Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej

Transkrypt

Numer 1/ 2015 (4)
Mariola Kinal
Instytut Socjologii UR
Warunki rozwoju sztuki w XX wieku
Wiek XX to czas ustawicznych wojen i tragedii wielu ludzi. Jednocześnie był to wiek
nowości i gwałtownego rozwoju technologicznego, pojawienia się nowych typów
społeczeństw. Pośrednimi przyczynami wybuchu pierwszej wojny światowej był konflikt
interesów mocarstw, który zaowocował powstaniem dwóch bloków – Trójporozumienia
(Wielka Brytania, Francja, Rosja) i Trójprzymierza (Niemcy, Włochy, Austro-Węgry).
Pierwsza wojna światowa wybuchła w 1914 roku i trwała do 1918 roku. Najważniejszym
okresem dla Tamary Łempickiej był koniec wojny – rok 1917, okres rewolucji lutowej
i październikowej w Rosji, w wyniku których doszło do obalenia caratu i w ostateczności
rządów bolszewików. Pierwsza wojna światowa zaowocowała nowym podziałem sił
w Europie, umocnieniem pozycji Stanów Zjednoczonych oraz kryzysem gospodarczym.
Po zakończeniu I wojny światowej nastąpił krótkotrwały czas pokoju, tzw.
„dwudziestolecie międzywojenne”. Czas ten, pomiędzy 1918 a 1939 rokiem, można podzielić
na 2 okresy: okres jasny – nacechowany optymizmem i radością z zakończenia wojny oraz
dążeniami pacyfistycznymi; okres ciemny – spowodowany kryzysem gospodarczym,
w sztuce wyrażał się nasileniem tendencji katastroficznych i pesymizmu. Cały okres
dwudziestolecia
międzywojennego
to
czas
ogromnego
rozwoju
cywilizacyjnego,
mediatyzacji, rozwoju technologicznego i wzrostu roli kobiet. W tym okresie powstały nowe
nurty w sztuce: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, neoklasycyzm.
Francja – główny wygrany I wojny światowej – w t6ym okresie utrzymywała
pozytywne relacje z Polską, między innymi udzieliła jej pomocy w wojnie polskobolszewickiej. Oba państwa podpisały układ polityczny, deklarację o przyjaźni i konwencję
wojskową, jednak pod koniec lat 20-tych XX wieku Francja zaczęła wycofywać się
z podjętych zobowiązań. Francja to także kraj, do którego w tym okresie emigrowało wielu
Polaków, w tym także Tamara Łempicka. Najlepiej ułożyło się tym z nich, którzy
wyemigrowali zaraz po I wojnie światowej, ponieważ mieli możliwość znalezienia pracy
i zasymilowania się ze społeczeństwem. Dużą role odegrały prężnie rozwijające się
środowiska ludzi nauki i sztuki. Również coraz więcej kobiet uczestniczyło w życiu
towarzyskim, artystycznym i naukowym.
Pod koniec „dwudziestolecia międzywojennego” nasiliły się nastroje pesymistyczne
związane z obawami płynącymi z powstania partii nacjonalistycznych i faszystowskich. Rok
1939 to wybuch II wojny światowej a zarazem czas w którym Tamara Łempicka pamiętna
wydarzeń poprzedniej wojny, wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Głównymi
przyczynami wybuchu wojny były dążenia państw do obalenia Traktatu Wersalskiego, chęć
rewizji granic i narodziny nowym, ekspansywnych ideologii – faszyzmu i nazizmu, a także
obawa przed rozprzestrzenianiem komunizmu. Skutki II wojny światowej zakończonej
w 1945 roku to przede wszystkim ogromne straty demograficzne państw biorących udział
w wojnie, rozliczanie się ze zbrodniami ludobójstwa dokonanymi zwłaszcza w niemieckich
obozach koncentracyjnych, wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i ZSRR na arenie
międzynarodowej. To także czas utworzenia światowej instytucji pokojowej – Organizacji
Narodów Zjednoczonych, która miała stać na straży praw człowieka na świecie. Dla Polski
koniec II wojny światowej był początkiem komunistycznych rządów, które zakończyły się
dopiero w 1989 roku doprowadzając do powstania II Rzeczypospolitej Polskiej1.
