N-34-073-C

KOMENTARZ
Wody podziemne
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-73-C
ŚLIWICE
Opracowała:
Joanna Jokiel
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Obszar objęty arkuszem mapy Śliwice (Ryc.1) według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2000), położony jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (314), w zasięgu makroregionu Pojezierze Południowopomorskie (314.6-7) w zasięgu tylko jednego mezoregionu Bory Tucholskie (314.71).
Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski
opisywany obszar w całości należy do Regionu Pomorskiego (V) (Paczyński, 1995).
W granicach opracowania nie występują główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP)
(Kleczkowski, 1990). Według podziału Polski na Jednolite Części Wód Podziemnych
przez obszar objęty arkuszem mapy Śliwice przebiega południkowo granica
pomiędzy jednostkami nr 30 i 37.
Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w granicach obszaru
opracowania wynoszą około 560 m 3h-1 (Fac-Beneda, 2005).
Głębokość zalegania wód podziemnych pierwszego poziomu nawiązuje
w zarysie podstawowym do ukształtowania powierzchni terenu, naśladując
w złagodzonej formie jego kształt. Najmniejsze głębokości, do 1 metra, występują
w dolinach rzecznych, w otoczeniu jezior i podmokłych zagłębień bezodpływowych.
Największą głębokość zalegania zarejestrowano w miejscowości Osówek
(39 m p.p.t.) w środkowej części obszaru opracowania. Generalnie na tym obszarze
przeważają głębokości niewielkie z przedziału do 2 m p.p.t (Fac-Beneda, 2005).
Na obszarze arkusza użytkowe znaczenie mają wody czwartorzędowego
i trzeciorzędowego piętra wodonośnego. Niemal na całym omawianym obszarze
powszechnie użytkowane jest czwartorzędowe piętro wodonośne, poza fragmentem
południowo-zachodnim, gdzie brak jest utworów tego piętra. Tutaj poziom
wodonośny związany jest z piaskami trzeciorzędowymi. Dodatkowo powszechnie
na prawie całym obszarze występuje poziom sandrowy, jednak nie ma on znaczenia
użytkowego.
Gleby
Występowanie gleb na obszarze arkusza związane jest ściśle z geologiczną
przeszłością tego regionu oraz zmiennością litologiczną utworów powierzchniowych.
Warunki glebowe obszaru zaliczane są do niekorzystnych. Przeważający obszar pokryty jest glebami powstałymi z utworów polodowcowych (plejstoceńskich) – żwirów, piasków luźnych i słabo gliniastych. Na nich wytworzyły się najsłabsze gleby bielicowe i rdzawe porośnięte przez kompleksy leśne. Jedynie
w północno-zachodniej części na piaskach gliniastych występują gleby bielicowe
i brunatne wyługowane. W dolinach rzecznych Wdy i Prusiny na utworach holoceńskich takich jak torfy i osady mułowo-torfowych powstały gleby torfowe i murszowe.
W użytkowaniu rolniczym znajdują się głównie torfy i gleby mułowo-torfowe,
na których wykształciły się naturalne kompleksy trwałych użytków zielonych.
Są to najczęściej użytki zielone średniej, rzadziej słabej jakości.
Według charakterystyki rolniczej przydatności gleb Polski, zaproponowanej
przez Bednarek i Prusinkiewicza (1997) w części wysoczyznowej przeważają gleby
kompleksu żytni dobry i żytni słaby. Charakterystyczne dla danego obszaru jest
występowanie większych obszarów leśnych z enklawami użytków rolnych najczęściej
w okolicach większych skupisk ludności jak miejscowość Śliwice czy Szlachta.
Obszary w dolinach rzek, nisko położone tereny nad jeziorami zajęte są przez
kompleksy trwałych użytków zielonych takich jak, łąki i pastwiska.
Szata roślinna
Budowa geologiczna
Skały krystaliczne zalegają na głębokości ponad 5000 m, pokrywają je sfałdowane i zdyslokowane utwory paleozoiku i mezozoiku. Skały osadowe kenozoiku
budują najwyższe ogniwo stratygraficzne. Paski, mułki i iły oligoceńskie oraz kompleks częściowo zawęglonych piasków mulistych, mułków i iłów miocenu składają
się na profil trzeciorzędowy o miąższości ponad 110 m. Powierzchnia podczwartorzędowa występuje najwyżej na głębokości 50 m, w południowo-zachodnim obszarze arkusza, dalej zapada się w kierunku północnym oraz wschodnim.
Osady czwartorzędowe całkowicie pokrywają obszar arkusza. Ukształtowanie
powierzchni podczwartorzędowej i współczesna powierzchnia terenu kształtują
ich miąższość. Najgłębiej zalegają w centralnej części omawianego obszaru, ponad
170 m, natomiast najmniejszą miąższość osiągają w rejonie południowo-zachodnim,
jest to zaledwie 50 m. Profil litologiczny budują gliny zwałowe rozdzielane bardzo
zróżnicowanymi utworami wodnolodowcowymi.
Udokumentowano tu osady zlodowaceń środkowopolskich, a nad nimi północnopolskich. Na przeważającym obszarze powierzchnia terenu pokryta jest osadami
fluwioglacjalnymi fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. W obniżeniach terenu
i w dolinach cieków występują utwory holoceńskie (Prussak, 2000).
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Teren objęty granicami arkusza w większości porastają kompleksy leśne Borów
Tucholskich. Rosną one na piaszczystych obszarach sandrowych o charakterystycznych niewielkich wysokościach względnych. Omawiany obszar obejmuje centralną
cześć, wykształconego w kilku poziomach sandru Wdy, łączącego się w obrębie
obszaru opracowania z sandrem Brdy. Sandr powstał podczas recesji lądolodu
pomorskiej fazy zlodowaceń północnopolskich. Za sprawą akumulacji osadów
pochodzących z wód roztopowych utworzyła się płaska równina o rzędnych terenu
około 100 – 130 m n.p.m.
