Przyroda - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu

Przyroda - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu

Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
7. OCHRONA PRZYRODY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO
7.1. PODSTAWY PRAWNE
Podstawê prawn¹ ochrony œrodowiska stanowi
w Polsce ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody (Dz.U. nr 92 poz. 880 z 2004 r. z póŸniejszymi zmianami). Okreœla ona cele, zasady i formy
ochrony przyrody ¿ywej i nieo¿ywionej oraz krajobrazu. Ochrona przyrody w rozumieniu ustawy polega na
zachowaniu, zrównowa¿onym u¿ytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i sk³adników przyrody.
Cele ochrony przyrody s¹ realizowane przez uwzglêdnianie wymagañ ochrony przyrody w polityce ekologicznej pañstwa, obejmowanie zasobów, tworów
i sk³adników przyrody formami ochrony przyrody,
opracowywanie i realizacjê ustaleñ planów ochrony
dla obszarów podlegaj¹cych ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji gatunków chronionych, realizacjê krajowej strategii ochrony i zrównowa¿onego u¿ytkowania ró¿norodnoœci biologicznej wraz z programem dzia³añ; prowadzenie dzia³alnoœci edukacyjnej, informacyjnej
i promocyjnej w dziedzinie ochrony przyrody; prowadzenie badañ naukowych nad problemami zwi¹zanymi z ochron¹ przyrody.
7.2. CHARAKTERYSTYKA ŒRODOWISKA PRZYRODNICZEGO DOLNEGO ŒL¥SKA
7.2.1. Przyroda nieo¿ywiona
Dolny Œl¹sk cechuje siê du¿ym zró¿nicowaniem
ukszta³towania terenu, co wynika z jego po³o¿enia
w obrêbie kilku jednostek fizjograficznych.
Sudety
Sudety zaliczane s¹ do typowych œrodkowoeuropejskich gór o budowie zrêbowej, s¹ starym zró¿nicowanym geologicznie i krajobrazowo górotworem. Ci¹gn¹
siê od Bramy £u¿yckiej na zachodzie po Bramê Morawsk¹ na wschodzie. Topograficznie mo¿na podzieliæ
je na Sudety Zachodnie, Œrodkowe i Wschodnie.
Fot. B³êdne Ska³y
Sudety Zachodnie rozci¹gaj¹ siê pomiêdzy dolin¹
Nysy Szalonej a dolin¹ Nysy £u¿yckiej. Zachodni odcinek ich granicy przechodzi p³ynnie w Nizinê Œl¹sko-£u¿yck¹. W sk³ad Sudetów Zachodnich wchodz¹
Góry Izerskie (Wysoka Kopa, 1 126 m n.p.m.) wraz
z Pogórzem (Zaroœlak, 560 m n.p.m.), Karkonosze
(Œnie¿ka, 1 602 m n.p.m.), Rudawy Janowickie (Skalnik, 945 m n.p.m.) oraz Góry Kaczawskie (Skopiec,
724 m n.p.m.) z Pogórzem (Ostrzyca, 501 m n.p.m.).
Otaczaj¹ one zwartymi pasmami Kotlinê Jeleniogórsk¹ (420-450 m n.p.m.).
Sudety Œrodkowe obejmuj¹ otaczaj¹ce Kotlinê Kamiennogórsk¹ Góry Kamienne, Góry Wa³brzyskie
(Borowa, 854 m n.p.m.) z Pogórzem Wa³brzysko-Bolkowskim (Sas 515 m n.p.m.), Góry Sowie (Wielka Sowa, 1 015 m n.p.m.), Góry Bardzkie (K³odzka Góra,
765 m n.p.m.), Góry Sto³owe (Szczeliniec Wielki,
919 m n.p.m.), Góry Bystrzyckie (Jagodna, 977 m
n.p.m.), Góry Orlickie (Orlica, 1 084 m n.p.m.). Pomiêdzy Sudetami Œrodkowymi a Sudetami Wschodnimi le¿y rozleg³a, p³askodenna Kotlina K³odzka z niewielkim Obni¿eniem Noworudzkim.
Sudety Wschodnie obejmuj¹ Masyw Œnie¿nika
(1 425 m n.p.m.) z Krowiarkami, Góry Bialskie (Postawna, 1 125 m n.p.m.), Góry Z³ote (Kowad³o, 987 m
n.p.m.) oraz Góry Opawskie.
Sudety cechuj¹ siê bardzo ró¿norodn¹ budow¹ geologiczn¹. Wystêpuj¹ tutaj najstarsze znane na terenie
Polski ska³y przeobra¿one, staropaleozoiczne ska³y osadowe i wylewne, intruzje granitów, m³odopaleozoiczne
ska³y osadowe oraz osady górnokredowe. Ska³om tym
towarzysz¹ ró¿nowiekowe wylewy wulkaniczne, z którymi wi¹¿¹ siê liczne z³o¿a cennych kopalin mineralnych. W swojej historii górotwór Sudetów by³ niejednokrotnie wypiêtrzany i fa³dowany, co mia³o bezpoœredni
wp³yw na rzeŸbê tych gór. Masywy górskie maj¹ tutaj
wyrównane grzbiety, obfituj¹ w kotliny i g³êbokie doliny rzek. W Karkonoszach znajduje siê tak¿e wiele form
polodowcowych, takich jak kot³y, stawy i moreny.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
Fot. Góry Sto³owe
Podobnie jak w innych górach Europy Œrodkowej,
klimat Sudetów jest umiarkowanie ch³odny. Sudeckie
kotliny œródgórskie charakterystyzuj¹ siê inwersj¹
temperatury (zw³aszcza zim¹). Wystêpuj¹ w ich obrêbie wiatry fenowe, które s¹ przyczyn¹ wiatro³omów,
powoduj¹ nag³e topnienie œniegów oraz powodzie.