1. Art déco
Styl art déco powstał w latach 20 XX wieku. Jest to elegancki styl epoki, który został
zademonstrowany po raz pierwszy na paryskiej Exposition Internationale des Arts Décoratifs
et Industriels Modernes (Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Przemysłu
Współczesnego) w 1925 roku2. Jego nazwa to francuski skrót od słów Arts décoratifs, co
oznacza sztuki dekoracyjne. Sztuka art déco korzystała z dorobku secesji, kubizmu, Arts and
Crafts, szkoły Glasgow i stylistyki baletów Diagilewa. Tym co charakteryzowało art déco
było połączenie tego co znane i klasyczne z nowoczesnymi elementami. W sztuce dbano
o każdy szczegół, element, wykończenie. Jednocześnie dbano o wyrazistą, jasną, kontrastową
kolorystykę, upraszczanie form i nadawanie im geometrycznych kształtów. Sztuka art déco
odnosi się głównie do wyrobów użytku codziennego, jednak ze względu na wysoką jakość
1
Tyszkiewicz J., Czapiewski E. (2010) Historia powszechna. Wiek XX. Wyd. PWN, Warszawa.
Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydanie Interetowe pierwsze, art déco;
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/CB322653C643AEDB412565CB004C1474.php
2
2
materiałów, nie była ona dostępna każdemu. W tym stylu stroje tworzyła Coco Chanel, meble
J. Ruhlmann a obrazy Tamara Łempicka3.
sypialnia zaprojektowana przez Ruhlmanna
W Polsce pewną odmianę art déco tworzyły ugrupowania propagujące rzemiosło artystyczne.
Odwoływano się głównie do sztuki ludowej, która miała stać się „stylem państwowym”
II Rzeczypospolitej4.
2. Biografia Tamary Łempickiej
Tamara Łempicka urodziła się prawdopodobnie w Moskwie w 1896(8) roku, choć
niektóre źródła podają Warszawę jako jej miejsce urodzenia. Malarka niewątpliwie, jeśli nie
z urodzenia, to duszą czuła się Polką – przypuszcza się, iż sfałszowała swoją metrykę,
podając za miejsce urodzenia właśnie Warszawę. Wczesne dzieciństwo wraz z rodzeństwem
– Adrienne i Stańczykiem, spędziła w Warszawie u dziadków Deklerówi. Jej matka, Malwina
pochodziła z zamożnej polskiej rodziny, zaś ojciec Borys Gurwik-Górski był rosyjskim
kupcem lub przemysłowcem. Ojciec Tamary zniknął z jej życia, gdy miała kilka lat. Do końca
nie wiadomo co się z nim stało. Sama artystka twierdziła iż rodzice się rozwiedli, natomiast
bardziej prawdopodobne jest to, że popełnił on samobójstwo. Wczesne dzieciństwo Tamara
spędzała pośród elity towarzyskiej ówczesnego świata – Deklerowie gościli u siebie takie
osobistości jak Ignacy Paderewski czy Artur Rubinstein5.
W roku 1911 Tamara zamieszkała w Sankt Petersburgu u swoich krewnych, Stefy
i Maurycego Stiferów. W Petersburgu Łempicka zaczęła pobierać lekcje rysunku w Akademii
Sztuk Pięknych. Wieczorami zaś jej życie towarzyskie zaczęło nabierać tempa i żywych
kolorów. Bywała na przedstawieniach baletowych w Teatrze Maryjskim, teatrze Książąt
3
Cechy charakterystyczne stylu art déco.: http://www.art-decco.pl/cechy-charakterystyczne-stylu/
Hasło: art deco na: http://portalwiedzy.onet.pl/29311,,,,art_deco,haslo.html
5
Wróblewska
M.
(2010)
Tamara
Łempicka
(Tamara
de
Lempicka).
http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka
4
3
Culture.pl, :
Jusupów, bywała na koncertach w Carskim Siole i na recitalach i wytwornych kolacjach. Na
jednym z balów maskowych poznała swojego przyszłego męża Tadeusza Łempickiego.
Zwróciła jego uwagę niebanalnym strojem wieśniaczki, która ciągnie za sobą stadko gęsi.
