciwdziała procesom starzenia się;
‒
funkcję rozrywkową – polega na wzbogaceniu wiedzy o świecie, otaczających zjawiskach, możliwości uczestniczenia w różnych zajęciach;
‒
funkcję kompensacyjną to korygowanie różnego rodzaju braków występujących w życiu codziennym;
‒
funkcję kreacyjną ‒ polega na twórczym spełnianiu się jednostki w formach
i zajęciach podejmowanych w czasie wolnym;
‒
funkcję integracyjną ‒ daje możliwości poznania nowych ludzi, wpływa na
zawieraniu przyjaźni jest sposobem na nawiązywanie nowych więzi interpersonalnych;
‒
funkcję adaptacyjną ‒ wpływa na dostosowanie się do nowych warunków
środowiska naturalnego i kulturalnego;
‒
funkcję stymulatywną ‒ pobudza i wspomaga rozwój fizyczny i psychiczny
człowieka;
‒
funkcję ekonomiczną ‒ dbanie jednostki o kondycję fizyczną i psychiczną,
zmniejsza wydatki na ewentualne leczenie;
‒
funkcję korektywną – niwelowanie i przeciwdziałanie wszelkim formom odchyleń w rozwoju fizycznym człowieka 5.
Istotą rekreacji ruchowej jest aktywność ruchowa dająca zadowolenie i radość,
wpływająca na odprężenie i relaks, podejmowana zgodnie z własnymi preferencjami.
4
5
M. Napierała., R. Muszkiewicz, W. Żukow, A Sikora, Wybrane zagadnienia z podstaw rekreacji i turystyki,
Bydgoszcz 2009, s. 49.
M. Demel, H. Humen, Wprowadzenie do rekreacji fizycznej, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa 2005,
s. 11.
294
Aktywność fizyczna jest ściśle związana ze sprawnością fizyczną. Z. Krawczyk
definiuje kulturę fizyczną jako względnie zintegrowany i utrwalony system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny, sprawność ruchową, zdrowie, urodę,
cielesną doskonałość i ekspresję człowieka, przebiegających według przyjętych
w danej zbiorowości wzorców6.
Sportowe i pozasportowe sposoby wykorzystania czasu wolnego
Każdy młody człowiek powinien decydować o sposobach spędzania czasu wolnego. Możemy wyróżnić kilka kategorii czasu wolnego:
‒
pomoc w gospodarstwie domowym;
‒
udział w zajęciach rozrywkowo-towarzyskich poprzez gry towarzyskie, słuchanie muzyki, tańce, spacery, dyskusje;
‒
uczestnictwo w kulturze (np. telewizja, książki, teatr, kino, imprezy artystyczne), zajęcia z kultury i sztuki (śpiew, taniec, poezja, plastyka, fotografia);
‒
udział w zajęciach pozwalających na realizację własnych zainteresowań;
‒
rekreacja ruchowa, poprzez uczestnictwo w grach i zabawach ruchowych
organizowanych w pomieszczeniach lub na świeżym powietrzu, uprawianie
sportu, zajęcia z turystyki i krajoznawstwa;
‒
zajęcia poznawcze polegają na zdobywaniu i poszerzaniu wiedzy z różnych
dziedzin nauki7.
Zajęcia pozalekcyjne młodzieży organizowane w szkole mają na celu wyszukanie
i wydobycie zainteresowań uczniów. Prawidłowo zorganizowane zajęcia pozalekcyjne mogą wpływać na poprawę wydolności i sprawności fizycznej i umysłowej młodzieży. Najbardziej pożądanymi formami aktywności są: ruch, umiejętnie wykorzystanie środków masowego przekazu, czytelnictwo oraz praca na rzecz społeczeństwa.
Przeobrażenia, jakie powstały w wyniku gwałtownego rozwoju techniki i postęp
cywilizacyjny, przyczyniły się do zmniejszenia aktywności ruchowej dzieci i mło6
7
Z. Krawczyk, Socjologia kultury fizycznej, Wyd. AWF, Warszawa 1995, s. 28.
K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1978.
295
dzieży. Współczesna cywilizacja narzuca określone sposoby aktywności ruchowej
i sposób życia. Kształtowanie nawyków ruchowych i sprawności ruchowej wśród
młodzieży pozwoli na przeciwdziałanie bierności ruchowej.
Aktywność ruchowa młodzieży jest doskonałą okazją do wyrównania niedoboru
ruchu w szkole. Zajęcia wychowania fizycznego powinny motywować ucznia do
uczestnictwa w zajęciach ruchowych oraz pozyskać niezbędną wiedzę i umiejętności
jak żyć zdrowo i uczestniczyć w kulturze fizycznej przez całe późniejsze życie. Poziom sprawności fizycznej człowieka zależy głównie od trybu życia, jak również od
poziomu aktywności ruchowej jednostki. Zajęcia sportowe, ćwiczenia fizyczne mają
pozytywny wpływ na wszechstronny rozwój organizmu młodego człowieka.
Regularne uprawianie sportu wpływa dodatnio na stan zdrowia jednostki, uczy
przezwyciężania własnych słabości, wyrabia wytrwałość, refleks, orientację, odwagę.
Niepodważalna staje się wartość sportu i rekreacji w procesie wychowania młodego
człowieka. Mogą one pełnić rolę w profilaktyce uzależnień jak i eliminować negatywne postawy wśród młodzieży. W procesie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie ważną rolę odgrywa kultura fizyczna a zwłaszcza wychowanie
fizyczne i sport. Nauczyciel wychowania fizycznego poprzez bliski kontakt z wychowankiem ma duże możliwości oddziaływań wychowawczych. W warunkach
postępującego rozwoju cywilizacji konieczne jest, aby profilaktyka zajęć sportowych
nakierowana była na zapobieganie społecznemu niedostosowaniu młodzieży 8.
Rekreacja ruchowa jako czynnik resocjalizacji młodzieży niedostosowanej
społecznie
Sport i rekreacja stanowią kluczowy element życia społecznego. Pozwalają walczyć z zagrożeniami współczesnej cywilizacji (alkoholem, narkomanią, przemocą,
itp.). Stanowią narzędzie w procesie wychowawczym i są ważnym środkiem w procesie resocjalizacji nieletnich. Dobrze zorganizowane zajęcia sportowe i rekreacyjne
rozładowują napięcie ruchowe i psychiczne, przyczyniają się do wzrostu uspołecznienia przez indywidualne i grupowe sukcesy. Ruch pobudza dynamikę rozwojową
8
J. Szempruch, Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społeczno-opiekuńczych, Wyd.
Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków 1998, s. 29.
296
i kształtuje osobowość. Poprzez zwiększanie sprawności fizycznej wychowanek
lepiej przystosowuje się do życia, zdobywa więcej wiary w swoje możliwości i przełamuje wewnętrzne opory.
Rekreacja jako element resocjalizacji musi spełniać dwa podstawowe warunki
wywierające pozytywny wpływ na podopiecznych. Jej atrakcyjność powinna być
źródłem satysfakcji oraz powinna zaspakajać potrzeby zabawy. Rekreacja ruchowa
w istotny sposób zmniejsza stopień agresji i może służyć jako terapia grupowa w
ośrodkach dla osób niedostosowanych społecznie. Dlatego też podjęto w tym zakresie badania dotyczące form rekreacji ruchowej młodzieży. Badania zostały przeprowadzone w Ośrodku Socjoterapii nr 7 w Warszawie na grupie 60 chłopców (1517 letnich). Przedmiotem badań były formy rekreacji ruchowej organizowane przez
młodzież niedostosowaną społecznie w czasie wolnym. Uzyskane z badań wyniki
