Pobierz
Transkrypt
Pobierz
M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 195–201. Krzysztof Badora Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych Koncepcja regionalnego systemu ostoi przyrody, spełniających kryteria Unii Europejskiej zawarte w Dyrektywie Rady nr 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywie Rady nr 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (tzw. Dyrektywa siedliskowa), została w województwie opolskim opracowana w 2001 r. (Nowak, red., 2001). Podczas prowadzonych w 2002 r. prac nad krajowym systemem Natura 2000 została ona nieznacznie skorygowana, głównie w zakresie przebiegu granic, co było związane z koniecznością uwzględnienia podczas projektowania stanowisk samorządów lokalnych. Projekt systemu Natura 2000 Opolszczyzny obejmuje obecnie 8 ostoi dla ochrony siedlisk naturalnych oraz gatunków flory i fauny z wyłączeniem ptaków (SOO) oraz 5 ostoi dla ochrony awifauny (OSO) (tab. 1 i 2, ryc. 1) (Badora i in., 2003). Przy wyznaczaniu ostoi ptasich z wyjątkiem autorskiej propozycji dotyczącej OSO Dolina Stobrawy podstawowe znaczenie miały wykonane wcześniej prace Gromadzkiego i in. (1994), w wyniku których w granicach województwa wyznaczono cztery obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego o znaczeniu międzynarodowym (trzy duże zbiorniki zaporowe oraz fragment doliny Odry w okolicach Brzegu). Delimitacja SOO nastąpiła przy uwzględnieniu wyjściowych materiałów opracowanych w IOP PAN w Krakowie. Zsumowana powierzchnia zaprojektowanych do ochrony ostoi zajmuje obecnie 140 922 ha, a przy uwzględnieniu faktu, że część ostoi pokrywa się terytorialnie wynosi ok. 126 000 ha (13,5% terenów województwa). Największe ostoje SOO obejmują obszary dwóch dużych dolin rzecznych: Małej Panwi i Stobrawy. Występują tu wielkoprzestrzenne kompleksy leśne ze znacznym udziałem zbiorowisk łąkowych, turzycowiskowych i szuwarowych oraz torfowisk. Na obszarze Doliny Stobrawy występuje ponadto znaczna koncentracja stawów hodowlanych (ok. 800 ha), które w krajobrazach staroglacjalnych nizinnej części Opolszczyzny stanowią ostoje flory i fauny związanej z zagrożonymi siedliskami wodnymi. Charakterystyczną cechą środowiska przyrodniczego wszystkich zaprojektowanych nizinnych ostoi siedliskowych jest dominacja lub znaczny udział krajobrazów zalewowych den dolin rzecznych i krajobrazów tarasów nadzalewowych. Oznacza to, że w tym typie krajobrazu występuje największa koncentracja cennych w skali Unii Europejskiej siedlisk i gatunków. Prawidłowość tę potwierdzają wyznaczone ostoje ptasie. Wszystkie związane są ze środowiskiem dolin rzecznych, aż 3 obejmują duże zbiorniki zaporowe (tab. 1). 195 196 Krzysztof Badora Tabela 1. Proponowane ostoje siedliskowe (SOO) w województwie opolskim Table 1. Proposed Special Areas of Conservation (SACs) in Opole Voivodeship Siedliska z Liczba gatunNajwyższa, załącznika I dy- ków z załączninajniższa i Porektywy siedli- ka II dyrektywy Wyszczegól- wierzch średnia wy- Dominujące krajoskowej siedliskowej nienie nia sokość ob- brazy naturalne % poszaru [m [ha] liczba wierzch zwierząt roślin n.p.m.] ni Bory Niemodlińskie 9219 190; 150; – zalewowych den 165 dolin i tarasów nadzalewowych Liczba gatunków ptaków z załącznika I dyrektywy ptasiej lęgo- migruwych jących 13 47 7 0 25 6 17 45 8 0 27 23 – fluwioglacjalne – równinne i faliste Dolina Małej 35660 Panwi 220; 150; – tarasów nadzale175 wowych – eoliczne pagórkowate (wydmowe) Opolska Dolina Odry 2404 180; 160; – zalewowych den 165 dolin 11 42 4 1 12 7 Dolina Stobrawy 22050 180; 