Tadeusz Łempicki był prawnikiem, ulubieńcem elity towarzyskiej Petersburga. Urodził się
w Polsce – Warszawie, jego matką była Maria Norwid, zaś ojcem wywodzący się ze
szlacheckiego rodu, Julian Łempicki. Rodzina mieszkała w Petersburgu w „rezerwowym
pałacu” księcia Włodzimierza Aleksandrowicza. Ślub młodej pary odbył się po kilku latach,
w 1916 roku w Kaplicy Kawalerów Maltańskich. Tamara na tą okazję założyła suknię
z trenem ciągnącym się przez całą długość kaplicy, olśniewając wytwornych gości. Parę
miesięcy po ślubie na świat przyszła ich córka Maria Krystyna, nazywana Kizette6.
Pierwsza Wojna Światowa początkowo nie zmieniła nic w życiu małżonków. Nadal
bywali w towarzystwie i dobrze się bawili. Okropności wojny omijały ich i jakby nie
dotyczyły. Dopiero pod koniec wojny, w 1917 roku, do domu Łempickich wtargnęli czekiści
i aresztowali Tadeusza. Następne dni Tamara spędziła na poszukiwaniach męża, nagle
okazało się, że wszystkie jej wcześniejsze kontakty i znajomości nie są nic warte, wpływowi
przyjaciele utracili wszelkie wpływy. Zmuszona sytuacją, Tamara zgodziła się na propozycję
konsula szwedzkiego, który w zamian za wspólnie spędzoną noc zgodził się wydostać
Tadeusza z więzienia i pomóc w ucieczce z Rosji. Wraz z mężem wyjechała najpierw do
Danii, a następnie do Paryża, Tadeusza jednak zniszczył i pogrążył pobyt w więzieniu, stał się
ponury, zgorzkniały i stracił towarzyski wdzięk7.
Ustawiczny brak pieniędzy spowodował iż siostra Tamary, zaczęła ją namawiać na
podjęcie pracy. Tamara podjęła zatem studia malarskie w Akademie Ransom, ponieważ
rysunek był jedyną rzeczą, jaką potrafiła robić. W planach miała malowanie obrazów na
zamówienie, tak aby z nich utrzymać rodzinę. Po latach Tamara wspominała „Kiedy
zaczynałam malować, był to czas gdy zaczynało malować wiele kobiet. Wówczas robiło to
więcej kobiet niż mężczyzn”. Początkowo artystka studiowała u Maurice’a Denisa. Był to
wymagający nauczyciel, pod którego okiem artyści zdobywali wyczerpującą wiedzę na temat
zasad komponowania obrazów i tajnik warsztatu malarskiego. Był przywiązany to
estetycznego i dekoracyjnego waloru sztuki. W 1922 roku przeniosła się do pracowni Andre
Lhote’a. Uważa się, iż wywarł on ogromny wpływ na twórczość Łempickiej. Twórczość
6
Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,1229545.html
7
Wróblewska
M.
(2010)
Tamara
Łempicka
(Tamara
de
Lempicka).
Culture.pl, :
4
Lhote’a sytuuje się pomiędzy kubizmem a renesansową tradycją. Takie połączenie podobało
się zwłaszcza francuskiej burżuazji, dla której czysty kubizm Picassa był zbyt śmiały, a formy
renesansowe przestarzałe. W tym nurcie zaczyna też sytuować się Łempicka jako „kubistka
salonowa”. W połowie lat 20 XX wieku malarka stała się popularna. Malowała głównie
portrety oraz akty. Zafascynowana sztuką renesansu jeździła do Włoch, za przykładem
wielkich mistrzów stosowała jasne, czyste gamy barwne i drobiazgowo wykańczała każdy
szczegół obrazu. Jej obrazy nazywane były perwersyjnymi, ociekającymi cielesnością.
W obrazach Łempickiej została oddana atmosfera lat 20 – bohaterki obrazów to kobiety
wywodzące się z otaczającego świata, nowoczesne, odważne, należące do elit społecznych
i kulturalnych. Dziennikarz „La Pologne” pisał, że „modelki Tamary de Łempickiej to
kobiety nowoczesne. Nie znają hipokryzji i wstydu w kategoriach moralności burżuazyjnej.
Są opalone i ogorzałe od wiatru, a ich ciała sprężyste jak ciała Amazonek”8.