Charakterystycznym elementem krajobrazu tego regionu są pojedyncze,
izolowane wyspy morenowe, zbudowane z glin zwałowych. Największa taka wyspa
znajduje się w rejonie Łąga (północno-zachodnia cześć obszaru objętego
arkuszem). Ten specyficznie urzeźbiony obszar urozmaicają liczne zagłębienia
wytopiskowe o nieregularnych kształtach. Maja one różną wielkość, są często
podmokłe i zatorfione, miejscami wypełnione wodami jezior. Najwyżej położonym
punktem obszaru opracowania jest wzniesienie nieopodal miejscowości Łąg
(138,3 m n.p.m.), ulokowane w północno-zachodniej części obszaru. Różnica
wysokości między najwyżej wyniesionym punktem, a punktem najniżej położonym
w dolinie Prusiny (101,6 m n.p.m.) jest niewielka i wynosi 36,7 m. Generalnie teren
nachylony jest z północnego-zachodu na południowy-wschód (Fac-Beneda, 2005).
Wody powierzchniowe
Obszar objęty opracowaniem należy do dorzecza Wdy i Brdy uchodzących
do Wisły. Przebiegający południkowo dział II rzędu oddziela oba te dorzecza.
Na omawianym obszarze przebiega również dział III rzędu między Wdą a jej
dopływem Prusiną (Fac-Beneda, 2005). Główny kierunek odwadniania wyznacza
Prusina płynąca z północy na południe. Klaskawska Struga i Zwierzynka, dopływ
Brdy, odprowadzają swe wody w kierunku zachodnim. Dolina Klaskawskiej Strugi
charakteryzuje się największą gęstością rowów melioracyjnych. Dodatkowym
elementem omawianego obszaru jest występowanie tu dużych obszarów nie
włączonych do powierzchniowego systemu odwadniania.
Na opisywanym obszarze występują 22 jeziora o niewielkiej powierzchni oraz
26 stawów hodowlanych. Największym jeziorem o powierzchni ponad 100 ha jest
przepływowe Jez. Ślepe (Okrągłe) zlokalizowane na rzece Zwierzynka, niedaleko
miejscowości Krąg (tabela 1). Jest jeziorem śródleśnym, nie wykorzystywanym
gospodarczo, bez stałej bazy wypoczynkowej.
Jezioro Okonińskie jest zbiornikiem rynnowym, znajduje się na dopływie
Prusiny, na wschód od wsi Okoniny. Teren wokół jeziora stanowią pola uprawne
i lasy. Nad jeziorem funkcjonują trzy kąpieliska strzeżone w ośrodkach wczasowych
oraz liczne dzikie plaże. Ponadto ośrodki te prowadzą na swoim terenie pola
namiotowe.
Jezioro Ostrowite położone na zachód od jeziora Ślepego nad miejscowościami
Ostrowite i Krąg jest zbiornikiem bezodpływowym. W miejscowości Ostrowite mieści
się stanica wodna działająca sezonowo. Ponadto nad jeziorem znajduje się
autocamping i pole namiotowe na 400 miejsc oraz 30 przyczep campingowych
(Plan…, 2009).
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne
Lp.
Nazwa zbiornika
1.
Klanińskie (Klenin)
2.
3.
Żabno (Żabie)
Płocicz
4.
Okoniówek (Okunówek)
6.
Trzebomierz
5.
7.
Tuczno (Sztuczno)
Lątka Mała (Mała Lontka)
8.
Lątka Duża (Duża Lontka)
10.
Długie
9.
11.
Ostrowite
Czarne
12.
Zdrojno (Wielkie Zdrojno)
14.
Trzciano (Trzcianno)
13.
15.
16.
17.
18.
Powierzchnia [ha]
IRŚ
KJP
AJP
-
6,0
-
-
40,0
64,0
-
1,5
3,0
1,7
6,0
7,2
1,8
3,5
40,0
62,5
3,5
7,5
-
40,0
64,0
-
Objętość
[tys.m3]
-
1591,4
2346,1
-
Głębokość Głębokość
średnia
maksymalna
[m]
[m]
-
3,9
3,7
-
Ślepe (Okrągłe)
107,3
104,0
107,3
2831,6
2,6
Trzcianek
-
2,2
-
-
-
Ościanek
Brzeźno
Ośna
-
16,0
1,5
14,8
-
444,0
-
3,0
-
-
8,2
9,3
-
8,2
10,4
-
-
41,0
41,8
1337,6
3,2
5,8
-
3,2
-
-
-
-
19.
Okonińskie
106,5
95,0
106,5
9472,5
8,9
24,5
21.
Rytki
-
3,1
-
-
-
-
20.
22.
Lińskie
Kloce
-
10,0
1,0
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choińskiego (1991)
AJP – Atlas Jezior Polskich Jańczak – red. (1997)
-
-
-
-
Według podziału Polski Matuszkiewicza (2008) na regiony geobotaniczne według zbiorowisk roślinnych obszar arkusza znajduje się w zasięgu Krainy Sandrowych Przedpoli Pojezierzy Środkowopomorskich (A.5), Podkraina Borów Tucholskich
(A.5c). Opisywany obszar w całości należy do Okręgu Borów Tucholskich (A.5c.6),
dzieląc się na sześć podokręgów. Opisywana kraina znajduje się w Dziale Pomorskim (A) w Podprowincji Południwobałtyckiej w Prowincji Środkowoeuropejskiej.
Obszar arkusza jest stosunkowo zróżnicowany pod względem potencjalnej roślinności naturalnej. Znaczne przestrzenie w granicach opracowania zajmują
kontynentalne bory mieszane sosnowo-dębowe (Pino-Quercetum). W dolinach rzek
powszechnie występują siedliska niżowych łęgów jesionowo-olszowych (CircaeoAlnetum). Północną część terenu objętego granicami arkusza zajmują suboceaniczne śródlądowe bory sosnowe w kompleksie boru świeżego(Leucobryo-Pinetum).