Rzeki na obszarze Sudetów nale¿¹ w wiêkszoœci
do dorzecza Odry, jedynie niewielkie skrawki gór odwadniane s¹ przez £abê i Dunaj. Wiêksze rzeki to:
Nysa £u¿ycka, Kwisa, Bóbr, Kaczawa, Nysa Szalona,
Bystrzyca oraz Nysa K³odzka. S¹ to cieki o du¿ych
spadkach i gwa³townych wezbraniach – stwarzaj¹
(zw³aszcza wiosn¹ i latem) du¿e zagro¿enia powodziowe. Wiêkszoœæ górskich rzek w województwie
dolnoœl¹skim zosta³a uregulowana. Na kilku wybudowano zbiorniki retencyjne.
Ni¿ Œl¹ski
Na obszarze Ni¿u Œl¹skiego mo¿emy wyró¿niæ nastêpuj¹ce jednostki fizjogeograficzne:
§ Przedgórze Sudeckie – jest to pas wzniesieñ
i grzbietów o szerokoœci 20-40km, przylegaj¹cy do
Sudetów od pó³nocnego wschodu. Krajobraz
Przedgórza tworz¹ wzniesienia i grzbiety ró¿nych
wielkoœci, zbudowane z twardych, krystalicznych
ska³. W obrêbie Przedgórza Sudeckiego mo¿na
wyró¿niæ Masyw Œlê¿y, Wzgórza Strzegomskie,
Równinê Œwidnick¹, Wzgórza Niemczañsko-Strzeliñskie, Obni¿enie Podsudeckie, Obni¿enie
Otmuchowskie i Przedgórze Paczkowskie;
§ Nizina Œl¹ska i Nizina Œl¹sko- £u¿ycka – pas nizin o wysokoœci 100-200 m n.p.m. i szerokoœci 5080 km. W obrêb nizin wchodz¹: Bory Dolnoœl¹skie, Równina Chojnowska, Równina Legnicka,
Równina Szprotawska, Wysoczyzna Lubiñska,
Wysoczyzna Œredzka, Równina Wroc³awska,
Równina Grodkowska, Pradolina Wroc³awska,
Wysoczyzna Roœcis³awska i Równina Oleœnicka;
§ Wa³ Trzebnicki – pasmo wzniesieñ o wysokoœci
100-150 m n.p.m., ci¹gn¹cych siê od doliny Nysy
£u¿yckiej po dolinê Prosny. Wyznacza ono liniê
zasiêgu lodowca zlodowacenia Warty, st¹d znajduj¹ siê na tym terenie moreny koñcowe i sto¿ki san-
drowe. W obrêbie Wa³u Trzebnickiego wyró¿nia
siê: Wzniesienia ¯arskie, Wzgórza Dalkowskie,
Obni¿enie Œcinawskie, Wzgórza Trzebnickie,
Wzgórza Twardogórskie i Wzgórza Ostrzeszowskie;
§ Obni¿enie Milicko-G³ogowskie – le¿y na pó³noc
od Wa³u Trzebickiego, po wewnêtrznej stronie ³uków morenowych. W czêœci wschodniej jest fragmentem póŸnoplejstoceñskiej formy pradolinnej,
wykorzystywanej teraz przez Odrê. Czêœæ wschodnia jest z³o¿ona z du¿ych kotlin pochodz¹cych
z wczeœniejszych zlodowaceñ. Wysokoœæ bezwzglêdna nie przekracza 100 m n.p.m. Na obszarze Obni¿ena Milicko-G³ogowskiego wyró¿niamy
Pradolinê G³ogowsk¹, Kotlinê ¯migrodzk¹ i Kotlinê Milick¹.
Dolny Œl¹sk w swojej ni¿owej czêœci pokryty jest
przez gruby p³aszcz utworów polodowcowych (piaski,
¿wiry, gliny) maskuj¹cym bardziej zró¿nicowan¹
rzeŸbê starszego pod³o¿a. Wystêpuj¹ tu doliny o dnie
p³askim, szerokie, wyœcie³ane osadami rzecznymi. Na
stokach wzgórz le¿y warstwa glin lessopodobnych.
Klimat Ni¿u œl¹skiego jest bardzo ³agodny, œrednia
temperatura roczna okolic Wroc³awia wynosi 8°C,
œrednia najcieplejszego miesi¹ca (lipca) 18°C, a najzimniejszego (stycznia) -1,5°C. Pokrywa œnie¿na zalega krótko – œrednio do 45 dni. Wiatry, podobnie jak
w ca³ej zachodniej Polsce przewa¿nie z kierunku zachodniego i po³udniowo-zachodniego.
