docModel badania potencjału innowacyjnego małych i średnich
download 
Reklamacja Transkrypt
Model badania potencjału innowacyjnego małych i średnich
Zeszyty Naukowe nr 730 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Małgorzata Kosała Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji Model badania potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw W gospodarkach krajów rozwiniętych i rozwijających się uwzględnia się obecnie szczególną rolę sektora małych i średnich przedsiębiorstw jako tych, które rozwijają gospodarkę na poziomie lokalnym. Przedsiębiorstwa te charakteryzują się umiejętnym wykorzystywaniem zasobów (np. zasobów pracy) na poziomie lokalnym. Ich uproszczone struktury wpływają na elastyczność przedsiębiorstw, dzięki czemu szybciej i łatwiej dostosowują się do zmian w otoczeniu, nie burząc równowagi społecznej, umiejętnie wyszukują nisze na rynku, w krótkim okresie są w stanie przygotować ofertę rynkową adekwatną do zmieniających się potrzeb konsumenta. Wielkość zatrudnienia w tych przedsiębiorstwach pozwala na kształtowanie pomiędzy osobami zatrudnionymi relacji wychodzących poza formalne powiązania, co może przekładać się na podwyższenie kreatywności w tych firmach. Małe i średnie przedsiębiorstwa podejmują często działalność leżącą poza sferą zainteresowań gospodarczych dużych przedsiębiorstw (ze względu na czasochłonność, szczegółowość i indywidualizację ofert oraz ograniczoną wielkość produkcji). W światowej gospodarce aż 99% stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa, zatrudniające ponad 60% pracujących. W Polsce w 2001 r. udział małych i średnich przedsiębiorstw w liczbie aktywnych przedsiębiorstw wyniósł 99,82% (w tym 99,01% to małe firmy zatrudniające do 50 osób). W firmach tych zatrudnienie znalazło 68,2% pracowników, a udział MŚP w tworzeniu PKB wyniósł 48,4%. W.M. Grudzewski, Zarządzanie firmą przyszłości, „Manager” 2000, nr 3. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001–2002, red. A. Rybińska, A. Tokaj-Krzewińska, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2003, s. 23–40. 2 k_730.indb 29 1/16/08 1:56:57 PM Małgorzata Kosała 30 Działając na rynku, przedsiębiorstwa w większości wypadków muszą uwzględnić fakt funkcjonowania w burzliwym otoczeniu. Jest to wynikiem coraz łatwiejszego i szybszego dostępu do informacji, tworzenia się firm o zasięgu globalnym oraz skracania cyklu życia produktów i technologii. Klienci coraz częściej nabywają produkty dobrej jakości po relatywnie niskich cenach. By móc istnieć i sprostać tym uwarunkowaniom, małe i średnie przedsiębiorstwa muszą wyróżniać się konkurencyjnością. Poszukuje się zatem coraz efektywniejszych metod zarządzania i technologii wytwarzania, nowych rynków (nisze i zasięg geograficzny), coraz sprawniejszych sposobów pozyskiwania, zatrzymywania i obsługi klienta, nowych, oryginalnych produktów. Zasadniczym warunkiem sprostania obecnemu poziomowi konkurencyjności jest utrwalenie i upowszechnienie się w przedsiębiorstwach akceptacji i rozumienia potrzeby zmian, postaw określanych mianem innowacyjności. Innowacje są rezultatem procesów technicznych, społecznych, ekonomicznych, prawnych, kulturowych oraz organizacyjnych, które można kształtować, a innowacyjność firm to zdolność i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystania wszelkich wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy. Źródłami kreowania zmian są: – transfer technologii, – działalność sfery B+R, – prowadzenie badań marketingowych rynku krajowego i zagranicznego, – wykorzystanie metod gromadzenia pomysłów, np. „burza mózgów”, – doradztwo firm konsultingowych, – stymulowanie kreatywności pracowników i kierownictwa. W wysoce konkurencyjnej gospodarce małe i średnie przedsiębiorstwa mają ograniczone możliwości samodzielnego kreowania i wdrażania innowacji. Najczęściej ich kondycja finansowa nie pozwala na przeznaczenie środków zarówno na ryzykowne działania (a do takich można zaliczyć prace nad innowacjami), jak i takie, których skutki ekonomiczne są znacznie oddalone w czasie. Nie wprowadzając natomiast innowacji, te same przedsiębiorstwa w najlepszym wypadku skazują się na opóźnienie w stosunku do wymogów rynku, często tracą konkurencyjną przewagę na rynku, a w najgorszym, w związku z jej utratą, zmierzają do upadku. Jest to skutkiem zbyt szybkiego tempa zmian zachodzących obecnie w gospodarce, jak również wynika z niewielkich i ograniczonych zasobów własnych (rzeczowych, finansowych, ludzkich), jakimi dysponują te przedsiębiorstwa. Sytuację komplikuje ponadto zła ocena A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 18. K. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001, s. 14. k_730.indb 30 A. Pomykalski, op. cit., s. 25. 1/16/08 1:56:58 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 31 ich zdolności kredytowej w procesie ubiegania się o pozyskanie kapitału zewnętrznego. Problem pozyskania funduszy na przedsięwzięcia innowacyjne w szczególnie dotkliwy sposob odczuwają przedsiębiorcy, którzy pomysły innowacyjne chcą wprowadzić na rynek, zakładając w tym celu firmę. Wymaga to funduszy, a trudno w ich wypadku mówić o wiarygodności, renomie czy zdolności kredytowej. Szansą w podnoszeniu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw staje się opracowanie warunków do ich funkcjonowania na podstawie modelu przedsiębiorstwa partnerskiego, korzystającego z zasobów zewnętrznych w wyniku współpracy. Na dominującą rolę otoczenia w kreowaniu gospodarczej przewagi konkurencyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem roli rządu, zwraca uwagę M.E. Porter w pracy pt. The Competitive Advantage of Nations, przedstawiając determinanty przewagi konkurencyjnej narodów. W tym systemie powiązań, mających wpływ na konkurencyjność gospodarki krajowej, rząd odpowiedzialny jest za kreowanie i wspieranie oczekiwanych zmian na rynku, posiadając do tego odpowiednie instrumenty, jak: bezpośrednie (np. finansowe) lub pośrednie (tworzenie odpowiedniej infrastruktury – znany w Polsce przypadek wycofania się z inwestycji firmy Toyota) wsparcie dla firm, odpowiednia polityka podatkowa, polityka edukacyjna itp. Działania przedsiębiorstw i rządu powinny być zbieżne, a system współpracy dostosowany do możliwości i oczekiwań rynku. Opracowany model uwzględniający te determinanty, określany jako Diament Portera (Porter’s Diamond), przedstawiono na rys. 1. Strategia, struktura, rywalizacja Szanse, ryzyko Uwarunkowania gospodarki Popyt i chłonność rynku System powiązań i wsparcie przemysłu Rząd Rys. 1. Diament Portera Źródło: opracowanie własne na podstawie: M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York 1990 [w:] W.D. Dobson, Views from the European Union on the Competitiveness of the U.S. Dairy Industry – Implications for U.S. Dairy Trade Negotiations in the WTO, University of Wisconsin, Wisconsin 1999. k_730.indb 31 1/16/08 1:56:59 PM Małgorzata Kosała 32 Radykalną zmianę postrzegania organizacji i jej otoczenia można dostrzec w koncepcji przedsiębiorstwa partnerskiego, w którym wyodrębnione podmioty współpracują ze sobą, aby zrealizować własne cele, starając się zachować równowagę pomiędzy konkurencją i współdziałaniem (rys. 2). Ten współczesny model postrzegania przedsiębiorstw wymaga zmian w podejściu do zarządzania i wytyczaniu strategii ich działania. Warto zaznaczyć, że współpraca ma sens i w praktyce zaistnieje pod warunkiem wyeksponowania i osiągania korzyści przez wszystkie zaangażowane we współpracę podmioty. Akceptacja i upowszechnianie modelu przedsiębiorstwa partnerskiego oraz umiejętne zastosowanie go w praktyce odgrywa szczególnie istotną rolę w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, dla których zasadniczą przeszkodą w sprostaniu konkurencji są ograniczone zasoby własne. Organizacje proekologiczne Dostawcy, nabywcy Władze samorządowe Organizacje konsumenckie Przedsiębiorstwo Właściciele Kierownictwo Pracownicy Instytucje finansowe Rząd, parlament Organizacje naukowe, eksperci Konkurenci Środki masowego przekazu Rys. 2. Model przedsiębiorstwa partnerskiego Źródło: M. Romanowska, M. Trocki, Przedsiębiorstwo partnerskie – w poszukiwaniu równowagi pomiędzy rywalizacją i współdziałaniem, „Master of Business Administration” 2002, nr 6, s. 48. Zastosowanie przedstawionego podejścia do analizy potencjału przedsiębiorstwa, z uwzględnieniem warunków otoczenia, pozwala na zwrócenie uwagi na zasoby, którymi dysponują przedsiębiorstwa, i stwarza przedsiębiorstwom