140; – zalewowych den 155 dolin i tarasów nadzalewowych 15 56 8 0 28 11 7 55 2 0 6 2 – fluwioglacjalne – równinne i faliste Lasy Barucickie 6218 165; 133; – zalewowych den 150 dolin i tarasów nadzalewowych – peryglacjalne – równinne i faliste Forty Nyskie Góra św. Anny 50 185; 178; – zalewowych den 182 dolin i tarasów nadzalewowych 1 70 4 0 3 0 5940 404; 225; – węglanowe zwar315 tych masywów ze skałkami 11 51 2 2 9 3 13 47 5 0 16 5 35 x 19 3 34 35 – węglanowe płaskowyżów falistych – lessowe – eoliczne, wysoczyzn słabo rozciętych Góry Opawskie 4681 Razem 86222 889; 270; – pogórzy 470 – regla dolnego i regla górnego x x Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003) 196 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu... 197 Tabela 2. Proponowane ostoje ptasie (OSO) w województwie opolskim Table 2. Proposed Special Protection Areas (SPAs) in Opole Voivodeship Wyszczególnienie Gatunki kwalifikujące Najwyższa, najPowierzch- niższa i średnia nia [ha] wysokość obszaru [m n.p.m.] Dominujące typy krajobrazu liczba wyszczególnienie Dolina Stobrawy 26060 175; 140; 155 – zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych 7 bąk, bielik, bocian biały, bocian czarny, czapla biała, derkacz, trzmielojad Grądy Odrzańskie 22050 160; 133; 150 – zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych 6 bocian czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, kania czarna, muchołówka białoszyja, czapla siwa Jezioro Nyskie 2195 220; 185; 190 – zalewowych den dolin 11 mewa czarnogłowa, rybitwa rzeczna, biegus zmienny, czajka, gęś zbożowa, krzyżówka, kulik wielki, kwokacz, ptaki wodno-błotne, siewnica, śmieszka Jezioro Otmuchowskie 2025 220; 190; 200 – zalewowych den dolin 5 cyraneczka, czajka, czapla siwa, gęś zbożowa, ptaki wodno-błotne Jezioro Turawskie 2370 180; 165; 170 – zalewowych den dolin 3 cyraneczka, krzyżówka, ptaki wodno-błotne 54700 x Razem x 24 x Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003) Większość zaprojektowanych ostoi siedliskowych występuje na terenach nizinnych. Jedynie SOO Góra św. Anny zlokalizowana jest na Wyżynie Śląskiej (Chełm), SOO Góry Opawskie zaś obejmuje krańcowe, wschodnie obszary Sudetów. W obu przypadkach występują znaczne różnice w zakresie występujących tu siedlisk i gatunków w stosunku do ostoi z terenu Niziny Śląskiej. Na środkowotriasowym progu strukturalnym Garbu Chełmu, który wznosi się o ok. 170 m ponad przylegającą od południa Kotlinę Raciborską, występuje znaczna koncentracja specyficznych tylko dla tego obszaru zbiorowisk muraw kserotermicznych i nawapiennych buczyn. W Górach Opawskich stwierdzono występowanie jedynych w regionie biocenoz regla dolnego i górnego oraz największe obszary zespołów roślin naskalnych. Bardzo specyficzną ostoją są Forty Nyskie. Jest to rozległa budowla obronna, wewnątrz której wykształciły się bardzo korzystne warunki mikroklimatyczne dla nietoperzy. Uznawana jest obecnie za jedno z głównych zimowisk tych ssaków na Dolnym Śląsku. Pod względem liczby siedlisk, których obecność i powierzchnia jest podstawowym kryterium wyznaczania ostoi SOO, największa ich różnorodność występuje w Dolinie Małej Panwi – 17 i Dolinie Stobrawy – 15. Są to jednocześnie największe zaprojektowa- 197 198 Krzysztof Badora ne ostoje. Łącznie w regionalnych SOO stwierdzono występowanie 35 rodzajów siedlisk. Udział procentowy powierzchni obszarów siedlisk w ogólnym obszarze ostoi waha się od 42% w SOO Opolska Dolina Odry do 70% w SOO Forty Nyskie. Z wyłączeniem tej ostat- Ryc. 1. Proponowane ostoje Natura 2000 w województwie opolskim Źródło: opracowanie własne Fig. 1. Proposed Natura 2000 sites in Opole Voivodeship Source: author 198 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu... 199 niej, rozpiętość udziału jest niewielka (42–56%). Największe powierzchnie zajmują siedliska leśne. Przeważająca liczba gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występuje w ostojach zlokalizowanych w dolinach rzecznych. Gatunki roślin z tego załącznika występują jedynie w SOO Opolska Dolina Odry oraz w SOO Góra św. Anny. Łącznie we wszystkich ostojach siedliskowych stwierdzono występowanie 19 gatunków zwierząt i 3 gatunki roślin zamieszczonych w tym załączniku. W grupie ostoi ptasich największa liczba kwalifikujących gatunków i zespołów faunistycznych występuje na terenie OSO Jezioro Nyskie – 11, najmniejsza w OSO Jezioro Turawskie – 3. Łącznie na terenach ostoi zinwentaryzowano 24 gatunki i zespoły spełniające kryteria uznania określonego obszaru za ostoję mającą znaczenie dla ochrony awifauny Unii Europejskiej. Bardzo ważnym elementem były tu znaczne koncentracje ptaków migrujących. Wyznaczone w województwie opolskim ostoje Natura 2000 w większości zlokalizowane są w obrębie utworzonego w 1988 roku i rozbudowanego w latach 90. regionalnego systemu ochrony przyrody (tab. 3). Najlepsze zabezpieczenie siedlisk i gatunków ważnych dla Unii Europejskiej występuje w rezerwatach przyrody (w szczególności dużych rezerwaTabela 3. Ostoje Natura 2000 na tle regionalnego systemu ochrony przyrody Table 3. Nature 2000 sites on a background of the nature conservation system Ostoja Natura 2000 Rezerwaty przyrody (RP), parki krajobrazowe % powierzchni ostoi z for(PK) i obszary chronionego krajobrazu (OCHK) mami ochrony przyrody występujące na terenie ostoi SOO Bory Niemodlińskie RP Dębina, Kokorycz, Prądy, Złote Bagna, Staw Nowokuźnicki SOO Dolina Małej Panwi OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie OCHK Bory Niemodlińskie SOO Opolska Dolina Odry OCHK Łęg Zdzieszowicki SOO Lasy Barucickie RP Leśna Woda, Rogalice, Lubsza Stobrawski PK 2,1 92,6 100,0 25,0 0,7 97,7 OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 1,6 SOO Dolina Stobrawy Stobrawski PK 80,3 OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 17,1 SOO Forty Nyskie – SOO Góra św. Anny RP Biesiec, Ligota Dln., Grafik, Boże Oko, Góra św. Anny, Lesisko – PK Góra św. Anny SOO Góry Opawskie 2,8 70,2 RP Cicha Dolina, Nad Białką, Las Bukowy 1,9 PK Góry Opawskie 96,4 OSO Dolina Stobrawy Stobrawski PK 75,2 OSO Grądy Odrzańskie Stobrawski PK OSO Jezioro Nyskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 72,8 100,0 OSO Jezioro Otmuchowskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 100,0 OSO Jezioro Turawskie 100,0 OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 199 200 Krzysztof Badora tach leśnych i torfowiskowych utworzonych po 1997 roku). Rezerwaty te w łącznej liczbie 17 (60% wszystkich obiektów w regionie) występują jedynie w czterech ostojach siedliskowych, gdzie zapewniają ochronę niewielkiemu odsetkowi ich powierzchni (od 0,7% do 2,8%). W żadnej z pięciu zaprojektowanych ostoi ptasich nie ma takich obiektów (Opolszczyzna nie ma w ogóle rezerwatów faunistycznych). Stan ten uzasadnia konieczność skorygowania istniejącej sieci rezerwatów przyrody w województwie. W przypadku OSO: Grądy Odrzańskie i Dolina Stobrawy, a także SOO: Dolina Stobrawy, Lasy Barucickie, Góra św. Anny i Góry Opawskie walory przyrodnicze tych terenów zabezpieczane są w parkach krajobrazowych, gdzie często występują konflikty przestrzenne między realizacją funkcji ochronnych i