upraw zbóż

CHOROBY GRZYBOWE
upraw zbóż
Choroby grzybowe towarzyszą uprawom zbóż praktycznie przez cały okres
wegetacji. Powszechnie uważa się, że porażenia spowodowane przez grzyby
są jedną z głównych przyczyn powstawania strat w plonach, jak również pogorszenia parametrów jakościowych ziarna. Zagrożenie chorobami bywa zmienne
w poszczególnych sezonach i bezpośrednio związane jest z warunkami meteorologicznymi. Dlatego też ważne jest wczesne i prawidłowe zdiagnozowanie
obecności patogenów, a zwłaszcza pierwszych objawów porażenia, co umożliwi
właściwy wybór odpowiedniego i wystarczająco skutecznego fungicydu.
Grzyby porażające nasze plantacje są eukariontami,
czyli organizmami zbudowanymi z komórek posiadających jądro komórkowe, wytwarzającymi ściany
komórkowe. Nie zawierają chlorofilu, są organizmami
cudzożywnymi, wchłaniającymi przez ścianę komórkową i błonę cytoplazmatyczną przetworzone uprzednio
substancje odżywcze. Rozmnażają się płciowo i bezpłciowo za pomocą spor (zarodników). Poza ujemnymi
cechami niektóre posiadają również cechy pozytywne,
do których niewątpliwie zaliczyć można mikoryzę. Jest
to związek symbiotyczny między grzybami i korzeniami
roślin. Grzyb udostępnia roślinie substancje mineralne,
a roślina zaopatruje go w niezbędne związki organiczne; zjawisko to obserwujemy u roślin motylkowych
i strączkowych.
Grzyb może być organizmem jednokomórkowym (drożdże) lub wielokomórkowym, zbudowanym ze strzępek.
Po zetknięciu z odpowiednim podłożem zarodnia grzyba kiełkuje i wytwarza strzępki. Grzyby można podzielić
na kilka podgromad, najważniejszymi z nich są:
Zygomycota (sprzężniaki) – przedstawicielem tej grupy
jest rozłożek czerniejący (Rhizopus nigricans), czyli
pospolicie występujący grzyb powodujący pleśnienie
chleba oraz pleśnienie owoców i warzyw.
Ascomycota (workowce) – obejmują drożdże, smardzie,
trufle i zielone „pleśnie” oraz sporą grupę patogenów
roślin uprawnych np. mączniak, septorioza.
Basidiomycota (podstawczaki) – podstawczakami są jadane przez nas grzyby kapeluszowe, purchawki oraz znane
nam wszystkim pasożyty roślin: rdze i głownie.
Najbardziej rozpoznawalnym
patogenem jest mączniak prawdziwy zbóż i traw. To grzyb z rodzaju Ascomycota (workowce).
Do rozmnażania wystarcza mu
powietrze o wysokiej wilgotności jego zarodniki same w sobie
mają 75% wilgotności, natomiast
do infekcji dochodzi w temperaturze 5–10 ̊C. Poraża wszystkie
zboża oraz wiele gatunków traw.
Blumeria graminis jest pasożytem bezwzględnym rozwijającym
się jedynie na żywych roślinach.
Charakterystyczny biały nalot na
blaszkach i pochwach liściowych
to strzępki grzybni, która rozwija się na zewnątrz porażonych
organów. Skupienia grzyba są
początkowo złożone z luźnego
białego nalotu grzybni, który
w sprzyjających warunkach meteorologicznych szybko infekuje
całą blaszkę liściową. Patogen
zimuje na samosiewach i oziminach stanowiących wiosną źródło infekcji. Na resztkach roślinnych na polu często
jako forma przetrwalnikowa pozostają otocznie zamknięte
grzyba w formie widocznych czarnych punkcików, pozostających na liściach lub źdźbłach już po jesiennej infekcji.
Średnio powoduje straty sięgające 10%, ale przy sprzyjających infekcji warunkach jego szkodliwość to nawet do
40% straty w plonie.
Kolejną chorobą, którą możemy obserwować na polu w ostatnich latach już jesienią, jest septorioza paskowana liści. Zarodniki Septoria tritici potrzebują ponad 20-godzinnego okresu
zwilżenia liści. Porażenie może występować przez cały okres
wegetacji od jesieni. Wiosną na liściach obserwować można
chlorotyczne plamy, które szarzeją, a następnie brązowieją.
Plamy te mogą mieć początkowo chlorotyczną obwódkę,
zawsze jednak są wydłużone i ograniczone nerwami, między
którymi rozwijają się czarne punkty (piknidia). Z piknidiów,
owocników grzyba, wydostają się długie cienkie zarodniki
(miotełki o szarym zabarwieniu).