Płatowo w części północno-zachodniej, południowo-zachodniej oraz zwartym
kompleksem w części południowej w sąsiedztwie miejscowości Śliwice występują
ubogie siedliska niżowego grądu środkowoeuropejskiego typu śląskowielkopolskiego (Galio-Carpinetum). Centralny, niewielkich rozmiarów, fragment
omawianego obszaru w sąsiedztwie wsi Szlachta zajmują acidofilne siedliska
pomorskiego lasu bukowo-dębowego.
Według podziału geobotanicznego Szafera (1972) obszar objęty arkuszem
Śliwice znajduje się w Dziale Bałtyckim, Poddziale Pas Równin Przymorskich
i Wysoczyzn Pomorskich, w Krainie Pomorski Południowy Pas Przejściowy. Lasy
należące do dzielnicy Pojezierza Pomorskiego występują w ramach kompleksu
Borów Tucholskich i zajmują ponad połowę (ok. 58%) powierzchni opracowania.
Większe tereny bezleśne występują na południowy-zachód od miejscowości Łąg
(podmokłe łąki) oraz wokół miejscowości Śliwice (Fac-Bedenda,2005).
Klimat
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948), obszar
opracowania położony jest w dzielnicy pomorskiej. Dzielnica pomorska jest
stosunkowo chłodna ze średnią roczna temperaturą powietrza 7,0 – 7,5 oC. Zima trwa
około 75 – 85 dni, a jej początek przypada na druga dekadę grudnia, koniec zaś
na ostatnia dekadę lutego. Okres wegetacyjny jest długi (210 dni). Sumy opadów
wykazują związek z rzeźbą terenu i kształtują się na poziomie 600 mm rocznie.
Według podziału Polski na regiony klimatyczne (Woś, 1999) omawiany obszar
leży w regionie wschodniopomorskim, który wyróżnia się największą w Polsce
nizinnej liczbą dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną, z dużym
zachmurzeniem oraz dniami z pogodą umiarkowanie mroźną, pochmurną,
z opadem. Najmniej, w porównaniu z innymi regionami, jest tutaj dni bardzo ciepłych
z opadem.
Według W. Okołowicza i D. Martyn (1979) region pomorski, na terenie którego
leży ten obszar charakteryzuje się dużymi opadami rocznymi (600 – 750 mm).
Na rozmieszczenie opadów silny wpływ wywiera rzeźba terenu i ekspozycja stoków. Średnia temperatura stycznia waha się w granicach -3oC a średnia temperatura
lipca wynosi 17oC. Na omawianym obszarze przeważają wiatry z sektora
zachodniego i południowo-zachodniego. Przez obszar ten przechodzi drugorzędny
szlak gradowy.
W ogólnym zarysie na kształtowanie się klimatu tego terenu wpływ ma ocean,
na oddziaływanie którego nakłada się decydujący wpływ Morza Bałtyckiego.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Jedną czwartą części rozpatrywanego obszaru na południowym zachodzie
zajmuje Tucholski Park Krajobrazowy. Taką samą powierzchnię zajmuje Obszar
Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich położony naprzeciw. Południowowschodni skrawek obszaru zajmuje Wdecki Park Krajobrazowy. W granicach
opracowania znajduje się rezerwat leśny Ustronie zajmujący niewielką powierzchnię
w zachodniej części obszaru opracowania oraz rezerwat torfowiskowy Bagno
Grzybna leżący na południowo-zachodnim krańcu obszaru.
Na obszarze objętym arkuszem Śliwice największą powierzchnię zajmują lasy,
miejscami są to lasy ochronne. Drugim typem użytkowania są grunty orne, z niewiele
mniejszym udziałem powierzchniowym. W północno-zachodniej ćwiartce
omawianego obszaru wyspowo występują grunty orne chronione. Mozaikowato
w części centralnej i północno-zachodniej arkusza, występują łąki i pastwiska.
Z prawnych formy ochrony przyrody na opisywanym arkuszu występują: dwa
(3) rezerwaty przyrody, część Tucholskiego i Wdeckiego Parku Krajobrazowego (2),
części dwóch (2) obszarów chronionego krajobrazu: Śliwickiego i Borów Tucholskich, 32 użytki ekologiczne oraz 24 pomniki przyrody w tym dwa (2) pomniki
przyrody nieożywionej.
Rezerwat leśny Ustronie (utw. w 1958 r., o pow. 9,64 ha), ustanowiony
dla zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu
mieszanego o charakterze naturalnym z okazami brekinii (Sorbus torminalis).
Największą powierzchnię zajmuje zespół kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosaeFagetum) – jest to wysokopienny las bukowy z domieszką dębu bezszypułkowego
(Quercus petraea). W północno-zachodniej części rezerwatu – w lokalnych
obniżeniach występuje płat brzeziny bagiennej (Vaccinio uliginosi-Betuletum
pubescentis). W runie występuje widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum),
narecznica szerokolistna (Dryopteris dilatata), borówka czarna (Vaccinium myrtillus),
bagno zwyczajne (Ledum palustre).
Rezerwat torfowiskowy Bagno Grzybna (utw. w 1982 r., o pow. 6,26 ha), ustanowiony w celu ochrony ze względów naukowych i dydaktycznych śródleśnego
torfowiska z roślinnością charakterystyczną dla torfowisk wysokich oraz przejściowych. Rezerwat Bagno Grzybna znajduje się w bezodpływowym obniżeniu wytopiskowym. Na jego terenie wykształciły się charakterystyczne dla torfowisk zespoły
roślinne, takie jak: mszary kępowo-dolinkowate, pło mszarne z turzycą bagienną, pło
mszarne z turzycą obłą.
Rezerwat florystyczny Źródła rzeki Stążki (utw. 1993r. o pow. 250,02 ha), utworzony w celu trwałego zabezpieczenia ze względów naukowych, dydaktycznych,
krajobrazowych i turystycznych odcinka doliny źródeł rzeki Stążki o wyjątkowych
walorach florystycznych. Szczególnie cenne w rezerwacie są źródła i ich nisze
źródliskowe wraz z towarzyszącymi im zbiorowiskami roślin. Znaczną wartość
przedstawiają zbiorowiska łągu źródliskowego (Alno-Padioni), które przestawiają
wysoki stopień naturalności.
