Dicotyledones

Transkrypt

Dicotyledones

Systematyka roślin
w
tablicach
Marcin Pliński
źródła: Szwejkowska Alicja i Szwejkowski Jerzy: Botanika tom 2, Systematyka, PWN, 2006
Mowszowicz Jakub: Zarys systematyki roślin, PWN, 1974
Co to systematyka?
Dziedzina biologii zajmująca się opisem różnorodności
organizmów, jej przyczynami i klasyfikacją organizmów
według ustalonych reguł.
Systematyka jest utożsamiana z taksonomią.
Systematyka ma szerszy zakres, gdyż nie tylko porównuje
cechy grup organizmów, ale także bada ich zmienność,
przyczyny odmienności i podobieństwa, a także wszelkie
biologiczne związki pomiędzy organizmami, które
mogłyby pomóc w wyjaśnieniu różnorodności.
Systematyka jest silnie powiązana z biologią ewolucyjną,
ekologią i etologią; bada szczególne właściwości każdego
z gatunków i wyższych taksonów.
Czym zajmuje się systematyka?
Uszeregowaniem organizmów występujących
współcześnie i wymarłych na podstawie ich cech
anatomicznych, biochemicznych, embrionalnych,
genetycznych, i innych, a także pokrewieństwa
filogenetycznego.
Taksonomia zajmuje się regułami klasyfikacji i
nazewnictwa organizmów.
Karol Linneusz ustalił zasady systematyki
(druga połowa XVIII wieku)
• Królestwo roślin:
1. Rośliny niższe
(jednokomórkowe lub
wielokomórkowe, ale
nienitkowate;
Protophyta)
2. Rośliny wyższe
(tkankowe; Metaphyta)
• Królestwo zwierząt:
1. Zwierzęta pierwotne
(jednokomórkowe;
pierwotniaki; Protozoa)
2. Zwierzęta
wielokomórkowe
(Metazoa)
W 1866 roku Ernst Haeckel wobec poznania biologii
wiciowców jednokomórkowych wprowadził:
3. Królestwo: Protista (tzn. najpierwotniejsze) –
obejmuje wszystkie jednokomórkowe rośliny i
zwierzęta;
- później, w 2.połowie XIX w. poznano bakterie i włączono je
do Protista, jednak ich anatomia (brak jądra) spowodował
wyróżnienie kolejnego królestwa
4. Królestwo: Monera (tzn. pojedyncze, samotne) –
obejmuje bakterie i sinice (=cyanobakterie);
- poznane pod koniec XIX w. wirusy najpierw zaliczane były do Monera,
jednak szczegółowe badania ich ultrastruktury i biologii wykazały, że
nie odpowiadają one pojęciu organizmu, wyodrębniono je więc w
osobną grupę.
W 1937 roku E. Chatton wprowadził pojęcia:
1. procariotique – przed jędrem;
2. eucariotique – prawdziwe jądro
Współczesna systematyka wyróżnia dwie grupy organizmów:
1. Prokaryota – obejmuje bakterie i sinice;
2. Eukaryota – obejmuje protisty bez bakterii i sinic oraz
grzyby, rośliny i zwierzęta.
(pojęcie Monera wyszło z użycia)
Dotychczas opisano ok. 500 tys. żyjących gatunków roślin i ok. 1,5 mln
gatunków zwierząt oraz ok. 300 tys. wymarłych roślin i zwierząt;
Liczbę nie opisanych gatunków współcześnie żyjących szacuje się bardzo
różnie, np. mikolodzy oceniają, że żyje od 250 do 750 tys.
gatunków grzybów, a opisano ich tylko ok. 70 tys.;
Liczbę nie opisanych wymarłych gatunków szacuje się na ok. 50 razy
większą od liczby gatunków opisanych.
Wynikiem badań systematycznych jest
stworzenie klasyfikacji, czyli systemu
• System taki powinien być:
- przejrzysty;
- zawierać możliwie dużo informacji;
- odzwierciedlać naturalne pokrewieństwa.
System taki spełnia warunki systemu naturalnego.
Dla określonego celu można także stworzyć system na
podstawie dowolnego, z góry obranego kryterium, np.
liczby pręcików w kwiatach.
Taki system nazywamy systemem sztucznym.
System naturalny odwołuje się do teorii
ewolucji
• We współczesnym świecie wyróżnić można grupy
organizmów, wykazujących nieciągłość = są od
siebie różne;
• Jest to wynik procesu ewolucji, czyli mają jednak
wspólnych przodków;
• System naturalny powinien odzwierciedlać
stosunki pokrewieństwa;
• Ważna jest więc w systematyce znajomość
mechanizmów procesu ewolucji.
Zmienność występująca wśród organizmów
odgrywa zasadniczą rolę w procesie ewolucji
•
•
Zmienność tzn. nie ma dwóch zupełnie jednakowych organizmów;
Zmienność danej cechy może być:
- nieciągła (w znanych doświadczeniach Mendla z krzyżowaniem
grochu występowały jedynie dwie kategorie osobników, różniące się
wzrostem: karłowate i wysokie, brak było form przejściowych o
wzroście pośrednim);
- ciągła (charakteryzuje się obecnością ciągłych przejść pomiędzy
dwiema skrajnymi kategoriami)
- mierzono długość orzeszków turzycy piaskowej i stwierdzono pewną
regularność: najliczniejsze są orzeszki o długości przeciętnej, a orzeszków o
długościach innych jest tym mniej, im dana długość odbiega od przecietnej.
Istotny z punktu widzenia teorii ewolucji problem to
kwestia przekazywania zmienności czyli jej
dziedziczenia
Warunkiem, aby cecha organizmu mogła być przekazana potomstwu, jest
obecność genów w komórkach tego organizmu.
Rekombinacje genów, powstające w wyniku krzyżowania, stwarzają
ogromne ilości nowych genotypów, co przyczynia się do zwiększenia
zmienności. (Proces rekombinacji nie stwarza nowych genów, a
jedynie rozdziela i łączy geny już istniejące)
Proces, który zmienia strukturę samych genów, tworząc w ten sposób
nowe ich allele to mutacja.
Mutacje występują spontanicznie u wszystkich organizmów, na ogół z
niewielką częstością (zwykle w granicach 1-10 mutacji danego genu
na sto tysięcy osobników).
Ponieważ mutacja jest jedynym procesem tworzącym rzeczywiście nowe
allele, ma on podstawowe znaczenie dla ewolucji.
Ewolucja to ciągły proces, polegający na
przystosowywaniu się do warunków otoczenia
W hipotetycznej populacji o genotypie AABB zaszły dwa procesy
mutacyjne A>a oraz B>b; pojawiły się osobniki heterozygotyczne
AaBb oraz szereg innych kombinacji.
Warunki bytowania zmieniły się tak, że w części zajmowanego terenu są
to warunki α sprzyjające rozwojowi alleli aa zaś nie AA i Aa, w innej
warunki β sprzyjające bb bardziej niż BB czy Bb.
Powstały więc dwie nowe populacje, w jednej zniknął allel A, w drugiej B
Ten proces rozpadu populacji nosi nazwę dywergencja.
Dzięki dywergencji powstaje
drzewo rodowe organizmów
Aby dywergencja się utrwaliła trzeba
zapobiec krzyżowaniu się, czyli
muszą istnieć bariery: genetyczne,
ekologiczne, geograficzne;
inaczej mówiąc musi zaistnieć
zjawisko izolacji.
Z izolowanych populacji powstają nowe
jednostki taksonomiczne.
Podstawową jednostką jest gatunek.
Proces powstawania gatunków, zwany
jest procesem specjacji.
Najważniejsze właściwości gatunku I
• Osobniki należące do jakiegoś gatunku charakteryzują się
zespołem (kombinacją) cech odróżniających je od
osobników innych gatunków. Znaczy to, że między
gatunkami występują wspomniane już nieciągłości (w
języku systematyki nieciągłość ta to „hiatus”).
• Gatunek zajmuje określone miejsce na powierzchni
Ziemi, czyli określony obszar geograficzny zwany
zasięgiem gatunku oraz określone siedlisko, czyli miejsce
spełniające wymagania ekologiczne gatunku. Np. roślina
występująca w całej Europie, a bytująca tylko w jeziorach.
Najważniejsze właściwości gatunku II
• Osobniki należące do dwóch różnych gatunków
nie powinny krzyżować się, istnieje więc między
nimi bariera genetyczna. Ta zasada, obowiązuje
dość ściśle u zwierząt, u roślin jest wiele
wyjątków. Mieszańce międzygatunkowe powinny
być w naturze zjawiskiem wyjątkowym lub nie
powinny w ogóle występować.
• Gatunki mają swoją historię, w czasie której
powstają, mogą wędrować z miejsca na miejsce,
przekształcić się w inne gatunki lub zginąć.
Hierarchia jednostek taksonomicznych;
stopień pokrewieństwa = stopień podobieństwa
Gatunki polifiletyczne:
rodzaj I (gat.A,B i H) –
elementy niespokrewnione
należące do dwóch
odrębnych linii
rozwojowych, upodobniły
się na zasadzie
konwergencji;
Gatunki monofiletyczne:
rodzaj II (gat.C i D)
rodzaj III (gat.E i F) –
elementy tylko jednej linii
rozwojowej.
Klasyfikacja fenetyczna i filogenetyczna
• Klasyfikacja
fenetyczna:
- oparta jest wyłącznie
na stopniu
podobieństwa;
- przywiązanie
jednakowej wagi do
wszystkich
wyróżnionych cech;
• Klasyfikacja
filogenetyczna:
- odzwierciedla
naturalne
pokrewieństwa
organizmów;
- jest odbiciem
procesów ewolucji;
Taksonomia numeryczna
- w budowie systemu stosuje się metody
matematyczne, cechy opisywane są przy pomocy
liczb;
- podobieństwo cech, czyli liczby jest jedynym
kryterium w budowaniu systemu;
- taksonomia numeryczna polega na zastosowaniu
metod matematycznych do celów
klasyfikacyjnych (nie ogranicza się ona przy tym
do podejścia fenetycznego, lecz także może
obejmować klasyfikacje filogenetyczne).
Praca systematyka przebiega w dwóch etapach
• Pierwszym jest wykrycie i opisanie podstawowych
jednostek taksonomicznych, tj. gatunków;
• Drugim konstrukcja systemu, czyli uporządkowanie
znanych gatunków według kryteriów fenetycznych lub
filogenetycznych.
• Te dwa etapy są więc koncepcyjnie różne: o ile w
pierwszym szukamy przede wszystkim różnic, aby wykryć
nieciągłości w układzie zmienności (hiatus), to w drugim
szukamy podobieństw między gatunkami (a także
taksonami wyższego rzędu), aby je połączyć w grupy.
Źródła informacji, czyli charakter cech
w obu etapach są takie same
• Morfologia i anatomia – właściwości (cechy) kwiatów,
owoców, liści, łodyg, części podziemnych, sposób
wzrostu, typ rozgałęzienia, ogólny wygląd (tzw. pokrój);
• Cytologia – liczba i morfologia chromosomów;
• Ultrastruktura – struktura organelli oraz gamet;
• Skład chemiczny – różnego rodzaju specyficzne
substancje;
• Organy rozmnażania – specyfika ich wykształcenia.
Etap pierwszy: wyróżnianie (czyli odkrywanie)
i opisywanie gatunków
•
Znalezienie nieciągłości
(hiatus) w układzie zmienności
cech;
(im więcej cech wykazuje
nieciągłość, tym bardziej pewne
jest, że wyróżniony gatunek
pokrywa się z jednostką
biologiczną)
Ponadto:
• różnice ekologiczne (np.
wyłączne występowanie na glebach
kwaśnych);
•
różnice fenologiczne (np. dwie
zewnętrznie podobne rośliny kwitną
w różnych okresach roku)
- pomiary grubości warstwy epidermalnej igieł sosny
(Pinus sylvestris) i kosodrzewiny (Pinus mugo)
Etap drugi: budowanie systemu I
A. Metody fenetyczne
Dwie procedury:
1.
2.
-
Znalezienie wskaźnika liczbowego dla określenia stopnia
podobieństwa dwóch osobników, populacji, gatunków, czyli
wyróżnienie roboczej jednostki taksonomicznej – RIT (=OTU –
Operational Taxonomical Unit);
Grupowanie, czyli łączenie poszczególnych RIT w grupy na
podstawie wskaźników podobieństwa uzyskanych w etapie
pierwszym.
Wyniki będą tym pewniejsze, im więcej i bardziej różnorodnych cech
użyto do obliczenia współczynnika podobieństwa.
Przyjmuje się obecnie, że otrzymujemy dostatecznie pewną
klasyfikację fenetyczną przy użyciu liczby cech zawartej między 50 a
100.
Współczynniki podobieństwa i odrębności I
Prosty współczynnik podobieństwa
S1,2 - współczynnik podobieństwa dwóch RIT (1,2),
Nw – liczba cech wspólnych dla obu porównywalnych RIT,
Nr – liczba cech różniących obie porównywane RIT.
Współczynnik zwykle wyrażany w % daje się bez trudu stosować jedynie w
przypadku cech jakościowych, czyli w odniesieniu do zmienności
nieciągłej, zaś cechy ilościowe (zmienność ciągła) trzeba przed
podstawieniem do wzoru specjalnie przekształcić.
Współczynniki podobieństwa i odrębności II
Odległość Euklidesowa – wskaźnik odrębności (1)
-
-
-
Są dwie RIT charakteryzowane
przez dwie cechy;
Na dwuwymiarowym wykresie
na jednej osi odkładamy
wartości jednej cechy, na
drugiej wartości cechy drugiej;
Na wykresie każda z dwu RIT
ma swoje określone miejsce,
tzw. punkt indywidualny;
Można obliczyć odległość
między tymi dwoma punktami i
otrzymaną wartość uważać za
wskaźnik podobieństwa
badanych RIT pod względem
dwu badanych cech.
Współczynniki podobieństwa i odrębności II
Odległość Euklidesowa – wskaźnik odrębności (2)
• Nasze dwie RIT możemy scharakteryzować pod względem
nie dwóch (jak poprzednio) a trzech cech;
• Wówczas punkty indywidualne obu RIT będą znajdowały
się w przestrzeni trójwymiarowej;
• Obliczona odległość między punktami indywidualnymi
będzie charakteryzować stopień podobieństwa obu RIT
pod względem trzech cech;
• Liczbę cech można zwiększać;
• Ogólnie można przyjąć, że punkty indywidualne RIT
określonych pod względem n cech leżą w przestrzeni
n-wymiarowej.
Grupowanie (1)
•
•
•
Obliczone współczynniki podobieństwa (lub odrębności) między
wszystkimi badanymi RIT zestawia się w tablicę tworząc macierz
współczynników podobieństwa lub macierz odległości.
Najprostszą i najszerzej stosowaną metodą budowy systemu jest
metoda najbliższego sąsiedztwa (międzynarodowy symbol UPGMA).
Polega ona na stopniowym łączeniu poszczególnych RIT;
przyrównanie każdego z każdym. Powstaje wówczas dendrogram:
Grupowanie (2)
- Na podstawie macierzy odległości można zbudować także tzw. dendryt.
- Powstaje on przez połączenie ze sobą tych RIT, które mają najkrótszą odległość.
- Dendryt jest niejako obrazem graficznym analizowanej macierzy.