możliwości zwiększenia konkurencyjności. Wykorzystanie i upowszechnianie w praktyce takiego modelu przedsiębiorstwa jest uzasadnione z dwóch powodów: – organy państwowe i samorządowe, współpracując i wspierając przedsiębiorstwa, podnoszą atrakcyjność i konkurencyjność regionów, przyczyniając się do ich rozwoju, k_730.indb 32 1/16/08 1:56:59 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 33 – łączenie sił przedsiębiorstw (tworzenie stowarzyszeń i aliansów strategicznych) daje im większą możliwość utrwalenia i umocnienia pozycji na rynku oraz sprostania istniejącemu poziomowi konkurencji. Postrzeganie przedsiębiorstwa w układzie modelu współpracy z wieloma podmiotami makro- i mikrootoczenia pozwala na szerokie spojrzenie na potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa i w efekcie pozwala na jak najlepsze wykorzystanie dostępnych zasobów. Publiczne i prywatne instytucje powinny łączyć siły w inicjowaniu zmian, przekształcaniu i dyfuzji nowych technologii, upowszechnianiu wiedzy. Potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa to zdolność do efektywnego wprowadzania innowacji (nowych produktów, technologii, metod organizacyjnych, innowacji marketingowych). Ze względu na własność zasobów można mówić o potencjale innowacyjnym wewnętrznym i zewnętrznym przedsiębiorstwa. Potencjał wewnętrzny to zasoby przedsiębiorstwa, podczas gdy potencjał innowacyjny zewnętrzny tworzą zasoby otoczenia będące do dyspozycji przedsiębiorstwa. Rys. 3 przedstawia potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa. Podkreślić należy, że wewnętrzny potencjał innowacyjny warunkuje możliwość wykorzystania zasobów zewnętrznych. Jeżeli wewnątrz organizacji nie stworzymy warunków do innowacyjności (zarówno tworzenia idei, jak i procesu zastosowania, wdrożenia w praktyce), to na nic się nie zda perfekcyjnie przygotowane do współpracy otoczenie. Należy umiejętnie łączyć ze sobą te dwa systemy, by jak najefektywniej wykorzystać zasoby. Do potencjalnych uczestników systemu innowacyjnego w otoczeniu przedsiębiorstwa zalicza się następujące grupy instytucji: – przedsiębiorstwa prywatne (konkurenci, dostawcy, odbiorcy), – władze regionalne, – instytuty badawcze i naukowe, – politechniki i uniwersytety oraz inne placówki edukacyjno-badawcze, – instytucje finansowe i kredytowe, – instytucje wspierające (regionalne centra innowacji, agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, technoparki itp.), – instytucje i programy zagraniczne. W przedstawionym modelu podkreśla się istnienie i rolę instytucji powołanych przez organy państwowe do wspierania rozwoju. Największym problemem tak postrzeganego systemu potencjału innowacyjnego organizacji jest stworzenie sprawnej sieci powiązań pomiędzy elementami, które go tworzą, a więc pomiędzy podmiotami otoczenia mającymi wpływ na innowacyjność w powiązaniu z przedsiębiorstwem. K. Poznańska, Uwarunkowania innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 40. k_730.indb 33 Gospodarka oparta na wiedzy, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001, s. 213. 1/16/08 1:57:00 PM Przedsiębiorstwo Bazy danych, opracowania własne, know-how Potencjał rzeczowy Środki produkcji, maszyny, urządzenia Wyposażenie – ich poziom, dostępność dla pracowników Własne środki finansowe, ich wielkość i przeznaczenie Czynnik ludzki w organizacji, wiedza, doświadczenie, umiejętności osób zatrudnionych, wartości, postawy, motywacje Kreowanie, udostępnianie wiedzy, dostęp do informacyjnej bazy danych, jakość, poziom, czas opracowania i upowszechniania Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Poznańska, op. cit., s. 41. Rys. 3. Potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa Poziom technologiczny, infrastruktura, wiek, dostępność, ośrodki umożliwiające i oferujące dostęp do technologii, np. inkubatory przedsiębiorczości, technoparki Instytucje finansowe i pozafinansowe (na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym) oferujące środki na działalność innowacyjną, warunki otrzymania, wielkość środków, czas oczekiwania Potencjał finansowy Potencjał ludzki Wiedza i informacje k_730.indb 34 Poziom wykształcenia społeczeństwa, struktura zartrudnienia w uczelniach wyższych, specjalizacja Liczba studentów