Sp³ywaj¹ce z terenu Sudetów rzeki charakteryzuj¹
siê zmiennymi wodostanami. Niemal wszystkie na
wskutek uprzemys³owienia regionu s¹ mocno zanieczyszczone. Wiêkszoœæ rzek jest uregulowana, a ich dorzecza zmeliorowane. Na terenie województwa dolnoœl¹skiego praktycznie nie wystêpuj¹ jeziora. Znajduje
siê tutaj jedynie kilka niewielkich jezior, w wiêkszoœci
w stadium zaniku. Najwiêksze z nich to: jezioro Kunickie, Koskowickie, Jaœkowickie i Tatarak. Charakterystyczny dla okolic Milicza jest bardzo du¿y zespó³ stawów hodowlanych za³o¿onych jeszcze w œredniowieczu. Najwiêksze ze stawów (Stary Staw, Staw £osiowy,
Staw Mewi Du¿y) maj¹ po 200-300 ha powierzchni.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
7.2.2. Przyroda o¿ywiona
Flora
Struktura gatunkowa szaty roœlinnej jest bezpoœrednio zale¿na od czynników klimatycznych, jakoœci
gleb i rzeŸby terenu. Na Dolnym Œl¹sku te czynniki
zosta³y ostatecznie ukszta³towane w czwartorzêdzie
podczas ostatniego zlodowacenia, co powoduje, ¿e
flora naszego województwa jest stosunkowo m³oda.
Na tereny zniszczone przez wycofuj¹cy siê lodowiec
wkracza³y nowe gatunki roœlin, nap³ywaj¹ce ze
wschodu i zachodu. Czêœæ gatunków wkroczy³a na teren Dolnego Œl¹ska od pó³nocy wraz z lodowcem, po
jego ust¹pieniu pozosta³y one w kilku reliktowych
zbiorowiskach.
Obecnie najwiêkszy wp³yw na szatê roœlinn¹ regionu ma rosn¹ca antropopresja. Cz³owiek przekszta³caj¹c swoje otoczenie narusza naturaln¹ równowagê
zbiorowisk roœlinnych. Pocz¹tki osadnictwa na terenie
województwa dolnoœl¹skiego datuj¹ siê na wczesny
paleolit, od tego czasu zaczyna siê proces przekszta³cania œrodowiska przez cz³owieka. Ludzie stopniowo
wylesiali teren, zmieniali sk³ad drzewostanu. Przez regulacjê cieków, melioracjê i budowê stawów hodowlanych zosta³y zmienione stosunki wodne. Obecnie
naturalny sk³ad zbiorowisk roœlinnych znaleŸæ mo¿na
jedynie na terenach trudnodostêpnych, b¹dŸ te¿ nieu¿ytecznych dla cz³owieka. W województwo dolnoœl¹skim wyró¿nia siê dwie jednostki geobotaniczne:
prowincjê ni¿owo-wy¿ynn¹ oraz prowincjê górsk¹
Sudetów.
Fot. Pe³nik europejski (Trollius europaeus)
Ni¿ Dolnego Œl¹ska cechuje siê bardzo ³agodnym
klimatem. Na tym obszarze praktycznie nie ma wzniesieñ o stromych zboczach, pokrywa glebowa jest na
ca³ym obszarze bardzo podobna. Te czynniki powoduj¹, ¿e szata roœlinna obszarów nizinnych Dolnego Œl¹ska jest jednorodna. W przesz³oœci na tym terenie dominowa³y lasy liœciaste, obecnie w wyniku dzia³alnoœci ludzkiej wiêkszoœæ terenów to uprawy rolne, ³¹ki
i osady. Zbiorowiska roœlinne dolin rzecznych zosta³y
mocno zniszczone w wyniku wylesiania, zak³adania
pól uprawnych i melioracji. Zbiorowiska roœlinnoœci
wodnej i terenów podmok³ych s¹ mocno zagro¿one
wyginiêciem, co wynika z du¿ej wra¿liwoœci na zmiany warunków siedliskowych. Niektóre zbiorowiska
roœlinne wykorzystuj¹ siedliska utworzone w wyniku
dzia³alnoœci cz³owieka. Za przyk³ad mog¹ tu pos³u¿yæ
zbiorowiska rzês, szuwarów i turzycowisk, coraz czêœciej pojawiaj¹ce siê w przydro¿nych rowach,
oczkach wodnych i stawach. Czêœæ zbiorowisk roœlinnych wykorzystuj¹cych siedliska antropogeniczne to
gatunki zawleczone, niekiedy inwazyjnie wkraczaj¹ce
na siedliska naturalne wypieraj¹c gatunki rodzime.
Sudety charakteryzuj¹ siê ogromnym zró¿nicowaniem rzeŸby, co powoduje powstanie bardzo du¿ej iloœci siedlisk. Roœlinnoœæ Sudetów ma charakterystyczny piêtrowy uk³ad. Mo¿na tu wyró¿niæ piêtro pogórza,
regiel dolny, regiel górny, piêtro subalpejskie, czyli
piêtro kosodrzewiny oraz piêtro alpejskie. Obecnie
w wyniku antropopresji okrywa roœlinna Sudetów jest
zmieniona, a poszczególne piêtra roœlinnoœci uleg³y
w ró¿nym stopniu degradacji.
Najbardziej zmienione zosta³o piêtro przedgórza.
Du¿e obszary zosta³y odlesione i do dzisiaj s¹ u¿ytkowane rolniczo. Czêœciowo tereny te s¹ zasiedlone roœlinnoœci¹ ruderaln¹ i synantropijn¹, pojawiaj¹c¹ siê
w pobli¿u osiedli ludzkich. Lasu podgórza maj¹ mocno zmieniony drzewostan. Na obszarze Sudetów mocno nasadzano drzewa iglaste, g³ównie œwierk, modrzew i sosnê. Nasadzanie gatunków iglastych powoduje zwiêkszone zacienienie dna lasu i tym samym zanikanie wielu gatunków runa leœnego zwi¹zanych z lasami liœciastymi.