Grzyby z rodzaju Septoria należą do Ascomycota (workowce). Liczba zarodników może wynosić od 1 do 1000 sztuk
w jednym worku. Do tego rodzaju grzybów należy również
septorioza plew pszenicy. Występuje głównie na pszenicy
i pszenżycie. Septoria nodorum wywołuje septoriozę plew,
ale może porażać także liście i wywoływać zamieranie siewek. Warunkiem wystąpienia silnego porażenia jest utrzymywanie się wilgoci na liściach przez
3-6 godz. Przy temperaturze 16-20 ̊C
dość długo inkubuje się na porażonych
liściach, nawet do 3 tygodni. Patogen
rozprzestrzenia się z rozpryskującymi się
kroplami deszczu, a w okresie wczesnowiosennym duże znaczenie mają zarodniki
workowe, unoszone prądami powietrza.
Porażeniu ulegają najpierw dolne liście,
a następnie górne i kłos. Plamy mają początkowo żółtozieloną barwę, następnie
brązowieją i przybierają kształt zbliżony do
soczewkowatego. Silne porażenie liści możemy obserwować w naszych warunkach
dość późno, dopiero w czerwcu lub nawet
w lipcu.
Brunatna plamistość liści (Drechslera tritici repentis) to choroba, którą w zdecydowanie
większym nasileniu obserwujemy w uproszczonych zmianowaniach i uproszczonych
systemach uprawy roli. Poraża pszenicę,
pszenżyto, żyto, niekiedy jęczmień. Występuje powszechnie przy wilgotnej i ciepłej
(ok.+20 ̊C) pogodzie. Wiosną na dolnych
liściach pojawiają się owalne plamy barwy
żółtej z brunatnym punktem (zarodniki workowe) w centrum; później plamy te łączą się
z sobą i powodują zamieranie całego liścia.
Plamy te otoczone są wyraźną chlorotyczną
obwódką. Objawy nasilają się istotnie, jeśli
w czasie wegetacji występują częste opady
deszczu. Porażone liście żółkną a następnie całkowicie zasychają.
Rdze, to grzyby z klasy Basidiomycota (podstawczaki), mają dość skomplikowany cykl rozwojowy, dlatego
objawy porażenia w postaci rudych, brązowych lub żółtych
skupisk zarodników (uredinia) obserwujemy najczęściej na początku czerwca. Choć w sprzyjających warunkach porażenie
rdzą może się pojawić już jesienią, zwłaszcza na wcześnie
zasianych plantacjach jęczmienia ozimego. Do rozmnażania
i rozprzestrzeniania potrzebują wysokiej (powyżej +20 ̊C)
temperatury i słońca, wilgoć nie jest konieczna. Objawy
porażenia rdzą można obserwować we wszystkich fazach
rozwojowych roślin. Jesienią i wczesną wiosną na liściach
występują pojedyncze rdzawe uredinia; ich ilość znacznie
zwiększa się w czerwcu i lipcu, powodując ograniczenie
powierzchni asymilacyjnej liścia.
Mówiąc fuzarioza najczęściej myślimy o grzybie, którego
objawy w postaci łososiowo-różowego nalotu obserwujemy na kłosach. A tymczasem grzyby te towarzyszą
roślinom zbożowym przez prawie cały okres wegetacji.
Źródłem zakażenia grzybami z rodzaju Fusarium są,
porażone ziarniaki, gleba i obumarłe resztki roślin,
w których grzyby te żyją saprofitycznie. Zboża zakażane są w kolejnych fazach rozwojowych przez
zarodniki konidialne: ▼
Fuzariozą siewek – siewki mają zbrunatniałe korzenie i kiełki,
przy silnym porażeniu następuje zamieranie wschodzących
roślin, co skutkuje zmniejszeniem obsady.
Pleśnią śniegową – wiosną, zwłaszcza na życie, widoczny
jest białoróżowy nalot, złożony z grzybni i zarodników konidialnych; nalot zanika, a na porażonych liściach widoczne
są brązowe plamy z różowawym odcieniem.
Fuzaryjną zgorzelą podstawy źdźbła – porażeniu ulegają
korzenie i podstawa źdźbła, początkowo jest to zmieniona barwa pochwy liściowej z zielonej na brązową.
Na źdźble pojawiają się brunatne lub brązowe smugi,
kreski lub plamy nieregularnego kształtu, przy silnym
porażeniu można obserwować zbrązowienie całej podstawy źdźbła.