pozwoliły na ilościową ocenę zaangażowania w rekreację ruchową i skutki jej stosowania. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym,
którym się posłużono był kwestionariusz ankiety. Na podstawie przeprowadzonych
badań został opracowany materiał empiryczny.
Przeprowadzone badania pozwoliły określić: jakie formy rekreacji ruchowej preferuje młodzież w Ośrodku Socjoterapii nr 7? czy młodzież niedostosowana społecznie chętnie podejmuje uczestnictwo w zajęciach ruchowych? ile czasu wolnego
w tygodniu chłopcy poświęcają na zajęcia sportowe? jakie formy rekreacji ruchowej
preferuje młodzież w Ośrodku.
Na podstawie badań stwierdzono, że 46 chłopców w czasie wolnym uprawia
sport, pozostała grupa chłopców wybrała inne formy rozrywki takie jak: kino, komputer, centra handlowe. Na zajęcia sportowe 3 razy w tygodniu uczęszcza 21 chłopców, natomiast codzienne uczestnictwo w aktywności sportowej wskazało 14
chłopców, 19 chłopców uczęszcza 2 razy w tygodniu a 6 chłopców wskazało
uczestnictwo w zajęciach sportowych raz w tygodniu. Na pytanie: jakie formy rekreacji ruchowej preferuje młodzież, ankietowani odpowiedzieli następująco: 50 chłopców preferuje grę w piłkę nożną, 39 chłopców uczęszcza na siłownie, 18 badanych
na wycieczki rowerowe, 17 chłopców uprawia sztuki walki.
297
Powodem uczestnictwa w aktywności fizycznej w opinii badanych było polepszenie samopoczucia, stanu zdrowia oraz kondycji psychicznej. 21 chłopców
stwierdziło, że aktywność fizyczna pomaga się odstresować, a 30 twierdzi, że aktywność fizyczna pomaga w odreagowaniu na stres, pozostali uważają, że aktywność
fizyczna nie ma znacznego wpływu na radzenie sobie ze stresem. 53 badanych
chłopców wskazała, że aktywność fizyczna ma znaczący wpływ na jakość życia
codziennego, pomaga w rozładowaniu napięcia oraz stanowi formę relaksu. Aktywność ruchowa jest jednym z najpowszechniejszych środków w procesie resocjalizacji
dzieci i młodzieży.
Na podstawie badań można stwierdzić, że młodzież niedostosowana społecznie
przebywająca w Ośrodku chętnie podejmuje uczestnictwo w zajęciach sportowych
w czasie wolnym. Systematyczność i konsekwencja uczestnictwa w zajęciach sportowych połączona z terapią może stać się głównym celem w walce z niedostosowaniem społecznym dzieci i młodzieży.
Podsumowanie
Ruch jest wartościową formą wypoczynku i rozrywki towarzyszącą człowiekowi
przez całe życie. W obecnych czasach coraz częściej spotkać się można z bierną
formą spędzania czasu wolnego, spowodowaną zwiększoną ilością pracy czy obowiązków domowych. Skutkuje to zmniejszoną aktywnością ruchową i prowadzeniem nieodpowiedniego trybu, które prowadzą do hipokinezji.
Zdrowie oraz sprawność fizyczna należą do głównych uwarunkowań szczęścia
człowieka. Propagowanie sportu i rekreacji przez różne instytucje również przez
szkołę jest niezmiernie ważne. Sport, turystyka, wychowanie fizyczne odgrywają
ogromną rolę w podnoszeniu sprawności fizycznej całego społeczeństwa. Propagowanie wychowania poprzez sport i rekreację jest traktowane jako zachowania
prozdrowotne, prowadzące do zachowania zdrowia. Sport i wychowanie fizyczne
nie tylko pozwalają na pracę nad własnym ciałem, ale również kształtują pozytywne
cechy charakteru: silną wolę, hart ducha, uczą koleżeństwa, współpracy w grupie.
Wzrost zainteresowania młodzieży sportem może spowodować w przyszłości, iż
stanie się on jedną z najskuteczniejszych metod wychowawczych i rozwojowych dla
298
młodego pokolenia. Należy przystosować właściwości rozwojowe młodzieży do
skutecznego systemu sportowego. Regularnie uprawiany sport i rekreacja kształtuje
nawyki i przyzwyczajenia, modeluje stosunek do pracy, do samego siebie i innych
ludzi. Rozwija poczucie konsekwencji, odpowiedzialności, samodyscypliny, potrzebę podporządkowania się regułom, zasadom i przepisom.
Wykorzystanie w ośrodkach wychowawczych i opiekuńczych metod i środków
oddziaływania wychowania fizycznego i sportu wpływa na wytworzenie właściwej
atmosfery wychowawczej. Zajęcia sportowe mają walory terapeutyczne, powodują
rozładowanie napięcia oraz redukują stany lękowe.
Literatura
[1] Demel M., Humen H., Wprowadzenie do rekreacji fizycznej, Wyd. Sport i
Turystyka, Warszawa 2005.
[2] Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Siwiński W., Teoria i metodyka rekreacji
(Zagadnienia podstawowe), Wyd. AWF, Poznań 2001.
[3] Krawczyk Z., Socjologia kultury fizycznej, Wyd. AWF, Warszawa 1995.
[4] Kwilecka M., Bezpośrednie funkcje rekreacji, Wyd. WSE, Warszawa 2006.
[5] Napierała M., Muszkiewicz R., Żukow W., Sikora A., Wybrane zagadnienia
z podstaw rekreacji i turystyki, Bydgoszcz 2009.
[6] Szempruch J., Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach
społeczno-opiekuńczych, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji
Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków 1998.
[7] Toczek-Werner S., Podstawy rekreacji i turystyki, Wyd. AWF, Wrocław 2005.
Streszczenie
Słowa kluczowe: rekreacja ruchowa, aktywność ruchowa, styl życia
Ważnym elementem rekreacji ruchowej jest sam ruch, który towarzyszy człowiekowi przez całe
życie. Aktywność ruchowa jest nieodzownym warunkiem aktywności turystycznej, ma wpływ na
kondycje zdrowotną. Wpływa na cechy osobowości dzieci i młodzieży. Dobrze zorganizowane
zajęcia sportowe i rekreacyjne rozładowują napięcie ruchowe i psychiczne, przyczyniają się do
299
wzrostu uspołecznienia. Poprzez zwiększenie sprawności fizycznej wychowanek lepiej przystosowuje się do życia, zdobywa więcej wiary w swoje możliwości i przełamuje wewnętrzne opory. Rekreacja ruchowa w istotny sposób zmniejsza stopień agresji i może służyć jako terapia grupowa w
ośrodkach dla osób niedostosowanych społecznie. Dlatego też podjęto w tym zakresie badania.
Przedmiotem badań były formy rekreacji ruchowej wśród młodzieży niedostosowanej społecznie.
Uzyskane wyniki badań pozwoliły na ilościową ocenę zaangażowania w rekreację ruchową i
skutki jej stosowania.
The role of recreation and its impact
on young people socially maladjusted
Summary
Key words: physical recreation, physical activity, lifestyle
An important element of recreation are physical exercises that accompany man throughout his
life. Physical activity is an indispensable condition of tourist activity and has an impact on the
condition of health. It influences the characteristics of children and adolescents. Well organized