Lasy liœciaste regla dolnego, które przetrwa³y
w bardzo niewielkim stopniu, zast¹pione zosta³y
g³ównie przez monokulturê œwierkow¹. Znamiennym
jest fakt ¿e do nasadzeñ wykorzystywano nasiona
œwierków pochodzê spoza Sudetów a wiêc nieprzystosowanych do lokalnych warunków siedliskowych.
Naturalne dla regla górnego bory œwierkowe w Sudetach zosta³y niemal ca³kowicie zniszczone przez
szkodniki. Os³abienie odpornoœci drzew by³o spowodowane d³ugotrwa³ymi suszami i postêpuj¹cym ska¿eniem powietrza. Granica lasu jest obecnie mocno
obni¿ona a jego miejsce zajmuj¹ borówczyska i trawiaste polany.
Pospolicie wystêpuj¹ca w piêtrze subalpejskim kosodrzewina zosta³a mocno przetrzebiona przez pasterzy w celu zwiêkszenia powierzchni roœlinnoœci tra-
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
Fot. Jelonek rogacz (Lucanus cervus)
wiastej. Obecnie prowadzone s¹ nasadzenia maj¹ce
odtworzyæ dawne stanowiska gatunku.
Piêtro alpejskie wystêpuje w Sudetach na Œnie¿niku i w wy¿szych partiach Karkonoszy. Jest zasiedlone
przez specyficzne górskie gatunki. S¹ to obszary izolowane od podobnych zbiorowisk, co czyni je bardzo
wra¿liwymi na jakiekolwiek zmiany warunków siedliskowych. Obecnie ubo¿ej¹ na wskutek wydeptywania
i nap³ywu zawlekanych przez cz³owieka gatunków.
Fauna
Œwiat zwierzêcy Dolnego Œl¹ska jest bardzo dobrze poznany. Pierwsze wzmianki o badaniach faunistycznych tego regionu pochodz¹ z pocz¹tków XVII
wieku. W czasach dzisiejszych w dalszym ci¹gu s¹
prowadzone nieustaj¹ce badania faunistyczne. Regularnymi badaniami ekosystemów rzecznych zajmuje
siê Instytut Hydrobiologii przy IMGW we Wroc³awiu
oraz odpowiednie komórki Polskiego Zwi¹zku Wêdkarskiego. Zwierzêta l¹dowe s¹ badane przez pracowników Uniwersytetu Wroc³awskiego i Uniwersytetu
Przyrodniczego, tak¿e przez cz³onków Polskiego Towarzystwa Zoologicznego i wielu studenckich kó³ naukowych.
Dolny Œl¹sk jest obszarem o bardzo zró¿nicowanej
geologii, klimacie, strukturze glebowej i sieci hydrologicznej. Powoduje to du¿e zró¿nicowanie szaty roœlinnej, co bezpoœrednio oddzia³ywuje na sk³ad gatunkowy i strukturê tutejszej fauny. Podstawowymi czynnikami sprawczymi warunkuj¹cymi stan zasiedlenia
regionu by³y liczne zlodowacenia. Ostatnie zlodowacenie (Würm) skoñczy³o siê oko³o 10 000 lat temu, od
tego czasu nastêpuje sta³a sukcesja zoocenozy. Szacuje siê, ¿e pojemnoœæ œrodowiska Dolnego Œl¹ska nie
zosta³a jeszcze ca³kowicie nasycona przez gatunki powracaj¹ce na tereny bêd¹ce pod wp³ywem lodowca.
Najm³odsz¹ grupê zwierz¹t zasiedlaj¹cych nasze województwo stanowi¹ gatunki zajmuj¹ce siedliska
zmienione w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka oraz gatunki zawleczone i wsiedlone sztucznie.
Na terenie województwa dolnoœl¹skiego dominuj¹
gatunki szeroko rozpowszechnione, o du¿ej tolerancji
ekologicznej i mo¿liwoœciach migracyjnych. Prawie
nie notuje siê gatunków endemicznych – s¹ nimi wy-
³¹cznie niewielkie bezkrêgowce.
Na terenie Dolnego Œl¹ska wystêpuje 52 gatunków
ssaków, z których szereg to gatunki rzadkie i zagro¿one w skali ca³ego kraju. Najliczniej reprezentowan¹
grup¹ ssaków – 20 gatunków – s¹ nietoperze. Ciekawostkê stanowi sztucznie wsiedlony endemit – muflon (Ovis musimon). Wœród ssaków cennych dla sieci Natura 2000 mo¿na wymieniæ bobra (Castor fiber)
ostatnimi czasy silnie zwiêkszaj¹cego swoj¹ liczebnoœæ. Ssaki drapie¿ne reprezentowane s¹ g³ównie
przez lisa (Vulpes vulpes) i coraz liczniejsz¹ wydrê
(Lutra lutra), która swoj¹ liczebnoœæ zawdziêcza poprawiaj¹cemu siê stanowi wód.
Awifauna województwa jest bardzo obfita i liczy
348 gatunków. Spoœród tych ptaków 192 gatunki
gniazduj¹ na Dolnym Œl¹sku, pozosta³e to gatunki
przelotne i zalatuj¹ce. Na terenie naszego województwa odnotowuje siê 29 gatunków ptaków zagro¿onych
wyginiêciem. Wœród nich mo¿na wymieniæ g³uszca
(Tetrao urogallus), cietrzewia (Tetrao tetrix), soko³a
wêdrownego (Falco peregrinus), ro¿eñca (Anas acuta) i podgorza³kê (Aythya nyroca).