- Jest więc to prosty sposób aby użyć gotowego dendrytu do wyróżniania grup,
dzieląc go na części („tnąc”) w miejscach, gdzie odległości są największe.
Metody filogenetyczne (1)
odtworzenie rozwoju rodowego
• Przedstawienie historii rozwoju (ewolucji) jakiejś grupy –
możliwe jedynie gdy jest kompletny materiał kopalny
(paleontologiczny);
• Materiał ten jest bardzo skąpy i fragmentaryczny;
• Systematyka filogenetyczna z powyższego powodu oparta
była na spekulacjach odnośnie założeń, które trudne były
do udowodnienia;
• Założenia te dotyczyły określenia, jakie cechy w danej
grupie miały charakter prymitywny (czyli zbliżony do
przodków, a jakie należałoby traktować jako
wyspecjalizowane.
Kladystyka – metoda precyzyjna
•
•
-
Metoda ta wychodzi z założenia, że gdy w jakiejś linii ewolucyjnej
pojawi się nowa cecha, będzie ona przekazywana nie tylko wszystkim
osobnikom potomnym, lecz także wszystkim taksonom pochodnym.
W analizie kladystycznej wyróżnia się następujące typy cech:
plezjomorficzne: cechy prymitywne (nie mogą być podstawą do
budowy kladogramów);
symplezjomorficzne: cechy prymitywne wspólne dla dwóch blisko
spokrewnionych taksonów;
apomorficzne: cechy pochodne;
synapomorficzne: gdy cecha apomorficzna jest wspólna jedynie dla
dwóch najbliżej spokrewnionych taksonów. Taksony wykazujące
cechy synapomorficzne to taksony siostrzane („sister-groups”)
kladogram
Analiza kladystyczna sprowadza się do wyszukania cech
synapomorficznych, a więc do odróżnienia zjawiska synapomorfii
od symplezjomorfii i konwergencji.
systematyka molekularna
•
•
•
•
Metoda ta polega na porównywaniu budowy makrocząsteczek, takich
jak DNA, RNA czy białka.
Związki te charakteryzują się strukturą liniową, czyli składają się z
podjednostek umieszczonych w jednym szeregu.
Układ nukleotydów w cząsteczce DNA jest treścią zapisu informacji
genetycznej przekazywanej na białka, co w końcu określa właściwości
cech osobnika.
Badania molekularne wykazały, że istnieją związki, których cząsteczki
znajdują się w komórkach wszystkich organizmów, od najbardziej
prymitywnych do najbardziej zaawansowanych, nie wykluczając
człowieka. Ponieważ są to związki o niskim stopniu zmienności, więc
badanie zależności filogenetycznych nawet najdalej stojących i
najbardziej różnych organizmów staje się możliwe. Takimi związkami
są np. kwasy rybonuklearne występujące w rybosomach.
Technika opisywania i nazywania
jednostek taksonomicznych (1)
Naczelnym zadaniem systematyki roślin jest stworzenie
międzynarodowego języka naukowego umożliwiającego porozumienie
się wszystkich biologów. Język ten musi spełniać ścisłe reguły.
Określił je Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej. Po raz
pierwszy ustanowiony w 1867 roku w Paryżu. Od tego czasu
wielokrotnie uzupełniany, ulepszany i modyfikowany.
Główne ustalenia kodeksu:
- Hierarchiczny system jednostek (taksonów) i ich nazewnictwo;
Podstawowe rangi taksonów:
Gromada (Divisio) – równoważna typowi w dawniejszych systemach
Klasa (Classis)
Rodzina (Familia)
Rodzaj (Genus)
Gatunek (Species)
•
•
•
•
•
•
Dodatkowe rangi mogą być tworzone przez dodanie do nazwy rangi
głównej przedrostka pod- (sub-), np. podgatunek (subspecies), podrząd
(subordo) lub nad- (super-), np. nadrząd (superordo).
W obrębie zmiennych gatunków jest potrzeba używania dodatkowych
rang: obok podgatunku, odmiany (varietas) i formy (forma).
Kolejność rang jest obowiązująca; nie można np. gromady dzielić od
razu na rzędy czy rodziny na gatunki. (Gromadę dzieli się poprzez
klasy na rzędy i dalej, a rodziny na rodzaje, w których są gatunki).
Naukowe nazwy taksonów są zawsze nazwami łacińskimi.
Nazwa łacińska składa się z dwóch wyrazów, np. Pinus sylvestris;
pierwsza to nazwa rodzajowa, druga gatunkowa.
Do nazwy gatunkowej zawsze dodaje się skrót nazwiska badacza,
który pierwszy opisał i nazwał gatunek, np. P. sylvesstris L., co
oznacza, że sosna zwyczajna została wyróżniona, opisana i opatrzona
po raz pierwszy nazwą łacińską przez Karola Linneusza.
- Nazwy taksonów wyższych od rodzaju są zawsze jednowyrazowe.
- Tworzy się je od nazwy jednego z rodzajów przez dodanie końcówki:
Rodzina: -aceae (pl. –owate); Piu-us; Pinaceae (sosna, sosnowate);
Rząd: -ales (pl. –owce); Papaver (mak); Papaverales (makowce);
Klasa: -opsida (u roślin ziel.), -mycetes (u grzybów), -phyceae (u glonów);
Gromada: -phyta (u roślin zielonych i glonów), -mycota (u grzybów).
Zasada priorytetu (pierwszeństwa)
Należy używać tej nazwy taksonu, która opublikowana była najwcześniej.
Za ważnie opublikowaną uważa się nazwę, która ukazała się drukiem i
opatrzona jest diagnozą (opisem) w języku łacińskim.
Do opisu winien być dołączony tzw. typ nomenklatoryczny, czyli okaz
zielnikowy (zasuszony) lub inaczej zakonserwowany egzemplarz
rośliny, który posłużył do sporządzenia nowego opisu.
• Oznaczanie roślin:
Praktyczne rozpoznawanie roślin ułatwiają specjalne wydawnictwa,
zwane kluczami do oznaczania.
Klucz taki zestawia pary przeciwstawnych, możliwie łatwo zauważalnych
cech. Wybierając za każdym razem tę cechę, która odpowiada danej
roślinie, znajdujemy jej nazwę. Naczelnym zadaniem klucza jest
możliwie szybkie i bezbłędne oznaczenie rośliny.
Inne zadanie mają serie wydawnicze o nazwie „Flora (jakiegoś obszaru)”.
Są to zestawienia wszystkich taksonów danej grupy, występujące na
określonym terenie. „Flory” zawierają zwykle bardzo szczegółowe
opisy wszystkich zamieszczonych w nich taksonów, omawiają ich
zmienność i podają dokładne rozmieszczenie geograficzne.
Wstęp do systemu
•
1. podział: Arystoteles dzielił wszystkie organizmy na rośliny i zwierzęta;
stąd dwa działy nauki: botanika i zoologia.
• 2. podział: dwa królestwa
- Prokaryota: bakterie (heterotrofy) oraz sinice i prochlorofity (autotrofy);
- Eukaryota: rośliny (ściany komórkowe z celulozy i chloroplasty), grzyby
(ściany komórkowe z chityny, brak chloroplastów) i zwierzęta (brak ścian
komórkowych i brak chloroplastów).
• 3. podział: wyodrębnienie grupy Protoctista
- Prokaryota bez zmian;
- Eukaryota cztery grupy:
- Protoctista (glony z roślin, pierwotniaki ze zwierząt i grzyby niższe);
- Phytobionta (mszaki, paprotniki i rośliny kwiatowe);
- Mycobionta (grzyby wyższe – sprzężniaki, workowce i podstawczaki);
- Zoobionta (wielokomórkowe zwierzęta)
Schemat rozwoju
głównych gałęzi świata organicznego
System wykładu
• Materiałowy zakres wykładu to systematyka roślin
• Przyjmuję podejście tradycyjne (bez Protoctista)
• Wykładem objęte będą w całości glony wraz z ich
formami amebo-wiciowcowymi oraz wszystkie
grzyby łącznie z formami opatrzonymi stadiami
ruchliwymi, ponadto także bakterie i sinice.
Źródło literaturowe: Botanika t.2 Systematyka
Autorzy: Alicja Szweykowska i Jerzy Szweykowski
Królestwo Prokaryota – bezjądrowe
Podkrólestwo Archaebacteria – archebakterie (protobakterie)
Niedawno odkryte dzięki technikom biologii molekularnej; specyficzna
budowa lipidów wchodzących w skład ich błony komórkowej oraz
obecność intronów (specyficzna sekwencja w obrębie genu) –
typowych dla genów komórek eukariotycznych zaś nieobecnych u
bakterii właściwych.
Silnie zróżnicowane ekologicznie; żyją w siedliskach ekstremalnych.
Wyróżnia się trzy grupy ekologiczne:
1.
Bakterie metanowe – żyją w środowisku beztlenowym i redukują
dwutlenek węgla do metanu.
2.
Bakterie z siedlisk b. kwaśnych o wysokiej temperaturze (prawie
1000C); uzależnione od obecności siarki w swoim metabolizmie.
3.
Bakterie żyjące w środowisku o wysokiej koncentracji soli.
Podkrólestwo Eubacteria – eubakterie
•
•
•
•
•
Budowa: jednokomórkowe o różnych kształtach oraz wielokomórkowe
nitkowate oraz brylaste trójwymiarowe;
Metabolizm: samożywne fotosyntetyzujące jak i wykorzystujące
energię wiązań chemicznych różnych związków nieorganicznych lub
cudzożywne zarówno saprofityczne jak i pasożytnicze;
Obecność w błonach komórkowych lipidów o prostych łańcuchach
połączonych z cząsteczką glicerolu wiązaniem estrowym;
Obecność peptydoglikanów (mureiny) w ścianie komórkowej;
Brak intronów – geny eubakterii nie wykazują struktury mozaikowej,
tak charakterystycznej dla większości genów organizmów
eukariotycznych i przynajmniej niektórych genów archebakterii.
Gromada Bacteria (=Schzomycetes) – bakterie
Klasa Bacteriae – bakterie właściwe
Kształty komórek bakteryjnych:
1. ziarniaki (Coccus, Micrococcus);
2. dwoinki (Diplococcus);
3. gronkowe (Staphylococcus);
4. paciorkowe (Streptococcus);
5. laseczkowe (Bacterium, Bacillus);
6. przecinkowe (Vibrio);
7. śrubowe (Spirillum);
8. krętkowe (Spirochaetae,
Treponema – krętek blady);
9. nitkowate (Cladothrix);
10. otoczone śluzem.
Ponadto: pakietowce (Sarcina) – dzielą się
w trzech kierunkach w połączone sześciany
Klasa Mycoplasmae - mikoplazmy
•
•
•
•
Bardzo drobne wymiary (ok. 0,25 µm);
Zupełny brak ściany komórkowej;
Rozmaite kształty zależnie od podłoża gdzie rosną
Znane są jako organizmy z grupy
pleuropneumonii – wywołują chorobę płuc
(pleuropneumonia) u bydła oraz innych zwierząt
jako wyspecjalizowane pasożyty kręgowców;
• Wielu przedstawicieli jest jednak saprofitami.
•
•
Rząd Eubacteriales – bakteriowce:
występują jako pojedyncze komórki o
kształcie kulistym (ziarenkowce),
podłużnym (pałeczka lub laseczka) lub
pałeczek spiralnie skręconych
(przecinkowiec i śrubowiec). Mogą
tworzyć luźne kolonie złożone z dwóch
(dwoinka) lub większej liczby komórek.
W zależności od kształtu kolonii wyróżnia
się gronkowce (kolonie nieregularne),
paciorkowce (komórki tworzą łańcuchy) i
pakietowce (regularne, sześcienne bryłki).
Mogą byś opatrzone w jedną wić lub
otoczone rzęskami
Typy urzęsienia bakterii
1.
jednowiciowe;
2.
pęczkowe;
3.
powierzchniowe.
•
•
•
Rząd Actinomycetales –
promieniowce: liczna grupa mająca
zdolność wytwarzania
wielokomórkowych nici, zwanych
strzępkami i tworzących tzw.
grzybnię. Grzybnia ta często rozpada
się na jednokomórkowe fragmenty,
które są wtedy bardzo podobne do
typowych bakterii.
Są to organizmy glebowe, rzadziej
wodne; nieliczne to pasożyty.
Objaśnienia do rysunku obok:
1 – kolonie;
2-6 – powstawanie zarodników konidialnych;
7 – kiełkowanie zarodników
Klasa Myxobacteriae – bakterie śluzowe (miksobakterie)
•
•
•
•
•
Pałeczki o bardzo delikatnej ścianie komórkowej (komórki
plastyczne), nie mają rzęsek, poruszają się ruchem ślizgowym.
Osobliwością jest zdolność tworzenia skomplikowanych ciał
owocowych, zawierających komórki przetrwalnikowe.
Ciało owocowe powstaje przez stopniowe wpełzanie bakterii jedna na
drugą; tworzy się w ten sposób drzewkowaty twór, widzialny
nierzadko gołym okiem.
Na szczycie odgałęzień ciała owocowego znajdują się często jaskrawo
zabarwione (czerwone, żółte) skupienia wielu komórek otoczonych
grubą, wspólną ścianą, zwane cystami.
Żyją przeważnie w glebie. Odżywiają się żywymi lub martwymi
bakteriami. Wyjątkowo tylko zdarzają się formy wodne pasożytujące
na rybach.
Klasa Spirochaete - krętki
• Charakterystyczny kształt komórki: jest ona bardzo długa
(do 500 µm, czyli pół milimetra) i stosunkowo cienka
śrubowato skręcona.
• Komórki krętków mają zdolność ruchu, które wykonują
dzięki skurczom całego ciała.
• Zamieszkują środowisko wodne; nieliczne są pasożytami.
• Gatunek Treponema pallidum (kretek blady) wywołuje u
człowieka kiłę (syfilis).
Klasa Chlamydobacteriae – bakterie nitkowate
•
Komórki tworzą trychom znajdujący się w pochwie (typowe dla sinic),
mogą one odrywać się od trychomu i wypływać z pochwy jako stadia
ruchome opatrzone rzęskami.
•
Rząd Chlamydobacteriales: nici długie, formy wodne, saprofityczne
tworzące długie nici. Stadia ruchome są jednokomórkowe, opatrzone
jedną lub kilkoma rzęskami, umieszczone zwykle na biegunie
komórki.
Rząd Caryophanales: nici krótkie, formy saprofityczne i pasożytnicze
na zwierzętach. W odróżnieniu od rzędu poprzedniego stadia ruchome
mają wiele rzęsek umieszczonych na całej powierzchni komórki.
•
Klasa Beggiatoae - siarkobakterie
•
•
•
•
Formy nitkowate, wodne, podobne do sinic z rodzaju Oscillatoria.
Mają zdolność ruchu ślizgowego; rozmnażają się przez fragmentację
nici; odżywiają się autotroficznie na drodze chemosyntezy, jak i
heterotroficznie (saprofity).
Podobieństwo do sinic powoduje to, że np. rodzaj Beggiatoa jest przez
bakteriologów zaliczany do bakterii, zaś przez algologów uważany jest
za bezbarwnego przedstawiciela sinic.
Cechą charakterystyczną to utlenianie zredukowanych związków siarki
do siarki czystej, która gromadzi się w komórkach w postaci
białawych inkluzji.
Klasa Microtatobiotae - rikecje
• Bardzo drobne organizmy; mogą się rozwijać wyłącznie
wewnątrz żywych komórek.