sports and recreational activities unload motor and mental tension, contribute to the growth of
socialization. By increasing the physical activity of students, they are better adapted to life, gaining
more confidence in your abilities and breaks the internal resistance. Physical recreation significantly
reduces the degree of aggression and can serve as group therapy in homes for the socially maladjusted. Therefore, we decided to test in this regard. There were studied forms of recreation among youth
socially maladjusted. The results of the research allowed for quantitative assessment of involvement
in physical recreation and the effects of the recreation.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 3 (53) / 2016
[s. 301-315]
ISSN 1897-2500
Edyta ŁYSZKOWSKA
Globalna rewolucja technologiczno-informacyjna wraz z rozwojem mediów elektronicznych wpłynęła na różne dziedziny życia. Określenia: e-commerce (e-Biznes),
e-Marketing, e-Banking, czy e-learning, świadczą o tym, że Internet stał się „kanałem dystrybucji”1 produktów, usług oraz szeroko pojętej wiedzy. Edukacja powoli
wchodzi w erę cyfryzacji. Dlatego niejako naturalne wydają się pytania o przyszłość
kształcenia: Jaki system nauczania sprawdza się najlepiej? Jakie są wady i zalety
e-learningu? Jakie jest jego miejsce w edukacji?
Niewątpliwie e-learning związany jest z rozwojem nowych mediów i jednocześnie postrzegany jako innowacja we współczesnej dydaktyce. Równocześnie zaczyna
stanowić istotny element kształcenia ustawicznego. Tej tematyce nieodłącznie towarzyszy pytanie, czy e-learning w przyszłości może zastąpić tradycyjną formę nauczania? Pomimo wielu prac naukowych na temat e-learningu oraz ogromnego zainteresowania ze strony organów edukacyjnych oraz korporacji i innych instytucji, termin
ten nie posiada jednej definicji i jest różnie rozumiany i interpretowany. Wymiennie
z e-learningiem w literaturze przedmiotu stosuje się określenia: edukacja na odległość, kształcenie przez Internet, wirtualna edukacja, uczenie się z wykorzystaniem
1
A. Stecyk, ABC eLearningu. System LAMS, Difin, Warszawa 2008, s. 14.
302
Edyta ŁYSZKOWSKA
technologii informacyjno-komunikacyjnych, kształcenie zdalne, e-kształcenie.
W języku angielskim stosowane są zwroty: distance learning, distance education
i e-learning2.
Chociaż e-learning wydaje się być wytworem współczesnych lat, to jego korzenie
sięgają osiemnastego wieku. Pierwsze ślady nauki na odległość miały miejsce w 1700
roku w USA, gdzie ukazało się ogłoszenie prasowe zapraszające kandydatów na
kurs korespondencyjny. Natomiast pierwsze próby kształcenia „drogą pocztową”
były podjęte w Anglii i Niemczech. Za prekursora szkoleń na odległość uznaje się
Izaaca Pitmana (szkoła Bath w Anglii), który od 1840 roku kształcił studentów
korespondencyjnie ucząc ich w ten sposób stenografii. Studenci stenografowali
fragmenty Biblii, które następnie przesyłali do oceny Pitmanowi. Początkowo metoda ta rozwijała się w krajach anglofońskich. W 1873 roku w Ameryce Anna Eliot
Ticknot założyła Towarzystwo do Popierania Nauki w Domu nauczając 24 przedmiotów. Wkrótce metoda ta została zaadaptowana przez wyższe uczelnie, bo już od
1900 roku Uniwersytet Stanowy w Pensylwanii i Uniwersytet Wisconsin zaczęły
prowadzić korespondencyjne kursy wiedzy rolniczej3.
W 1856 r. w Berlinie powstała uczelnia Toussaint-Langenscheidta wykorzystująca tę metodę w nauczaniu języków obcych. Natomiast w 1894 r. został założony
Instytut Rustina, przygotowujący do eksternistycznych egzaminów z zakresu szkoły
średniej4.
W Wielkiej Brytanii w 1836 roku powstał Uniwersytet Londyński, którego funkcja ograniczała się do przeprowadzania egzaminów i nadawania stopni uniwersyteckich. Początkowo uczelnia ta egzaminowała tylko studentów studiujących stacjonarnie, z czasem przeprowadzała egzaminy wszystkich studentów chcących do niej
przystąpić (również z kolegiów korespondencyjnych). Przyczyniło się to do zakła-
2
3
4
Określenie „e-learning” równolegle jest używane bez żadnych tłumaczeń w języku polskim.
J. Górnikiewicz, Studia na odległość w USA i w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, Trans Humana,
Białystok 2004, s. 47.
A. Frąckowiak, J. Półturzycki, H. Solarczyk-Szwec (red.), Elżbieta Zawacka. Pisma pedagogiczne,
Wydawnictwo Naukowe ITE – PIB, Radom, s. 130.
303
dania nowych szkół korespondencyjnych i powstania, a następnie spopularyzowania
egzaminu eksternistycznego5.
W Australii i Nowej Zelandii, w państwach, w których zawsze istniał problem
dotarcia do instytucji edukacyjnych, rozwinęło się kształcenie na odległość niejako
naturalnie, jako rozwiązanie problemu dostępu do edukacji. Kształcenie korespondencyjne traktowane jest tam jako uzupełnienie oficjalnego systemu szkolnego6.
Wraz z rozwojem technologii kształcenie na odległość opierające się na komunikacji korespondencyjnej zostało wzbogacone o nowe potężne środki komunikacji
takie jak: technika filmowa, telefony, radio i telewizję 7. Przez następne lata ewoluowało to, co było największą barierą komunikacyjną, czyli sposób komunikacji. W
1910 roku wraz z rozwojem kinematografii w USA w celach edukacyjnych pojawiają
się filmy instruktażowe w kinach. Wkrótce w tych samych celach zaczęto wykorzystywać radio (1920 r.), a następnie telewizję (1945 rok, Uniwersytet Stanu Iowa) 8.
W Polsce pierwsze kursy korespondencyjne na odległość zostały zorganizowane
przez Uniwersytet Krakowski w 1776 roku. Były to kursy rzemieślnicze. Kształcenie
korespondencyjne na szeroką skalę wprowadzono na polskich uczelniach w 1836
roku. Jednakże to rozwój telewizji spowodował, że od 1970 roku nastąpił ogromny
rozwój tej formy kształcenia. Szkoły rolnicze założyły w tym czasie Telewizyjne
Technikum Rolnicze, które nadawały wykłady w telewizji. Studenci zdawali egzaminy w swoich jednostkach macierzystych, natomiast prace semestralne przesyłali za
pomocą poczty9.
Właściwym początkiem rozwoju e-learningu okazał się Internet. Jego początki
związane są z siecią ARPANET, która zaczęła działać od 1 września 1969 roku,
między Kalifornijskim Uniwersytetem w Los Angeles i w Santa Barbara, Uniwersytetem Utah i Instytutem Badań Stanford w Menlo Park. Początkowo sieć miała
służyć wymianie informacji pomiędzy ośrodkami naukowymi a Departamentem
5
6
7
8
9
Ibidem, s. 127.
Ibidem, s. 80.
Zob. G. Penkowska, Meandry e-learningu, Difin, Warszawa 2010, s. 14.