Herpetofauna Dolnego Œl¹ska jest stosunkowo
uboga i liczy 15 gatunków p³azów i 7 gatunków gadów. Wœród p³azów obok gatunków pospolitych, na
obszarze naszego województwa ¿yje kilka rzadkich.
Nale¿¹ do nich traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), kumak
nizinny (Bombina bombina), rzekotka ziemna (Hyla
arboreta) oraz najrzadsza ropucha paskówka (Bufo
calamita), która jest znana tylko z kilku stanowisk nizinnych i podgórskich. Najwiêcej p³azów wystêpuje
w rejonie Doliny Baryczy. Gady reprezentowane s¹
przez najcenniejsze i najbardziej zagro¿one w skali
kraju gatunki: ¿ó³wia b³otnego (Emys orbicularis)
i gniewosza plamistego (Coronella austriaca) oraz
stosunkowo pospolite, czyli: padalca (Anguis fragilis),
jaszczurkê zwinkê (Lacerta agilis), jaszczurkê ¿yworodn¹ (L. vivipara), zaskroñca (Natrix natrix) i ¿mijê
zygzakowat¹ (Vipera berus).
Fauna ryb województwa liczy 48 gatunków naturalnie wystêpuj¹cych oraz 11 gatunków obcych, wprowadzonych sztucznie. Wœród gatunków ryb ¿yj¹cych
w dolnoœl¹skich rzekach i zbiornikach znajduj¹ siê
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
liczne gatunki rzadkie i zagro¿one, takie jak: brzana
(Barbus barbus), miêtus (Lota lota), troæ wêdrowna
(Salmo trutta m. trutta), minóg strumieniowy (Lampetra planeri), dwa gatunki g³owaczy – prêgop³etwy
(Cottus poecilopus) i bia³op³etwy (C. gobio), koza
(Cobitis taenia), koza z³otawa (Sabanejewia aurata),
ró¿anka (Rhodeus sericeus). Bodaj¿e najbardziej interesuj¹cym gatunkiem ryb na Dolnym Œl¹sku jest certa
(Vimba vimba), której wêdrowna populacja znajduje
siê w Baryczy, i która stale zwiêksza swoj¹ liczebnoœæ. Aktualnie trwa odbudowa tego gatunku, wspierana programem restytucji.
Najs³abiej poznana na Dolnym Œl¹sku i najliczniej
reprezentowana przez gatunki jest fauna bezkrêgowców. Wiele gatunków ma tutaj granice swojego zasiêgu, na obszarze województwa znaleŸæ mo¿na zarówno gatunki pochodzenia œródziemnomorskiego (paj¹k
Chiracanthium elegans, œlimak œwidrzyk ³amliwy
(Balea perversa), wij Glomeris guttata), jak i gatunki
arktyczne – œlimak poczwarówka pó³nocna (Vertigo
arctica) czy muchówka Rhamphomya caudata. Wœród
sudeckich endemitów na wyró¿nienie zas³uguj¹ skoczogonki (Collembola) Onychiurus paxi oraz Oncopodura reyersdorfensis, sk¹poszczet Trichodrilus spelaeus, obunóg Crangonyx paxi oraz prapierœcienica
Troglochaetus beranecki.
Jako ciekawostkê mo¿na tak¿e wymieniæ stosunkowo rzadki w Polsce gatunek chronionego chrz¹szcza – kozioroga dêbosza (Cerambyx cerdo) – dobrze
znanego chyba wszystkim mieszkañcom Wroc³awia
z czêstego wystêpowania nawet w centrum miasta.
7.3. FORMY OCHRONY PRZYRODY
Ustawa o ochronie przyrody wyró¿nia nastêpuj¹ce
formy ochrony przyrody:
§ parki narodowe,
§ rezerwaty przyrody,
§ parki krajobrazowe,
§ obszary chronionego krajobrazu,
§ obszary Natura 2000,
§ pomniki przyrody,
§ stanowiska dokumentacyjne,
§ u¿ytki ekologiczne,
§ zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe,
§ ochrona gatunkowa roœlin, zwierz¹t i grzybów.
Na terenie Dolnego Œl¹ska poza stanowiskami dokumentacyjnymi istniej¹ wszystkie formy ochrony
przyrody, co œwiadczy to o wybitnych walorach przyrodniczych naszego województwa. Obszary chronione
zajmuj¹ ponad 20% powierzchni ca³ego województwa.
7.3.1. Przegl¹d obszarów chronionych województwa dolnoœl¹skiego
W województwie dolnoœl¹skim znajduj¹ siê dwa
parki narodowe.
Karkonoski Park Narodowy obejmuje teren
o powierzchni 5 573,3 ha. O jego wartoœci decyduj¹
przede wszystkim obszary po³o¿one na wysokoœci powy¿ej 800 m n.p.m., czyli regiel górny, piêtro alpejskie i subalpejskie z wykszta³con¹ roœlinnoœci¹ alpejsk¹ z wieloma gatunkami reliktowymi. Ska³y Karkonoszy uformowane s¹ w bardzo charakterystyczne
formy, np. Pielgrzymy, S³onecznik czy Koñskie £by.