• Żyją w komórkach różnych zwierząt, powodując
niejednokrotnie poważne schorzenia. Np. Rickettsia
provazekii żyjąca w organizmie wszy odzieżowej, gdzie
nie wpływa w sposób widoczny na procesy życiowe
żywiciela. Rikecja ta po dostaniu się do krwi człowieka
wywołuje tyfus plamisty.
Gromada Cyanoprokaryota (Cyanobacteria) - sinice (cyanobakterie)
•
•
•
•
•
•
Formy jedno- jak i wielokomórkowe.
Komórki zwykle mają w peryferycznej części cytoplazmy system
tylakoidów zawierających chlorofil a (brak chlorofilu b); ponadto
m.in. specyficzne barwniki: niebieski fikocyjan, czerwona fikoerytryna
i żółty karoten; produktem asymilacji jest wielocukier podobny do
glikogenu, zwany skrobią sinicową.
W ścianie komórkowej zawarty jest m.in. kwas pimelinowy,
występujący jedynie u przedstawicieli królestwa Prokaryota.
Osobliwą właściwością sinic jest ich zdolność do wiązania azotu
atmosferycznego. Pod tym względem przypominają one bakterie.
Rozmnażają się wyłącznie wegetatywnie, żadne formy rozrodu
płciowego nie zostały dotychczas u nich zaobserwowane.
Charakteryzują się dużym zróżnicowaniem morfologicznym.
Gromada Cyanoprokaryota (Cyanobacteria) - sinice (cyanobakterie)
przykłady
Chroococcus giganteus
Aphanizomenon flos-aquae
Microcystis aeruginosa
Nodularia spumigena
Oscillatoria pronceps
Cylindrospermum maius
Gromada Prochlorophyta - Prochlorofity
• Grupa odkryta w 1977 roku (dotychczas tylko dwa
gatunki).
• Komórki zbudowane są bardzo podobnie do sinic, z jedną,
ale istotną różnicą: w tylakoidach obecne są dwa chlorofile
a i b, zaś brak barwników fikobilinowych; pod tym
względem przypominają chloroplasty roślin zielnych.
• Najlepiej poznanym gatunkiem jest Prochloron didemnii:
są to pojedyncze kulistawe komórki żyjące w symbiozie z
osłonicami w przybrzeżnych wodach mórz ciepłych.
Symbioza ta jest tak ścisła, że dotychczas nie udało się
założyć trwałych kultur tego organizmu.
Królestwo Eukaryota – jądrowe
Podkrólestwo Phytobionta – rośliny
Gromada Glaucophyta - glaukofity
•
•
•
•
Kilkanaście bardzo różnych
gatunków ze specyficznie
wykształconym aparatem
asymilacyjnym;
W komórkach charakterystyczne
twory o barwie i budowie podobne
do sinic, pełnią funkcję w procesie
fotosyntezy;
Barwnikami są chlorofil a i
fikobiliny (jak u sinic);
Produktem asymilacji jest skrobia,
podobna do skrobi krasnorostowej.
Obok: Schemat budowy komórki glaukofita.
Promieniście ułożone symbiotyczne sinice
pełnią rolę chloroplastów.
Gromada Euglenophyta - eugleniny
-
-
Około 1000 gatunków; organizmów
jednokomórkowych wiciowców, bez
ściany komórkowej, otoczone
pelikulą (zwarta struktura białkowa,
pozwalająca na zmiany kształtu
komórki); niektóre wykształcają
masywne domki;
Cechy specyficzne: wodniczka
tętniąca i plamka oczna;
Barwniki to chlorofile a i b;
Materiał zapasowy – paramylon;
Są miksotrofami; mogą być
pasożytnicze a nieliczne drapieżne;
Rozmnażanie – podłużny podział
Rodzaje: a – Phacus, b-e,g,f, - Euglena, f - Trachelomonas
Gromada Pyrrophyta - tobołki
Organizmy jednokomórkowe przeważnie
opatrzone wiciami;
Specyficzny system bruzd: bruzda
poprzeczna i bruzda podłużna; w
miejscu przecięcia bruzd osadzone są
wici – jedna wchodzi do poprzecznej
bruzdy całą długością, druga tkwi w
bruździe podłużnej jedynie częścią
nasadową, reszta wystaje na zewnątrz;
Ściany komórkowe są cienkie lub grube,
wówczas wysycone celulozą;
Barwniki – chlorofile a i c, oraz karoteny;
Plamki oczne rzadko;
Rozmnażanie: podział podłużny lub
ukośny, też przez pływki; ostatnio
stwierdzono rozmnażanie płciowe.
Peridinium
Buzdnica
nieobłoniona
Ceratium hirundinella
Gromada Chrysophyta – chryzofity
Klasa Chrysophyceae - złotowiciowce
Jednokomórkowe wiciowce (też formy
pełzakowate oraz wielokomórkowe);
Barwniki: chlorofile a i c oraz brunatna
fukoksantyna i żółta luteina;
Materiał zapasowy: chryzolaminaryna lub
tłuszcze;
Dwie nierównej długości wici;
Komórki zwykle nagie lub z delikatnym
peryplastem; mogą być pokryte
łuseczkami zawierającymi krzemionkę
albo obecne są celulozowe domki;
Rozmnażanie przez podział lub przez
pływki (zoospory i autospory);
niedawno opisano rozmnażanie
płciowe.
Synura
uvella
Dinobrion
sertularia
Klasa Xanthophyceae - różnowiciowce
Kilkaset gatunków o różnej postaci (od
wiciowców poprzez kapsalne,
kokoidalne do nitkowatych);
Dwie nierównej długości wici;
Barwniki: chlorofil a i c (nieduże ilości),
brak jest fukoksantyny (typowej dla
złotowiciowców), panująca jest
diadynoksantyna, stąd zabarwienie
komórek na żółto-zielono;
Materiał zapasowy: substancja zbliżona
do paramylonu oraz tłuszcze;
Rozmnażanie: przez podział komórki oraz
wytwarzanie pływek oraz u form
nitkowatych i komórczakowatych
rozmnażanie płciowe.
Tribonema sp.
Botrydium granulatum
Objaśnienia: 1 – Chloramoeba, pojedyncza komórka; 2-4 –
Tribonema: 2 – odcinek nici, 3 – rozpad nici, 4 – zoospora;
5-6 – Botrydium granulatum: 5 – komórczak, 6 – zoospora.
Klasa Bacillariophyceae - okrzemki
Około 10 000 gatunków, wyłącznie
jednokomórkowe, nie mają wici;
Postać kokoidalna; pancerzyk
krzemionkowy składa się z dwóch
części: wieczka i denka; wykształcenie
pancerzyka jest cechą diagnostyczną;
Barwniki: chlorofile a i c oraz brunatna
fukoksantyna;
Materiał zapasowy: chryzolaminaryna i –
dodatkowo- tłuszcze;
Rozmnażanie: przez podział – każda z
połówek zawsze dorabia sobie denko,
stąd linia denka jest karłowaciejącą;
powrót do normalnych rozmiarów
poprzez wytwarzanie auksospor.
Coscinodiscus
granii
Różne gatunki okrzemek
Tabellaria
flocculosa
Fragillaria
crotonensis
Pinnularia sp. – widok od
strony okrywy i od strony
pasa obwodowego
Gromada Phaeophyta – brunatnice (1)
Glony, które osiągnęły najwyższy stopień specjalizacji w budowie plechy: bogato
rozgałęzione pojedyncze nici (budowa heterotrychalna); nici plektenchymatyczne
lub pseudoparenchymatyczne: jednoosiowe (nić centralna a na niej odgałęzienia)
i wieloosiowy (wiele równoległych nici ściśle ze sobą zespolonych); plechy o
budowie nibytkankowej. Niektóre osiągają duże rozmiary, do 100 m długości.
Komórki otoczone grubą ścianą celulozowo-pektynową z kwasem alginowym oraz
fukoidanem, substancją charakterystyczną dla brunatnic.
Barwniki: chlorofile a i c oraz szereg barwników brunatnych (m.in. fukoksantyna).
Substancje zapasowe: wielocukier laminaryn oraz mannitan (polimer alkoholu
mannitolu) oraz tłuszcze.
Rozmnażanie: przemiana pokoleń – pokolenie diploidalne (sporofit) produkuje
jednokomórkowe sporangia; w nich zachodzi podział redukcyjny i powstają
haploidalne pływki lub nieruchome aplanospory; z nich wyrasta gametofit, na
którym tworzą się wielokomórkowe gametangia; w nich powstają gamety, które
po zapłodnieniu dają pokolenie diploidalne. U form wyspecjalizowanych zamiast
gametangiów tworzą się lęgnie z komórką jajową i plemnie z plemnikami.
Gromada Phaeophyta – brunatnice (2)
•
Listownica – Laminaria digitata
(rozciągnięta na brzegu, do 2 m długosci)
Ectocarpus siliculosus ze sporangiami
Listownica – Laminaria cloustoni
Ascophyllum nodosum z krasnorostem
porastającym Polysiphonia lanosa
Morszczyn – Fucus distichus
Morszczyn pęcherzykowaty –
Fucus vesiculosus
Gromada Rhodophyta – krasnorosty (1)
-
-
Ok. 5000 gatunków, od jednokomórkowych, poprzez nitkowate do
rozpostartych (liściokształtnych).
Plastydy zawierają pojedyncze tylakoidy jak u sinic; również jak u sinic
obecne są fikobilisomy – struktury zawierające barwniki fikobilinowe.
Barwniki: chlorofile a i d oraz czerwona fikoerytryna i niebieski fikocjan.
Materiał zapasowy: skrobia krasnorostowa i tłuszcze.
W rozwoju brak stadium wiciowego; gamety nieruchome: męskie-spermacja
(biernie unoszone w wodzie) i żeńskie-karpogonia. Pokolenie diploidalne
rozmnaża się za pomocą też nieruchomych mejospor, tworzących się po cztery
w wyniku podziału redukcyjnego i zwanych tetrasporami.
Dwa typy przemiany pokoleń: g-s-g-s-g...... oraz g-s-s-g-s-s-g....
Przemiana pokoleń może być izomorficzna, gdy zarówno haploidalny
gametofit oraz diploidalny tetrasporofit są pokrojowo takie same, oraz
heteromorficzna, gdy gametofit i tetrasporofit są morfologicznie różne.
Gromada Rhodophyta – krasnorosty (2)
Porphyra purpurea
Ceramum diaphanum i C. rubrum
Polysiphonia violacea z cystokarpami
Phyllophora brodiei
Widlik – Furcelaria umbilicaulis
Gromada Chlorophyta – zielenice
•
•
•
•
•
•
•
Ok. 9000 gatunków bardzo zróżnicowanych morfologicznie.
Budowa chloroplastów podobna do chloroplastów roślin zielnych.
Barwniki: chlorofile a i b (ten ostatni niespotykany u innych glonów, za wyjątkiem
euglenin, a obecny jest u roślin zielnych), poza tym: luteina i ß-karoten.
Materiał zapasowy: skrobia.
Niższe zielenice mają postać wiciowca z dwoma prawie równymi gładkimi wiciami.
Wyższe zielenice wielokomórkowe są pozbawione ruchu, jedynie w trakcie
rozmnażania pojawiają się stadia z wiciami (pływki, gamety) lub pełzakowate.
Rozmnażanie: u form najprostszych – podział komórki, u wyżej stojących – różnego
rodzaju jednokomórkowe zarodniki i pływki; rozmnażanie płciowe, występujące u
większości przedstawicieli, wykazuje przejścia od izogamii u form prymitywnych
do anizogamii i oogamii. Oba typy rozmnażania, wegetatywny i płciowy,
występują często regularnie w czasie cyklów życiowych w związku z wyraźną
przemianą pokoleń, obserwowaną u wielu gatunków.
Klasa Chlorophyceae – zielenice właściwe (1)
Rząd Chlamydomonadales –
zawłotniowców: formy wiciowcowe o
twardej ścianie komórkowej.
Rząd Volvocales – toczkowców;
tworzą cenobia – skupienia
siostrzanych komórek.
Toczek - Volvox aureus
Klasa Chlorophyceae – zielenice właściwe (2)
Rząd Chlorococcales –
chlorokokowców; formy kokkalne,
żyją pojedynczo, w koloniach lub
tworzą cenobia.
Rząd Oedogoniales – uwikłowce;
formy nitkowate, z
charakterystycznymi na szczycie
komórki kapturkami.
Chlorella sp.
Pediastrum
boryanum
Oedogonium sp.
Gatunki rodzaju Scenedesmus
Klasa Ulvophyceae – watkowe (1)
Rząd Ulotrichales – wstężnicowców;
formy nitkowate.
Ulothrix sp.
Rząd Ulvales – watkowców; formy
duże, liściokształtne.
Sałata morska Ulva sp.
Enteromorpha
intestinalis
Klasa Ulvophyceae – watkowe (2)
Rząd Cladophorales –
gałęzatkowców; formy nitkowate,
bogato rozgałęzione, komórki
wielojądrowe – komórczaki.
Rząd Dasycladales – dasykladowców;
formy o skomplikowanej,
przestrzennej budowie (morskie).
Acetabularia
mediterranea
Gałęzatka – Cladophora sp.
Codium tomentosum
Klasa Charophyceae – ramienicowe (1)
Rząd Zygnematales – sprzężnice;
Podrząd Euconjugatae – sprzężnice
właściwe; formy wielokomórkowe.
Rząd Zygnematales – sprzężnice;
Podrząd Desmidiinae – desmidie; formy
jedno- lub wielokomórkowe o
specyficznych kształtach.
Różne
gatunki
Micrasterias
Spirogyra sp.
obok: w trakcie koniugacji
Closterium ehrenbergii
Cosmarium sp.
Staurastrum sp.
Klasa Charophyceae – ramienicowe (2)
Rząd Coleochaetales –
tarczowłosowców; formy koliste,
jednowarstwowe do 1 mm średnicy
jako epifity na roślinach wodnych.
Taeczowłos – Coleochaete sp.
Rząd Charales – ramienice właściwe;
formy duże (od kilku cm do 1 m), o
specyficznej budowie: węzły i
międzywęźla, okorowanie.
Ramienica – Chara fragilis
Ramienica – Chara aspera
Przypuszczalny przebieg filogenezy u glonów
Gromada Telomophyta (=Embryophyta)
Rośliny telomowe (=Rośliny osiowe) (1)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wszystkie samożywne rośliny lądowe;
Mszaki, paprotniki i rośliny kwiatowe;
Barwniki: chlorofile a i b, ß-karoten i ksantofil luteina;
Materiał zapasowy: skrobia magazynowana w chloroplastach;
Ściana komórkowa zbudowana głównie z celulozy;
Wykształcone tkanki: okrywowe, przewodzące i mechaniczne;
Gamety męskie ruchome, żeńskie nieruchome;
Mejospory (gonospory) wytwarzane przez sporofit otoczone są
grubymi i nieprzepuszczalnymi ścianami jako zabezpieczenie przed
wysychaniem;
W cyklu życiowym dwie fazy: diploidalna i haploidalna (u mszaków
panującym jest haploidalny gametofit, u reszty diploidalny sporofit);
Struktura osiowa z wykształconym merystemem na jej szczycie;
U saprofitów oś zakończona zarodnią nazwana została telomem.
Rośliny telomowe (=Rośliny osiowe) (2)
Stopnie organizacyjne przez które przechodziła ewolucja roślin telomowych:
1.