gospodarczych. Udział powierzchniowy tych form ochrony przyrody na terenie wymienionych ostoi jest znaczący i przekracza 70%. Obszary SOO: Dolina Małej Panwi, Bory Niemodlińskie, Opolska Dolina Odry i Lasy Barucickie, a także OSO: Jezior Otmuchowskiego, Nyskiego i Turawskiego chronione są w obszarach chronionego krajobrazu, która to forma jest niewystarczająca dla zachowania siedlisk i gatunków stanowiących dziedzictwo przyrodnicze Europy. Walory przyrodnicze SOO Dolina Małej Panwi uzasadniają utworzenie tu parku krajobrazowego. Analiza przebiegu granic istniejących obszarów chronionych oraz granic zaprojektowanych ostoi wskazuje na rozbieżności, które należy skorygować. Dotyczą one przede wszystkim konieczności poszerzenia granic Stobrawskiego PK w kierunku północnym i zachodnim oraz PK Góra św. Anny w kierunku wschodnim. Niezbędnym działaniem jest także opracowanie systemu korytarzy ekologicznych łączących izolowane ostoje. Szczególną rangę mają tu doliny Nysy Kłodzkiej oraz Odry, mniejszą doliny Małej Panwi i Białej Głuchołaskiej. Natura 2000 sites in Opole Voivodeship on a background of the nature conservation system Summary Project of Natura 2000 ecological network of Opole voivodeship consists of 5 Special Protection Areas (SPAs) and 8 Special Areas of Conservation (SACs). The total surface of proposed sites is ca 126000 ha (13,5% of Opole voivodeship). Majority of SACs are situated in lowlands. Only The Saint Anna Hill SAC is situated in The Silesia Upland, and The Opawskie Mountains SAC is situated in The Sudety Mountains. The highest diversity of natural habitats listed in annex II of The Habitat Directive is in The Mała Panew Valley SAC (17 habitats) and The Stobrawa Valley SAC (15 habitats). In all SACs occur 35 types of habitats from this annex. The largest surface covers take forest habitats. In all SACs 19 wild fauna species and 3 wild flora species form II annex of The Habitat Directive occur. Three of five SPAs are situated in dammed reservoirs (The Otmuchów Lake, The Nysa Lake, The Turawa Lake). Next two SPAs are located in river valleys (The Odra Valley, The Stobrawa Valley). In all SPAs 24 qualification birds species and birds associations occur. Nature conservation system of Opole voivodeship consists of 34 nature reserves, 4 landscape parks and 7 landscape protection areas. Seventeen nature reserves are situated in 4 SACs. Four SACs and all SPAs haven’t got reserves. Only 4 SACs and 2 SPAs are protected in 3 landscape parks. Natural values of 3 SPAs and 4 SACs are protected in landscape protection areas, but conservation in these form of nature protection is not sufficient and effective. 200 Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu... 201 Spatial analysis of distribution of the nature conservation system of Opole voivodeship and distribution of the SACs and the SPAs indicate the need to: 1) verifying the nature reserves network, 2) enlargement of The Stobrawa Landscape Park and The Saint Anna Hill Landscape Park, 3) establishement of The Mała Panew Valley Landscape Park, 4) introduction of effective conservation of ecological corridors (communication between SACs and SPAs). Literatura Badora K., Kantorczyk-Gałkiewicz J., Kuńka A., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2003, Ostoje Natura 2000 – wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., 1994, Ostoje Ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Nowak A. (red.), 2001, Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regionalna), Prace OTPN, Zeszyt specjalny, Opole 2001. 201 202