S. Juszczyk, Edukacja na odległość. Klasyfikacja pojęć, reguł i procesów, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002,
s. 125.
G. Penkowska, op. cit., s. 16.
304
Edyta ŁYSZKOWSKA
Obrony USA. Jednakże ze względu na dużą popularność sieci w wymianie prywatnych informacji między naukowcami oraz rozmyciem granic, gdzie zaczyna się myśl
naukowa, a gdzie problem ochrony tajnych informacji wojskowych, w 1983 roku
nastąpiło rozdzielenie sieci na ARPANET, przeznaczonej na potrzeby naukowe, od
MILNET-u, zorientowanego na cele badań wojskowych. Upowszechnienie Internetu nastąpiło po zamknięciu nadzorowanej przez wojsko sieci ARPANET w 1990
roku i udostępnieniu nowej międzynarodowej sieci CERN10. Do tej pory kształcenie
na odległość rozwijało się intensywnie, jednakże po 1990 roku, wraz z rozwojem
Internetu zaczęto wprowadzać wymianę informacji online, co znacznie usprawniło i
zdynamizowało proces wymiany komunikatów. Ponieważ Internet w latach 90. był
w Stanach Zjednoczonych znacznie lepiej rozwinięty niż w innych krajach, tam
właśnie znajduje się większość szkół oferujących edukację na odległość z wykorzystaniem komunikacji online11.
Nawiązując do genezy e-learningu James Taylor wyróżnił pięć następujących po
sobie generacji z uwzględnieniem technologii, które są krótkim opisem historycznym każdego modelu12:
I.
Kształcenie korespondencyjne: w tym czasie wykorzystywano materiały
drukowane, czyli podręczniki, skrypty.
II.
Kształcenie multimedialne: łączy materiały drukowane z kasetami audio
i wideo, lekcjami na nośnikach, interaktywne taśmy i kasety wideo.
III.
Model synchroniczny – to nowa era e-learningu, w której wykorzystuje się
media takie jak: radio, telewizja, telefon w postaci transmisji radiowych i telewizyjnych, audiokonferencji i wideokonferencji.
IV.
Model asynchroniczny – jest modelem wykorzystującym możliwości, jakie
daje Internet poprzez interaktywne multimedia online, źródła internetowe, komunikację za pośrednictwem komputera.
10
11
12
M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2010, s. 83.
J. Taylor, Fifth Generation Distance Education, Keynote Address presented at the 20th ICDE World
Conference, Duesseldorf, Germany, 1-5 April 2001.
V.
305
Inteligentny model asynchroniczny – jest bardziej zaawansowanym mo-
delem asynchronicznym, gdyż oprócz interaktywnych multimediów online i źródeł
online, komunikacja za pośrednictwem komputera uwzględnia system automatycznych odpowiedzi i wirtualne campusy z dostępem do materiałów szkoleniowych.
Niektóre modele mogą ze sobą współwystępować. Obecnie najpopularniejsze są
modele asynchroniczne (IV i V), jako że bazują one na poszerzonych możliwościach sieci.
W Polsce nie istnieje regulacja prawna kształcenia na odległość, jednocześnie nie
ma formalnych przeszkód, aby taką edukację w szkolnictwie wprowadzać. Na stronach internetowych w 2003 roku Ministerstwo Edukacji i Sportu oznajmiło: "Obowiązujące przepisy nie przewidują kształcenia na odległość, chociaż znane są próby
ich uruchomienia przez niektóre szkoły wyższe. W obecnym stanie prawnym Ministerstwo nie może sankcjonować takich inicjatyw i podejmuje odpowiednie działania mające na celu ich wyeliminowanie. Pod względem formalnym sprawy prowadzonych studiów reguluje art. 4. ust. 3. ustawy o szkolnictwie wyższym, w którym
nie występuje pojęcie studiów wirtualnych (...)13. Dopiero cztery lata później Ministerstwo Nauk i Szkolnictwa Wyższego wydało rozporządzenie, w którym określiło
warunki prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod i technik nauczania na odległość.
W 2000 roku powstał dokument ePolska przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, a następnie przyjęty w 2001 roku przez Radę Ministrów określający plan
działania na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce w latach 2001 –
2006. E-learning określany jest tam jako „metoda prowadzenia procesu dydaktycznego w warunkach, gdy nauczyciel i uczniowie odseparowani są od siebie w przestrzeni, a nierzadko i w czasie. Nowoczesne techniki społeczeństwa informacyjnego
umożliwiają przesyłanie materiałów audiowizualnych, danych komputerowych,
a także umożliwiają bezpośredni kontakt w czasie rzeczywistym pomiędzy nauczycielem a uczniem za pomocą systemów audiokonferencji i wideokonferencji”14. E13
14
http://www.men.waw.pl/ pytania/ pyt_39.htm, 15 kwietnia 2003.
ePolska – Plan działania na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001-2006,
http://kbn.icm.edu.pl/cele/epolska.html 15 września 2011.
306
Edyta ŁYSZKOWSKA
learning w polskim szkolnictwie intensywnie się rozwija, chociaż realizacja niektórych zamierzeń nadal dostarcza wiele trudności.
Według R. Nagórskiego e-learning do pełnego rozwinięcia potrzebuje: odpowiedniej regulacji prawnej i infrastruktury oraz powstania specjalnych programów
rozwoju.
Poprzez
regulacje
prawne
rozumie
on
zdefiniowanie
e-learningu i określenie jego głównych cech. Zaznacza on, że na różne pojmowanie
edukacji na odległość mają wpływ, uwarunkowania geograficzne, inne tradycje
i inaczej pojmowane aspekty edukacji. Proponuje w związku z tym ujednoliconą
definicję, w której podkreśla brak bezpośredniego kontaktu między uczniem
a nauczycielem, kładąc szczególny nacisk na: materiały i pomoce dydaktyczne, odmienne niż tradycyjne sposoby komunikowania się i odpowiednią obsługę systemu
kształcenia oraz administrowanie nim15.
Szkolenia e-learningowe są prowadzone online zarówno przez Intranet, jak
i Internet, telefonię komórkową (m-Learning, ang. mobile learning) lub za pomocą
CD-romów. Dlatego najogólniej e-learning możemy zdefiniować jako kontrolowane
kształcenie oparte na mediach elektronicznych.
W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych definicji e-learningu. Borje
Holmberg, pionier w tej dziedzinie, określał ją następująco „edukacja na odległość
zawiera w sobie różne formy i poziomy kształcenia, które nie wymagają natychmiastowego nadzoru ani bezpośredniej stałej obecności nauczycieli prowadzących
zajęcia. Tym niemniej kształcenie odbywa się w sposób planowy pod nadzorem
wspomagającej organizacji”16. Charakterystyczną cechę tej definicji jest umiejscowienie procesu kształcenia w strukturach zdalnej organizacji. Ponadto B. Holmberg
zaznacza, że w trakcie kształcenia nie jest potrzebna bezpośrednia obecność nauczyciela, jakkolwiek student ma prawo do osobistego szkolenia i konsultacji.
30 lat temu M. G. Moore zaproponował definicję, która wydaje się najbardziej