2.
Stadium jednozarodnikowe – wszystkie mejospory jednej wielkości;
Stadium różnozarodnikowe – mejospory zróżnicowane na żeńskie
makrospory i męskie mikrospory;
3.
Stadium zalążkowe – tylko jedna makrospora w makrosporangium, to
ostatnie otoczone płonnymi okrywami, brak przerwy w rozwoju zarodka, brak
więc nasion);
4.
Stadium nasienne – zalążek po zapłodnieniu komórki jajowej przekształca
się w przetrwalnik, zawierający zarodek młodego sporofitu – nasienie.
Ostatnią tendencją ewolucyjną było stopniowe uniezależnienie się aktu zapłodnienia od
wody. Nastąpiła redukcja plemników do pozbawionych wici i możliwości
czynnego ruchu komórek plemnikowych, biernie przenoszonych do komórki
jajowej za pomocą specjalnego wyrostka, zwanego łagiewką pyłkową.
Rośliny telomowe (=Rośliny osiowe)
Grupy kopalne – Psilophytina (=psylofity) (1)
Trzy podgromady (współczesna systematyka psylofitów):
1.
Rhyniophytina – ryniofity; najprostsze rośliny lądowe;
niewielkich rozmiarów, ok. kilkanaście-kilkadziesiąt cm, całkowicie
bezlistne, dychotomicznie rozgałęziające się. (sylur i dewon)
2.
Trimerophytina – trymerofity; rośliny bezlistne, ale w
odróżnieniu od ryniofitów ich rozgałęzienia miały znacznie bardziej
skomplikowany charakter. (dewon)
3.
Zosterophyllophytina – zosterofilofity; rośliny dychotomicznie
rozgałęzione z wyrostkami epidermalnymi na łodygach; podobne do
prymitywnych przedstawicieli szeregu rozwojowego widłaków.
(dewon)
Grupy kopalne – Psilophytina (=psylofity) (2)
Rhyniofity
Trimerofity
Zosterophyllofity
Podgromada Bryophytina - mszaki
•
•
•
•
•
Prymitywna budowa sporofitu: prosty telom, czyli nie rozgałęziona oś
zakończona pojedynczą zarodnią.
Typ przemiany pokoleń: gametofit żyje znacznie dłużej, jest zielony i spełnia
funkcje odżywcze (asymiluje) i wytwarza gamety; sporofit jest zawsze zależny
od gametofitu i jego żywot jest w stosunku do długości życia gametofitu krótki.
Gametofit jest więc tutaj „właściwą” rośliną, a zależny od niego sporofit
obumiera po dokonaniu jedynego swego zadania, jakim jest wyprodukowanie
mejospor.
Gamety żeńskie to nieruchome komórki jajowe umieszczone w rodniach.
Gamety męskie to ruchliwe plemniki produkowane w wielokomórkowych
plemniach.
Podgromada Bryophytina – mszaki
Klasa Hepaticopsida - wątrobowce
Ok. 7000 gat. o bardzo różnych formach;
Gametofit może być plechowaty jak i
zróżnicowany na „łodyżkę” i „liście”;
Liście są prawie zawsze zbudowane z
jednej warstwy komórek;
Gametofity wytwarzają przeważnie
jednokomórkowe chwytniki, którymi
przytwierdzają się do podłoża;
Sporofit ma bardzo prostą budowę:
niewielka stopa, bardzo delikatna i
bezbarwna seta, zwykle kulista lub
wydłużona zarodnia.
W zarodni zarodniki (mejospory) oraz
komórki płonne – elatery (sprężyce).
Porostnica
wielokształtna
– Marchantia
polymorpha
Gromada Telomophyta - Rośliny telomowe
Klasa Bryopsida – mchy
Podklasa Sphagnidae - torfowce
Ok. 200 gatunków zaliczanych do
jednego gatunku;
Specyficzna budowa torfowców: liczne,
krótkie gałązki skupiają się na
szczycie, tworząc tam tzw. główkę.
Ponadto w regularnych odstępach
poniżej główki mieszczą się pęczki
gałązek, których część przylega do
łodyżki, a reszta odgina się od niej
mniej więcej pod kątem prostym;
Jednowarstwowa blaszka liści zbudowana
z dużych, martwych komórek
wodonośnych oraz znacznie
mniejszych komórek zielonych.
Torfowiec – Sphagnum sp.
Podklasa Polytrichidae – płonniki
Ok. 400 gatunków o znacznej
specjalizacji w budowie (do 60 cm);
Tworzą splątek – system nici pełzających
po podłożu, wytwarzają chwytniki
wrastające w podłoże oraz nici
sterczące swobodnie ku górze;
Ulistniona łodyżka (gametofit) ma
przechodzący przez środek system
wiązki przewodzącej;
Sporofit bezlistny, na którego szczycie w
łodyżkach żeńskich tworzy się
sporogon (puszka) przykryta silnym
czepkiem (kalyptrą), który jest pokryty
gęstymi i długimi włosami
Mech płonnik – Polytrichum commune
Podklasa Bryidae – prątniki (mchy właściwe, mchy liściaste)
Ok. 9000 gatunków mchów liściastych;
Kiełkujący zarodnik wytwarza silnie
rozgałęziony splątek, z którego
wyrasta wiele ulistnionych łodyżek,
zwykle silnie rozgałęzionych;
Sporofit ma zawsze dobrze wykształconą,
sztywną setę, która rozwija się na
długo przed dojrzeniem zarodni;
Zarodnia okryta jest czepkiem (kaliptrą)
gładkim nie pokrytym włosami;
Szereg gatunków wytwarza
wielokomórkowe rozmnóżki, które
tworzą się w różnych miejscach na
gematoforze (na liściach i łodyżkach).
Widłoząb leśny - Dicranum scoparium
Rokietnik – Pleurozium splendens
Gromada Telomophyta) - Rośliny telomowe
Podgromada Anthocerophytina – glewiki
Ok. 100 gatunków.
Wykazują osobliwą mieszaninę cech
właściwych dla mszaków i
paprotników.
Sporofit jest przez całe swe życie zależny
od gametofitu, ale, co jest typowe dla
tej grupy, jest ciągle zielony i zawiera
merystem interkalarny między stopą a
zarodnią (sety nie ma); dzięki temu
sporofit przez cały okres swego życia
produkuje zarodniki.
Gametofit jest zawsze plechowaty i
tworzy najczęściej rozetki
przylegające do podłoża.
Glewik punktowany - Anthoceros punctatus
Podgromada Lycophytina – widłakowe
Klasa Lycopsida – widłaki jednakozarodnikowe
Rząd Lycopodiales - widłakowce
•
•
•
•
•
•
Jeden rodzaj - widłak (Lycopodium) z
ok. 400 gatunkami (w Polsce siedem).
Rośliny o korzeniach dychotomicznie
rozgałęzionych, łodygach płożących
się, widlasto rozgałęzionych, z
drobnymi pojedynczymi,
jednonerwowymi, szydlastymi liśćmi.
Pojedyncze zarodnie umieszczone u
nasady liści zarodnionych (sporofili).
Liście zarodnionośne zebrane w
wyraźne kłosy, umieszczone na
szczytach łodyg, często na wyraźnych
szypułkach.
Zarodniki są jednakowe.
Były liczne widłaki kopalne
Widłak goździsty - Lycopodium clavatum
Podgromada Lycophytina – widłakowe
Klasa Isoëtopsida – widłaki różnozarodnikowe
Rząd Isoëtales - poryblinowce
Kopalne poryblinowce to duże, o grubym
pniu rośliny.
Niewielkie rośliny wodne, mają krótką,
bulwiastą oś, wytwarzającą na dolnym
biegunie nierozgałęzione lub słabo
dychotomicznie rozgałęzione
korzenie; na górnym biegunie rośliny
znajduje się pióropusz sztywnych,
szydlastych liści, o rozszerzonej i
pogrubionej nasadzie, zawierającej
zarodnie.
Dwojakie zarodniki: duże (makrospory),
dające gametofity (przedrośla) żeńskie
oraz drobne (mikrospory) dające
przedrośla męskie.
Poryblin jeziorny - Isoetes lacustris
Podgromada Sphenophytina – skrzypowe
Klasa Sphenopsida – członolistne
Rząd Equisetales - skrzypowce
Kopalne skrzypowce to duże, o grubym
pniu rośliny.
Rośliny o wyraźnie wykształconych
podziemnych kłączach i nadziemnych
zielonych pędach.
U pospolitego skrzypu polnego
(Equisetum arvense) kłącza wytwarza
w ciągu roku dwa rodzaje pędów
nadziemnych: na wiosnę wyrastają
bezzieleniowe pędy zarodnionośne
zakończone strobilem (kłosem
zarodniowym), żyją krótko; następnie
to samo kłącze wytwarza zielone,
silnie rozgałęzione pędy asymilacyjne.
Skrzyp polny – Equisetum arvense
Podgromada Pterophytina – paprociowe
Ok. 10 000 gatunków współczesnych; liczne gatunki kopalne;
Paprocie nie mają zdolności do tworzenia tkanek wtórnych, a więc nie
przyrastają na grubość;
Liście duże (=makrofilne), dobrze unerwione na ogonkach (to wyraźna
różnica paproci od widłaków i skrzypów = mikrofilia-drobne liście);
Liście mają często bardzo duże i charakterystycznie podzielone blaszki i
są zwykle za młodu pastorałowato zwinięte;
Na łodygach i na osiach liści obecne wielokomórkowe łuski;
Zarodnie występuję na dolnej stronie lub na brzegu liści, albo na
specjalnych zarodnionośnych jego częściach;
Ogromna większość paproci to formy jednakozarodnikowe;
Plemniki paproci mają liczne wici.
Klasa Pteropsida – paprocie
Podklasa Ophioglossidae - nasięźrzałowe
Ok. 80 gatunków; z tego 9 w Polsce (dwa
rodzaje: nasięźrzał – Ophioglossum,
podejźrzon – Botrychium).
Rośliny zielone, do 1 m wysokości, u
których z podziemnej łodygi wyrasta
jeden liść składający się z dwu części:
asymilującej i zarodnikonośnej.
Paprocie o gametofitach, które jako
jednopienne bulwiaste przedrośla
podziemne żyją saprofityczne
(mikoryza endofityczna) oraz
plemniach (antheridia) i rodniach
(archegonia) zagłębionych w tkankę
przedrośla.
nasięźrzał
podejźrzon
Podklasa Marattiidae - strzelichowe
Liczna grupa silnych kopalnych paproci;
współczesne żyją wyłącznie w
tropikach.
Paprocie o pędach grubych, bulwiastych i
liściach bardzo dużych,
wachlarzowatych, wielokrotnie
pierzastych, w młodości zwiniętych.
Grubościenne zarodnie
jednakozarodnikowe zebrane są na
dolnej ich stronie w kupki (sori),
zrastające się bocznie w synangium.
Przedrośla barwy zielonej współżyją z
grzybami; przypominają kształtem
plechy wątrobowców.
Paproć królewska (=olbrzymia) – Angiopteris evecta
Podklasa Osmundidae - długoszowe
•
•
•
•
Nieliczna grupa paproci (kilkanaście
współcześnie żyjących gatunków).
W Polsce tylko jeden gatunek: długosz
królewski (Osmunda regalis).
Łodygi całkowicie ukryte w glebie;
nad ziemią wystaje jedynie pióropusz
liści.
Liście do 2 m wysokości, mają blaszkę
pierzasto podzieloną i rosną za
pomocą merystemu wierzchołkowego
o trójsiecznej komórce inicjalnej;
dolna część liścia jest płonna
asymilacyjna, a górna zarodnionośna,
z zarodniami pękającymi podłużną
szparą.
Długosz królewski
Podklasa Filicidae – paprocie cienkozarodniowe
Duża rozmaitość form, o liściach
drobnych (kilka cm) do ponad 20 m;
Blaszki liściowe złożone (przeważnie
pierzasto); mogą być też o blaszkach
nie podzielonych;
Zarodnie umieszczone są zwykle na
dolnej stronie liścia zarodnionośnego,
rzadziej na brzegach blaszki liściowej,
zebrane w grupy, zwane kupkami
(sori, l.p. sorus);
Należą tu także paprocie drzewiaste;
Stanowią główną część wszystkich
naszych paproci; pospolitą w lasach
jest orlica (Pteridium aquilinum)
Orlica
pospolita
Podklasa Marsileidae – marsyliowe
Niewielka grupa (ok. 70 gatunków)
paproci wodnych (w Polsce 2 gat.);
Rosną na dnie płytkich, często
wysychających zbiorników;
Niewielkie rośliny o pełzającym kłączu,
wytwarzającym typowe korzenie
przybyszowe i liście;
Zarodnie zebrane w kupki (sporokarpium)
umieszczone na trzoneczkach w dolnej
części ogonka liściowego;
W Polsce południowej występuje
marsylia czterolistna (Marsilea
quadrifolia) o liściach nieco
przypominających koniczynę
czterolistną.
Marsylia czterolistna
Podklasa Salviniidae – salwiniowe
Drobne i b. drobne (kilka cm) rośliny
pływające na powierzchni wody.
Łodygi ulistnione okółkowo; każdy
okółek składa się z 3 liści; dwa z nich
nie podzielone, o owalnojajowatej
blaszce, pływają na powierzchni wody
(ich górna powierzchnia pokryta jest
sztywnymi włoskami, dzięki czemu
jest niezwilżalna); trzeci liść znajduje
się pod wodą i jego blaszka
podzielona jest na nitkowate odcinki.
Sporokarpium zawiera tylko jedną kupkę
zarodniową.
W Polsce rzadko spotykana jest salwinia
(wiąśl) pływająca (Salvinia natans).
Salwinia pływająca
Grupa roślin nagozalążkowych
(=nagonasienne Gymnospermae)
U nagonasiennych nieokryte (nagie) zalążki stoją na owocolistkach niezrośniętych
w słupki, stąd nasiona też są nieokryte i brak jest owoców.
Są to rośliny zwykle zdrewniałe (sporofit); na skutek działalności miazgi twórczej
wykazują wtórny wzrost na grubość.
Mają liście grube i zimozielone oraz kwiaty zawsze jednopłciowe.
Kwiaty te, bez okrywy kwiatowej, zebrane są w szyszki kwiatowe. Mają one na
długiej łodyżce osadzone liczne pręciki o zmiennej liczbie woreczków
pyłkowych lub owocolistki. Zalążki są z jedną osłoną.
Kwiaty żeńskie, lub też całe kwiatostany żeńskie, po zapłodnieniu przekształcają się
w szyszki o zdrewniałych łuskach, między którymi znajdują się nasiona.
U nagonasiennych najczęściej występuje wiatropylność.
Pokolenie płciowe, gametofit, jest silnie zredukowane.
Podgromada Cycadophytina – nagozalążkowe wielkolistne
Klasa Cycadopsida - sagowce
Niewielka grupa roślin (ok. 100 gat.);
liczne kopalne; współcześnie żyją
tylko w tropikach i subtropikach;
Silny, nierozgałęziony oraz skrócony lub
wydłużony pień, tzw. kłodzina
(występuje również u współczesnych
drzewiastych paproci i u palm) ma na
szczycie pióropusz pojedynczo
pierzastych liści, podobnie jak u
paproci – za młodu zwiniętych.
Od procesu zapylenia do czasu
zapłodnienia upływa kilka miesięcy.