Tucholski Park Krajobrazowy (utw. 1958 r., o pow. 36 983 ha, a otulina
15 946 ha, w granicach arkusza około 7 489 ha, z otuliną ok. 8 451 ha) chroni
południowo-wschodni region Borów Tucholskich.
Podobną rolę ochronną stanowi przylegający od północnego zachodu do niego
Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich (ok. 8878 ha w granicach
opracowania) rozszerzając ochronę o rozległe kompleksy leśne. Drzewostany
zajmują tu żyzne siedliska i nie przypominają swoją budową właściwych temu
obszarowi borów.
Południowo-wschodnią część arkusza (ok. 516 ha) zajmuje Wdecki Park Krajobrazowy (utw. 1993 r., o pow. 19 177 ha, z otuliną 4 609). Utworzony celem ochrony
a zarazem promocji jednego z najpiękniejszych fragmentów środkowo-wschodniej
części kompleksu leśnego Borów Tucholskich, przeciętego meandrami rzeki Wdy.
Prawie 60% powierzchni Wdeckiego Parku Krajobrazowego zajmują lasy.
Są, to w zdecydowanej większości zbiorowiska borowe, głównie subkontynentalny
bór świeży (Peucedano-Pinetum).
Śliwicki Obszar Chronionego Krajobrazu jest ekologicznym pomostem pomiędzy Tucholskim i Wdeckim Parkiem Krajobrazowym, znajduje się na terenie gmin
Śliwice i Cekcyn, zajmuje powierzchnię około 7 967 ha.
Pozostałe obiekty prawnie chronione zaliczają się do grupy indywidualnych
form ochrony przyrody (tab. 2).
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Miejscowość
Pomnik przyrody
1.
Klaniny
dąb szypułkowy
2.
Leśniczówka Leśny Dwór
sosna zwyczajna (o pięciu koronach)
3.
Szlachta
stanowisko bagna zwyczajnego
4.
Szlachta
dąb szypułkowy
5.
Dąbki
dąb szypułkowy
6.
Lipowa
dąb szypułkowy 2 szt.
7.
Krąg
cis pospolity
8.
Krąg
cis pospolity, dąb szypułkowy
9.
Krąg
dąb szypułkowy
10.
Krąg
sosna zwyczajna 2 szt.
11.
Krąg
dąb szypułkowy
12.
Lipowa
sosna zwyczajna
13.
Lipowa
sosna zwyczajna
14.
Krąg
jesion wyniosły
15.
Krąg
bagno zwyczajne
16.
Lipowa
dąb szypułkowy
17.
Lipowa
aleja dębów szypułkowych 16 szt.
18.
Lipowa
dąb szypułkowy 5 szt.
19.
Byłyczek
sosna zwyczajna
20.
Lipowa
cis pospolity
21.
Rzepiczna
2 lipy drobnolistne, lipa szerokolistna
Rzepiczna
lipa drobnolistna
23.
Łoboda
dąb szypułkowy
24.
Rzepiczna
chrobotek alpejski
22.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior
Lp.
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
W granicach mapy znajduje się fragment Specjalnego Obszaru Ochrony Ptaków (SOO) Bory Tucholskie (PLB220009) wyznaczonego w ramach sieci ekologicznej NATURA 2000 obejmującej kraje Unii Europejskiej (http://natura2000.mos.gov.pl).
Jeden z największych obszarów leśnych w Polsce, leżący w dorzeczu rzek
Brdy i Wdy. Lasy tworzą głównie ubogie bory sosnowe. Spośród rzadkich gatunków
ptaków spotkamy tu bielika, rybołowa, żurawia, głuszca i puchacza
(http://www.gdansk.lasy.gov.pl). W południowo-zachodniej części obszaru opracowania znajduje się fragment Obszaru Specjalnej Ochrony Siedlisk (OSO) Dolina Brdy
i Stążki w Borach Tucholskich (PLH040023). Jest to fragment Tucholskiego Parku
Krajobrazowego, obejmujący doliny Brdy i Stążki. Obszar stanowi „reprezentatywną
próbkę” przyrody zachodniej części Borów Tucholskich. Na terenie tego obszaru
znajduje się rezerwat przyrody Bagno Grzybna.
Wśród złóż surowców mineralnych na opisywanym terenie udokumentowano
4 złoża kopalin: złoże piasków kwarcowych „Szlachta”, dwa złoża kruszywa
naturalnego „Osieczna” i „Linówek” i jedno złoże kredy jeziornej „Osieczna”.
Eksploatowane jest tylko złoże „Szlachta”, którego kopalina wykorzystywana jest
do produkcji wyrobów wapienno-piaskowych. „Linówek”, „Osieczna” (eksploatacji
zaniechano).
Formy ochrony środowiska na tym arkuszu uzupełnia siedem (7) ujęć wód podziemnych (zlokalizowanych głównie w pobliżu miejscowości).
DEGRADACJA KOMPONENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obrębie arkusza grunty narażone na denudacje neurogeniczną i uprawową,
związane są ze strefą krawędziową dolin rzecznych Wdy, Prusiny i Zwierzynki,
występując zarówno w obrębie gruntów rolnych jak i kompleksów leśnych (niewielki
obszar na terenie lasu w centrum arkusza). Grunty narażone na zalewy powodziowe,
stanowiące zagrożenie nie tylko dla powierzchni terenu, występują w północnej
części omawianego obszaru w dolinie Wdy. W części centralnej rozbudowany
system sztucznych kanałów Zwierzynki oraz jednego z dopływów Prusiny
(k. Osieczna) może również stanowić potencjalne zagrożenie zalewów powodziowych podczas wysokiego stanu wód. We wszystkich miejscowościach analizowanego arkusza występują obszary o zabudowie luźnej. Ponadto prawie cały obszar
podatny jest na infiltrację zanieczyszczeń do wód .