aktualna i wszechstronna: „Edukacja na odległość jest normalnym, planowanym
procesem kształcenia, który odbywa się w różnych miejscach, co wymaga specjalnej
15
16
R. Nagórski, W. Gilewski, Koncepcja wykorzystania i rozwoju edukacji na odległość w Polsce, Materiały opublikowane przez OCEN, Warszawa 2000.
B. Holmberg, Theory and practice of distance education, Routledge, London 1995, s. 2.
307
techniki projektowania etapów nauki (np. kursów), metod komunikowania się ze
sobą (elektronicznych i innych) oraz specjalnego organizacyjnego i admnistracyjnego zarządzania całym procesem kształcenia” 17.
Otto Peters, kolejny ekspert zagadnień edukacji na odległość, stwierdził, że ta
forma edukacji jest możliwa jedynie w krajach uprzemysłowionych, gdyż uprzemysłowienie stwarza popyt na nowe kwalifikacje w nowych zawodach oraz powoduje,
że zawodowa i socjalna mobilność jest nieznana w społeczeństwie krajów mniej
uprzemysłowionych18. Masowa produkcja drukowanych materiałów do nauki jest
częścią uzyskiwania wyższych zysków, mając wpływ na lepsze rozwinięcie handlu w
danym kraju. Jest to przekonywującym dowodem na to, że proces nauczaniauczenia się i industrializacji produkcji przenikają się i łączą. O. Peters podkreśla
również zależność kształcenia na odległość od ekonomicznych przedsięwzięć oraz
rozwoju technologicznego19. Obecność daleko zaawansowanej technologii edukacyjnej na wyższych uczelniach stawia wyższe kryteria wykładowcom, którzy muszą
dostosować do niej swój styl pracy. Wymaga to, dokładnego zapoznania się z narzędziami, przystosowania do nowego systemu, który zakłada pewne edukacyjne
cele, stosowanie testów i technik ewaluacji20. Peters podkreśla, że kompilacja tradycyjnego sposobu nauczania z kształceniem na odległość poprawia ogólnie jakość
całego procesu, tak, jak ma to miejsce w Australii21.
D. Keegan zdefiniował edukację na odległość przez sześć elementów: odseparowanie od siebie nauczyciela i ucznia, wpływ edukacyjnej organizacji, zastosowanie
technicznego medium, komunikacja dwustronna, możliwość wzięcia udziału w
okazyjnych seminariach, udział w najbardziej industrialnej formie edukacji (zaplecze
17
18
19
20
21
M. G. Moore, Handbook of distance education, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., New Jersey 2007,
s. 91.
D. Keegan, Otto Peters on Distance education. The industrialization of teaching and learning, Routledge, London 1994, s. 4.
Ibidem, s. 6.
Ibidem, s. 19.
O. Peters, Learning and Teaching in distance education. Analysis and interpretations from an international perspective, RoutledgeFalmer, London, 2004, s. 12.
308
Edyta ŁYSZKOWSKA
technologiczne i zespoły ludzkie)”22. Jego definicję wyróżnia element dotyczący
udziału w przedsięwzięciu jako rodzaj pewnej nobilitacji społecznej.
Linda Harasim w swojej definicji kształcenia na odległość podkreśliła jej społeczny charakter i interaktywność. Zauważyła, że zarówno tradycyjne nauczanie, jak
i kształcenie online wykorzystuje słowo pisane. Jednakże w drugim przypadku interaktywny tekst służy do budowania wiedzy grupowej oraz udzielania informacji.
Asynchroniczność sieci komputerowych pozwala na zindywidualizowanie stylu
nauczania studenta, a mianowicie dostosowania swojego czasu na czytanie, przemyślenie zadania, napisania i zrewidowania swojej wiedzy zanim podzieli się on swoją
odpowiedzią z innymi uczestnikami systemu nauczania. Harasim podkreśla, że
zaletą
i
wspólnego
zaangażowanie23.
sieciowego
uczenia
się
jest
większa
efektywność
Podsumowując stwierdziła, że edukacja na odległość jest „nau-
czaniem wspólnym (w grupie), które odbywa się w dowolnym czasie, miejscu
i przestrzeni”24. Ponadto wiedza jest społecznie konstruowana poprzez współuczestników wirtualnego środowiska skomputeryzowanej sieci komunikacyjnej (ang.
CMC - Computer Mediated Communications)25.
E-learning jest chętnie wykorzystywany zarówno w instytucjach edukacyjnych,
jak i przez korporacje. W e-learningu korporacyjnym szczególny nacisk jest kładziony na ekonomiczność przedsięwzięcia oraz na proces szkoleń pracownika. Został
on określony jako „wszelkie działania wspierające proces szkolenia, wykorzystujące
technologie informatyczne”26. Z czasem kształcenie zdalne na uczelniach i w korporacjach stało się na tyle różne w swoich założeniach, realizacji i celach, że rozdzielono e-learning na: korporacyjny i akademicki.
22
23
24
25
26
D. Keegan, Open learning: concepts and costs, successes and failures, Departament of Employment and
Technical and Further Education, cytowane z http://scholar.googleusercontent.com, pobrane dnia
16 września 2011 r., zob. M. G. Moore, Handbook of distance education, Lawrence Erlbaum Associates,
Inc., New Jersey 2007, s. 4 i 5.
L. Harasim i In., Learning Networks. A field guide learning and teaching on-line, Massachusetts Institute of
Technology, Massachusetts 1997, s. 4.
Ibidem, s. 4.
Ibidem, s. 3.
M. Hyla, Przewodnik po e-learningu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 19.
309
E-learning korporacyjny zastąpił szkolenia tradycyjne, które obejmowały wyjazdy
pracowników, wynajem sal i trenerów. W to miejsce pracodawca może zwiększyć
ilość szkoleń, zindywidualizować je i jednocześnie podnieść jakość obsługi klienta.
Osiąga on również korzyści organizacyjne, na które składają się: szybki dostęp do
szkoleń i materiałów, brak przerw związanych ze szkoleniem pracownika, redukcja
kosztów delegacyjnych27.
E-learning akademicki jest znacznie bardziej rozwinięty jeżeli chodzi o jego funkcje i cele. Wykorzystuje również inne metody, techniki i narzędzia. Jego zadaniem
jest „przeniesienie działań edukacyjnych do środowiska sieciowego”28.
H. Bednarczyk, zauważył, że nauczanie na odległość „stanowi istotny element
ofert edukacyjnych wielu instytucji, uczelni i firm szkoleniowych”, otwiera naukową
perspektywę, wzbogacając ją rozszerzeniem kontaktów na cały świat. Równocześnie
służy poprawie efektywności nauczania i jakości edukacji. Tego typu nauczanie
stawia nauce nowe wyzwania dotyczące rozwoju technologii informacyjnokomunikacyjnych, bowiem „e-learning wnosi nową jakość do edukacji ustawicznej
dorosłych”29.
Wraz z rozwojem e-learningu trwa debata na temat jego miejsca w edukacji. Trzy
paradygmaty o oświacie i reformach Czesława Kupisiewicza: deskolaryzacja, szkoła
alternatywna i szkoła ustawicznie doskonalona, posłużyły Maciejowi Tanasiowi do
wyodrębnienia trzech stanowisk środowiska naukowego, dotyczących połączenia