określonych kierunków studiów, wartości i postawy Otoczenie 34 Małgorzata Kosała 1/16/08 1:57:01 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 35 W modelu tym nie uwzględniono i nie przedstawiono w wyrazisty sposób struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, czyli indywidualnego sposobu zorganizowania i funkcjonowania przedsiębiorstwa dla realizacji celów i zadań. Wiadomo jednak, że struktura organizacyjna, zarówno formalna, jak i nieformalna, może zdecydowanie sprzyjać bądź hamować działania innowacyjne w przedsiębiorstwie. Do wyznaczników struktury sprzyjających innowacyjności można zaliczyć: – możliwie płaską strukturę organizacji, – niski stopień formalizacji działań, – decentralizację, delegowanie uprawnień, – system pracy zespołowej, – nastawienie na klienta, – rozbudowaną strukturę nieformalną (wielość relacji nieformalnych), – sprawny, dwukierunkowy system przepływu informacji. Model ten można jednak potraktować jako punkt wyjścia w prowadzeniu badań nad określeniem potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa. Metody badań potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa przedstawiono na rys. 4. Strukturę organizacyjną wyeksponowano jako odrębny element analizy. Jest to uzasadnione ze względu na wpływ sposobu zorganizowania przedsiębiorstwa na interakcje z otoczeniem. Wewnętrzny potencjał innowacyjny, oparty na zasobach wewnątrzorganizacyjnych, tworzą: – zasoby ludzkie, – wielkość i przeznaczenie zasobów finansowych, – rzeczowe składniki organizacji, – wiedza i informacje technologiczne. W potencjale ludzkim uwzględnione są wszystkie aspekty związane z zatrudnieniem określonych osób w firmie. To wiedza, doświadczenie i umiejętności pracowników, ale również ich postawy, system wartości i motywacje. Z tego punktu widzenia istotne staje się stworzenie określonych warunków do właściwego kształtowania i wykorzystania tych zasobów. Warto zatem zwrócić uwagę na: – możliwości szkolenia personelu, – poziom wiedzy pracowników dotyczący strategii działania firmy, – system motywowania pracowników, – relacje wśród osób zatrudnionych (formalne, nieformalne – wymiana wiedzy i doświadczeń), – właściwy dobór kadr, – poziom zadowolenia z pracy. A. Kreuter, M. Wagner, Erflogsfaktoren innovativer Unternehmen, „Management” 1998, nr 10 [w:] Czynniki sprzyjające innowacyjności, „Zarządzanie na Świecie” 1998, nr 12, s. 25. k_730.indb 35 1/16/08 1:57:01 PM Małgorzata Kosała 36 Potencjał finansowy to środki finansowe, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo, ich wielkość i przeznaczenie. Chcąc wykorzystać ten rodzaj zasobów do rozwoju innowacyjności, należy zwrócić uwagę na sytuację finansową przedsiębiorstwa, wielkość nakładów na działalność inwestycyjną, innowacyjną i szkoleniową, możliwości tworzenia rezerw na ryzykowne przedsięwzięcia, a nawet na możliwości pokrycia kosztów wyjazdów służbowych pracowników. W wypadku problemów finansowych przedsiębiorstwa środki na wymienione rodzaje działalności prawdopodobnie nie będą przeznaczane lub ich wielkość będzie bardzo ograniczona. Zła kondycja finansowa firmy wpływa niekorzystnie na jej innowacyjność. Całkowitą ignorancję w sprawie konieczności kreowania potencjału innowacyjnego firmy można jednak zauważyć wówczas, gdy firma, będąc w dobrej sytuacji, pozostawia te wydatki na znikomym poziomie. Potencjał innowacyjny Potencjał innowacyjny wewnętrzny Potencjał innowacyjny zewnętrzny Potencjał ludzki Potencjał ludzki Potencjał rzeczowy Potencjał rzeczowy Potencjał finansowy Potencjał finansowy Potencjał technologiczny Potencjał technologiczny System powiązań, przepływ informacji Struktura organizacyjna, cele, zadania System powiązań i współpracy pomiędzy podmiotami otoczenia innowacyjnego Określenie luk, braków Harmonizacja systemów Zmiany wewnątrzorganizacyjne Rys. 4. Badanie potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa Źródło: opracowanie własne. k_730.indb 36 1/16/08 1:57:02 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 37 Potencjał rzeczowy to środki produkcji, maszyny i urządzenia oraz wyposażenie, jakie są do dyspozycji pracowników firmy w czasie wykonywania pracy. W badaniu tej części potencjału innowacyjnego należy zwrócić uwagę, na