Tamara jako popularna malarka i piękna kobieta miewała licznych kochanków,
których chętnie portretowała. Na jednym z jej obrazów można zobaczyć poetę D’Annunzia,
którego artystka sprytnie uwodziła, aby dał się sportretować, gdyż portret ówczesnego
Casanovy byłby dla niej świetną reklamą. Romans ten był ostateczną przyczyną odejścia od
niej Tadeusza, który wyjechał do Polski, związał się z Ireną Spiess i osiadł tam na stałe.
Portretu D’Annunzia Tamara nigdy nie dokończyła i tak też nazwała obraz „Niedokończony
mężczyzna”. Po rozwodzie popadła w depresję9.
Drugiego męża Łempicka poznała, gdy ten zamówił u niej portret kochanki. Roul
Kuffner był właścicielem ogromnego majątku na ziemiach austrowęgierskich i głównym
dostawcą mięsa i piwa na cesarski stół. Kupował obrazy artystki i wieszał je w swoim zamku
obok obrazów Durera i artystów XVII wiecznych. W 1934 roku odbył się ślub pary. Tamara
pisała: „mój pierwszy mąż był bardzo przystojny. Drugi miał charakter”10.
W latach 40 XX wieku Tamara stała się sławna w Hollywood. W 1938 roku wraz
z mężem przeniosła się do Stanów Zjednoczonych. Było to spowodowane poniekąd sytuacją
na Starym Kontynencie, narastającą falą nazizmu i faszyzmu oraz związanymi z tym
obawami Roula, którego rodzina nazywana była „znakomitym rodem żydowskim”.
8
9
10
5
Kuffnerowie nauczeni doświadczeniem Tamary z poprzedniej wojny zabezpieczyli zatem
majątek i wyjechali. Sztuka Tamary mimo początkowej sławy szybko zaczęła być pasee.
Łempicka próbowała malować modnie – surrealistycznie czy fakturalnie, jednak niezbyt jej to
wychodziło. Niezadowolona porażkami i odrzuceniem postanowiła przestać malować11.
Po 1962 roku, śmierci jej drugiego męża przeniosła się do Meksyku, gdzie w 1980
roku zmarła. Uważana jest za jedną z najważniejszych przedstawicielek Art Déco12.
3. Styl Tamary Łempickiej
Tamara Łempicka w swojej twórczości łączy styl nowoczesny z tradycją akademicką.
Jej prace są postkubistyczną stylizacją, budowane z uproszczonych brył, komponowane
w ramach porządku klasycznego13. Artystka stosowała żywe, świetliste, czyste gamy barwne,
jej obrazy są szczegółowe i drobiazgowo wykończone. Postaci kobiet mają gładkie,
perfekcyjne ciała, przypominające niemal manekiny. Płynne linie zestawione są z liniami
geometrycznymi, połamanymi. Szare tło podkreśla stosowane przez nią kolory. Zazwyczaj
znajdują się na nim neo-kubistyczne motywy, przypominające odłamki szkła lub
monumentalną architekturę lat 30. Według Giny Moio, styl malarki łączy wszystkie trzy
cechy malarstwa art déco – dekoracyjność, międzynarodowość i awangardowość. W obrazach
Tamary można także dostrzec fascynację rozwijającą się fotografią. Jej portrety czy akty są
oświetlone w silny, nienaturalny sposób. Światło pada z jednej strony, tak jak to robiono
w fotograficznych studiach14. André Blondel, krytyk który doprowadził do ponownego
zainteresowania Łempicką w XXI wieku, podkreślał jej doskonałe opanowanie warsztatu
i oryginalną receptę na sukces – połączenie malarstwa włoskiego renesansu, postkubizmu
i inspiracji technikami fotografii i grafiki. A. Blondel zaznacza jej „zdolność do syntezy
i schematyzacji mocno zarysowanych form przy użyciu silnych, również dość schematycznie
traktowanych barw”. Wszystko to sprawia iż jej twórczość kojarzy się ze stylem
dekoracyjnym lat 20 i 30 XX wieku, z ówczesnym plakatem i sztuką art déco15.
11
Wróblewska
M.
(2010)
Tamara
Łempicka
(Tamara
de
Lempicka).
Culture.pl, :
12
13
Wróblewska
M.
(2010)
Tamara
Łempicka
(Tamara
de
Lempicka).
Culture.pl, :
14
Czara w Paryżu (2013) Kobiety Paryża. Tamara Łempicka, królowa Art Deco.:
http://rozcinampomarancze.wordpress.com/2013/06/14/kobiety-paryza-tamara-lempicka-krolowa-art-deco/
15
Błoński
P.