Do innych form degradacji powierzchni terenu należą również wyrobiska po
eksploatacji surowców budowlanych głównie w okolicach Szlachty i Osiecznej oraz
cmentarze mieszczące się w głównych miejscowościach opracowania – Śliwice,
Osieczna, Szlachta oraz Łąg.
Na opisywanym terenie, głównie w m. Szlachta, Osieczna i Pod Łąg znajdują
się składowiska surowców przemysłowych. Surowce leśne składowane są w każdej
większej miejscowości, najwięcej we Śliwicach i Szlachcie ale także w Osiecznej
i Śliwiczkach. Na terenach zabudowy wiejskiej, w wielu gospodarstwach występują
składowiska surowców rolniczych. Nie mogąc ich nanieść w tej skali mapy
zaznaczono je jedynie symbolicznie znakiem skupiska składowisk surowców
rolniczych. Monitorowane składowisko odpadów komunalnych znajduje się
w miejscowości Osówek k. Szlachty oraz w Rosochatce na zachód od miejscowości
Śliwice. W Rosochatce rejestruje się przekroczenie bakteriologicznych wskaźników
zanieczyszczenia wód powierzchniowych. Natomiast niekontrolowane składowiska
odpadów znajdują się w miejscowościach Pod Łąg i Szlachta. Z miejscowościami
Śliwice i Pod Łąg wiąże się występowanie stacji paliw płynnych i gazowych.
Na całym obszarze opracowania nie zlokalizowano wylewisk ścieków i odpadów,
Degradacja gleb
Największe zagrożenie zjawiskiem erozji gleb występuje na obszarach
o zróżnicowanej rzeźbie terenu i dużych deniwelacjach. Te grunty podatne
na denudację naturogeniczną i uprawową występują wzdłuż dolin rzecznych.
W biegu Wdy oraz na dopływie do Prusiny gleby narażone są na zalewy powodziowe. Luźna zabudowa terenów większych miejscowości jest przyczyną
antropogenizacji gleb. Prawie na całym obszarze opracowania rejestruje się grunty
podatne na infiltrację zanieczyszczeń do wód podziemnych. Gleby omawianego terenu charakteryzują się znaczną kwasowością, w związku z czym wymagają
wapnowania. Gleby w północno-zachodniej części omawianego obszaru charakteryzują się nadmierną koncentracją kationów zasadowych a szczególnie występowaniem węglanu sodu (Wytyczne techniczne…, 2005). Na obszarze arkusza Śliwice
nie prowadzono badań monitoringu gleb (Monitoring chemizmu gleb…, 2008).
Degradacja lasów
Lasy na terenie arkusza wykazują dobry stan zdrowotny. Powierzchnie leśne
charakteryzują się słabo uszkodzonym drzewostanem (defoliacja 11-25%). Wskazuje
to na początkowe objawy uszkodzenia aparatu asymilacyjnego. Kompleksy leśne
w obrębie doliny Wdy i miejscami w dolinie Prusiny wykazują słaby stopień
degradacji spowodowany czynnikami biotycznymi. Zagrożenia biotyczne to przede
wszystkim szkody powodowane niekontrolowanym wzrostem populacji szkodliwych
owadów, występowaniem grzybów pasożytniczych oraz żerowaniem zwierzyny
łownej.
Degradacja wód powierzchniowych
Na jakość wód powierzchniowych na omawianym obszarze ma gospodarka
wodno-ściekowa w obrębie wszystkich jednostek osadniczych (brak kanalizacji,
czy niedostateczna ilość oczyszczalni ścieków). Dotyczy to przede wszystkim
rekreacyjnie użytkowanych terenów w okolicach największych zbiorników wodnych.
Ciągłym zagrożeniem dla wód powierzchniowych są zanieczyszczenia obszarowe
pochodzenia rolniczego, ścieki bytowe z nieszczelnych szamb oraz niedostatecznie
oczyszczone wody pościekowe. Wykaz ważniejszych zrzutów ścieków przedstawia
tabela 3.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość
m3/d
[max/aktual.]
Urządzenia
oczyszczające
Kierunek
zrzutu
komunalne
przemysłowe
b.d/24,8
biol.
Prusina
komunalne
600/340
mech.-biol.
Prusina
1.
Śliwice
Zakład Masarski
Jan Myśliwiec
2.
Śliwice
Gminna
oczyszczalnia
ścieków
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Według danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska województwa
pomorskiego w roku 2006” opracowanym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Środowiska w Gdańsku badania
stanu czystości wód powierzchniowych
na obszarze opracowania objęły rzekę Wdę.
Wody Wdy w większości punktów kontrolnych były kwalifikowanej jako III klasa
czystości, określane mianem zadowalających. Tylko w Borsku oraz Klonowicach
(punkt kontrolny powyżej biegu rzeki poza granicami obszaru opracowania) jakość
wód odpowiadała II klasie. Charakteryzowały się wysokim natlenieniem, w niewielkim
stopniu były obciążone zawiesiną, nieorganicznymi substancjami rozpuszczonymi
i biogennymi oraz metalami. Nie wykryto w nich wielopierścieniowych węglowodorów
aromatycznych ani pestycydów chloroorganicznych. W żadnym z punktów
kontrolnych nie odnotowano obecności chromu, a w wielu również arsenu, rtęci,
selenu i ołowiu. Poziom stężeń fenoli lotnych nie wykraczał na ogół poza granice
klasy II, a fluorków poza I klasę czystości. Zadowalająca jakość wód Wdy
warunkowana była najczęściej poziomem materii organicznej, tylko w górnym
i dolnym biegu rzeki jej stężenie osiągało poziom niezadowalający. Najwyższy udział
III-klasowych stężeń zanotowano w Zimnych Zdrojach (północna część obszaru
opracowania). W kilku punktach kontrolnych sporadycznie występował także
zadowalający poziom stężeń biogenów: azotynów, fosforu ogólnego, azotu ogólnego
Kjeldahla i fosforanów oraz metali: arsenu, selenu i manganu. W lipcu w Błędnie
poziom fosforu ogólnego osiągnął wartości niezadowalające (pozostałe stężenia
w klasie I). Skład organizmów fitoplanktonu oraz organizmów peryfitonu w całej
rzece był również zadowalający. Mocno zróżnicowane były natomiast stężenia
chlorofilu „a” z najwyższym poziomem w sezonie wegetacyjnym w górnym
i środkowym biegu (III–IV klasa). Stan sanitarny był dobry, z wyjątkiem wód
rzecznych w Czarnej Wodzie (punkt kontrolny powyżej omawianego obszaru)
i Osowie Leśnym (poniżej).