ile pracownicy mają dostęp i posługują się nowoczesnymi środkami produkcji, a także na ile stwarza się odpowiednie warunki pracy. Właściwie dobrane składniki rzeczowe przybliżają członkom organizacji, którą jest firma, rzeczywisty obraz funkcjonowania przedsiębiorstw w danej branży oraz stwarzają warunki do lepszego wykorzystania ich możliwości (np. poprzez swobodny dostęp do Internetu, czasopism branżowych, lepsze jakościowo rozwiązania sytuacji problemowych związanych z wykonywaną pracą). Potencjał rzeczowy wspiera równocześnie system motywowania pracowników. Do potencjału innowacyjnego, jakim jest wiedza i informacje technologiczne, należy zaliczyć możliwości pozyskiwania informacji i gromadzenia wiedzy o branży, rynku i technologii. Zasoby tej kategorii wpływają na optymalne dostosowanie działań przedsiębiorstwa do potrzeb rynku, pozwalają na łączenie i uzupełnianie wiedzy, wpływają na skrócenie czasu opracowania i wprowadzenia pożądanego rozwiązania. W ramach budowy tej części potencjału innowacyjnego firmy powinno się: – tworzyć wewnętrzne bazy danych, np. „bank pomysłów”, – tworzyć plany rozwojowe firmy, – prowadzić analizę branży w kraju i na świecie, badania marketingowe itp., – prowadzić badania nad nowymi rozwiązaniami technologicznymi, – opatentowywać rozwiązania itp. W celu umiejętnego wykorzystania wewnętrznych zasobów firmy konieczne staje się zbudowanie odpowiedniej i sprawnie funkcjonującej struktury organizacyjnej. W ramach tej struktury pracownikom pozostawia się swobodę działania, stwarza się warunki do wymiany informacji oraz całościowego spojrzenia na sprawy firmy. W konsekwencji można oczekiwać bardziej wartościowych i kreatywnych rozwiązań służących działalności przedsiębiorstwa. Warto się zastanowić, którzy pracownicy i w jakim zakresie uczestniczą w podejmowaniu decyzji, jak często organizowane są zebrania i kto w nich uczestniczy, jak sprawny jest system przepływu informacji i jaki jest kierunek przepływu informacji. Zewnętrzny potencjał innowacyjny to wiele uwarunkowań otoczenia oddziałujących na możliwości innowacyjne przedsiębiorstwa. Potencjał finansowy to finansowe i pozafinansowe instytucje oferujące środki na działalność innowacyjną, często obarczoną wysokim ryzykiem. Istotnym elementem tego potencjału są nie tylko same podmioty, lecz produkty, jakie oferują, ich dostępność, wielkość, koszt i czas ich otrzymania. Zewnętrzny potencjał ludzki to, ogólnie rzecz ujmując, społeczeństwo, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo, możliwości nawiązania współpracy i gotowość do jej podjęcia. Czynnikami mającymi wpływ na jego kształt są np.: poziom k_730.indb 37 1/16/08 1:57:02 PM 38 Małgorzata Kosała wykształcenia społeczeństwa, postawy i prezentowane wartości, profile specjalizacji, struktura kadry naukowej, liczba studentów, są to również wszystkie podmioty mające wpływ na kształtowanie społeczeństwa, z uwzględnieniem potrzeb rynku i prawidłowym do nich dostosowaniem. Potencjał rzeczowy tworzą np.: wiek technologii, infrastruktura, poziom technologiczny otoczenia, podmioty umożliwiające i oferujące dostęp do technologii (konkurencja, technoparki, inkubatory), koszt nabycia określonych technologii. Wiedza i informacje to kolejny element zewnętrznego potencjału innowacyjnego, który tworzą: możliwości otoczenia do kreowania, przechowywania, udostępniania, wymiany i upowszechniania wiedzy, wraz z organizacjami odpowiedzialnymi za te działania. Istotnym czynnikiem jest np. czas uzyskania konkretnego rozwiązania. Wpływa niejednokrotnie na uzasadnienie podejmowania określonych działań. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa konieczne staje się umiejętne rozpoznanie potencjału zewnętrznego, nawiązanie określonego rodzaju czasowej lub trwałej współpracy, wspomagającej i zwiększającej możliwości innowacyjne. Przedsiębiorstwo nie odpowiada za jego kształt, gdyż siła kreowania otoczenia przez pojedyncze małe lub średnie przedsiębiorstwo jest znikoma. Istotny wpływ na kształtowanie otoczenia innowacyjnego ma natomiast rząd danego kraju, wykorzystując odpowiednie instrumenty polityki gospodarczej. Rozumiejąc istotę problemu i angażując środki, powinien zadbać równocześnie o zharmonizowane i ukierunkowane działanie