(2010)
Tamara
Łempicka
w
Boulogne
Billancourt.
RFI.:
http://www.rfi.fr/communpl/dynamiques/NousEcrireFormulaire.aspx?ExecutionMode=NousEcrire&DirCode=ac
tupl&rubrique=actupl
6
4. Obrazy malarki
„Autoportret w zielonym bugatti”
Obraz ten został zamówiony u Tamary przez
wydawcę czasopisma „Die Dame”. Mężczyzna
zobaczył Łempicką gdy ta w żółtym kostiumie
i niewielkim kapeluszu podjechała pod hotel
swoim żółtym renault. Uosabiała kobietę tamtej
epoki – chłodną, wyemancypowaną, pewną
siebie.
Obraz
stał
się
najpopularniejszym
obrazem szalonych lat 20.
Sama Tamara mawiała „Zawsze ubieram się jak
samochód, a samochód jak ja”16.
„Piękna Rafaela”
Tamara
bardzo
malowała
chętnie
kobiece
Przedstawiała
kobiety
akty.
jako
kuszące, namiętne i świadome
swojej
seksualności.
Nazywano ją „propagatorką
perwersyjnego
malarstwa”
zwracając uwagę na erotyczny
i homoerotyczny charakter jej aktów. Obraz „Piękna Rafaela” uznany został za jeden z
najważniejszych aktów XX stulecia. Modelkę do tego aktu Łempicka zaczepiła na ulicy
słowami: „Madame, jestem malarką i bardzo chciałabym żeby pani pozowała mi do aktu”.
Córka Kizette pisała o obrazie: „pożądanie jest tu namacalne. Tamara pożądała tej kobiety”17.
16
Radwan Ł. (2004) Tamara supernowa. Wprost, nr 28/2004.: http://www.wprost.pl/ar/62802/Tamarasupernowa/
17
Wróblewska
M.
(2010)
Tamara
Łempicka
(Tamara
de
Lempicka).
Culture.pl, :
7
„Niedokończony mężczyzna”
Na obrazie prawdopodobnie przedstawiony jest Gabriel
D’Annunzio z którym malarka miała romans, choć wiele osób
uważa iż jest to pierwszy mąż Tamary – Tadeusz Łempicki18.
„Nu adosse I”
Obraz Tamary Łempickiej znaleziony po 87
latach i wystawiony w domu aukcyjnym za
cenę wywoławczą 5 mln dolarów. Pierwszy
raz został on wystawiony w 1925 roku
w Mediolanie, a następnie przepadł bez
wieści. Do 2012 roku właściciel obrazu nie
był świadom tego że posiada oryginał. Zmylił
go fakt, że był on podpisany „Lempiński” –
a mało osób wiedziało, że malarka tak też
podpisywała swoje prace19.
18
19
Wróbel K. (2012) Tamara Łempicka, gorszycielka salonów. Portal Rynek i Sztuka.:
http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latach-czy-padnie-aukcyjnyrekord/
8
„La reve”
To najdrożej sprzedany obraz artystki. W 2011
roku sprzedano go za 8,5 mln dolarów. Na
obrazie przedstawiona została śpiąca Rafaela na
zielonym tle (Rafaela sur fond vert)20.
5. Popularność artystki
Tamara de Lempicka ponownie stała się sławna po roku 2000 wraz z powrotem stylu
art déco. Jednak do tej pory jest bardziej rozpoznawalna i ceniona zagranicą aniżeli w Polsce.
Wspominana wcześniej „Piękna Rafaela” znalazła się w filmie Almodovara pod
tytułem „Kobiety na skraju załamania nerwowego” z 1987 roku, wyeksponowana na ścianie
w pokoju głównej bohaterki filmu – Pepy. Maria Kistowska w artykule „Tamara de
Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem aukcyjnym” zauważa
iż obraz nie mógł znaleźć się tam przypadkowo, gdyż zdaje się być za bardzo
wyeksponowany. Uważa iż prawdopodobnie jest on przeciwieństwem zagubionej bohaterki
lub pseudo-lustrem odbijającym obraz osoby, którą chce się być21.