Wody Brdy w punkcie kontrolnym w Rytlu (sąsiedni arkusz – N-33-84-D) były
zadowalającej jakości (III klasa). Charakteryzowały się wysokim natlenieniem,
niską zawartością zawiesiny ogólnej, rozpuszczonych substancji nieorganicznych,
materii organicznej i metali. Nie wykryto w nich wielopierścieniowych węglowodorów
aromatycznych (WWA), a poziom fenoli lotnych wskazywał na bardzo dobrą
jakość wód. Stan sanitarny był dobry (II klasa), a jakość wody determinował
sporadyczny wzrost stężenia selenu oraz skład fitoplanktonu i peryfitonu (Raport
o stanie środowiska…, 2007).
Według danych zawartych w Raporcie o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w roku 2005 stan czystości Jeziora Długiego określono jako
III klasę (podwyższona koncentracja chlorofilu „a” wskazująca na postępującą
eutrofizację), Ślepego i Okonińskiego jako klasę II. Czystość jezior badana była
w latach 2000 i 2003 (tabela 4).
Rzeka
Punkt
(km biegu rzeki), pomiarowojezioro
kontrolny
Rok
badań
Stan
ekologiczny
Stan
ogólny*
Główne parametry
zanieczyszczeń
1.
Wda
(122,8 km)
Zimne
Zdroje
2006
-
III
fenole lotne, fosforany,
azotany, chlorofil 'a'
2.
Jezioro
Długie
-
2003
-
III
tlen rozpuszczony,
ChZT-Cr, fosforany,
azot mineralny, chlorofil 'a'
3.
Jezioro
Ślepe
-
2003
-
II
chlorofil 'a', makrofity,
fosfor całkowity
4.
Zwierzynka
(14,2 km)
poniżej
Zwierzyńca
2003
-
II
fosfor ogólny, fosforany,
ChZT-MN
5.
Zwierzynka
(11,3 km)
poniżej
Rzepicznej
2003
-
II
fosfor ogólny, fosforany,
ChZT-MN
6.
Prusina
(16,1 km)
powyżej
oczyszczalni
w Śliwicach
2005
-
III
miano coli typu fekalnego
7.
Jezioro
Okonińskie
-
2000
-
II
tlen rozpuszczony,
fosforany, azot mineralny,
azot amonowy
Zimne Zdroje, Osieczna i Szlachta posiadają kanalizację burzową w 50%.
Natomiast Śliwiczki, Lińsk, Rosochatka, Łąg, Kurcze, Ostrowite, Czarna Woda,
Kamionka, Wądoły prawie w całości posiadają kanalizacja sanitarną. Pozostałe
miejscowości nie posiadają żadnej kanalizacji. Wyjątkowo Śliwice cechują się
posiadaniem kanalizacji sanitarno-burzowej. Na badanym obszarze zlokalizowano
10 punktów monitoringu sieci regionalnej (tabela 4) i dwa punkty sieci krajowej
w Klaskawie, Śliwicach. Sieć punktów monitoringu regionalnego dotyczy przede
wszystkim pomiaru jakości wód powierzchniowych a krajowego wód podziemnych.
W obrębie arkusza monitorowane składowisko odpadów w Rosochatce utylizuje
odpady w postaci kompostowni i recyklingu.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na badanym obszarze nie zarejestrowano żadnych form rekultywacji.
NIEUŻYTKI
Na badanym obszarze nie ma obszarów o charakterze nieużytków.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan środowiska przyrodniczego niniejszego arkusza można ocenić jako dobry.
Spośród wszystkich geokomponentów najbardziej degradowane są wody
powierzchniowe, będące najczęściej odbiornikami nieoczyszczonych lub częściowo
oczyszczonych ścieków komunalnych, rolniczych lub przemysłowych, zmywów
powierzchniowych chemicznych środków uprawy roślin z pól uprawnych
czy zanieczyszczeń pochodzących z nieszczelnych zbiorników bezodpływowych
na ścieki. Przyczyną degradacji jest też funkcja rekreacyjna, jaka spełnia większość
jezior. Istnieje duże zagrożenie zanieczyszczenia wód podziemnych na obszarach
występowania utworów podatnych na infiltrację. Gleby tego obszaru miejscami
narażone są na denudację, a w dolinie Wdy, Prusiny i Zwierzynki na okresowe
zalewy powodziowe podczas wysokich stanów wód. Powierzchnie leśne nie wykazują znaczniejszych zaburzeń, a głównymi czynnikami degradacyjnymi są czynniki
biotyczne.
Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego przejawia się w występowaniu rozległych kompleksów leśnych w sąsiedztwie gruntów ornych oraz łąk i pastwisk
w dnach dolin rzecznych.
Degradacja środowiska w postaci skupisk źródeł niskiej emisji gazów i pyłów,
licznych składowisk surowców przemysłowych i leśnych szczególnie widoczna jest
na terenie głównych miejscowości tego obszaru (Śliwice, Szlachta, Osieczna).
Miejscowości Śliwice, Śliwiczki i Osieczna są znacznymi emitorami hałasu (zakłady
tartaczne), a Szlachta i Rosochatka odoru (składowiska odpadów komunalnych).
Emisję odoru zarejestrowano również w Śliwicach za sprawą gminnej oczyszczalni
ścieków.