podmiotów powołanych do wspierania rozwoju przedsiębiorstw i gospodarki kraju. Przy przeprowadzaniu badań potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa można posłużyć się kwestionariuszami pomocniczymi, które pozwalają na uporządkowanie wiadomości i sposobu pozyskiwania informacji oraz dają możliwość oceny aktualnego stanu przedsiębiorstwa. Przy wypełnianiu kwestionariusza należy zakreślić znakiem X właściwą odpowiedź „tak” lub „nie”, w zależności od występowania bądź nie określonych działań i zjawisk w firmie. Jeżeli zakreślona została odpowiedź „tak”, to przechodzimy do określenia stopnia intensywności w skali od 1 do 5. Kwestionariusze pomocnicze zostały przygotowane w celu: – oceny wewnętrznego potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa (tabela 1), – oceny struktury przedsiębiorstwa (tabela 2), – oceny zewnętrznego potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa (tabela 3). Przedstawione kwestionariusze można uzupełnić o pytania szczegółowe, które pozwolą na uzyskanie informacji specyficznych dla prowadzenia określonego rodzaju działalności z uwzględnieniem danej branży. k_730.indb 38 1/16/08 1:57:02 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 39 Tabela 1. Potencjał innowacyjny wewnętrzny – kwestionariusz wykorzystywany do badań potencjału innowacyjnego (skala 1–5: 1 – w niewielkim stopniu, 2 – mało, 3 – średnio, 4 – dużo, 5 – w znacznym stopniu) Czynniki tworzące potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa Potencjał innowacyjny wewnętrzny (zaznacz X) tak Ocena stanu aktualnego w skali 1–5 nie I. Czynnik ludzki Szkolenia kadry menedżerskiej Szkolenia pracowników Szkolenia w zakresie innowacyjności, kreatywności, specjalistyczne Utożsamianie się pracowników z celami firmy Zaznajamianie pracowników ze strategią działania firmy Rozumienie potrzeby zmian wśród pracowników Zadowolenie z pracy pracowników Nieformalne relacje pomiędzy pracownikami firmy Tworzenie pracownikom szansy rozwoju zawodowego Motywacja pozytywna (system nagród) Motywacja negatywna (system kar) Autokratyczny styl zarządzania Demokratyczny styl zarządzania Inne II. Czynnik finansowy Nakłady na szkolenia Nakłady na działalność innowacyjną Tworzenie rezerw na ryzykowne przedsięwzięcia Wysoki poziom zysku Fundusze na delegacje Inne III. Czynnik rzeczowy Dostęp do Internetu w firmie wszystkich pracowników Dostęp do Internetu w firmie kadry kierowniczej Dostęp do informacji specjalistycznej (np. czasopisma branżowe) Inne k_730.indb 39 1/16/08 1:57:03 PM Małgorzata Kosała 40 cd. tabeli 1 Czynniki tworzące potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa Potencjał innowacyjny wewnętrzny (zaznacz X) tak Ocena stanu aktualnego w skali 1–5 nie IV. Wiedza i informacje technologiczne Analiza branży na świecie Analiza branży w kraju Badania marketingowe Badania wewnątrzorganizacyjne Pracownicy jako pomysłodawcy zmian Kadra kierownicza jako pomysłodawca zmian Pozyskiwanie i archiwizowanie informacji o możliwościach udoskonalenia funkcjonowania przedsiębiorstwa, tworzenie „banku pomysłów” Tworzenie planów rozwojowych firmy Wewnętrzna baza danych Własne patenty Inne Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Struktura organizacyjna – kwestionariusz wykorzystywany do badań potencjału innowacyjnego (skala 1–5: 1 – w niewielkim stopniu, 2 – mało, 3 – średnio, 4 – dużo, 5 – w znacznym stopniu) Czynniki tworzące potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa: struktura organizacyjna Potencjał innowacyjny wewnętrzny (zaznacz X) tak Ocena stanu aktualnego w skali 1–5 nie (+) Organizowanie zebrań tematycznych Regularne spotkania pracowników z różnych komórek organizacyjnych Preferowany zespołowy styl pracy Sprawność przepływu informacji w firmie Pozostawienie swobody działania pracownikom Kontakty pracowników poza firmą k_730.indb 40 1/16/08 1:57:03 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 41 cd. tabeli 2 Czynniki tworzące potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa: struktura organizacyjna Potencjał innowacyjny wewnętrzny (zaznacz X) tak Ocena stanu aktualnego w skali 1–5 nie Kontakty kierownictwa z pracownikami pierwszej linii Inne (–) Preferowany indywidualny styl pracy Trudności w dotarciu do dokumentów Stopień formalizacji działań przedsiębiorstwa Kadra kierownicza nie ma czasu na swobodne rozmowy z pracownikami firmy Decyzje podejmują samodzielnie kierownicy wyższych szczebli Inne (+) – pozytywny wpływ na innowacyjność, (–) – negatywny wpływ na innowacyjność Źródło: opracowanie własne. Wykorzystanie kwestionariusza przedstawionego w tabeli 3, o ile to możliwe, powinno być poprzedzone pytaniami otwartymi, które pozwoliłyby dokonać oceny stanu wiedzy o otoczeniu przedsiębiorstwa. Propozycje pytań otwartych są następujące: 1. W jakich targach krajowych i międzynarodowych firma mogłaby wziąć udział? 