mgr Iwona Sobczak

Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
Wpływ stresu na funkcjonowanie organizmu człowieka
mgr Iwona Sobczak – Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Łodzi
Jakżesz ja się uspokoję pełne strachu oczy moje,
pełne grozy myśli moje,
pełne trwogi serce moje,
pełne drżenia piersi moje Jakżesz ja się uspokoję...
[Wyspiański]
Stres – podstawowe pojęcia i definicje
Nie ma chyba terminu psychologicznego, który zadomowiłby się w życiu codziennym
bardziej niż „stres”. Tempo naszych czasów sprawia, że stres dotyka każdego. Pośpiech, ciężka praca, kłopoty rodzinne, przestępczość, hałas, konflikty z osobami z otoczenia, wypadki
i katastrofy – wszystko to sprawia, że często określamy siebie i innych jako zestresowanych
lub narzekamy, że „żyjemy w ciągłym stresie”. Dziś niewielu ma świadomość, że termin
pierwotnie używany był przez fizyków i odnosił się do napięć, nacisków wywierających
wpływ na dany układ. W latach dwudziestych pojęcie stresu po raz pierwszy zastosowane
zostało w naukach medycznych przez Hansa Selye’go (Tylka, 2000) jako nieswoiste 1 skutki
oddziaływania na ustrój wszystkich czynników (np. dojrzewania, starzenia się, chorób, używek, leków).
Od czasów Selye’go powstało wiele koncepcji stresu. Niektórzy, podobnie jak Salye
widzieli stres jako reakcje na stawiane wymagania lub zmiany w środowisku. Inni (np. Lasarus i Cohen) uważali, że stres to bodziec wywołujący napięcie oraz silne emocje i koncentrowali się na tworzeniu list i klasyfikacji stresorów. Ze względu na to, że te same wydarzenia
mogą w innym stopniu wpływać na różne osoby stworzono trzeci model stresu, zwany interakcyjnym. Twórcy tego modelu uwzględniali nie tylko bodziec i reakcję organizmu, ale podkreślali znaczenie właściwości i procesów psychicznych jednostki, która podlega oddziaływaniom danego stresora. Np. utrata pracy dla jednych będzie życiową tragedią, dla innych
wyzwaniem.
Chociaż pojęcia „stres” używamy na ogół w negatywnym znaczeniu, należy pamiętać,
że stres jest tym, co pobudza, mobilizuje do działania, skłania do aktywności. Tylko zbyt duże
i zbyt długotrwałe natężenie stresu jest dla nas szkodliwe (Makowska, Merecz, 1998; Hartley,
2005). Niektórzy mówią o dwóch rodzajach stresu – pozytywnym, czyli tzw. eustresie i negatywnym distresie. To ten drugi jest przyczyną chorób psychosomatycznych, takich jak: choroby układu krążenia, choroba nadciśnieniowa, astma, choroby skórne etc. Schorzenia te są
wynikiem fizjologicznych reakcji naszego organizmu na zdarzenia stresowe.
Psychofizjologiczne zagadnienie stresu
Reakcja stresowa to ciąg zmian w naszym organizmie wywołany określonym bodźcem.
Chcąc im się przyjrzeć musimy zacząć od zdarzenia wywołującego. Wyobraźmy sobie, że jest
to kłótnia z współpracownikiem. Sytuacja ta jest odbierana przez nasze zmysły (słyszymy
uniesiony głos naszego antagonisty, docierają do nas nieprzyjemne słowa, spostrzegamy jego
wrogie miny). Bodźce te, drogami czuciowymi przesyłane są do mózgu, gdzie dokonuje się
interpretacja poznawcza tego, co się wydarza („on mnie obraża”) oraz nadanie zdarzeniu „ko1
„Nieswoistość” oznacza taki sam wzór reakcji niezależnie od rodzaju bodźca. Zgodnie z tym bez względu na to
czy spotkamy się z zagrożeniem społecznym (np. nieprzyjemna rozmowa z szefem) czy fizycznym (niechciane
spotkanie z niedźwiedziem w parku narodowym) pojawią się u nas podobne reakcje organizmu (np. wzrost akcji
serca, przyspieszony oddech).
1
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
lorytu” emocjonalnego („on mnie wkurza”, „jest na mnie wściekły”, „nienawidzę go”). Tego
typu „obróbka” danych może doprowadzić do odmiennych wniosków. Możemy uznać zaistniałą sytuację jako niegroźną, neutralną („rano on ma zawsze zły humor”, „on się ze mną tylko droczy”, „nie dbam o jego zdanie”). Wtedy reakcja stresowa nie będzie miała miejsca.