Sagowiec Microcycas calocoma
Podgromada Pinophytina (Coniferophytina) –
nagozalążkowe drobnolistne
Klasa Ginkgopsida - miłorzębowe
Do klasy tej należy jeden gatunek:
miłorząb japoński (Ginkgo biloba);
kopalnie liczna grupa.
Jest to drzewo dwupienne, o pniu silnie
rozgałęzionym, do 30 m wysokie,
zrzucające w jesieni długoogonkowe
liście klapowane kształtu wachlarza.
Kwiaty męskie są bez okryw, z licznymi
pręcikami, skupione na wydłużonym
pędzie; żeńskie umieszczone na
krótkopędach w kątach liści.
Nasiona mają zewnętrzne części łupin
mięsiste, a wewnętrzne – twarde.
W Polsce występuje jako sztucznie
sadzony w parkach i ogrodach.
Miłorząb
japoński
Podgromada Pinophytina (Coniferophytina) –
nagozalążkowe drobnolistne
Klasa Pinopsida (= Coniferopsida) – szpilkowe (iglaste)
•
•
•
•
•
Jeden rząd Pinales (= Coniferales) – szpilkowce z kilkunastoma rodzinami
(ok. 600 gat.).
Szpilkowe są w przeważającej liczbie drzewami o dobrze wykształconym pniu,
osiągającym największe w świecie roślin wysokości: kalifornijskie sekwoje
osiągają nierzadko 100 m. Niewiele ma charakter krzewów (jałowiec).
Liście w formie igieł lub łusek, przeważnie kilkuletnich, płaskich lub
kanciastych.
Budowa anatomiczna pni jest dosyć jednolita: rdzeń, choć zawsze obecny,
wykształcony jest na ogół słabo, a prawie cała masa pnia utworzona jest przez
zwartą kolumnę drewna wtórnego, zbudowanego z cewek; naczyń brak
całkowicie.
Szpilkowe zamieszkują przeważnie strefy umiarkowane.
Rząd Pinales (= Coniferales) – szpilkowce
Rodzina Taxaceae - cisowate
Rosliny dwupienne, o kwiatach
żeńskich z jednym owocolistkiem i
jednym szczytowym zalążkiem,
zwykle opatrzonym osnówką
(arillus).
Nie tworzą szyszek.
W Polsce jeden gatunek cis pospolity
(Taxus baccata), o igłach płaskich,
od góry ciemniejszych, a spodem
jaśniejszych. Osnówka jest mięsista,
czerwona i otacza dojrzałe nasienie
w postaci kubeczka. Igły i nasiona
cisa są trujące, zaś osnówka nie,
gdyż służy ona do zwabiania
ptaków rozsiewających nasiona.
Cis pospolity
Rodzina Pinaceae (Abietaceae) - sosnowate
Ok. 240 gatunków; stanowią większość
spilkowych we florze krajowej.
Drzewa duże, jedynie niektóre krzewy o
igłach zimozielonych.
Szyszki żeńskie tworzą się na szczytach
tegorocznych pędów, zaś męskie u
nasady. W czasie dojrzewania nasion
szyszka silnie drewnieje, stając się
zupełnie twarda. Nasiona mają
błoniaste skrzydełko, pomocne przy
rozsiewaniu przez wiatr.
Pospolite rodzaje: sosna (Pinus), jodła
(Abies), świerk (Picea), modrzew
(Larix), daglezja (Pseudotsuga).
sosna
świerk
jodła
modrzew
Świerk pospolity
Sosna zwyczajna
Daglezja =
jedlica
Modrzew
europejski
Jodła pospolita
Rodzina Taxodiaceae - cypryśnikowate
•
•
Charakteryzują się drobnymi
szyszkami.
Do rodziny tej należy jedno z
największych, najwspanialszych i
najbardziej długowiecznych drzew
kuli ziemskiej – mamutowiec olbrzymi
(Sequoiadendron giganteum), rosnący
aktualnie jedynie w górach Sierra
Nevada w Kalifornii. Należąca do tej
samej rodziny sekwoja
wieczniezielona (Sequoia
sempervirens) dochodząca do 100 m
wysokości, tworzy lasy w
przymorskim pasie zachodniego
wybrzeża Stanów Zjednoczonych.
Jedna z największych
sekwoi na świecie
(Park Narodowy –
Kotlina Wielkich
Pniaków w Kalifornii)
Mamutowiec olbrzymi
Rodzina Cupressaceae - cyprysowate
Krzewy lub drzewa o liściach iglastych
lub łuskowatych, ułożonych po trzy w
okółkach lub naprzeciwlegle.
Należy tu rodzaj Juniperus – jałowiec o
kulistych i mięsistych
„szyszkojagodach”, utworzonych na
skutek zmięśnienia wyższych liści
łuskowatych, zrośniętych u nasady i
później obrastających nasiona.
W Polsce występuje powszechnie
jałowiec pospolity (Juniperus
communis), o ostrych igłach,
zebranych po trzy w okółki
Jałowiec pospolity
Podgromada Magnoliophytina (=Angiospermae) okrytozalązkowe
Liczna grupa roślin; ok. 300 000 gatunków, obejmująca formy drzewiaste, nawet
bardzo wysokie, ale przede wszystkim rośliny zielne.
Wykazują wtórny przyrost na grubość drewna, w budowie którego podstawową rolę
grają naczynia.
Najbardziej charakterystyczną właściwością tych roślin jest kwiat, który składa się z
centralnie umieszczonego słupka, zawierającego w środku zalążki, z
otaczających słupek pręcików, produkujących ziarna pyłku (mikrospory) i z
okwiatu, zbudowanego najczęściej z dwóch okółków płonnych lisków. Okółek
wewnętrzny to barwna korona, zewnętrzny zwykle zielony kielich.
W tej grupie roślin zalążki są zamknięte w słupkach, utworzonych ze zrośnięcia się
owocolistków. Słupek składa się z zalążni, w której są zalążki, szyjki i na jej
szczycie znamienia, które przyjmuje pyłek.
Z zalążni słupka, niekiedy przy udziale innych części kwiatu lub łodyżki kwiatowej,
tworzy się mięsisty owoc okrywający nasiona.
Podgromada Magnoliophytina (=Angiospermae) –
okrytozalązkowe
Klasa Magnoliopsida (=Dicotyledones) - dwuliścienne
•
Rośliny drzewiaste lub zielne o dwu, a wyjątkowo jednym liścieniu i wiązkach
przewodzących otwartych z kambium, powodującym prawidłowy przyrost
wtórny na grubość pędów i korzeni.
•
Liście zwykle z ogonkami, czasem z przylistkami, o blaszkach prostych lub
złożonych, bardzo różnego kształtu z nerwacją zwykle siatkową.
•
Kwiaty typowe 5-4-, rzadziej 2-3-krotne, zróżnicowane na kielich i koronę lub
tylko z pojedynczym okwiatem. Zdarzają się też kwiaty o bardziej
uproszczonej budowie.
•
Korzeń główny trwały, nie obumierający.
Klasa Magnoliopsida (=Dicotyledones) – dwuliścienne
Rząd Magnoliales - magnoliowce
•
•
•
Rośliny o zdrewniałych pędach jako
niewielkie drzewka ze stosunkowo
słabo rozwiniętą koroną.
Głównym przedstawicielem to rodzaj
magnolia (Magnolia).
Kwiaty mają dużą liczbę słupków,
pręcików i listków okwiatu; elementy
te, zwłaszcza pręciki i słupki często
umieszczone są spiralnie (nie w
okółkach!) na silnie wydłużonym dnie
kwiatowym; natomiast okwiat u wielu
gatunków wykształcony jest w postaci
trójkrotnych okółków.
Magnolie
Rząd Ranunculales - jaskrowce
Najważniejszą rodziną są jaskrowate
(Ranunculaceae) - rośliny zielne, ok.
2000 gat. Występujące w różnych
siedliskach.
Liście najczęściej skrętoległe o blaszkach
podzielonych lub głęboko wciętych.
Kwiaty zwykle promieniste, pięciokrotne,
okwiat niezróżnicowany na kielich i
koronę, wiele pręcików i słupków.
Liczne gatunki we florze krajowej, np.:
jaskry, kaczeńce, zawilce,
przylaszczki, sasanki, tojady (o
kwiatach grzbiecistych), rutewki (o
kwiecie zredukowanym, łatwo
opadającym).
Jaskier
Kaczeniec
Przylaszczka
Zawilec gajowy
Sasanka
Tojad
Rutewka
Rząd Papaverales - makowce
Najważniejszą rodziną są makowate
(Papaveraceae), ok. 700 gatunków.
Rośliny zielne, wydzielające sok mleczny,
o kwiatach promienistych, działkach
kielicha bardzo szybko opadających i
licznych pręcikach; słupek jeden,
górny, zbudowany najczęściej z
dwóch owocolistków.
Owocem jest torebka.
Najczęstszym gatunkiem jest mak polny
(Papaver rhoeas).
Mak polny
Rząd Caryophyllales – goździkowce
(= Centrospermae – śródłożne)
Rodzina goździkowatych
(Caryophyllaceae) – rośliny zielne
przeważnie owadopylne.
Kwiaty zawsze promieniste, najczęściej
pięciokrotne, zróżnicowane na kielich
i koronę. Płatki korony zwężone są
czasem u nasady w tzw. paznokieć.
Jeden lub dwa okółki pręcików, po
pięć w każdym, otaczają słupek.
Rodzaj goździk (Dianthus) o dużych,
barwnych i silnie pachnących
kwiatach rośnie na suchych łąkach. Do
tej rodziny należy chwast zbożowy
kąkol (Agrostemma githago)
Goździk kropkowany
Kąkol
Rząd Caryophyllales – goździkowce
(= Centrospermae – śródłożne)
Rodzina goździkowatych komosowate
(Chenopodiaceae) ok. 1500 gatunków.
Rośliny przywiązane do miejsc żyznych,
suchych oraz przeważnie zasolonych.
Przeważa wiatropylność – stąd
wiatropylność i redukcja okwiatu,
który jest zawsze pojedynczy, barwy
zielonkawej lub białawej.
Kwiaty drobne, niepozorne skupione w
gęste, skomplikowane kwiatostany.
Owoce drobne: orzeszki lub torebki
We florze krajowej to chwasty i rośliny
ruderalne: komosa (Chenopodium),
łoboda (Atriplex), oraz rośliny
uprawne: burak (Beta vulgaris) oraz
szpinak (Spinacia oleracea).
Komosa
Burak
Łoboda
Szpinak
Rząd Polygonales – rdestowce
Tylko jedna rodzina rdestowatych
(Polygonaceae) – ok. 900 gatunków
roślin zielnych.
Liście skrętoległe, z tzw. gatką u nasady
(pochwa powstała ze zrośniętych
przylistków).
Kwiaty drobne, o okwiecie trójkrotnym,
bez zróżnicowania na kielich i koronę.
Owocem jest orzeszek.
We florze krajowej ok. 30 gat. objętych
dwoma rodzajami: szczaw (Rumex) i
rdest (Polygonum); występują na
łąkach i w miejscach ruderalnych.
Szczaw zwyczajny
Rdest ziemnowodny
Rdest plamisty
Rząd Ericales – wrzosowce (= Bicornes – dwurożne)
Ok. 3500 gatunków roślin o przeważnie
zdrewniałych łodygach, zwykle małe
krzewinki.
80 % gatunków obejmuje rodzina
wrzosowatych (Ericaceae).
Kwiaty promieniste (rzadziej lekko
grzbieciste) pięcio- lub czterokrotne;
korona często zrosłopłatkowa.
Liście skrętoległe.
Owocem jest torebka lub jagoda.
We florze polskiej 12 gatunków: wrzos
(Calluna vulgaris) i borówka czarna
(czarna jagoda – Vaccinium myrtillus) –
liście opadają na zimę; borówka brusznica
(Vaccinium vitis-idaea) o liściach
zimotrwałych.
Tu należą rododendrony – różaneczniki.
Wrzos
Borówka czarna
Różanecznik
(=azalia,
rododendron)
Borówka brusznica
Rząd Violales – fiołkowce
Ok. 3000 gatunków roślin drzewiastych,
głównie tropikalnych.
Kwiaty promieniste, czasami grzbieciste,
prawie zawsze pięciokrotne.
Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę;
korona z reguły wolnopłatkowa.
Najważniejsza rodzina fiołkowate
(Violaceae); we florze polskiej jeden
rodzaj fiołek (Viola): są to rośliny
zielne o skrętoległych liściach
opatrzonych przylistkami, a kwiaty są
wyraźnie grzbieciste
Fiołek alpejski
Fiołek ogrodowy
Fiołek wonny
Rząd Cucurbitales – dyniowce
Ok. 700 gatunków z jednej rodziny
dyniowatych (Cucurbitaceae) zwykle
tropikalne lub subtropikalne.
Rośliny zielne, często pnącza o
skrętolegle umieszczonych liściach.
Kwiaty promieniste, pięciokrotne, o
koronie zrosłopłatkowej.
Owocem mięsista jagoda, zwykle duża.
Do rodziny tej należy szereg ważnych
roślin uprawnych: dynie (różne
gatunki rodzaju Cucurbita), melon
(Cucumis melo), ogórek (Cucumis
sativus), arbuz (Citrullus vulgaris)
Dynia
Melon
Ogórek
Arbuz
Rząd Capparales – kaparowce
Ok. 4000 gatunków wytwarzających
specyficzne olejki gorczycowe.
Główna rodzina krzyżowych (Cruciferae
= Brassicaceae), zwana często
kapustowatych to przeważnie rośliny
zielne, roczne lub kilkuletnie.
Liście skrętoległe o różnych kształtach.
Kwiaty zwykle drobne, zróżnicowane na
kielich i koronę; działki kielicha cztery
w dwóch okółkach ustawione na
krzyż, cztery płatki korony w jednym
okółku.
Owoc łuszczyna lub łuszczynka z
fałszywą przegrodą.
Głównie rośliny uprawne: kapusta,
kalafior, rzepak i brukiew; także
ozdobne: lewkonia, maciejka; duża
część to chwasty: ognicha.
Kapusta
Pole obsiane rzepakiem
Maciejka
Lewkonia
Ognicha
Rząd Salicales – wierzbowce
Ok. 400 gatunków dwupiennych roślin o
zdrewniałych łodygach.
Liście skrętoległe o nie podzielonych
blaszkach.
Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w
gęste, kotkowate kwiatostany;
kwiaty żeńskie składają się z jednego
słupka, męskie z dwóch lub z
większej liczby pręcików.
Owocem jest wielonasienna torebka, o
nasionach opatrzonych puchem.
We polskiej florze występują rodzaje:
wierzba (Salix) z licznymi gatunkami
oraz topola (Populus). Najczęściej
dziko rosnącą topolą jest osika
(Populus tremula).
Wierzba iwa
Topola osika
Rząd Malvales – ślazowce
Ok. 4000 gatunków zielnych lub
drzewiastych, w większości
tropikalnych lub subtropikalnych.
Okwiat pięciokrotny ze specyficznym
pręcikowiem: może być w dwóch
okółkach po 5, najczęściej jeden
okółek zanika lub zamieniony jest w
tzw. prątniczki albo jest wiele
pręcików, często zgrupowanych w
pięć pęczków oraz mogą pręciki
zrastać się nitkami w rurkę otaczającą
słupek.