2. Czy istnieją jakieś instytucjonalne formy wspierania przedsiębiorstw? 3. W jakich programach mogłaby firma wziąć udział? 4. Czy i na jakich uczelniach wyższych są specjalizacje odpowiadające działalności przedsiębiorstwa? 5. Jakie są dostępne formy finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa? 6. Co oznacza współpraca z dostawcami i odbiorcami? 7. Jakie są możliwości zrzeszenia przedsiębiorstwa? Wykorzystanie kwestionariusza pomocnego w ocenie zewnętrznego potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa powinno wskazać na aktywność i zaangażowanie firmy w pozyskiwaniu zewnętrznego wsparcia dla własnej działalności. k_730.indb 41 1/16/08 1:57:03 PM Małgorzata Kosała 42 Tabela 3. Potencjał innowacyjny zewnętrzny – kwestionariusz wykorzystywany do badań potencjału innowacyjnego (skala 1–5: 1 – w niewielkim stopniu, 2 – mało, 3 – średnio, 4 – dużo, 5 – w znacznym stopniu) Czynniki tworzące potencjał innowacyjny przedsiębiorstwa I. Czynnik ludzki Kontakty z instytucjami naukowymi Kontakty z instytucjami wspierającymi rozwój firm Uczestnictwo w konferencjach naukowych Współpraca z ośrodkami naukowo-badawczymi Inne II. Czynnik finansowy Korzystanie z preferencyjnych kredytów Korzystanie z ulg podatkowych, odliczeń Korzystanie z usług firm konsultingowych Korzystanie z grantów, dotacji, środków pomocowych Inne III. Czynnik rzeczowy Współpraca z inkubatorami przedsiębiorczości Współpraca z siecią innowacji Współpraca nad rozwiązaniami technologicznymi Inne IV. Wiedza i informacje technologiczne Współpraca z konkurentami Współpraca z firmami zagranicznymi Współpraca z organizacjami proekologicznymi Współpraca z władzami samorządowymi Budowa systemu informacji zwrotnej od klientów Uczestnictwo w targach krajowych Uczestnictwo w targach międzynarodowych Firma jest zrzeszona w jakichś organizacjach Potencjał innowacyjny wewnętrzny (zaznacz X) tak nie Ocena stanu aktualnego w skali 1–5 Źródło: opracowanie własne. Po dokonaniu analizy wewnętrznego i zewnętrznego potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa, uzyskujemy informacje o jego aktualnych i przyszłych możliwościach podjęcia działań w zakresie innowacji. Ważnym elementem tej analizy jest określenie sprawności działania systemu powiązań oraz przepływu informacji pomiędzy potencjałem wewnętrznym i zewnętrznym. Bez prawidłowo zbudowa- k_730.indb 42 1/16/08 1:57:04 PM Model badania potencjału innowacyjnego… 43 nego systemu powiązań firmy będą miały ograniczone możliwości wykorzystania zasobów otoczenia pozostających potencjalnie do ich dyspozycji. Za prawidłowość funkcjonowania tego systemu są odpowiedzialne zarówno przedsiębiorstwa (np. tworząc stanowiska pracy odpowiedzialne za współpracę z instytucjami, podmiotami otoczenia), jak i podmioty otoczenia, które powinny być przygotowane na podejmowanie współpracy i które niejednokrotnie ją inicjowały. Szczególnie powinno dotyczyć to instytucji publicznych oraz fundacji powołanych do wspierania działalności przedsiębiorstw. Kolejnym krokiem jest wskazanie ewentualnych luk i braków oraz przygotowanie programu zmian wewnątrzorganizacyjnych i określenie nowego stanu potencjału innowacyjnego. Przedstawiony model badania potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa pozwala na uporządkowanie informacji o zasobach pozostających do dyspozycji przedsiębiorstwa, dzięki czemu firma będzie w stanie podnieść swój poziom innowacyjności i konkurencyjności. Innowacyjność firm to zdolność i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystania wszelkich wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy. Chcąc