nauczania tradycyjnego i e-learningu30.
Zwolennicy pierwszego podejścia chcą zastąpić nauczanie tradycyjne edukacją
w sieci informatycznej. M. Tanaś zwraca uwagę na szereg niebezpieczeństw towarzyszących tej hipotetycznej sytuacji, jak: „oderwanie treści kształcenia od kręgu
kulturowego bądź etnicznego, uznanie anonimowości nauczyciela, pozbawienie
nadzoru nad doborem i realizacją treści kształcenia, a także nieświadomość tego, iż
27
28
29
30
Ibidem s. 31.
H. Bednarczyk, E-learning – samodzielna forma kształcenia i wspomaganie nauczania, [w:] Edukacja ustawiczna
dorosłych. E-learning, 3/2008, Radom 2008, s. 5.
M. Tanaś, Dydaktyczny kontekst kształcenia na odległość [w:] Pedagogika @ środki informatyczne, media,
M. Tanaś (red.), Wyd. Impuls, Warszawa – Kraków 2005, s. 35.
310
Edyta ŁYSZKOWSKA
szkoła nie redukuje swoich celów do przekazywania informacji”31. Zwraca również
uwagę na niebezpieczeństwo manipulacji uczestnikami sieci oraz ważnej roli przewodnika po Internecie w przypadku dzieci.
Drugi paradygmat szkoły alternatywnej jest filozofią stworzenia szkół równoległych. M. Tanaś konstatuje, że konsekwencją tego podejścia byłoby osłabienie,
a następnie upadek nauczania tradycyjnego. Zwolennicy edukacji na odległość
chcieliby bowiem, wprowadzić tę metodę na wszystkich poziomach nauczania
(szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum, studia).
M. Tanaś jest zwolennikiem ostatniego paradygmatu szkoły ustawicznie doskonalonej ‒ poprzez rozwijające się narzędzia informatyczne można bowiem udoskonalić nauczanie tradycyjne, eliminując jego wady i niedociągnięcia np. brak dostosowania nauczania do potrzeb społecznych i indywidualnych. Takie rozwiązania proponuje flexible learning i blended learning, czyli nauczanie komplementarne (lub mieszane, hybrydowe). Łączenie form edukacji tradycyjnej z elektroniczną umożliwia osiągnięcie różnych celów, co w konsekwencji może się okazać bardziej efektywne.
Z jednej strony student może samodzielnie pracować w zaciszu domowym. Z drugiej strony ma możliwość osobistego kontaktu z nauczycielem (na przykład mailowo), nawiązania relacji w grupie. Kontakt mailowy umożliwia przesłanie materiałów
z wykładów, szybką odpowiedź na nurtujące studenta pytania i ogólnie szybszą
reakcję z pominięciem zbędnej biurokracji32.
Nieco inaczej przyszłą edukację w tym paradygmacie postrzegał Steve Jobs,
współzałożyciel Apple’a. W rozmowach z prezydentem Barackiem Obamą i Billem
Gatesem, sugerował, że nauczanie tradycyjne powinno zostać zrewolucjonizowane.
Wykłady byłyby oglądane na komputerze lub iPadzie w czasie wolnym, a zajęcia
szkolne poświęcone praktycznemu rozwiązywaniu problemów i dyskusji. Wykłady
zawierające tekst zamieniłyby się w animowane prezentacje, a podręczniki powinny
być napisane od nowa, na potrzeby ery cyfrowej33.
31
32
33
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 36.
G. Kubera, Zaskakujące rewelacje z życia Steve’a Jobsa, http://technowinki.onet.pl/biznes, 1 października
2011.
311
O ile pomysły promujące paradygmat szkoły alternatywnej pojawiają się często,
kusząc redukcją kosztów oświatowych (zastąpienie podręczników i zeszytów laptopami, zastąpienie nauczyciela multimediami itd.), to do tej pory kończyły się one
niepowodzeniem. Pomimo szeregu działań wprowadzonych przez polską oświatę
(Pracownia internetowa w każdej gminie – lata 1998 – 1999, Pracownia internetowa w każdym
gimnazjum lata 1999 – 2002, Pracownia internetowa w każdej szkole – od 2001 roku)
według raportu Wydziału Informatyzacji Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu
z 2002 roku większość sprzętu komputerowego w szkołach nie spełnia podstawowych standardów i wymogów. W szkolnictwie istnieje ogromne zróżnicowanie
pomiędzy miastem a wsią, natomiast wyposażenie szkół w pracownie komputerowe
znacznie się różni pomiędzy województwami biedniejszymi i bogatszymi34.
Zaletami e-learningu według literatury przedmiotu jest: standaryzacja wiedzy oraz
powtarzalny i łatwo kontrolowany poziom przygotowywanych kursów, ewentualne
powiązania z innymi kursami zdalnymi, możliwość aktualizowania zawartości merytorycznej. Inne zalety to: zindywidualizowanie kształcenia pod względem czasu,
sposobu prowadzenia zajęć, aktywizacja studentów. Skraca to czas szkolenia I daje
możliwość oceny jego efektywności. Poprzez szybką dystrybucję oraz rozpowszechnianie wiedzy i zasobów dydaktycznych e-learning umożliwia przejście do
społeczeństwa „opartego na wiedzy”. Ponadto dzięki e-learningowi jest możliwe
zglobalizowanie kadry nauczającej (kontakt jest możliwy z każdego miejsca na świecie), jak i realizacja potrzeb szkoleniowych dostosowując tempo nauki do aktualnych
potrzeb. Jednak największym plusem szkoleń online jest redukcja kosztów, która
wiąże się z wyeliminowaniem wydatków związanych z wynajęciem sal, kosztów
dojazdu, dystrybucji i powielania materiałów dydaktycznych. Ponadto łatwiejszy
i bliższy kontakt z nauczycielem i jego dostępność są również nieocenionym atutem
tego kształcenia35.
34
35
M. Tanaś, op. cit., s. 36 i 40.
Por. A. Stecyk, ABC eLeaarningu. System LAMS…, op. cit., s. 20 i 21; G. Penkowska, Meandry e-learningu,
op. cit., s 48 i 49; M. Hyla, Przewodnik po e-learningu, Impuls, Kraków 2005, s. 26.
312
Edyta ŁYSZKOWSKA
Brooke Broadbent wymienił trzy instytucjonalne metakorzyści związane ze zdalnym kształceniem36:
1.
Redukcja uczelnianych kosztów – największe koszty w tej metodzie nau-
czania generuje przygotowanie kursu i jego implementacja. Związane są one z zakupem sprzętu, stworzeniem bądź zakupieniem oprogramowania oraz szkoleniem
kadr. Im dłużej trwa kurs lub więcej jest jego edycji, tym jego opłacalność wzrasta
w porównaniu z tradycyjnym nauczaniem, gdyż wyeliminowane są koszty związane
z rozległą infrastrukturą typu: budynki szkolne, stołówka, biblioteka, sale wykładowe, akademik.
2.
Możliwość zwiększania liczby studentów – w przeciwieństwie do naucza-
nia tradycyjnego i jego ograniczeń związanego z pojemnością sal, liczba uczestników
kursów edukacji online jest związana z zatrudnieniem pracowników naukowych,
obsługi technicznej i administracyjnej oraz z odpowiednim sprzętem technicznym
i przepustowością łączy internetowych.
3.
Kształcenie zdalne wpisuje się w kanony kształcenia ustawicznego łącząc
pracę zawodową, obowiązki rodzinne ze studiowaniem na wielu kierunkach lub za