Z prawnych formy ochrony przyrody na opisywanym obszarze występują dwa
(3) rezerwaty przyrody, dwa (2) parki krajobrazowe, dwa (2) obszary chronionego
krajobrazu, dwa (2) obszary NATURA 2000, a także 24 pomniki przyrody oraz
32 użytki ekologiczne.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA
I OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
1
Złotowo
2
Złotowo
Pozorski S.C.
0,009
-
-
-
-
3
Złotowo
Zakłady Mięsne
Wędlinka
0,493
52,857
0,882
-
-
Sprawą priorytetową na obszarze arkusza Śliwice jest ochrona zasobów
przyrody o wyraźnych wysokich walorach i racjonalne wykorzystanie zasobów
przestrzeni.
Bezsprzecznie do najważniejszych zadań w zakresie kształtowania i ochrony
środowiska przyrodniczego zaliczyć można:
- ochronę i przeciwdziałanie degradacji wód powierzchniowych poprzez prowadzenie odpowiedniej gospodarki wodno-ściekowej obejmującej cały obszar, szczególnie
przez uzupełnienie kanalizacji wsi i obszaru domków rekreacyjnych budowanych
często samowolnie wokół większych zbiorników wodnych; budowę następnych
oczyszczalni ścieków, doskonalenie istniejących oraz prowadzenie ciągłego monitoringu. Ważne jest też uzupełnienie kanalizacji w większości miejscowościach
(wyjątek stanowią tu Śliwice z kanalizacją zarówno sanitarną, jak i burzową. Budowa
oczyszczalni ścieków i doskonalenie istniejących oraz poszerzenie działań o monitoring ich sprawności należą również do działań przeciwdziałających degradacji.
- Kolejnym zadaniem jest ochrona i przeciwdziałanie degradacji wód podziemnych
poprzez zmniejszenie ich wykorzystania do celów przemysłowych; modernizacja
i rozbudowa ujęć wody (dolina Prusiny i Wdy).
- W ramach gospodarki odpadami proponuje się jej doskonalenie poprzez budowę
dużych systemów utylizacji odpadów komunalnych. Wskazana byłaby budowa
gminnych kompostowni. Likwidacji powinny ulec niekontrolowane, niekiedy początkowo niewielkie składowiska odpadów w otoczeniu wsi, w lasach, w oczkach
i zagłębieniach bezodpływowych oraz w dnach odkrywek poeksploatacyjnych.
- Prowadzenie i kontynuacja monitoringu komunalnych składowisk odpadów
w Rosochatce i Osówku, pod względem ich wpływu na wody powierzchniowe podziemne
i stan powietrza atmosferycznego.
- W celu ograniczenia degradacji powietrza atmosferycznego konieczne jest zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza (emitory komunalne i przemysłowe), szczególnie na terenie miejscowości położonych w strefie parków krajobrazowych, OChK
oraz obszarów rekreacyjnych poprzez eliminowanie paliwa stałego na rzecz bardziej
ekologicznych nośników energii, w tym energii odnawialnej, zmianę technologii
lub instalowanie urządzeń odpylających. Ważnym zadaniem jest również zmniejszenie emisji hałasu m.in. z zakładów tartacznych (tabela 5).
- Istotnym źródłem hałasu na danym obszarze jest turystyka wodna, szczególnie
podczas korzystania z silników motorowych (skutery wodne, motorówki, ślizgacze
itp.). Aby przeciwdziałać tego typu zagrożeniom środowiska konieczne jest wyznaczenie stref i okresów ciszy, zwłaszcza na terenach objętych ochroną (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu).
- Przeprowadzanie rekultywacji miejsc eksploatacji surowców mineralnych w trakcie
i po zakończeniu eksploatacji, a także uwzględnianie zasad rekultywacji przy
uruchamianiu nowych miejsc eksploatacji.
- Ważne są również działania ku zachowaniu tradycyjnych praktyk gospodarczych
na terenach cennych przyrodniczo, w tym zachowanie zadrzewień śródpolnych
i małych zagłębień wraz z występującą florą oraz dbanie o stan terenów podatnych
na denudację naturogeniczną i uprawową. Sukcesywne ograniczanie negatywnego
wpływu na środowisko zanieczyszczeń punktowych i obszarowych pochodzących
z działalności rolniczej jest zadaniem szczególnie istotnym z punktu widzenia
atrakcyjności tych terenów.
- Uwzględnianie w nowych planach zagospodarowania przestrzennego wszystkich
regionalnych i ponadregionalnych walorów środowiska przyrodniczego.
Podstawą realizacji powyższych zaleceń jest wykształcenie wśród mieszkańców nawyków kultury ekologicznej oraz poczucia odpowiedzialności za jakość
środowiska.
4
Osówek
Składowisko odpadów
komunalnych
-
-
-
-
+
Literatura i materiały źródłowe
5
Osieczna
Tartak
-
-
-
+
-
1.
2.
3.
6
Szlachta
PPH Kaszub Tomasz
Marciniak
20,273
-
-
+
-
4.
7
Śliwice
Zakład Drzewny
Mieczysław Wutkowski
6,479
-
-
+
-
8
Śliwice
Zakład Masarski Jan
Myśliwiec
0,400
0,184
0,184
-
-
5.
6.
7.
8.
9
Śliwice
Wutkowscy
Sp. z o.o.
5,190
9,575
9,575
+
-
10
Śliwice
Przedsiębiorstwo
Przemysłu Drzewnego
Sp. z o.o.
1,156
-
-
+
-
11
Śliwice
Papdrew S.C.
-
-
-
+
-
12
Śliwice
Gminna
oczyszczalnia ścieków
-
-
-
-
+
16.
Rosochatka
Składowisko odpadów
komunalnych
-
-
-
-
+
17.
14
Śliwiczki
Firma
Wielobranżowa
Urbaniak
-
1,320
1,320
+
-
18.
15
Okoniny
Nadjeziorne
Zakład
Stolarski Zabroccy
0,108
8,244
8,244
-
-
19.