Jednak, gdy nasz mózg uzna to, co się dzieje za zagrażające – automatycznie, niezależnie
od naszej woli uruchomi cały ciąg reakcji, w których uczestniczyć będą: układ nerwowy
i hormonalny. Warto zauważyć, że nim w naszym organizmie zajdą zmiany wywołane stresem (szybsze bicie serca, zblednięcie lub zaczerwienienie itd.) na ogół najpierw dokonujemy
oceny poznawczej danego bodźca. Są jednak czynniki, które pobudzają do zmiany układ
nerwowy i hormonalny bez analizy poznawczej, jak np. kofeina, leki, hałas (Tylka, 2000).
2
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
Biologiczne podłoże reakcji stresowej
3
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
Zanim omówimy, co dzieje się z układem nerwowym i hormonalnym pod wpływem
stresu warto przyjrzeć się bliżej ich strukturom i funkcjonowaniu. Części mózgu, które będą
nas interesować najbardziej to: kora nowa oraz układ limbiczny. To właśnie kora nowa dokonuje interpretacji poznawczej napływających bodźców, a oprócz tego pełni szereg innych
funkcji, jak np. planowanie, pamięć, wyobraźnia. Układ limbiczny, w skład którego wchodzą:
podwzgórze, hipokamp, przegroda, zakręt obręczy, ciało migdałowate i przysadka mózgowa,
odpowiedzialny jest za emocjonalną ocenę danej sytuacji (Tylka, 2000).
Jak już wspomniano wcześniej reakcja stresowa jest automatyczna i mimowolna (choć
na ogół następuje po wstępnej ocenie poznawczej!). Za te zmiany w naszym organizmie, które pozostają poza naszą kontrolą (jak: zmiany procesów trawiennych, wydzielanie śliny czy
bicie serca) odpowiada autonomiczny układ nerwowy. Autonomiczny układ nerwowy składa się z dwóch antagonistycznych (ale uzupełniających się) części - z układu parasympatycznego i sympatycznego. Gdy nic niebezpiecznego się nie dzieje, gdy jesteśmy rozluźnieni, zrelaksowani, gdy odpoczywamy, spożywamy posiłek prym wiedzie układa parasympatyczny. Wzmaga on funkcje trawienne jelit i żołądka oraz wydzielanie śliny, zwalnia rytm
serca, zwęża źrenice itd. (tzw. reakcje trofotropowe) Jednak, gdy w środowisku dzieje się
coś ważnego włącza się układ sympatyczny, który działa odwrotnie do parasympatycznego:
hamuje wydzielanie śliny (stąd często w trudnych sytuacjach zasycha nam w gardle!), przyspiesza rytm serca, rozszerza źrenice, wydziela adrenalinę, spowalnia funkcje trawienne jelit
i żołądka – reakcje ergotropowe (Zimbardo, 1999).
Stwierdzono, że w sytuacji stresowej działają 3 tzw. osie: nerwowa, neurohormonalna
i wewnątrzwydzielnicza. Osią, która działa błyskawicznie (po tym jak sytuacja zostanie uznana za zagrażającą) jest oś nerwowa. Autonomiczny układ nerwowy powoduje bardzo szybkie, ale krótkotrwałe reakcje, takie jak: rozszerzenie źrenic, przyspieszenie akcji serca, pocenie się, zmniejszenie wydzielania śliny. Zgodnie z tym, co już wiemy o autonomicznym układzie nerwowym jest to działanie głównie układu sympatycznego, ale czasem aktywny jest
również układ parasympatyczny. Bardziej długotrwałe zmiany w organizmie powoduje oś
neurohormonalna, która przy udziale adrenaliny i noradrenaliny zwiększa napięcie mięśni,
powoduje wzrost ciśnienia, powiększa pojemność minutową serca. Dzięki tej osi wzrasta też
ilość trójglicerydów i hormonów we krwi. Zmiany te służą zmobilizowaniu organizmu do reakcji – „walki lub ucieczki”. Niestety, reakcje, które pomocne są w sytuacji zagrożenia fizycznego w codziennych sytuacjach społecznych nie są przydatne – gdy sytuację stresową
stanowi kłótnia ze współpracownikiem lub utrata praca ani walka, ani ucieczka nie są dobrym
rozwiązaniem. Działanie osi neurohormonalnej w dużym stopniu odpowiada za powstawanie
chorób psychosomatycznych. Gdy sytuacja zagrożenie trwa nadal, do akcji wkracza trzecia oś
– wewnątrzwydzielnicza, w której ogromną rolę odgrywają hormony: adrenokortykalne, somatropowe i tarczycowe. Biorą one udział w powstawaniu tzw. Ogólnego Zespołu Adaptacyjnego opisanego przez Selye’go (Selye, 1960, 1977, za: Makowska, Merecz, 1998).