We florze polskiej dwie nieliczne
rodziny: ślazowate (Malvaceeae) o
liściach często dłoniastoklapowanych,
oraz lipowatych (Tiliaceae) o liściach
pojedynczych, sercowatych, brzegiem
piłkowanych.
Ślaz dziki
Lipa drobnolistna
Rząd Urticales – pokrzywowce
Ok. 2500 gatunków drzew i roślin
zielnych typowych dla krajów
ciepłych.
Kwiaty niepozorne pojedyncze lub
połączenie w gęste kwitostany,
często bardzo skomplikowane.
Kwiaty wiatropylne; owoc – pestkowiec
lub drobny orzech.
Do grupy tej zalicza się morwę (Morus)
i figowca (Ficus).
We florze polskiej jedynie 3 rodziny
mają nielicznych przedstawicieli:
wiązowate (Ulmaceae) z rodzajem
wiąz (Ulmus), pokrzywowate
(Urticaceae) z rodzajem pokrzywa
(Urtica) oraz konopiowate
(Cannabaceae) z rodzajem chmiel
(Humulus) i konopie (Cannabis).
Wiąż pospolity
Pokrzywa
Chmiel
Konopie siewne
Rząd Euphorbiales – wilczomleczowce
(= Tricocceae – trójsiemne)
Ok. 8000 gatunków roślin o różnym
pokroju, w większości tropikalnych.
Kwiaty promieniste, jednopłciowe,
zwykle pozbawione okwiatu, ze
słupkiem 3-komorowym.
Do grupy tej należą: drzewo kauczukowe
i maniok oraz hodowany u nas rącznik
(Ricinus), z którego nasion uzyskuje
się olej rycynowy.
We florze polskiej występuje pospolicie
wilczomlecz (Euphorbia),
wydzielający biały trujący sok; o
kwiatach zebranych w
nibykwiatostany, tzw. cyathia z
jednosłupkowym kwiatem żeńskim i
pięcioma grupami jednopręcikowych
kwiatów męskich; całość otacza
wspólna kubeczkowata okrywa.
Wilczomlecz lancetowaty
Wilczomlecz migdałolistny
Rząd Rosales – różowce
Ok. 5000 gatunków drzew, krzewów i
roślin zielnych.
Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę,
pięciokrotny, zazwyczaj z kubkowato
lub talerzykowato rozszerzonym dnem
kwiatowym, licznymi pręcikami i
zwykle słupku dolnym.
We florze polskiej liczni przedstawiciele
(ok. 150 gat.), m.in. rodzaje: róża
(Rosa), jeżyna (Rubus), poziomka
(Fragaria), pospolity pięciornik
(Potentilla) oraz drzewa owocowe, jak
jabłonie (Malus), grusze (Pyrus),
czereśnia (Cerasus avium), wiśnia
(Cerasus vulgaris), śliwa (Prunus),
brzoskwinia (Persica), ponadto głóg
(Crataegus), jarząb (Sorbus) czy
tawuła (Spiraea)
Pięciornik gęsi
Róża dzika
Tawuła
Głóg
Jarząb
Rząd Saxifragales – skalnicowce
Przewaga form zielnych o kwiatach
promienistych, pięciokrotnych z dobrze
wykształconym kielichem i koroną.
Najważniejsza rodzina skalnicowatych
(Saxifragaceae) obejmuje gatunki górskie,
jak rodzaj skalnica (Saxifraga); należą tu
także rośliny ozdobne: hortensja
(Hydrangea) i jaśminowiec (Philadelphus)
oraz hodowanych porzeczka (Ribes).
Liczna (ok. 1500 gat.) rodzina gruboszowate
(Crassulaceae) typowa dla krajów
ciepłych obejmująca sukulenty; u nas dwa
rodzaje: rojnik (Sempervivum) i
rozchodnik (Sedum).
Zalicza się tu rodzinę rosiczkowatych
(Droseraceae) z mięsożernym rodzajem
występującym w Polsce rosiczką
(Drosera).
Skalnica
Porzeczka czarna
Rojnik pospolity
Rozchodnik ostry
Rosiczka okrągłolistna
Rząd Myrtales – mirtowce
• Ok. 10 000 gatunków
tropikalnych:drzewa, krzewy
i rośliny zielone.
• Eukaliptus (Eucaliptus) –
drzewo dochodzące do 100
m wysokości.
• Mirt (Myrtus) – odmiana
dobnolistna hodowana jest
jako ozdobna roślina
doniczkowa.
Eukaliptus
Mirt pospolity
Rząd Rutales – rutowce
Ok. 4500 gatunków roślin o
zdrewniałych pędach i liściach
zwykle pierzasto złożonych.
Kwiaty najczęściej drobne, promieniste.
Liście, kwiaty i owoce zawierają olejki
lotne.
Do rodziny rutowatych (Rutaceae)
należą wszystkie cytrusy (rodzaj
Citrus) oraz rodzaje ruta (Ruta) i
rosnący dziko w Polsce dyptam
(Dictamnus albus), rzadka roślina o
pięknych, dużych kwiatach i
mocnym zapachu.
Ruta zwyczajna
Dyptam jesionolistny
Rząd Sapindales – mydłodrzewowce
Ok. 3000 gatunków zwykle drzewiastych,
wydzielających olejki i żywice.
Należą tu:
z rodziny dławiszowatych (Celastraceae) –
trzmielina (Euonymus) o liściach
pojedynczych;
z rodziny kasztanowcowatych
(Hippocastanaceae) – kasztanowiec
(Aesculus) o liściach dłoniastozłożonych;
z rodziny klonowatych (Aceraceae) – klon
(Acer) o liściach często klapowanych.
W naszej florze jawor (Acer pseudoplatanus)
oraz klon zwyczajny (Acer platanoides) są
ważnymi drzewami leśnymi.
Trzmielina pospolita
Kasztanowiec
Klon jawor
Klon zwyczajny
Rząd Fabales – strączkowce
Jedna rodzina motylkowate (Fabaceae
= Papilionaceae) ok. 18 000
gatunków roślin drzewiastych lub
zielnych, o liściach zazwyczaj
pierzastozłożonych; owocem – strąk.
W koronie w podrodzinie
motylkowatych właściwych
(Faboideae) wyróżnia się „łódeczkę”
zbudowaną z dwóch płatków,
czasem zrośniętych, dwóch wolnych
płatków bocznych „skrzydełek” oraz
dużego płatka górnego, zwanego
„żagielkiem”. Liczne gatunki
uprawne: groch (Pisum), soja (Soja),
soczewica (Lens), fasola
(Phaseolus), łubin (Lupinus),
koniczyna (Trifolium) oraz dziko
rosnące groszek wiosenny (Lathyrus
vernus) i cieciorka (Coronilla varia).
Łubin
Groch
Cieciorka pstra
Groszek wiosenny
Rząd Cornales – dereniowce
Niewiele ponad 100 gatunków roślin
zdrewniałych (drzewa i krzewy).
Liście naprzeciwległe, całobrzegie.
Kwiaty drobne, 4-krotne, każdy z 4
pręcikami i słupkiem 2-komorowym;
są zebrane w kwiatostany opatrzone
czasami barwnymi liśćmi.
Należy tu m.in. dereń świdwa (Cornus
sanguinea), krzew o
charakterystycznie
ciemnoczerwonych gałęziach,
rosnący dość pospolicie w zaroślach
i widnych lasach.
Dereń świdwa
Rząd Apiales (= Araliales; Umbelliflorae) –
baldachokwiatowce
Ok. 4000 gatunków roślin zielnych i
zdrewniałych.
Liście skrętoległe i blaszki zwykle
podzielonych.
Kwiaty drobne, pięciokrotne, najczęściej
promieniste, zebrane w kwiatostany –
baldachy.
Z rodziny araliowate (Araliaceae) pnącza:
bluszcz (Hedera helix) i żeńszeń (Panax
ginseng).
Z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae =
Umbelliferae) gatunki użytkowe: koper
(Anethum graveolens), kminek (Carum
carvi), marchew (Daucus carota),
piertuszka (Petroselinum sativum), seler
(Apium graveolens); z dziko rosnących:
biedrzeniec mniejszy (Pimpinella
saxifraga), podagrycznik (Aegopodium
podagraria), olszewnik (Selinum
carifolia).
Bluszcz
Biedrzeniec
Koper
Podagrycznik
Marchew - dzika
Olszenik
Rząd Gentianales – goryczkowce
Ok. 13 000 gatunków zielnych i
zdrewniałych.
Liście przeważnie naprzeciwległe.
Kwiaty mają zrosłopłatkową koronę,
często skręconą w pączku; są 4- lub 5krotne z jednym okółkiem pręcików.
Rodzina goryczkowatych (Gentianaceae)
głównie w klimacie umiarkowanym, w
Polsce liczne gatunki goryczki
(Gentiana), szczególnie w górach.
Rodzina marzanowate (Rubiaceae)
głownie w krajach tropikalnych, np.
krzew kawowy (Coffea), zaś we florze
polskiej 25 gatunków o kwiatach
zawsze 4-krotnych, m.in. marzanka
wonna (Asperula odorata), przytulia
właściwa (Galium verum).
Pęd kawy z dojrzałymi owocami
Goryczka
Marzanka
wonna
Przytulia
Rząd Solanales – psiankowce
Rośliny przede wszystkim zielne, o
skrętoległych liściach.
Kwiaty promieniste, o koronie 5-krotnej i
zrosłopłatkowej; nitki 5 pręcików
przyrastają do rurki korony.
Owocem jest jagoda lub torebka.
Najważniejsza rodzina to psiankowate
(Solanaceae), z powszechnie w
krajach umiarkowanych uprawianym
ziemniakiem (Solanum tuberosum),
ponadto należy tu tytoń (Nicotiana
tabacum) oraz pomidor (Lycopersicum
esculentum). We florze polskiej notuje
się 10 gatunków zwykle ruderalnych,
m.in. psianka słodkogórz (Solanum
dulcamara) o jagodach silnie
trujących.
Tytoń
Ziemniak
Psianka słodkogórz
Rząd Scrophulariales – trędownikowce
Ok. 12 000 roślin zielnych.
Kwiaty 5- lub 4-krotne, o grzbiecistej,
zrosłopłatkowej koronie.
Pręciki zredukowane do 4 lub nawet 2;
zamiast nich tzw. prątniczki.
Najliczniejsza rodzina trędownikowate
(Scrophulariaceae) obejmuje w Polsce
pospolite rodzaje, jak: dziewanna
(Verbascum), naparstnica (Digitalis)
oraz półpasożyty, jak świetlik
(Euphrasia).
Mniej liczna rodzina babkowatych
(Plantaginaceae) o kwiatach
drobnych, zebranych w gęste,
kłosowate kwiatostany we florze
polskiej jest reprezentowana przez
gatunki z rodzaju babka (Plantago).
Dziewanna
Naparstnica
Świetlik
Babka zwyczajna
Rząd Lamiales – jasnotowce
Rośliny zielne lub zdrewniałe, o liściach
najczęściej naprzeciwległych.
Kwiaty o koronie zrosłopłatkowej, z reguły
grzbieciste; płatki korony tak się zrastają,
ze jest dwuwargowa.
Rodzina werbenowate (Verbenaceae) ok. 3000
gatunków głównie zdrewniałych w
rejonach tropikalnych; we florze polski
jeden gatunek werbena pospolita (Verbena
officinalis).
W rodzinie wargowych (Laminaceae =
Labiatae) – ok. 3500 gatunków
przeważnie zielnych głównie w rejnie
śródziemnomorskim. We florze polskiej
m.in. bluszczyk kurdybanek (Glechoma
hederacea) i macierzanki (Thymus),
ponadto zioła lecznicze: mięta (Mentha
piperita), melisa (Melisa officinalis) oraz
przyprawowe: tymianek (Thymus vulgaris)
i majeranek (Origanum majorana).
Werbena
pospolita
Bluszczyk
kurdybanek
Macierzanka
Melisa
Mięta
Majeranek
Rząd Campanulales – dzwonkowce
Ok. 2400 gatunków przeważnie roślin
zielnych.
Okwiat podwójny, 5-krotny z koroną
zrosłopłatkową o symetrii promienistej
lub grzbiecistej.
Pręcików pięć, zwykle zrośniętych.
Kwiaty wykazują zjawisko przedprątności
tzn. w tym samym kwiecie pręciki
dojrzewają wcześniej niż słupki.
W polskiej florze z rodziny
dzwonkowatych (Campanulaceae) 22
gatunki głównie z rodzaju dzwonek
(Campanula). Druga rodzina
lobeliowatych (Lobeliaceae)
reprezentowana jest przez jeden
gatunek lobelia jeziorna (Lobelia
dortmanna), rosnąca w jeziora
czystych na północy Polski.
Dzwonek sarmacki i D. alpejski
Lobelia
jeziorna
Rząd Asterales – astrowce
Jedna rodzina złożonych (Asteraceae =
Compositae) ok. 25 000 gat.
Drobne kwiaty o grzbiecistej
(języczkowate) lub promienistej
(rurkowate) koronie umieszczone są
na talerzykowatym rozszerzeniu
łodygi; kwiaty są ścisłe skupione
centralnie i otoczone okółkiem
płonnych kwiatów języczkowych,
tworzących powabnię. Tworzy się
kwiatostan zwany koszyczkiem.
Występuje często przedprątność.
We florze polskiej ponad 250 gat., w tym
wiele użytkowych: słonecznik
(Helianthus annuus), sałata (Lactuca
sativa) oraz ozdobne: astry (Aster),
dalie (Dahlia), nagietki (Calendula),
złocienie (Chrysanthemum).
Słonecznik
Sałata
Aster gawędka
Dalia
Nagietek
Złocień - chryzantema
Rząd Fagales – bukowce
Ok. 900 gatunków drzew, rzadziej
krzewów.
Liście o blaszce pojedynczej, często
głęboko powcinanej.
Kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe,
wiatropylne, zebrane w kotkowate
kwiatostany.
Owoce otoczone są drewniejącą miseczką
(cupula), powstałą przez zrastanie się
podkwiatków.
Do rodziny bukowatych (Fagaceae)
należą ważne drzewa leśne: buk
(Fagus sylvatica), tworzący zwarte
lasy oraz dęby: szypułkowy (Quercus
robur) i bezszypułkowy (Quercus
sessilis).
Buk zwyczajny
Dąb szypułkowy i bezszypułkowy
Rząd Betulales – brzozowce
Jedna rodzina brzozowatych
(Betulaceae) ok. zaledwie 130 gat.
drzew i krzewów.
Blaszka liściowa nie podzielona.
Kwiaty rozdzielnopłciowe, drobne,
wiatropylne, zebrane w kotki.
Brzoza brodawkowata i omszona
Owocem jest orzeszek, często
oskrzydlony.
We florze polskie wiele gatunków
drzew: brzoza brodawkowata (Betula
verrucosa), brzoza omszona (Betula
pubescens), grab (Carpinus betulus),
gatunki rodzaju olsza (Alnus),
leszczyna (Corylus avellana).
Olsza szara – kwiato- i owocostany
Grab
Leszczyna
Podgromada Magnoliophytina (=Angiospermae) –
okrytozalązkowe
Klasa Liliopsida (= Monocotyledones) - jednoliścienne
•
•
•
•
Rośliny o jednym liścieniu i korzeniu głównym wcześnie obumierającym,
zamiast którego wyrastają liczne wiązkowe korzenie przybyszowe.