* Od 2008 r. wody powierzchniowe klasyfikowane są w obowiązującej obecnie 5-cio stopniowej skali
czystości (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1008)
oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. (Dz. U. Nr 258, poz. 1550),
a ponieważ wytyczne do Mapy Sozologicznej Polski w skali 1:50 000 przewidują skalę czterostopniową, decyzją konsultanta krajowego, klasa jakości IV i V została połączona i określona jako klasa NON
(wody pozaklasowe) i według takiej procedury, sygnatury klasy jakości zostały umieszczone
na mapie.
Degradacja wód podziemnych
Na terenie arkusza nie znajdują się obszary Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) wymagających szczególnej ochrony. Na omawianym obszarze
brak jest głównych zbiorników wód podziemnych zaliczonych do obszarów OWO
Obszary (wymagające) Wysokiej Ochrony lub ONO Obszary (wymagające) Najwyższej Ochrony. Zlokalizowane są tu dwa posterunki pomiaru wód podziemnych:
posterunek PIG (191/1) w Klaskawie oraz posterunek IMGW (300) w Śliwicach. Wody
tego posterunku w Klaskawie zakwalifikowane zostały jako IV klasa jakości – wody
niezadowalającej jakości (Raport o stanie…, 2006).
W obrębie arkusza znajduje się jeden regionalny punkt monitoringu wód podziemnych w miejscowości Łąg (MONBADA – MONitoringowa BAza Danych nr 704)
związany z podziałem Polski na JCWPd.
Grunty podatne na infiltracje zanieczyszczeń do pierwszego poziomu wód
podziemnych zajmują prawie cały obszar w obrębie arkusza. Do głównych zagrożeń
wód podziemnych należą obecnie niekontrolowane zrzuty nieoczyszczonych
ścieków komunalnych, nieszczelne szamba z terenów wiejskich i rekreacyjnych oraz
spływy z pól uprawnych.
Degradacja powietrza atmosferycznego
Na obszarze objętym arkuszem Śliwice brak uciążliwych, emitujących substancje o wysokim stopniu toksyczności dużych zakładów przemysłowych.
Znaczącymi emitorami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są emitory hałasu (zakłady tartaczne w Osiecznej, Szlachcie, Śliwicach i Okoninach Nadjeziornych)
i odoru (oczyszczalnia w Śliwicach oraz składowiska odpadów komunalnych w Szlachcie i Rosochatce) (tabela 5). We wszystkich większych miejscowościach znajdują się
skupiska źródeł niskiej emisji pyłów i gazów związane z indywidualnymi systemami
grzewczymi. Wzdłuż ciągów komunikacyjnych zlokalizowanych na omawianym obszarze może wystąpić zagrożenie związane z emisją do powietrza metali ciężkich oraz
dwutlenku azotu i benzopirenu.
Tabela 5. Ważniejsze emitory zanieczyszczeń do atmosfery
Lp.* Miejscowość
13
Obiekt
Emisja w [t/rok]
Źródło
hałasu
Źródło
odoru
0,211
-
-
Pyły
Gazy
Petron
Sp. z o. o.
gazy bez
CO2
0,002
26,446
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko przyrodnicze
Na arkuszu Śliwice jedynym przedsięwzięciem mogącym znacząco oddziaływać na środowisko przyrodnicze jest droga krajowa nr 22 biegnąca w północnozachodniej części obszaru opracowania.
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Przejawem przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego badanego
arkusza mapy są instalacje odpylające zainstalowane w większości znaczących
emitorów przemysłowych (Szlachta, Śliwice). Pozytywnym przejawem przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego jest biologiczna oczyszczalnia ścieków
znajdujące się w miejscowości Śliwice.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
20.
21.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, PWN, Warszawa.
Choiński A., 1991, Katalog jezior Polski, cz. 1 – Pojezierze Pomorskie, Wyd. UAM, Poznań.
Fac-Beneda J., 2005, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000, arkusz N-34-73-C
Śliwice, GEOMAT, Poznań.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce, Przegląd
Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
http://natura2000.gdos.gov.pl/
http://www.gdansk.lasy.gov.pl/
Jańczak J., 1997, (red.), Atlas jezior Polski, t. II, Bogunki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A. S., 1990, Objaśnienia mapy obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych
(GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, 1:500.000, IH IG AGH Kraków
Kondracki J., 2000: Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Matuszkiewicz J. M., 2008, Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski, Prace geograf.,
IgiPZ, PAN, 158
Monitoring chemizmu gleb ornych Polski w latach 2005-2007, 2008 IUNiG, PIG, Puławy
Okołowicz W., Martyn D., 1979, Regiony klimatyczne Polski, w: Atlas geograficzny Polski,
Warszawa.
Paczyński B. (red.). 1995. Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 (część II), PIG, Warszawa
Plan ochrony miejscowości Ostrowite, 2009, Załącznik do uchwały nr XXX/291/09, Rady
Miejskiej w Czersku,26.02.2009
Prussak E., 2000, Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łąg (166), PIG,
Warszawa.
Raport o stanie środowiska województwa pomorskiego według badań monitoringowych
przeprowadzonych w 2005 roku, 2006, Inspekcja Ochrony Środowiska, WIOŚ w Gdańsku Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk.
Raport o stanie środowiska województwa pomorskiego według badań monitoringowych
przeprowadzonych w 2006 roku, 2007, Inspekcja Ochrony Środowiska, WIOŚ w Gdańsku Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego według badań monitoringowych przeprowadzonych w 2005 roku, 2006, Inspekcja Ochrony Środowiska, WIOŚ w Gdańsku
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Szafer W., 1972, Szata roślinna Polski niżowej, [w:] Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna
Polski, t.2, PWN, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, PWN, Warszawa.
Wytyczne techniczne GIS-4 Mapa Sozologiczna Polski w skali 1:50 000 w formie analogowej
i numerycznej, 2005, GUGiK, Warszawa.
 Copyright by Joanna Jokiel
Uniwersytet Gdański w Gdańsku