Na Ogólny Zespół Adaptacyjny składają się 3 stadia:
1. Reakcja alarmowa – w reakcji na sytuację stresową organizm mobilizuje zasoby
(przy udziale hormonów) niezbędne do poradzenia sobie. Wzrasta odporność organizmu.
2. Stadium odporności – jest to faza pozornej adaptacji. Organizm podtrzymuje reakcje obronne i przystosowawcze.
3. Stadium wyczerpania – gdy organizm zbyt długo pozostaje w sytuacji stresowej
zasoby energii się kończą, równowaga ulega rozstrojeniu.
4
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
Osobowość a stres
Gdy mówimy o stresie i reakcji na niego, nie sposób pozostać jedynie w obszarze fizjologii. Równie ważna jest sfera psychiki. Nie wszyscy są równie podatni na stres. Jedni „rozsypują się” już w obliczu drobnych trudności, inni są w stanie wytrzymać bardzo wiele. Niektórzy wykazują większą skłonność do zapadania na choroby psychosomatyczne. Naukowcy
wyróżnili pewne typy osobowości, które wiążą się z większym ryzykiem zachorowań (Makowska, Merecz, 1998; Hartley, 2005)
Typ A (opisany przez Friedmana i Rosenmana):
1. wysoka potrzeba osiągnięć
2. skłonność do dominacji
3. agresywność
• charakterystyczne dla osób reprezentujących Wzór Zachowania A są także: wybuchowy sposób mówienia, ciągły pośpiech, duża potrzeba osiągnięć, napięcie
mięśni twarzy, nadmierne poczucie odpowiedzialności, nastawienie rywalizacyjne, łatwość irytowania się i reagowania złością;
• badania wykazują związek tego wzoru osobowości z chorobami układu sercowonaczyniowego (miażdżyca, zawał serca, nadciśnienie);
• nie każda osoba reprezentująca Typ A jest podatna na choroby psychosomatyczne – decydujące są pewne komponenty tego wzoru zachowania
• duże znaczenie w powstawaniu nadciśnienia tętniczego ma jedna ze składowych
Wzoru Zachowania A – wrogość;
• w odróżnieniu od Typu A, mówi się o tzw. Typie B, który charakteryzuje się
przeciwstawnymi cechami do typu A (spokojem, umiejętnością relaksowania się,
umiarkowanymi ambicjami)
Typ D (Hartley, 2005)
• częste przeżywanie negatywnych uczuć (zamartwianie się, pesymistyczny sposób myślenia, łatwość irytowania się)
• nieumiejętność lub niechęć dzielenia się z innymi swoimi przeżyciami, trudności
w wyrażaniu emocji (problemy w kontaktach z innymi, niekorzystanie ze wsparcia społecznego)
• u osób reprezentujących Typ D występuje zwiększone ryzyko niedokrwiennych
chorób serca oraz nadciśnienia
Stres w pracy
Ponieważ praca stanowi jeden z najważniejszych obszarów naszego życia, duża część
stresorów ma swoje źródło w życiu zawodowym. Jest to z jednej strony problem indywidualny każdego z nas - z drugiej problem o wymiarze społecznym i ekonomicznym. Jednostki,
które podlegają ciągłemu stresowi w miejscu pracy ponoszą tzw. koszty psychologiczne (choroby psychosomatyczne, drażliwość, konflikty z rodziną, przemęczenie, wypalenie zawodowe, nałogi). Należy pamiętać, że stres, którym podlegają pracownicy naraża firmę/instytucję
na poważne straty. Pojawiają się koszty urlopów zdrowotnych, odszkodowań (stres zwiększa
prawdopodobieństwo wypadku). Osoby chore, przemęczone, depresyjne i zestresowane pracują gorzej, częściej opuszczają dni robocze, a nawet w ogóle rezygnują z pracy przez co pojawia się konieczność szkolenia nowej kadry. Warto o tym pamiętać. Dbając o pracownika
polepsza się funkcjonowanie przedsiębiorstwa. (Hartley, 2005)
Uważa się, że najbardziej stresujące zawody to: górnik, policjant i robotnik budowlany.
Na tej liście znajdują się też: dziennikarz, stomatolog, pracownik reklamy, polityk, aktor
i strażnik więzienny. Jednak każda praca wiąże się ze stresem. W ocenie, z jak dużym pozio5
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
mem stresu wiąże się stanowisko, które zajmujemy lub na które przyjmujemy pracowników
pomocna będzie tabela, która prezentuje najbardziej stresogenne cechy pracy. Zgodnie z tym
predyspozycje pracownika powinny odpowiadać wymaganiom stanowiska pracy.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Lista cech pracy będących potencjalnymi stresorami
Nazwa grupy cech
Nazwa cechy
Cechy związane z treścią pracy, zada- 1.
wymagana długotrwała czujność
niem wykonywanym na stanowisku
2.