Znajduj¹ siê tutaj tak¿e liczne kot³y polodowcowe,
wa³y morenowe, jeziora oraz go³oborza.
W Karkonoszach obserwujemy piêtrowy uk³ad roœlinnoœci. Wiêkszoœæ powierzchni Parku to sztucznie
wprowadzona monokultura œwierka, naturalne frag-
menty lasów zachowane s¹ jedynie w okolicach wodospadu Szklarki i Chojnika. W piêtrze kosodrzewiny
typowe s¹ brzoza karpacka (Betula carpatica), wierzba œl¹ska (Salix silesiaca), jarzêbina (Sorbus aucuparia). Innymi cennymi roœlinami wystêpuj¹cych na terenie Karkonoszy s¹ szurpek Rogera (Orthotrichum
rogeri), gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica), przytulia sudecka (Galium sudeticum) i dzwonek karkonoski (Campanula bohemica).
Karkonosze nie cechuj¹ siê bogat¹ faun¹, jest to
spowodowane intensywn¹ eksploracj¹ œwiata zwierzêcego przez cz³owieka w dawnych latach. Najliczniejsze s¹ sarny (Capreolus capreolus), jelenie (Cervus elaphus), dziki (Sus strofa), spotykana jest wydra
(Lutra lutra), wystêpuje kilka gatunków nietoperzy
(Chiroptera). Ponadto, w ni¿szych partiach gór spotyka siê borsuki (Meles meles), lisy (Vulpes vulpes) i kuny (Martes spp.). Przy du¿ym szczêœciu zaobserwowaæ mo¿na, sprowadzone z Korsyki, muflony (Ovis
musimon). Bardziej obfituj¹ca w gatunki jest awifauna Karkonoszy, spotkamy tu m. in. g¹siorka (Lanius
collurio), mucho³ówkê ma³¹ (Ficedula parva), podró¿niczka (Luscinia svecica), lelka (Caprimulgus europaeus), puchacza (Bubo bubo), g³uszca (Tetrao urogallus), cietrzewia (Tetrao tetrix), jarz¹bka (Bonasa
bonasia), bociana czarnego (Ciconia nigra).
Park Narodowy Gór Sto³owych – o powierzchni
6 339,72 ha, odrêbnoœæ którego wynika zarówno z budowy geologicznej, jak i oryginalnego ukszta³towania
form skalnych w postaci g³êbokich szczelin, labiryntów, blokowisk skalnych, czy pojedynczych ska³ek.
Szata leœna zajmuje 89% powierzchni Parku i jest
wiêkszoœci sztucznego pochodzenia. Naturalne lasy
regla dolnego zachowa³y siê jedynie w trudnodostêp-
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
Rys. I.7.1. Formy ochrony przyrody na terenie Dolnego Œlaska
nych miejscach, s¹ to przede wszystkim buczyny sudeckie i buczyny „kwaœne”. Wa¿ny sk³adnik flory Gór
Sto³owych stanowi pionierska roœlinnoœæ naskalna
z licznymi gatunkami mchów, porostów i w¹trobowców. Wœród niej szczególnie interesuj¹ce s¹ fitocenozy z udzia³em kalcyfilnych roœlin zarodnikowych
i skalnicy zwodniczej (Saxifraga decipiens) wystêpuj¹cej tu na jedynym stanowisku w Polsce. Obszary trawiaste Parku zajmuj¹ powierzchniê oko³o 500 ha. £¹kom bagiennym specyficzny charakter nadaje pe³nik
europejski (Trollius europaeus), nazywany tak¿e
„k³odzk¹ r󿹔, uwa¿any za symbol regionu. Na terenie Parku ³¹cznie wystêpuje 48 gatunków roœlin objêtych ochron¹ prawn¹ (z czego 13 gatunków zagro¿onych wyginiêciem).
Wœród fauny Parku szczególnie cenne gatunki ssaków to orzesznica (Muscardinus avellanarius), popielica (Glis glis) oraz koszatka (Dryomys nitedula).
Mo¿na tutaj znaleŸæ tak¿e wiele interesuj¹cych gatunków ptaków: jarz¹bka (Bonasa bonasia), s³onkê (Scolopax rusticola), bociana czarnego (Ciconia nigra)
i charakterystyczne dla obszarów tajgi sóweczkê
(Glaucidium passerinum) i w³ochatkê (Aegolius funereus). Nad licznymi strumieniami mo¿emy natkn¹æ
siê na pluszcza (Cinclus cinclus) i pliszkê górsk¹ (Motacilla cinerea). Wielbicieli bezkrêgowców z pewnoœci¹ zainteresuje fauna naœnie¿na oraz fauna pajêczaków. W wilgotnych zimnych szczelinach piaskowców
przetrwa³ polodowcowy relikt – paj¹k Bathyphantes
eumenis. Ogó³em na terenie Parku rozpoznano 156
chronionych gatunków zwierz¹t.
Park Narodowy Gór Sto³owych obfituje równie¿
w zabytki historii i kultury, wœród nich liczne kapliczki i krzy¿e pokutne, kaplica czaszek w Kudowie
Czermnej, m³yn papierniczy z 1603 r. w Dusznikach
i barokowa bazylika w Wambierzycach.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
Wœród 67 rezerwatów w naszym województwie do
najcenniejszych mo¿na zaliczyæ nastêpuj¹ce:
§ „Stawy Milickie” – unikatowy w skali kraju i Europy rezerwat ornitologiczny, na którym prowadzona jest ci¹g³a gospodarka hodowlana karpia.