granicą. Różnorodność ofert e-learningowych odpowiada współczesnemu zapotrzebowaniu na wiedzę, łączącemu się z aktualizacją wiedzy, koniecznością zawodowego przekwalifikowania swoich umiejętności, czy potrzebą samorealizacji.
Metakorzyści B. Broadbenta są częściową odpowiedzią na problemy polskich
uczelni wiążących się z niedostosowaniem sal do współczesnych wymogów, brakiem ich wyposażenia lub problemami finansowymi. Zdaniem G. Penkowskiej wiele
uczelni ogranicza liczbę przyjmowanych studentów ze względu na zbyt trudną sytuację finansową. Rozwiązaniem mogłoby być przyjęcie części studentów na studia
zdalne37.
Niemniej jednak oprócz niewątpliwych zalet e-learningu ma on swoje wady. Jak
już wcześniej wspomniano na rynku nie ma dostępnych gotowych kursów online,
zwłaszcza na poziomie wyższym, zatem niezbędne jest tworzenie nowych kursów
36
37
B. Broadbent, ABC of e-learning: Reaping the Benefits and Avoiding the Pitfalls, Jossey-Bass – Pfeiffer, San
Francisco 2002, [za:] G. Penkowska, op. cit., s. 47 i 48.
313
przystosowanych do danych potrzeb. Wiąże się to nie tylko z wysokimi kosztami
przygotowania takiego kursu, ale również z brakiem standardów jakościowych, co
skutkuje: zbyt wysokimi lub zbyt niskimi wymaganiami wobec studentów, niezrozumiałym interfejsem oprogramowania, trudnościami z dostępem do materiałów
dydaktycznych, niedostatecznym zaangażowaniem się nauczyciela w proces szkolenia (synchronicznego lub asynchronicznego). Ponadto do wszelkich nowości zarówno studenci, jak i nauczyciele podchodzą z nieufnością i obawą. Tak też się
dzieje w przypadku nauczania zdalnego, gdzie wszystkiego należy się uczyć od początku: nowej technologii, nowego oprogramowania, zaznajomić z narzędziami
I techniką38. Również nie wszyscy studenci czują się komfortowo odizolowani zarówno od nauczyciela, jak i innych członków grupy. Uczenie się zdalnie wymaga
dużej samodyscypliny i umiejętności samokształcenia. Od aktywności studenta
często uzależniona jest efektywność nauczania.
Dotychczasowe doświadczenia uczelni w stosowaniu kształcenia zdalnego oraz
argumenty za i przeciw wykazują, że metoda ta sprawdza się najlepiej w paradygmacie szkoły ustawicznie doskonalonej. E-learning niejako uzupełnia nauczanie tradycyjne poprzez wykorzystanie nowoczesnych narzędzi (np. usprawniając komunikację). Znakomicie wpisuje się to w kształcenie wielostronne Wincentego Okonia.
Szkoła ustawicznie doskonała dostarcza bardzo dobrych narzędzi do pobudzania
aktywności intelektualnej, emocjonalnej i praktycznej 39. Zwłaszcza aktywność praktyczna, jak zaznaczył W. Okoń, która opiera się na wiedzy rzeczywistej i wirtualnej40, jest w tak komplementarnej formie łatwo dostępna. W Polsce e-learning jest
dopiero w początkowej fazie rozwoju, co stawia nasz kraj wobec ogromnego wyzwania, jakim jest zwiększenie dostępu do Internetu, skomputeryzowanie szkół,
szkolenie kadry nauczycielskiej, w porównaniu z innymi, lepiej rozwiniętymi krajami
europejskimi takimi jak: Wielka Brytania, czy Szwecja. Wobec nadchodzącego kryzysu i niewielkich corocznie redukowanych nakładów na oświatę, może okazać się
to niezwykle trudnym zadaniem.
38
39
40
Por. A. Stecyk, op. cit., s. 22 i 23; G. Penkowska, op. cit., s. 48 i 49.
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2007, s. 207.
Ibidem.
314
Edyta ŁYSZKOWSKA
Bibliografia
[1] Bednarczyk, H., E-learning – samodzielna forma kształcenia i wspomaganie nauczania, Edukacja ustawiczna dorosłych. E-learning, 3/2008, Radom 2008.
[2] Castells M., Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2010.
[3] ePolska – Plan działania na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na
lata 2001-2006 http://kbn.icm.edu.pl/cele/epolska.html 15 września 2011.
[4] Frąckowiak, A., Półturzycki, J., Solarczyk-Szwec, H. (red.), Elżbieta Zawacka.
Pisma pedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe ITE – PIB, Radom.
[5] Górnikiewicz, J., Studia na odległość w USA i w Polsce na przełomie XX i XXI
wieku, Trans Humana, Białystok 2004.
[6] Harasim, L. i in., Learning Networks. A field guide learning and teaching on-line,
Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts 1997.
[7] Holmberg, B., Theory and practice of distance education, Routledge, London 1995.
[8] http://www.men.waw.pl/ pytania/ pyt_39.htm, 15 kwietnia 2003.
[9] Hyla, M., Przewodnik po e-learningu, Impuls, Kraków 2005.
[10] Juszczyk, S., Edukacja na odległość. Klasyfikacja pojęć, reguł i procesów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.
[11] Keegan D., Open learning: concepts and costs, successes and failures, Departament of
Employment and Technical and Further Education, http://scholar. googleusercontent.com, 16 września 2011.
[12] Keegan, D., Otto Peters on Distance education. The industrialization of teaching and
learning, Routledge, London 1994.
[13] Kubera, G., Zaskakujące rewelacje z życia Steve’a Jobsa, http://technowinki.
onet.pl/biznes 1 października 2011.
[14] Moore, M. G., Handbook of distance education, Lawrence Erlbaum Associates,
Inc., New Jersey 2007.
[15] Nagórski, R., Koncepcja wykorzystania i rozwoju edukacji na odległość w Polsce. Materiały Ogólnopolskiego Centrum Edukacji Niestacjonarnej, Warszawa 2000.
[16] Penkowska, G., Meandry e-learningu, Difin, Warszawa 2010.
315
[17] Peters, O., Learning and Teaching in distance education. Analysis and interpretations
from an international perspective, Routledge Falmer, London, 2004.
[18] Stecyk, A., ABC eLearningu. System LAMS, Difin, Warszawa 2008.
[19] Tanaś, M., (red.), Pedagogika @ środki informatyczne, media, Wyd. Impuls, Warszawa – Kraków 2005.
Streszczenie
Słowa kluczowe: e-learning, dydaktyka
Artykuł poświęcony jest historii kształcenia na odległość i współczesnym wykorzystaniu elearningu w dydaktyce.
E-learning in contemporary didacties
Key words: e-learing, didactics
The article is devoted to the history of the distance training and contemporary using the e-learing
in didacties.
Informacje dla autorów / Information for Authors
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publikowane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji
naukowych, komunikaty, recenzje, informacje z zakresu szeroko pojmowanych
nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej
/e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod
względem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona,
nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza reprezentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy
artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku angielskim.
Wraz z nadsyłanymi artykułami, recenzją czy innymi materiałami do publikacji
redakcja prosi o podanie następujących informacji: adresu korespondencyjnego,
adresu placówki naukowej / zakładu pracy, w której/ym autor/ka jest zatrudniony/a, adresu mailowego i numeru telefonu.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Akceptujemy także
zapisy w systemie harvardzkim. Większe opracowania powinny zawierać śródtytuły.
Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować. Źródła do nich podawać jak
w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja
powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy,
nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy,
miejsce i rok wydania. Prosimy także o podawanie numerów ISBN i ISNN.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów
i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku
318
konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje
wycofana.
*
*
*
Każda praca kierowana jest do recenzji /Lista recenzentów publikowana jest
w każdym numerze czasopisma i znajduje się na stronie internetowej czasopisma/.
Pracę ocenia co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej ‒ trzech. Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także
nie są pracownikami etatowymi Uczelni, nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie.
W przypadku artykułu zagranicznego bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj
pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu.
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną
i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po naniesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że
nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów.
*
*
*
In Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie there are publications of reviewing papers, dissertations, studies, articles, reports of scientific
conferences, announcements, reviews, information on social studies in the broad
sense.
Every paper should be sent to the editorials in an electronic form (e-mail, CD, or
memory stick). It is supposed to be prepared linguistically, technically and in terms
of subject.
The first page of a submitted article should include first name (second name) and
surname(s) of the author(s), full name of the institution represented by the author(s), the title of the paper, its summary and key words. Every article should also
include a title, key words and its summary in English.
The editors ask authors to send articles, reviews and other materials for publication together with the following information: an address for correspondence, the
319
address of the institution the author works for, e-mail address(es) and a phone
number.
It is advised to add footnotes at the bottom of a page. Harvard layout system is
also accepted. Broader papers should include subheadings. Titles of tables and
pictures should be highlighted. Their sources should be added as footnotes.
Bibliography is to be listed alphabetically according to the authors’ surnames.
Each entry has to consist of surname, first and second name’s initials of the author,
title of the paper, title of the journal, its issue number or volume number, publishing house or a website, place and year of publication. We also ask authors to write
ISBN and ISSN numbers.
The Editorial Committee feels free to apply minor shortcuts and slight corrections of the sent in materials without asking for the authors’ agreement. If more
significant corrections are necessary, the author is asked to apply them or the paper
is not accepted.
*
*
*
Each paper is sent to reviewers. (Review form is on the journal’s website. List of
rewievers is published in each issue of the journal). It is assessed by at least two
reviewers, and in case of one negative assessment, by three ones. The reviewers are
connected neither with the institution of the author nor with the Academy itself on
the employment grounds, and they do not take any positions in the journal. In case
of a foreign article, or an article written in a foreign language, reviewers come from
a different country than the author(s) of the article.
Authors do not know the reviewers’ identity. The review is in a written form and
includes a recommendation for sending the paper to print, for sending it to print
after some minor corrections, or not for sending it to print, together with the reviewer’s declaration that he/she has no connections with the author(s) of the article(s).
Recenzenci Zeszytów Naukowych
Uczelni Warszawskiej im. Marii SkłodowskiejCurie / Reviewers of Scientific Journals
Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku
Dušan Čurila – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Prešovie (Słowacja)
Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki
(Ukraina)
Jerzy Kiełbowicz – Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony w Warszawie
Elżbieta Kotowska – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie.
Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski
Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
Bazyli Nazaruk – Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Menedżerska
w Legnicy
Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska
Marcin Staniewski – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie.
Waldemar Stelmach – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Preszowie (Słowacja)

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

KOLUMNY SUFITOWE KENDROPORT CEILING SUPPLY UNITS

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

wydanie I / 2016

Szkice Humanistyczne - Olsztyńska Szkoła Wyższa

Parerga - Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

PR 2007 nr 2.indb - Przegląd Rusycystyczny

Naukowy Przegląd Dziennikarski, nr 1, 2012

Polonia suma en colegios y liceos más de 86.000

Руководство по эксплуатации

Bohater czy zdrajca?

UX-H100 MICRO COMPONENT SYSTEM –Consists of CA-UXH100 and SP-UXH100

zrównoważony rozwój

medyczne zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii

Aránzazu Calderón Puerta

MAYO-2013 Revista electrónica [www.eumed.net/historia] y en

Tributo dos poloneses à Águia de Haia no 90o

pobieranie książki „Port Macierzysty Bydgoszcz”

sekularyzm – sekularyzacja - O Wydawnictwie