sprostać wysokiemu poziomowi konkurencji, firmy muszą postawić na innowacyjność. Bardzo często samodzielnie nie są w stanie stawić czoła tej sytuacji, co wpływa niekorzystnie na ich możliwości rozwojowe. Problem ten dotyczy szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw, gdyż ich zasoby są ograniczone. Uwzględniając te ograniczenia oraz wpływ i rolę małych i średnich przedsiębiorstw na kształtowanie gospodarek krajowych, powstawały instytucje wspierające rozwój MŚP. Powstał system otoczenia innowacyjnego przedsiębiorstw, którego celem jest pobudzanie i wspieranie działań firm, a przedsiębiorstwo postrzegane jest w kategorii systemu partnerskiego, z zachowaniem równowagi pomiędzy współpracą a konkurencją. Powstaje jednak pytanie: na ile firmy samodzielnie tworzą warunki innowacyjne wewnątrz organizacji, na ile sprawny i dostosowany jest system otoczenia i na ile sprawne są kanały przepływu i wymiany informacji czy wiedzy? Odpowiedź na te pytania można uzyskać poprzez wykorzystanie modelu badania potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw. Pozwala on na diagnozę stanu aktualnego, ale równocześnie stanowi pomoc (np. poprzez wykorzystanie kwestionariuszy pomocniczych) w unaocznieniu luk i braków w jego budowie, a w konsekwencji prowadzi do dostosowania przedsiębiorstwa do aktualnych zasad funkcjonowania na rynku oraz lepszego i pełniejszego wykorzystywania zasobów pozostających do dyspozycji przedsiębiorstw. k_730.indb 43 K. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, op. cit., s. 14. 1/16/08 1:57:04 PM 44 Małgorzata Kosała Literatura Gospodarka oparta na wiedzy, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. Grudzewski W.M., Zarządzanie firmą przyszłości, „Manager” 2000, nr 3. Kreuter A., Wagner M., Erflogsfaktoren innovativer Unternehmen, „Management” 1998, nr 10 [w:] Czynniki sprzyjające innowacyjności, „Zarządzanie na Świecie” 1998, nr 12. Matusiak K., Stawasz E., Jewtuchowicz A., Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001. Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, PWN, Warszawa–Łódź 2001. Porter M.E., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York 1990 [w:] W.D. Dobson, Views from the European Union on the Competitiveness of the U.S. Dairy Industry – Implications for U.S. Dairy Trade Negotiations in the WTO, University of Wisconsin, Wisconsin 1999. Porter M.E., Strategia konkurencji, PWE, Warszawa 1992. Poznańska K., Uwarunkowania innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001–2002, red. A. Rybińska, A. Tokaj-Krzewińska, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2003. Romanowska M., Trocki M., Przedsiębiorstwo partnerskie – w poszukiwaniu równowagi pomiędzy rywalizacją i współdziałaniem, „Master of Business Administration” 2002, nr 6. A Model for Measuring the Innovation Potential of Small and Medium-sized Enterprises The innovativeness of different types and sizes of companies is strongly associated with ability and motivation to search for, and take advantage of, scientific research, new ideas, inventions, prototypes of different products and new organizational methods, all of which can reinforce a company’s competitiveness. In order to compete on today’s market, companies have to be innovative. In general, the financial and organizational resources of small and medium-sized companies are limited, which is why, in this regard, they are not able to improve and develop their activities. The lack of innovativeness in SMEs is a serious barrier to their growth. This barrier is meaningful for countries due to the role SMEs play in every economy. In order to create an innovative environment for SMEs, the government supports a system of institutions and activities that reinforce SMEs’ innovativeness and ability to grow. But the following questions arise: Could companies create an innovative environment within companies themselves? How effective is the system for supporting SMEs in this regard? How does the transfer of information and knowledge between institutions and companies look? This article presents a model for measuring innovation potential – both external and internal – which can be used to answer these questions. k_730.indb 44 1/16/08 1:57:05 PM