powtarzane proste czynności, monotonia
3.
zadanie trudne umysłowo
4.
wysiłek fizyczny
5.
praca fragmentaryczna
6.
bez znajomości efektu finalnego
7.
precyzyjna, bez błędów
8.
co chwilę coś nowego
9.
równoległe wykonywanie czynności
10. zaskakiwanie zadaniem
cechy wynikające z organizacji pracy
11. narzucone tempo pracy
12. sztywne godziny pracy
13. pośpiech
14. presja czasu
15. „zrywy” w pracy
16. widoczność stanowiska, wystawienie
na obserwację przełożonych
17. reżim dotyczący przerw w pracy
18. wieloznaczność (niejasność*) roli
19. konflikt roli**
społeczne cechy pracy wynikające z
20. konieczność rywalizacji
konieczności interakcji z ludźmi
21. izolacja społeczna
22. konieczna kooperacja, kompromisy
23. udzielanie pomocy
24. możliwości kłótni z osobami z zewnątrz
psychologiczne cechy pracy wynika25. niski prestiż społeczny
jące z ich relacji do potrzeb i prefe26. wyzwanie, ambicja
rencji pracowników
27. odpowiedzialność za ludzi
28. odpowiedzialność materialna
29. ryzyko materialne
30. ryzyko zdrowotne i psychiczne
31. brak kontroli nad pracą
32. dylematy moralne
cechy pracy wywołujące zakłócenia w 33. dyspozycyjność
relacji praca – dom
34. nieobecność w domu
35. system zatrudnienia
36. zabieranie pracy do domu
fizyczne warunki pracy
37. utrudniające, przez co wymagają dodatkowej mobilizacji organizmu (temperatura, oświetlenie, hałas, niewygodna pozycja itp.)
38. wywołujące nieprzyjemne odczucia
(odór, brud, kontakt z przedmiotami
wywołującymi wstręt itp.)
6
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006 r.
*
niejasność roli – gdy niedostatecznie zakreślone zostały nasze prawa i obowiązki, gdy nie
wiemy, ile czasu mamy poświęcić danej czynności i w jakim stopniu jesteśmy odpowiedzialni za efekt końcowy;
** konflikt roli – to sytuacja, w której trudno pogodzić wymagania dwóch lub więcej ról społecznych jakie pełnimy, np. rola żony i rola bussines-women;
konflikt wartości – występuje, gdy sytuacja zmusza nas do zrobienia czegoś wbrew naszym przekonaniom (np. przykazania a praca w niedzielę)
Jakie działania pomogą przezwyciężyć stres?
Od stanu zdrowia i poczucia komfortu pracownika zależy wydajność jego pracy. Dlatego w wielu firmach wprowadza się zmiany techniczno – organizacyjne mające na celu zapewnienie dobrych warunków każdemu z pracujących (Iskra-Golec, Costa i in., 1998):
• otworzenie możliwości poszerzenia kwalifikacji i awansu zawodowego,
• zorganizowanie szkoleń na temat stresu i radzenia sobie z nim,
• zapewnienie transportu do pracy,
• zapewnienie odpowiednich posiłków w pracy (nie tylko możliwość zjedzenia ciepłego, pełnowartościowego posiłku, ale także zapewnienie odpowiedniego, przyjemnego
miejsca),
• zadbanie o warunki mieszkaniowe pracowników,
• umożliwienie oficjalnej drzemki w pracy (np. przy pracy zmianowej),
• podjęcie przez zakład pracy działań mających na celu integrację grona pracowników,
umożliwienie im odpoczynku, utrzymania kondycji etc. (wycieczki, zajęcia sportowe,
ogniska, grille, zabawy),
• zapewnienie profilaktyki medycznej (badania lekarskie przed przyjęciem do pracy
oraz badania okresowe i kontrolne),
• otoczenie pracowników opieką psychologiczną – istnieją pracownie psychologiczne
(np. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy Centrum Profilaktyczno-Lecznicze), które
wykonują badania profilaktyczne. Zatrudnieni w nich psycholodzy zajmują się zagadnieniem stresu w zakładach pracy, prowadzą szkolenia zarówno dla kadry, jak i pracowników.
Bibliografia
1. Costa, G., Iskra-Golec, I. i in. (1998). Stres pracy zmianowej: przyczyny, skutki, strategie przeciwdziałania. Kraków: Universitas.
2. Hartley, M. (2005). Stres w pracy. Kielce: Jedność.
3. Tylka, J. (2000). Psychosomatyka. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana
Wyszyńskiego.
4. Makowska, Z., Merecz, D. (1998) Jak zwiększyć swój potencjał, by lepiej radzić sobie
ze stresem? – podręcznik dla edukatorów. Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. Nofera.
5. Zimbardo, Ph. (1999) Psychologia i życie. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
7