Wiązki przewodzące są zamknięte, gdy nie maja miazgi twórczej; na
przekroju poprzecznym łodygi leżą one rozproszone.
Pędy nadziemne, z wyjątkiem kwiatostanowych, wykazują słabe
rozgałęzienie; mają one liście zazwyczaj całobrzegie, zwykle pojedyncze,
najczęściej bezogonkowe, wydłużone, o równoległym unerwieniu.
Kwiaty z niezróżnicowanym okwiatem na kielich i koronę, złożone są z 3krotnych okółków, według zasadniczego wzoru: P3+3A3+3G(3), i zrosłe z trzech
owocolistków.
Klasa Liliopsida (= Monocotyledones) – jednoliścienne
Rząd Hydrocharitales - żabiściekowce
•
•
•
Rośliny typowo wodne, pływające
na powierzchni albo całkowicie
zanurzone.
Kwiaty przeważnie promieniste,
rozdzielnopłciowe, u form
pływających stosunkowo duże, z
barwnym, podwójnym okwiatem;
zawsze są wytwarzane na
powierzchni wody i zapylane przez
owady.
We florze polskiej występują:
żabiściek pływający (Hydrocharis
morsus-ranae) o liściach
nawodnych, osoka aloesowata
(Stratiotes aloides) zwykle
zakorzeniona na dnie oraz
moczarka kanadyjska (Elodea
canadensis).
Moczarka kanadyjska
Żabiściek
Osoka aloesowata
(drobne, białe kwiaty)
Rząd Alismatales - żabieńcowce
•
•
•
•
Rośliny zielne z wilgotnych i
podmokłych miejsc, także w
zbiornikach wodnych.
Kwiaty średniej wielkości, zebrane
w duże, rozgałęzione kwiatostany;
okwiat najczęściej podwójny.
Liście długoogonkowe z wyraźną
blaszką.
Pospolite we florze polskiej są:
żabieniec babka wodna (Alisma
plantago-aquatica) rośnie na
brzegach wód i w rowach oraz
strzałka wodna (Sagittaria
sagittifolia) o liściach nawodnych
strzałkowatych i podwodnych
wstegowatych.
Żabieniec babka
wodna
Strzałka
wodna
Rząd Potamogetonales - redstnicowcowce
•
•
•
Rośliny o liściach częściowo
pływających, a częściowo
zanurzonych w wodzie, całobrzegich,
o różnych kształtach.
Kwiaty obupłciowe, 4-krotne, ze
szczątkowym okwiatem i zebrane w
kłosowatych kwiatostanach;
wiatropylne.
We florze polskiej liczne gatunki
rodzaju rdestnica (Potamogeton), np.
rdestnica pływająca (Potamogeton
natans).
Rdestnica pływająca
Rdestnica przeszyta
Rdestnica nitkowata
Rdestnica kędzierzawa
Rząd Zosterales - zosterowce
• Przedstawicielem jest
trawa morska –
Zostera marina
Rząd Liliales - liliowce
•
•
•
•
Rośliny zielne, wieloletnie, o kwiatach
zwykle promienistych, często dużych i
efektownie zabarwionych; okwiat z 2
okółków po 3 listki.
Przeważa owadopylność.
Rodzina liliowatych (Liliaceae) ok.
500 gat.; rośliny cebulowe: w lasach
lilia złotogłów (Lilium martagon) i
złoć (Gagea) zaś z uprawianych
tulipan (Tulipa).
Rodzina kosaćcowate (Iridaceae) ok.
1800 gat.; okazałe i barwne kwiaty,
np. kosaciec (Iris), miecznik
(Gladiolus), szafran (Crocus).
Lilia złotogłów
Kosaciec
Złoć
Miecznik
Szfran
Rząd Amaryllidales - amarylkowce
•
•
•
•
Rośliny zwykle o dużych i
efektownych kwiatach mające często
dodatkową powabnię tzw.
przykoronek.
Z rodziny amarylkowatych
(Amaryllidaceae), np.: narcyz
(Narcissus) i śnieżyczka przebiśnieg
(Galanthus nivalis).
Do rodziny agawowatych
(Agavaceae) należą liczne sukulenty
liściowe (np. gatunki rodzaju agawa
– Agave) i drzewa (np. z rodzaju
Yucca).
Do rodziny czosnkowatych
(Alliaceae) należą takie rośliny
uprawne jak cebula (Allium cepa) i
czosnek (Allium sativum).
Narcyz -kwiat
Śnieżyczka przebiśnieg
Agawa
Yukka
Cebula
Czosnek
Rząd Asparagales - szparagowce
•
•
•
•
Rośliny o stosunkowo drobnych
kwiatach, często zebrane w duże
kwiatostany.
Z rodziny konwaliowatych
(Convallariaceae) konwalia majowa
(Convallaria maialis).
Z rodziny szparagowatych
(Asparagaceae) uprawiany szparag
(Asparagus officinalis).
Do rodziny dracenowatych
(Dracaenaceae) należy m.in. rodzaj
dracena (Dracaena) – drzewa
osiągające czasami ogromne rozmiary.
Konwalia
majowa
Szparag uprawny
Asparagus
dekoracyjny
Dracena
Rząd Orchidales - storczykowce
Jedna rodzina storczykowatych
(Orchidaceae).; ogromna większość to
tropikalne epifity; ok. 25 000 gat.
Rośliny zielne o kwiatach obupłciowych
grzbiecistych.
Okwiat 6-listkowy w 2 okółkach; jeden z
listków wewnętrznego okółka
specjalnie wykształcony, tzw. warżka;
zwykle występuje jeden pręcik,
zrośnięty ze słupkiem i tworzy tzw.
prętosłup.
We florze polskiej ok. 30. gat., częsty
czerwono kwitnący storczyk
szerokolistny (Orchis latifolia), oraz
rzadki obuwik (Cypripedium
calceolus). Znaczenie ekonomiczne
ma jedynie wanilia (Vanilia
planifolia).
Storczyk szerokolistny
Obuwik pospolity
Wanilia – pnącze, kwiat, owoc – jako przyprawa
Rząd Juncales - sitowce
Ok. 400 gat. roślin zielnych, głównie w
klimacie umiarkowanym.
Liście równowąskie lub szydlaste, czasem
zupełnie zredukowane.
Kwiaty drobne, wiatropylne, zwykle
zebrane w gęste kwiatostany.
Rodzina sitowe (Juncaceae) w polskiej
florze liczy ponad 40 gat., na łąkach i
w zaroślach kosmatka polna (Luzula
campestris), zaś w miejscach
wilgotnych sit skupiony (Juncus
conglomeratus).
Kosmatka polna
Sit skupiony
Rząd Cyperales - ciborowce
Ok. 3800 gat. roślin zielnych, zwykle
wieloletnich należy do jednej rodziny
ciborowatych (Cyperaceae).
Liście trawiaste, otaczające łodygę
zamkniętą pochwą, zwykle w trzech
szeregach; łodygi bezkolankowe.
Kwiaty niepozorne, wiatropylne, zwykle
w kłosokształtnych kwiatostanach.
Rośliny powszechne na całej kuli
ziemskiej; we florze polskiej ok. 120
gat. w tym najliczniejszy to rodzaj
turzyca (Carex); powszechne w
zbiornikach wodnych: oczeret
jeziorny (Schoenoplectes lacustris) i
ponikło błotne (Eleocharis
palustris); na wydmach nadmorskich
turzyca piaskowa (Carex arenaria).
Ponikło
błotne
Oczeret jeziorny
Turzyca piaskowa
Rząd Poales - trawowce
Jedna rodzina traw (Poaceae =
Gramineae) ok. 11 000 gat.; rośliny
zielne wieloletnie lub jednoroczne.
Łodyga zwana źdźbłem, walcowata,
wewnątrz pusta, kolankowa.
Liście trawiaste, z pochwą; między
pochwą a blaszką liścia jest zwykle
biała błonka – języczek liściowy.
Kwiaty pokryte plewkami, ułożone w
złożone kwiatostany, najczęściej
wiechy lub kłosy.
Trawy rosną prawie wszędzie; stanowią
czasami podstawowy element flory:
prerie, sawanny, stepy. Do traw
należą zboża, ponadto trawy
pastewne, jak wyczyniec łąkowy
(Alopecurus pratensis) oraz rajgrasy
(Lolium), także chwasty np. perz
(Agropyron repens).
Wyczyniec łąkowy
Rajgras wyniosły
Perz właściwy (kłącza podziemne)
Zboża
Żyto – Secale cereale (z kwitnącym kłosem
Owies – Avena sativa
Pszenica – Triticum aestivum
Jęczmień – Hordeum vulgare
Pszenżyto - Tritisecale
Kukurydza – Zea mays
Rząd Arecales - arekowce
•
•
•
•
Ok. 3000 gatunków o pokroju
drzewiastym; pień nierozgałęziony
tzw. kłodzina do 60 m wysokości;
Liście pierzasto lub dłoniasto
podzielone, umieszczone na
szczycie pnia w formie pióropusza.
Kwiaty zwykle drobne, zebrane w
duże kwiatostany.
Palmy występują jedynie w klimacie
ciepłym; najważniejsze gatunki to:
palma kokosowa (Cocos mucifera) o
owocu jednonasiennym pestkowcu –
orzech kokosowy, palma daktylowa
(Phoenix dactylifera) o owocu
jednonasiennej jagodzie oraz palma
olejowa (Elaeis quineensis).
Palma kokosowa
Owoce palmy
daktylowej
Palma daktylowa
Rząd Arales - obrazkowce
Ok. 2500 gatunków roślin zielnych, głównie
tropikalnych o silnych kłączach lub
bulwach podziemnych.
Kwiaty zwykle rozdzielnopłciowe, ze
zredukowanym okwiatem, zebrane w
kwiatostany typu kolby; w większości
owadopylne.
Najpospolitszymi przedstawicielami z
rodziny obrazkowatych (Araceae) są:
tatarak (Acorus calamus) i czermień
błotna (Calla palustris) występujące na
brzegach wód zaś z rodziny rzęsowatych
(Lemnaceae) (najdrobniejsze znane
rośliny kwiatowe, u których zanikło
zróżnicowanie na organy) występujące w
wodzie rzęsy (Lemna) oraz najmniejsza
roślina kwiatowa, o średnicy 1,5 mm
wolfia bezkorzeniowa (Wolffia arrhiza).
Czermień błotna
Tatarak
Wolfia bezkorzeniowa
Rzęsa drobna
Rząd Typhales - pałkowce
Rośliny zielne, błotne lub nadbrzeżne.
Liście długie, równowąskie.
Kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe,
wiatropylne zebrane w kwiatostany.
W rodzinie pałkowatych (Typhaceae)
kwiatostan pałkowaty; we florze
polskiej pospolita pałka szerokolistna
(Typha latifolia), zaś w rodzinie
jeżogłówkowatych (Sparganiaceae)
kwiatostan główkowaty ; we florze
polskiej pospolita jeżogłówka
gałęzista (Sparganium erectum).
Pałka szerokolistna
Jeżogłówka gałęzista - kwiatostany oraz owocostany
Podkrólestwo Mycobionta - grzyby
•
•
•
•
•
•
Organizmy cudzożywne; saprofity lub pasożyty, ok. 60 000 gatunków;
Plechy składają się z poszczególnych nici, zwanych strzępkami, splecionych ze
sobą w grzynię;
Ciało wegetatywne grzybów jest nitkowate, jednokomórkowe lub wielokomórkowe
z przegrodami. Najprostsi przedstawiciele mają plechę nagą i ameboidalną, u innych
ściany komórkowe są z chityny lub celulozy;
Substancje zapasowe to głównie glikogen i tłuszcz lub mannit (nigdy skrobia);
Rozmnażają się za pomocą różnego rodzaju zarodników: grzyby wodne – przez
nagie pływki opatrzone w wici (zoospry), grzyby lądowe – przez obłonione
zarodniki lub endospory powstające endogenicznie, albo przez konidia powstające
egzogenicznie. U form jednokomórkowych częste jest pączkowanie.
W rozmnażaniu płciowym twarzą się gamety, które łączą się ze sobą, niekiedy mogą
łączyć się ze sobą całe gametangia (gametangiogamia);
Niektóre mogą przekształcać poszczególne komórki grzybni w przetrwalniki lub
tworzyć zbite skupienia strzępek.
Podkrólestwo Mycobionta – grzyby
Gromada Myxomycota – śluzorośla
Rząd Myxomycetales - śluzowce
•
•
•
Ok. 500 gatunków grzybów
występujących na zbutwiałym
drewnie, na igliwiu i liściach w
postaci ruchliwych pełzaków
(myksameby) albo jako pełzające po
podłożu skupienia tzw. śluźnie.
Śluźnie wielojądrowe (plazmodium),
bez poprzecznych ścian, diploidalne,
powstające z kopulujących ze sobą
pływek lub pełzaków; podczas
kiełkowania zarodników następuje
mejoza.
Śluźnie mają różne zabarwione:
białe, koralowe, brązowe i in.
Strzępek błyszczący
Gładysz kruchy
Rulik nadrzewny
Paździorek
Wykwit
Zlepniczek walcowaty
Gromada Plasmodiophoromycota – plazmodiofory
Rząd Plasmodiophorales - plazmodioforowce
Bezwzględne pasożyty wewnętrzne roślin
wodnych i lądowych.
Śluźnia ameboidalna, wielojądrowa.
Pływki mają dwie wici nierównej
długości.
Przedstawiciele tej grupy:
Plasmodiophora brassicae, powoduje
groźną chorobę kapusty zwaną kiłą
kapuścianą (na korzeniach kapusty
powstają gnijące wyrośla);
Spongospora subterranea, powoduje
„parch prószysty ziemniaka” – krosty
na podziemnych pędach i bulwach
ziemniaków, wysypujące po pęknięciu
proszkową masę.
Kiła kapuściana
Parch ziemniaczany
Gromada Oomycota – grzyby lęgniowe
Klasa Oomycetes - lęgniaki
Rząd Saprolegniales - roztoczkowce
•
•
Grzyby wodne, żyjące na
powierzchni martwych i gnijących
owadach, także rybach i ikrze tworzą
na nich rozgałęzioną białą grzybnię,
składającą się z promienisto
ułożonych rurkowatych strzepek, nie
poprzedzielanych ścianami
poprzecznymi
Pływki 2-wiciowe, wykazują
diplanetyzm, raz są gruszkowate,
innym razem nerkowate, żyjące
dłużej. Są obupłciowe, jak rodzaj
Saprolegnia lub rozdzielnopłciowe,
jak rodzaj Achlya.
Cykl rozwojowy Saprolegnia
Gromada Oomycota – grzyby lęgniowe
Klasa Oomycetes - lęgniaki
Rząd Peronosporales - wroślikowce
•
•
•
•
Grzyby przeważnie lądowe; saprofity i
pasożyty.
Faza wegetatywna to komórczkowata
strzępka.
Organy płciowe tworzą się wewnątrz
żywiciela: w kulistych lęgniach jest
komórka jajowa otoczona peryplazmą;
plemnie wykształcają się na cienkich
strzępkach.
Przykładem jest Phytophtora infestans
pasożytujący na ziemniakach, także na
pomidorach i innych spokrewnionych
roślinach i wywołujący chorobę –
zarazę ziemniaczaną. W latach z
obfitymi opadami grzyb wywołuje
gnicie pędów ziemniaków, powodując
ogromne straty ekonomiczne.