Fuzariozą liści – początkowo są to żółte plamy na
liściach, które w miarę rozwoju grzyba brunatnieją;
często pojawiają się u nasady liści powodując ich
całkowite zamieranie.
Fuzariozą kłosów – żółte częściowe lub całkowite
przebarwienie na kłosach przy wysokiej wilgotności pokrywa się białym lub różowym nalotem, kłosy porażone
przestają asymilować, co przyczynia się do istotnego
zdrobnienia ziarna, a tym samym pogorszenia parametrów plonowania. Rozwijający się na ziarnie grzyb
z rodzaju Fusarium może produkować silnie trujące
toksyny (mykotoksyny).
Gatunki Fusarium wymagają różnych warunków pogodowych sprzyjających ich rozwojowi. Zawsze jeden lub dwa gatunki mogą rozwijać się w warunkach,
w których zahamowaniu ulega rozwój pozostałych. Wówczas na plantacji dochodzi do
dominacji gatunku Fusarium o zróżnicowanej
szkodliwości, wynikającej z różnej skuteczności
zwalczania poszczególnych gatunków grzyba.
Do porażenia fuzariozą kłosów dochodzi przy
wilgotnej i ciepłej (ok. 18°C) pogodzie. Infekcja kłosów rozpoczyna się podczas kwitnienia,
patogen poraża kwiatki i wnika do zarodka.
Ziarno z kłosów z objawami fuzariozy jest złym
surowcem młynarskim i paszowym, a także niewłaściwym materiałem siewnym.
Łamliwość źdźbła powoduje grzyb Pseudocercosporella herpotrichoides (Oculimacula yallundae).
Pierwszymi objawami porażenia są brunatne, wodniste plamy, często z ciemną obwódką. Z czasem
plamy stają się podobne do medalionów, od których
pochodzi nazwa choroby. Grzyb w miejscu plamek na
źdźbłach tworzy wyraźne ciemne skupienia zarodników. Często kilka plam zlewa się tworząc nieregularny
kształt. Plamy mogą mieć ciemny brzeg o niewyraźnie
zarysowanej granicy. Przy silnym porażeniu murszeje
cała podstawa źdźbła, a plantacja silnie wylega. Niska
temperatura, opady deszczu i wysoka wilgotność powietrza bezpośrednio nad glebą w kwietniu i na początku
maja stwarzają optymalne warunki do przemieszczania
się zarodników i rozwoju choroby. Źródłem zakażenia
zbóż jesienią jest ściernisko, na którym grzyb wytwarza
obficie zarodniki konidialne. Przy silnym porażeniu straty
plonu mogą sięgać nawet 30%. Aby uzyskać dobry efekt
zwalczania, w przypadku łamliwości zabieg należy wykonać od
początku fazy strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka.
Przedwczesne, często placowe zamieranie roślin na polu to
efekt rozwoju tzw. chorób podsuszkowych, któremu sprzyja
uprawa pszenicy po sobie. Duże znaczenie w tej grupie chorób ma zgorzel podstawy źdźbła i korzeni (Gaeumannomyces
graminis). Pierwsze objawy porażenia możemy zaobserwować na korzeniach, które czernieją, a następnie zamierają.
Zmniejsza się wówczas masa korzeni, a tym samym powierzchni, poprzez którą roślina czerpie wodę oraz składniki
pokarmowe z podłoża. Na korzeniach i podstawie porażonych
źdźbeł rozwija się czarnobrunatna grzybnia. Podstawa źdźbła
czernieje i ulega suchej zgniliźnie. Porażone korzenie boczne
stopniowo zamierają, a rośliny łatwo wyrywa się z ziemi. Podstawa źdźbła jest twarda i nie łamie się. Objawy porażenia
zbóż przez zgorzel najbardziej widoczne są 4-6 tygodni przed
zbiorem w postaci przedwcześnie zbielałych kłosów. Największe nasilenie zgorzeli podstawy źdźbła przypada pomiędzy
2-4 rokiem powtarzanej po sobie uprawy, natomiast w następnych latach stopień porażenia ulega zmniejszeniu. Niebezpieczeństwo porażenia przez choroby podstawy źdźbła
(zgorzel podstawy źdźbła i korzeni, fuzariozy oraz łamliwość
źdźbła) zwiększa się w warunkach uproszczenia zmianowania
i jednoczesnego stosowania bezorkowych systemów uprawy
roli, gdzie pozostające na powierzchni pola resztki pożniwne
stają się bezpośrednim źródłem zakażenia.
DR ZUZ A NN A S AWINSK A
UNI WERSY T E T PRZ Y RODNICZ Y
W POZN A NIU