Na terenie stawów gniazduje 166 gatunków, a dalsze 108 gatunków to ptaki przelotne i zalatuj¹ce,
co stawia rezerwat w tym samym rzêdzie co Biebrzañski Park Narodowy. W 1995 r. rezerwat zosta³ wpisany na listê obszarów konwencji RAMSAR;
§ „£¹ka Sulistrowicka” – rezerwat florystyczny
po³o¿ony w Masywie Œlê¿y chroni œródleœn¹ ³¹kê
z ca³ym bogactwem jej gatunków;
§ „Ostrzyca Proboszczowicka” – rezerwat florystyczny. Ochron¹ objêty jest fragment sto¿ka wulkanicznego najwy¿szego wzniesienia regionu legnickiego. Celem ochrony jest najpiêkniejsze go³oborze w kraju a tak¿e specyficzna flora naskalna;
§ „W¹wóz Myœliborski ko³o Jawora” – rezerwat
florystyczny, którego celem jest ochrona jedynego
w Sudetach stanowiska paproci jêzycznika zwyczajnego (Phyllitis scolopendrium), umieszczonego w grupie gatunków wymieraj¹cych.
W województwie dolnoœl¹skim ustanowiono 12
parków krajobrazowych. Zajmuj¹ powierzchniê oko³o
207 000 ha, co stanowi ponad 10% powierzchni ca³ego województwa. Chroni¹ one bardzo ró¿norodne
ekosystemy, co œwiadczy o szczególnej wartoœci przyrodniczej naszego województwa. Parki krajobrazowe
spe³niaj¹ tak¿e funkcjê zachowania dziedzictwa kulturowego i historycznego regionu, aktywizacji turystyki,
propagowania rolnictwa proekologicznego i niekiedy
bardzo intensywnych dzia³aniach edukacyjno-dydaktycznych.
Obszary krajobrazu chronionego s¹ utworzone na
terenach o szczególnych walorach krajobrazowych,
maj¹cych znaczenie turystyczno-wypoczynkowe, mog¹ pe³niæ równie¿ rolê korytarzy ekologicznych.
Obecnie na terenie województwa dolnoœl¹skiego znajduje siê 17 obszarów chronionego krajobrazu o ³¹cznej powierzchni oko³o 180 000 ha.
Ustawa o ochronie przyrody wprowadza now¹ formê ochrony w postaci obszarów Natura 2000. Europejska Sieæ Ekologiczna Natura 2000 obejmuje obszary chronione na terenie Unii Europejskiej, wyznaczone w celu zachowania najbardziej reprezentatywnych
i cennych ekosystemów. Sieæ tworz¹ obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary
ochrony siedlisk (SOO), s¹ wyznaczane na podstawie
Dyrektyw „Ptasiej” i „Siedliskowej”. Obecnie na terenie naszego województwa znajduje siê 10 OSO i 57
SOO. Wœród nich na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹:
§ Dolina Baryczy – obszar po³o¿ony na terenie
Parku Krajobrazowego Dolina Baryczy, obejmuje
dolinê Baryczy pomiêdzy ¯migrodem na zachodzie a okolic¹ Przygodzic na wschodzie. Ponad po³owê obszaru stanowi¹ grunty u¿ytkowane rolni-
czo, oko³o 30% to lasy i 11% to zbiorniki wodne.
Na tym terenie znajduje siê najstarszy w Polsce
kompleks stawów rybnych. £¹cznie znajduje siê
tutaj 130 stawów. Obszar ten charakteryzuje siê
niezwyk³ym bogactwem gatunków ptaków (ponad
20 gatunków z I za³¹cznika Dyrektywy „Ptasiej”).
Wœród nich takie gatunki jak b¹czek (Ixobrychus
minutus), bielik (Haliaeetus albicilla) i kania czarna (Milvus migrans);
§ Stawy Przemkowskie – obejmuj¹ dwa kompleksy stawów o ³¹cznej powierzchni 948 ha otoczonych ³êgami jesionowo-olszowymi oraz wilgotnymi ³¹kami ze skupiskami wierzbowych zaroœli.
Ostoja o powierzchni 4,5 tys. ha umiejscowiona
jest w dwóch regionach: legnickim i zielonogórskim, czêœciowo w województwie dolnoœl¹skim,
a czêœciowo w województwie lubuskim. Brzegi
stawów porastaj¹ szuwary, zajmuj¹ce 6% ich powierzchni. Stawy i bagna, obejmuj¹ce wiêkszoœæ
obszaru, oraz otaczaj¹ce je lasy w dolinie rzeki
Szprotawy stanowi¹ cenn¹ ostojê licznych gatunków ptaków. Wystêpuje tu co najmniej 18 gatunków ptaków z Za³¹cznika I Dyrektywy „Ptasiej”.