Porażona nać ziemniaka
Przekrój przez liść ziemniaka z
wystającymi z otworu szparkowego
strzępkami (1); zarodnia (2); zoospora
(3); uwalnianie zoospor (4); kiełkujące
konidium (5)
Gromada Eumycota – grzyby właściwe
Klasa Chytridiomycetes - skoczaki
Rząd Chytridiales - skoczkowce
Grzyby zwykle jednokomórkowe; żyją w
wodzie jako pasożyty lub saprofity na
glonach i drobnych zwierzętach.
Pływki powstają w zarodniach, które
tworzą się albo na zewnątrz żywiciela
lub w jego komórkach.
Ważnymi przedstawicielami są:
Synchytrium endobioticum, pasożyt
ziemniaka, powodujący raka
ziemnniaka; Rhizophidium
halophilum, żyjący na ziarnach pyłku
sosny unoszonych przez wodę;
Polyphagus euglenae – pasożyt
występujący na komórkach euglenin.
Rakowate narośla na
bulwach ziemniaka
Klasa Zygomycetes - sprzężniaki
Rząd Mucorales - pleśniakowce
Ok. 500 gat. saprofitów lądowych, żyją na
różnego rodzaju martwych
substancjach organicznych; wytwarzają
liczne nieruchliwe, obłonione zarodniki
w kulistych zarodniach.
Niekiedy tworzą białe naloty pleśni na
produktach spożywczych, a czasem
pasożytują na człowieku i zwierzętach.
Rozpowszechniony gatunek pleśniak biały
(Mucor mucedo) tworzy białą pleśń na
nawozie, na wilgotnym chlebie i
sokach owocowych; inny gatunek
rizopus (Rhizopus nigricans) tworzy
czarną pleśń oraz ciemne zarodnie na
owocach i warzywach.
Grzybnia pleśniaka
białego trzonkami
zarodnionośnymi
Objaśnienia: A – kopulacja cienkościennych
gametangiów; B-C – powstawanie zygospory; D
– kiełkowanie zygospory i tworzenie zarodni; E –
dojrzała zarodnia z zarodnikami; F - zarodniki
Klasa Endomycetes - drożdżaki
Rząd Endomycetales - drożdżowce
Jedna z rodzin tego rzędu to drożdżowate
(Saccharomycetaceae) – grzyby o
pojedynczych kulistych lub owalnych
jednojądrowych komórkach nie
tworzących grzybni; rozmnażają się
przez pączkowanie lub płciowo; są
organizmami kosmopolitycznymi.
Mają zdolność rozkładania cukrów na
drodze fermentacji; wykorzystywane
są przy wyrobie wina, piwa i innych
napojów alkoholowych. Przy wypieku
chleba są stosowane drożdże
piekarnicze.
Są też drożdże chorobotwórcze, np.
wywołują u ludzi choroby skóry.
Komórki
drożdży
Klasa Ascomycetes – workowce właściwe
Rząd Eurotiales - eurocjowce
Grzyby wytwarzające luźną, powietrzną
grzybnię (zwane dlatego „pleśniami”);
rozmnażają się przede wszystkim
wegetatywnie za pomocą konidiów.
Rodzaj pędzlak (Penicillium) tworzy
krótkie, wzniesione rozgałęzione
trzonki, przypominające pędzelki,
występuje jako pleśń na chlebie i
owocach (wykorzystywany w
produkcji antybiotyku – penicyliny,
oraz w produkcji serów).
Rodzaj kropidlak (Aspergillus) – trzonki o
kolistych zakończeniach, jak kropidło;
chorobotwórczy A. fumigatus
wywołuje pleśnie uszu, gardła i płuc
(objawy podobne jak w gruźlicy).
Pędzlak - Penicillium
Kropidlak - Aspergillus
Rząd Erysiphales - mączniakowce
Pasożyty zewnętrzne roślin kwiatowych,
rozwijają się na liściach wpuszczając
ssawki do epidermy żywiciela.
Grzybnia oraz konidiofory mają barwę
białą, stąd wrażenie omączenia.
Worki pojedyncze lub w wiązkach,
mieszczących się w kulistej otoczni,
tzw. kleistotecjum, zaopatrzone w
swoiste, haczykowate przyczepki.
Mączniaki występują np. jako pasożyty na
krzewach winnych (mąklica –
(Uncinula necator), na jagodach
agrestu (mączyca – Sphaerotheca
mors-uvae), na liściach dębu
(mączniak dębowy – Microsphaera
alphitoides) i in.
Mączny nalot ma liściach:
winorośli
dębu
Kleistotecja mąklicy (z lewej) z przyczepkami
na szczycie spiralnie zagiętymi, oraz
mączniaka (z prawej) z przyczepami na
szczycie dichotomicznie rozgałęzionymi
Rząd Pezizales - kustrzebkowce
Należy tu rodzina piestrzenicowatych
(Helvellaceae) – grzyby o owocnikach
podobnych do grzybów
kapeluszowatych, z pionowym
trzonkiem i osadzonym na nim
stożkowatym lub okrągławym
kapeluszu, którego warstwa rodzajna
(hymenium) utworzona jest z worków
8-zarodnikowych i płonnych wstawek.
Należą tu: smardz (Morchella esculenta) i
piestrzenica kasztanowata (Gyromitra
esculenta). Oba są jadalne po zalaniu
wrzątkiem; zawierają trujący kwas
helwelowy.
Smardz
Piestrzenica
Rząd Tuberales - truflowce
Grzyby o kształcie bulwiastym, z
owocnikami ukrytymi w ziemi,
otoczonymi grubą powłoką, zaś
wewnątrz poprzedzielanymi
kanałami; ścianki tych kanałów
wysłane są warstwą rodzajną z 4zarodnikowymi, maczugowatymi
workami.
Należy tu: trufla letnia (Tuber aestivum)
oraz piestrzak biały (=jadalny)
(Choiromyces meandriformis); oba
jadalne, odznaczają się
aromatycznym smakiem.
Trufla letnia
Piestrzak jadalny
Klasa Pucciniomycetes (= Uredomycetes) – rdze
Rząd Puccinales (= Uredinales) – rdzawnikowce
Ok. 5000 gatunków pasożytniczych,
bytujących na różnych roślinach
naczyniowych; cechują się
specyficznymi cyklami życiowymi z
wyraźną przemianą pokoleń; oba
stadia są pasożytnicze i występują na
różnych żywicielach.
Najbardziej znanym gatunkiem jest rdza
źdźbłowa (Puccinia graminis) – od
dawna plaga rolnictwa; liście
zaatakowane rdzą mają czarne
kreski; żywicielem pośrednim jest
berberys; zwalczanie polega na
hodowaniu nowych odmian zbóż
odpornych na pasożyta.
Źdźbło i
liść żyta
zakażony
rdzą
Berberys
Objaśnienia: 1 – liść żyta
zaatakowany rdzą; 2 – przekrój
przez liść berbeysu: a – piknidia z
piknosporami, b – ecydia z
ecydiosporami; 3 – uredospory
(d) i jedna teleutospora (c); 4 –
teleutospory; 5 – kiełkowanie
teleutorpory, fragmobazydia z
bazydiosporami; 6 – piknidium z
piknosporami; 7 – strzępka
otoczona piknosporami.
Klasa Ustomycetes – głownie (= głowniaki)
Rząd Ustilaginales - głowniowce
Ok. 900 gatunków pasożytów roślin
okrytozalążkowych, szczególnie
atakują trawy i turzyce w okresie
kwitnienia.
Wytwarzają grubościenne zarodniki
przetrwalnikowe – chlamydospory.
Najważniejszym jest rodzaj głownia
(Ustilago) z takimi gatunkami jak:
głownia owsa (Ustilago avenae),
głownia pszenicy (Ustilago tritici),
głownia kukurydzy (Ustilago zeae);
ten ostatni gatunek powoduje
występowanie dużych guzów i
pęcherzy w kolbach kukurydzy.
Głownia owsa
Głownia kukurydzy
Głownia pszenicy
(zdrowe i zakażone
źdźbła oraz widok
spod mikroskopu)
Klasa Septomycetes – czerwcogrzybowe
Rząd Tilletiales - śniecie
•
•
•
Ok. 300 gatunków pasożytów roślin.
Grzybnia rozwija się wewnątrz
organów rośliny-żywiciela, tam
rozpada się na pojedyncze komórki,
które otaczają się grubą ścianą. Są to
tzw. teliospory – przetrwalniki, które
na wiosnę podejmują rozwój.
Najczęściej występuje śnieć pszenicy
(Tilletia tritici); zarodniki
(teliospory) wypełniają prawie
całkowicie ziarniaki pszenicy
czarniawym mazistym pyłem o
śledzowatym zapachu.
Zaifekowane żdżbło pszenicy
Klasa Gelimycetes – galaretniaki
Owocniki grzybów w tej klasie mają
galaretowatą konsystencją, wyraźną
tylko w okresach wilgotnych, a
szczególnie deszczowych; w czasie
suszy owocniki są skórzaste, twarde,
zwykle niepozorne.
Kształty są zróżnicowane: mogą
przypominać małżowinę uszną (rząd
uszakowce – Auricularis), ponadto
miseczki, nieregularne kule, bryły,
najczęściej są to pozbawione
wyraźnego kształtu kulistawe lub
łatkowate wyrostki.
Uszakowiec bzowy (jadalny)
Uszakowiec skórnikowaty (niejadalny)
Klasa Homobasidiomycetes – podstawczaki pojedynczopodstawkowe
Rząd Aphyllophorales (= Poriales) - bezblaszkowce
Warstwa rodzajna (hymenium) nieosłonięta,
wcześnie powstaje i wraz ze wzrostem
owocnika ciągle przyrasta.
Grzyby jadalne: goździeniec żółty (Clavaria
flava), potocznie kozia broda; kolczak
dachówkowaty (Hydnum imbricatum),
potocznie „sarenki”; pieprznik jadalny
(Cantharellus cibarius), potocznie
„kurki” lub „lisice”. Należą tu groźne
pasożyty drzew – huby o owocnikach
skórzastych, konsolowatych, o kształcie
kopyta oraz grzyb domowy (Merulius
lacrimans), tworzący na wilgotnym
drewnie lub murach szarobiałe sznury
grzybni, rozkładające podłoże.
Goździeniec żółty -
Pieprznik jadalny „kurka”
Kolczak dachówkowaty „sarenka”
Huba – czyreeń ogniowy
Stroczek domowy (grzyb domowy)
Rząd Agaricales – pieczarkowce, bedłkowce
Muchomory:
Ok. 10 000 gatunków grzybów zwykle w
postaci kapelusza, osadzonego
centralnie na trzonku.
Hymenium prawie zawsze osłonięte,
rozwija się po dolnej stronie kapelusza
na blaszkach, rzadziej rurkach.
Grzybnia żyje w mikoryzie z konkretnymi
gatunkami drzew; wśród brzóz rosną
kozaki (Leccinum scabrum), w lasach
sosnowych maślaki (Suillus luteus), na
łąkach pieczarki (Agaricus
campestris).
Najbardziej niebezpieczny to muchomor
sromotnikowy (Amanita phalloides).
M. czerwony
M. jadowity
1.Muchomor sromotnikowaty
2.Pieczarka
M. sromotnikowaty
3.Gołąbek
Grzyby – przykłady bedłkowców
Pieczarka polna
Opieńka miodowa
Maślak zwyczajny
Gołąbek jadalny
Gąska zielona
Borowik szlachetny
Mleczaj rydz
Koźlarz czerwony
Borowik szatański - trujący
Rząd Gasteromycetales – wnętrzniaki (purchawkowce)
•
•
•
Owocniki okrągławe, zamknięte,
otwierają się gdy dojrzeją zarodniki.
Zewnętrzna warstwa owocnika, tzw.
warstwa korowa (perydium) otacza
wnętrze, o konsystencji pylastej, tzw.
glebę (calina), w której wytwarzają się
zarodniki.
Należą tu: purchawka gruszkowata
(Lecoperdon pyriforme), tęgoskór
pospolity (Scleroderma citrinum);
także rodzaje purchawic
(Langermannia) i czasznic (Calvatia).
Purchawka gruszkowata
Purchawica olbrzymia
Tęgoskór pospolity
Czasznica workowata
Grupa Fungi imperfecti (Deuteromycetes) – grzyby niedoskonałe
•
•
•
•
•
Do grupy tej zaliczane są grzyby wyższe wielokomórkowe, u których nie
zaobserwowano obecności worków ani podstawek.
Stwierdzono jedynie rozmnażanie bezpłciowe na pomocą konidiów.
Aktualna systematyka tej grupy ma charakter systemu sztucznego; w oparciu o
budowę i sposób tworzenia konidiospor wydzielono trzy klasy i pięć rzędów.
Większość to pasożyty różnych organizmów, przeważnie roślin, np. Fusarium
nivale niszczy oziminy pod zbyt długo zalegającym śniegiem; Verticillium alboatrum atakuje różne rośliny uprawne. Są takie, które pasożytują na innych grzybach,
szczególnie kapeluszowatych. Inne wywołują dermatomykozy – choroby skóry u
ludzi.
Jest wiele grzybów saprofitycznych, żyjących w glebie; są też drapieżniki, żerujące
zwłaszcza na nicieniach; istnieją ponadto grzyby wodne, rozkładające szczątki
roślin zanurzonych w wodzie.
Gromada Lichenes – porosty
•
•
•
•
Grupa roślin niższych samożywnych, których plechę buduje grzyb i glon lub sinica,
tworząc specyficzną symbiozę; grzyb jest tu dominujący – rozmnaża się płciowo,
glon jedynie bezpłciowo przez podział lub wytwarzanie aplanospor. Porosty
rozmnażają się wegetatywnie poprzez oderwanie się części plechy lub przy pomocy
tzw. urwistków (soredia), są to komórki glonu otoczone strzępkami grzybni.
Wykazują zdolność do produkcji wielu związków chemicznych, barwiących plechy
na różne, często jaskrawe kolory, oraz rozkładające podłoże, przez co przyspieszają
procesy wietrzenia, spełniając pionierską rolę w zasiedlaniu innych roślin .
Mają specyficzne kształty - wyróżnia się trzy typy pokroju: skorupiaste
(przytwierdzone do podłoża), listkowate – blaszkowate (przylegają do podłoża),
krzaczkowate (wzniesione).
Obecne są na całej kuli ziemskiej; ok. 20 000 gatunków; występują na skałach,
twardej glebie, pniach drzew (epifity) oraz na liściach (epifile). Nie występują w
miastach i centrach przemysłowych; stosowane są jako wskaźniki zanieczyszczenia
powietrza.
Gromada Lichenes – porosty
Klasy: Ascolichenes (porosty workowcowe) – przeważająca większość porostów
Basidiolichenes (porosty podstawkowe) – nieliczne, głównie w tropikach
Deuterolichenes (porosty niedoskonałe) – nie wytwarzają owocników
Chrobotek widlasty – porost nadrzewny
Żełuczka isydiowa
porost naskalny
Tarczownica islandzka – porost naziemny
Literak właściwy – porost nadrzewny
Mąkla tarniowa – porost nadrzewny
Złotorost ścienny – porost naskalny

Dicotyledones

Transkrypt

Podobne dokumenty

Nr 24. Czerwiec 2009 - Ogród Botaniczny Uniwersytetu

Odrobina Genetyki