Jedną z najbardziej zagorzałych fanek Tamary jest Madonna, która zaczęła zbierać
obrazy malarki jeszcze w latach 80 XX wieku. W swoich zbiorach posiada takie obrazy jak:
„Andromeda” (1929), „Nana de Herrera”(1928), „Akt Dove” (1928). Madonna często
wypożycza obrazy malarki na wystawy dotyczące jej twórczości. Madonna inspiruje się
20
http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latach-czy-padnie-aukcyjnyrekord/
21
Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem
aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110
9
stylem kobiet malowanych przez Łempicką
Łempick co można
na dostrzec w makijażu
makijaż czy fotografiach
Madonny, będących kopiąą słynnych obrazów. Obrazy Tamary pojawiają
pojawiaj się także
w teledyskach piosenkarki22.
Poniżej obrazy „Dormeuse” (1932 i 1935) i zdjęcie
zdj cie Madonny nimi inspirowane:
Obrazy Łęmpickiej
mpickiej pojawia się
si takżee w teledysku do „Open Your Heart”, który
w całości
ci utrzymany jest w stylistyce obrazów Tamary – manekinowi
nekinowi postacie, ostre światło
i wyraźnie padające cienie:
Takżee w serialu Californication sezonie 2, odcinku 2 pojawia się
si obraz „Tamara
w zielonym bugatti”. Innym znanym posiadaczem prac malarki jest Jack Nicholson.
W Polsce artystka znana jest głównie
g
dzięki
ki reprodukcjom – obrazom na
lampkach nocnych (rysunek po lewej),, na plakatach itp. Większość
Wi
ludzi
dekoruje jej obrazami domy ze względu
wzgl du na powrót stylu art déco i wyraźną,
wyra
czystą kolorystykę jej dzieł. O tym iż Łempicka jest bardziej ceniona zagranicą
z
Polski świadcząą przywołane przez Kistowską
Kistowsk słowa polskiego dziennikarza o tym
że była ona „fabrykantkąą obrazków niemal soft porno”, naprzeciw opinii londyńskiego
londy
Sundy
Times iż była „autorkąą najważniejszego
najważ
aktu XX wieku”23.
22
Davies P. H. (2011) Madonna and Tamara.
Tamara. : http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna-and-tamara/
http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna
Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy
Pomi dzy krakowskim podwórkiem a nowojorskim domem
aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110
p://www.obieg.pl/artmix/4110
23
10
Literatura
Błoński P. (2010) Tamara Łempicka w Boulogne Billancourt. RFI.:
http://www.rfi.fr/communpl/dynamiques/NousEcrireFormulaire.aspx?ExecutionMode
=NousEcrire&DirCode=actupl&rubrique=actupl
Cechy charakterystyczne stylu art déco.: http://www.art-decco.pl/cechy-charakterystycznestylu/
Czara w Paryżu (2013) Kobiety Paryża. Tamara Łempicka, królowa Art Deco.:
http://rozcinampomarancze.wordpress.com/2013/06/14/kobiety-paryza-tamaralempicka-krolowa-art-deco/
Czyńska M. (2003) Tamara Łempicka. Wysokie Obcasy.:
http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,1229545.html
Davies P. H. (2011) Madonna and Tamara. : http://phdavies.co.uk/2011/05/31/madonna-andtamara/
Hasło: art deco na: http://portalwiedzy.onet.pl/29311,,,,art_deco,haslo.html
Kistowska D. (2008) Tamara de Lempicka. Pomiędzy krakowskim podwórkiem a
nowojorskim domem aukcyjnym.: http://www.obieg.pl/artmix/4110
Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydanie Interetowe
pierwsze, art déco; http://www.slownikonline.pl/kopalinski/CB322653C643AEDB412565CB004C1474.php
Radwan Ł. (2004) Tamara supernowa. Wprost, nr 28/2004.:
http://www.wprost.pl/ar/62802/Tamara-supernowa/
Tyszkiewicz J., Czapiewski E. (2010) Historia powszechna. Wiek XX. Wyd. PWN,
Warszawa.
http://rynekisztuka.pl/2012/03/27/obraz-tamary-lempickiej-odnaleziony-po-87-latachczy-padnie-aukcyjny-rekord/
Wróblewska M. (2010) Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka). Culture.pl, :
11

Art deco w ujęciu Tamary Łempickiej

Transkrypt

Podobne dokumenty