Jest to wa¿ny teren dla migruj¹cych kaczkowatych. W okresie wêdrówek stosunkowo du¿e zagêszczenie osi¹ga ³abêdŸ niemy (Cygnus olor), cyraneczka (Anas crecca), krzy¿ówka (Anas platyrhynchos) i ³yska (Fulica atra). Ptaki wodno-b³otne
na tych obszarach wystêpuj¹ w iloœciach powy¿ej
20 tys. osobników;
§ Torfowisko pod Zieleñcem – torfowisko wysokie
le¿¹ce w szczytowej partii Gór Bystrzyckich, na
wysokoœci ok. 750 m, powsta³o na nieprzepuszczalnym pod³o¿u zbudowanym z piaskowców
i margli. Torfowisko zajmuje obni¿enie miêdzy
garbami Ko³odzieja oraz Czy¿ówki i sk³ada siê
z dwóch czêœci: pó³nocnej – „Topielisko” (typowe
torfowisko wysokie) i po³udniowej – „Czarne Bagno” (torfowisko przejœciowe zarastaj¹ce borem
œwierkowym). Pok³ady torfu osi¹gaj¹ od 3,5 do
9 m gruboœci. Jest to jedyne dobrze zachowane torfowisko wierzchowinowe w Sudetach, tak¿e zespo³y fauny i flory towarzysz¹ce tego typom siedliskom s¹ tu doskonale zachowane. Uroczysko
przypomina miejscami krajobraz arktycznej tundry, a czasem syberyjsk¹ tajgê z niewielkimi jeziorkami torfowiskowymi.
Celem ochrony gatunkowej jest zapewnienie przetrwania i w³aœciwego stanu ochrony dziko wystêpuj¹cych roœlin i zwierzat oraz ich siedlisk. Obecnie na terenie Dolnego Œl¹ska prowadzone s¹ dzia³ania na
rzecz ochrony i reintrodukcji nastêpuj¹cych gatunków:
§ jod³a pospolita (Abies alba) – plantacje zachowawcze w Karkonoskim Parku Narodowym i na
terenie nadleœnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów
Pañstwowych we Wroc³awiu,
§ wilczomlecz pstry (Euphorbia epithymoides) –
Wroc³awski Ogród Botaniczny rozpocz¹³ intro-
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu
Raport o stanie œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 2007 r.
dukcjê na historyczne stanowisko k/Kamieñca
Z¹bkowickiego,
§ certa (Vimba vimba) – restytucja populacji Odry
prowadzona przez Oœrodek Zarybieniowy PZW
w Szczodrem,
§ niepylak apollo (Parnassius apollo ssp. silesianus) – prowadzona w rezerwacie „Kruczy Kamieñ”,
§ g³uszec (Tetrao urogallus) – dzia³ania RDLP we
wspó³pracy z Zachodniosudeckim Towarzystwem
Przyrodniczym z Jeleniej Góry – ochrona czynna
biotopów cietrzewia na terenie Sudetów oraz Borów Dolnoœl¹skich, ochrona czynna biotopów
g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich,
§ ochrona nietoperzy – PTOP „pro Natura” –
ochrona (zabezpieczanie) zimowisk nietoperzy
(nieczynne sztolnie, jaskinie),
§ program reintrodukcji bobra europejskiego (Castor fiber) w Borach Dolnosl¹skich – finansowany
przes NFOŒiGW, prowadzone w latach 2001-2003
przesiedlanie bobrów z terenu suwalszczyzny na
teren 6 nadleœnictw RDLP we Wroc³awiu, wykonywane przez RDLP we wspó³pracy z Terenow¹
Stacj¹ PAN w Popielnie,
§ kaldezja dziewiêciornikowata (Caldesia parnassifolia), oczeret sztyletowaty (Schoenoplectus mucronatus), marsylia czterolistna (Marsilea quadrifolia), elisma wodna (Luronium natans) – prowadzona przez Ogród Botaniczny we Wroc³awiu.
7.3.2. Pozosta³e formy ochrony przyrody
Na terenie Dolnego Œl¹ska istniej¹ tak¿e obiekty,
których g³ównym zadaniem jest ochrona ex situ gatun-
ków zagro¿onych wyginiêciem. W myœl ustawy nie s¹
one zaliczone do form ochrony przyrody, jednak s¹
istotne dla zachowania bioró¿norodnoœci, jednoczeœnie spe³niaj¹ wa¿n¹ funkcjê edukacyjn¹ i dydaktyczn¹.
S¹ to miêdzy innymi:
§ Ogród Botaniczny we Wroc³awiu – za³o¿ony
w 1811 roku. Realizuje cele naukowe i dydaktyczne. Osobom niezwi¹zanym z przyrodoznawstwem
umo¿liwia poznawania œwiata roœlin;
§ Arboretum w Wojs³awicach – powsta³e w 1825
roku, obecnie filia wroc³awskiego Ogrodu Botanicznego. Posiada w kolekcji wielu interesuj¹cych
drzew, szczególnie s³ynne rododendrony, które s¹
celem licznych wiosennych wycieczek mieszkañców Wroc³awia;
§ Arboretum Leœne im. S. Bia³oboka w Œlizowi –
za³o¿one w 1995 roku, posiada alpinarium i kolekcjê roœlin wodnych;
§ Wroc³awski Ogród Zoologiczny – powsta³y
w 1865 r. Znajduje siê tutaj najwiêksza w Polsce
kolekcja zwierz¹t licz¹ca ponad 7 000 osobników
reprezentuj¹cych prawie 600 gatunków. W kolekcji posiada tak¿e liczne gatunki uznawane za wymar³e w stanie wolnym, prowadz¹c jednoczeœnie
prace nad ich rozrodem;
§ Leœny Bank Genów w Kostrzycy – otwarty
w 1995 roku. S³u¿y przechowywaniu zasobów genowych zagro¿onych gatunków roœlin tak d³ugo,
a¿ lokalne warunki siedliskowe zezwol¹ na ich ponowne wprowadzenie.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu