pełna wersja PDF

186
Otorynolaryngologia 2014, 13(4): 186-190
Zastosowanie terapii integracji sensorycznej
w rehabilitacji zaburzeń układu równowagi u dzieci
The use of sensory integration therapy in the rehabilitation
of balance disorders in children
Agata Pyda-Dulewicz 1/, Renata Pepaś 2/, Wiesław Konopka 1,2/
1/
2/
Zakład Dydaktyki Pediatrycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Klinika Otolaryngologii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi
Układ przedsionkowy to najwcześniej rozwijający się narząd
zmysłu. Ma on olbrzymi wpływ na funkcjonowanie i prawidłowy
rozwój dziecka. Zaburzenia układu równowagi stanowią duży
problem u dzieci. Częstotość ich występowania w populacji
dziecięcej szacuje się na 14%. Diagnostyka i leczenie zaburzeń
układu przedsionkowego są szczególnie trudne u małych pacjentów. W wielu przypadkach leczenie farmakologiczne nie
przynosi oczekiwanych efektów. Rehabilitacja stanowi często
jedyną alternatywę w postępowaniu leczniczym w dysfunkcjach
tego rodzaju. Techniki integracji sensorycznej bazują na tych
samych zjawiskach kompensacyjnych co treningi habituacyjne.
Metody dają szereg możliwości do stworzenia skutecznego,
a zarazem interesującego i ciekawego programu terapeutycznego dla dzieci z zawrotami głowy i zaburzeniami równowagi.
Atrakcyjność zajęć objętych technikami integracji sensorycznej
przekłada się w dużym stopniu na chęć uczestnictwa małych
pacjentów w terapii.
Vestibular system is the earliest-developing sensory system.
This complex system has a tremendous impact on the proper
functioning and development of the child. Balance disorders are
a serious problem in children. The disorders affect about 14%
of pediatric population. Diagnosis and treatment of vestibular
disorders are particularly difficult in young patients. In many
cases, pharmacological treatment is not effective. Systematic rehabilitation is often the only alternative method in the treatment
of children with vertigo. Sensory integration techniques make
use of the same tools as habituation training. These methods
offer many chances for implementing effective and interesting
programs to treat vertigo and dizziness in children. Attractiveness of the sensory integration techniques causes that the young
patients are more willing to participate in the treatment.
Keywords: rehabilitation, balance disorders, vestibular system,
sensory integration
Słowa kluczowe: rehabilitacja, zaburzenia układu równowagi,
układ przedsionkowy, integracja sensoryczna
© Otorynolaryngologia 2014, 13(4): 186-190
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.mediton.pl/orl
mgr Agata Pyda-Dulewicz
ul. Pojezierska 26 m. 3, 91-328 Łódź
[email protected]
Wstęp
Zmysł czucia głębokiego – proprioceptywny,
dotyk oraz układ równowagi zaczynają funkcjonować już w okresie prenatalnym a ich działanie jest
ściśle ze sobą powiązane. Ten wzajemny wpływ jest
złożony i konieczny do prawidłowej interpretacji
bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego oraz adekwatnej odpowiedzi
na nie. Przedstawiony wzajemny proces organizacji
zmysłów nosi nazwę integracji sensorycznej.
Twórcą i prekursorem teorii integracji sensorycznej jest amerykańska psycholog i terapeutka zaję-
ciowa J. Ayres. Koncepcja ta powstała już w latach
60-tych ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych.
W Polsce pojawiła się na dobre dopiero w 1993
roku, kiedy to zorganizowano pierwszą edycję kursu
specjalistycznego [1-3].
Teoria integracji sensorycznej opiera się na
podstawowych założeniach odwołujących się do
zagadnień neurologicznych i psychologicznych.
Należą do nich [1,3]:
1. Plastyczność neuronalna czyli wrodzona zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Poprzez
powtarzanie odpowiednich aktywności można
Pyda-Dulewicz A i wsp. Zastosowanie terapii integracji sensorycznej w rehabilitacji zaburzeń układu równowagi ... 187
bezpośrednio wpływać na reorganizację neuronalną i poprawę czynnościową. Plastyczność
neuronalna jest obecna u człowieka przez całe
życie, z tym że jej intensywność jest zależna od
wieku. Jest ona zdecydowanie większa u młodszych dzieci i wtedy jest większy efekt terapii
integracji sensorycznej.
2. Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się w normalnym rozwoju
dziecka. Złożone zachowania rozwijają się na
bazie podstawowych już wcześniej wykształconych. W sytuacji gdy pojawiają się zaburzenia
integracji sensorycznej proces ten jest zakłócony.
3. Integralność systemu nerwowego jest bardzo
często podkreślana w większości prac J. Ayers.
Podkreślała ona, że prawidłowe funkcjonowanie ośrodków korowych zależne jest od
działania struktur podkorowych, w których to
zachodzą podstawowe procesy sensoryczne.
4. Reakcje adaptacyjne i procesy integracji sensorycznej funkcjonują na zasadzie sprzężenia
zwrotnego. Pojawienie się reakcji adaptacyjnych
bazuje na doświadczeniach sensoryczno-motorycznych i prowadzi do neuronalnego modelu
rozwoju pamięci.
5. Wewnętrzny popęd sensoryczny. Każdy z nas,
a w szczególności dzieci mają popęd do dostarczania sobie właściwych bodźców sensorycznych. Dotyczy to głównie trzech rodzajów
bodźców: przedsionkowych, czucia powierzchownego i proprioceptywnego.
Układ przedsionkowy to najwcześniej rozwijający się i dojrzewający system zmysłowy. Ten złożony
układ ma olbrzymi wpływ na funkcjonowanie
i prawidłowy rozwój dziecka. Receptory tego systemu znajdują się w uchu wewnętrznym i mają ścisły
związek anatomiczny z narządem słuchu [1,3].
Proces kształtowania się układu przedsionkowego zaczyna się już w zarodku. W siódmym tygodniu po zapłodnieniu tworzą się kanały półkoliste
natomiast w ósmym poszczególne elementy układu
równowagi przybierają właściwy kształt, a także
są już częściowo unerwione. Do 14 tygodnia wykształcają się wszystkie komórki rzęskowe woreczka
i łagiewki. W tym samym czasie rozpoczynają się
procesy mielinizacyjne nerwu przedsionkowego.
W szóstym miesiącu pozostałe elementy układu
równowagi osiągają ostateczne rozmiary, a układ
przedsionkowy jest w pełni przygotowany do pracy
i wspólnie z układem czuciowym i wegetatywnym
odbiera oraz przekazuje informacje do mózgu. Tak
wczesne dojrzewanie układu przedsionkowego
wpływa na jego podatność na uszkodzenia. Do
czynników, które mogą uszkadzać układ równowagi
u dzieci należą między innymi stosowane leki ototoksyczne, choroby zakaźne, czynniki dziedziczne,
zaburzenia hormonalne, niska masa urodzeniowa
czy urazy w tym okołoporodowe [1,2].
Układ przedsionkowy już w życiu płodowym
jest intensywnie stymulowany. Płód w łonie matki
nieustannie się porusza i zmienia pozycje. Dzieci,
których matki były dość aktywne w czasie ciąży rzadziej cierpią na zaburzenia integracji sensorycznej.
Po porodzie trening układu równowagi odbywa się
w zróżnicowanych pozycjach, zaczynając od bezwarunkowych i warunkowych reakcji posturalnych
oraz osiąganie kolejnych umiejętności ruchowych
takich jak: podnoszenie głowy, obracanie się, pełzanie, siadanie, raczkowanie, wstawanie i wiele innych
czynności, które prowadzą do przyjęcia pozycji
pionowej, jej kontroli a w ostateczności prawidłowego naprzemiennego i symetrycznego chodu.
Dojrzewanie i integracja układu przedsionkowego
z innymi systemami sensorycznymi odbywa się
w długim czasie po urodzeniu, a niezwykle ważną
rolę w tym procesie odgrywa aktywność ruchowa
dziecka. Sprawnie funkcjonujący układ przedsionkowy gwarantuje nie tylko zdolność prawidłowych
reakcji posturalnych i równoważnych, ale również
umiejętność orientowania się w położeniu ciała
w przestrzeni, sterowanie odruchami bezwarunkowymi u noworodków oraz ruchami gałek ocznych.
Nieleczone zaburzenia układu przedsionkowego
mogą mieć swoje konsekwencje w późniejszym
rozwoju dzieci. Szczególnie w szkole, gdyż układ
przedsionkowy odpowiada także za koordynację,
płynność i zgrabność ruchów, co ma wpływ na
naukę czynności grafomotorycznych [3,4].
Układ przedsionkowy znajduje się w uchu
wewnętrznym i według założeń teorii Integracji
Sensorycznej stanowi bazę do stymulacji pozostałych zmysłów, ponieważ inne rodzaje doznań
sensorycznych są przetwarzane w odniesieniu do
układu przedsionkowego.
Układ przedsionkowy składa się z dwóch części:
obwodowej i ośrodkowej. Granicę stanowi wejście
do pnia mózgu w miejscu przechodzenia przez nie
nerwu przedsionkowego. Do części obwodowej wywołującej tzw. zaburzenia układowe zaliczamy woreczek, łagiewkę, trzy przewody półkoliste oraz pień
nerwu przedsionkowego. Natomiast część ośrodkową tworzą jądra przedsionkowe pnia mózgu oraz
połączenia ich z innymi częściami OUN, jak również
pole przedsionkowe w korze mózgowej [5].
Stymulacja układu przedsionkowego powoduje
kombinacje wrażeń płynących z ruchów zarówno
z komponentą rotacyjną, jak i liniową są bardzo
precyzyjne i informują o wszystkich parametrach
188
wykonywanej czynności [6]. Zaburzenia związane
z interpretacją i odbiorem bodźców przedsionkowych związane są z przetwarzaniem bodźców
przedsionkowych i proprioceptywnych oraz z ich
integracją.
Badania De Quiros’a pokazują, że dysfunkcje
układu przedsionkowego mogą być przyczyną
trudności szkolnych dziecka. Utrzymanie równowagi, prawidłowej postawy ciała, obustronnej
koordynacji ruchowej, wzrokowej czy też percepcja słuchowo-językowa są niezbędne w procesie
uczenia [7,8]. Już w latach sześćdziesiątych De
Quiros u dzieci z trudnościami w nauce rozpoznał
specyficzne zaburzenie, które określił jako „dezintegrację przedsionkowo – proprioceptywną”.
Przeprowadził on badania układu przedsionkowego
w grupie 1900 dzieci. U ponad połowy dzieci z tej
grupy, u których występowały trudności w nauce,
rejestrowano zmniejszenie pobudliwości błędnika
na stymulację termiczną. De Quiros wyodrębnił
wtedy dwa syndromy „dezintegracji przedsionkowo
– proprioceptywnej” w oparciu o intensywność zaburzeń. Cechami wspólnymi obu tych syndromów
są hipotonia mięśni i brak reakcji przedsionkowej na
stymulację termiczną. Podsumowując swoje badania
stwierdził on, że „zaburzenia przedsionkowe mogą
powodować trudności w uczeniu się związane ze
sprawnościami ruchowymi, zdolnościami językowymi i rozwojem umiejętności czytania i pisania”
[7,8].
Dysfunkcje „integracji posturalnej i bilateralnej” były jednym z objawów zaburzeń integracji
sensorycznej rozpoznawanych przez J. Ayres [9].
Charakteryzowały się one niewystarczająco zintegrowanymi mechanizmami posturalnymi, a także
występowaniem przetrwałych prymitywnych odruchów oraz słabej kontroli wzrokowej [10]. Z objawami tego typu bardzo często współwystępowało
również obniżenie napięcia mięśniowego [11]. Te
wszystkie objawy były wynikiem zaburzeń systemu
przedsionkowo – proprioceptywnego, kontrolującego postawę, napięcie mięśni i równowagę poprzez
integrację informacji aferentnych i eferentnych.
Wynikiem prac J. Ayres nad tym zjawiskiem było
stworzenie Południowokalifornijskiego Testu Oczopląsu Porotacyjnego (Southern California Postrotary
Nystagmus Test, SCPNT), który ilościowo określał
dysfunkcje systemu przedsionkowego u dzieci
z trudnościami w uczeniu się [12]. J. Ayres stwierdziła, że „najważniejsze wyniki badań dotyczyły
zaburzeń systemu przedsionkowego. Około połowa
badanych dzieci z trudnościami w uczeniu się miała
skrócony czas trwania oczopląsu porotacyjnego,
wskazujący na nieprawidłowe przetwarzanie bodźców przedsionkowych” [13].
Otorynolaryngologia 2014, 13(4): 186-190
Dzieci z tego rodzaju zaburzeniami nie różnią
się znacząco od swoich rówieśników. Wydają się być
zdrowe, dobrze rozwinięte fizycznie i intelektualnie.
Mają zazwyczaj problem z czytaniem, pisaniem
i nauką przedmiotów ścisłych dodatkowo u tych
osób nie ma dominacji prawo lub leworęczności.
Są one zazwyczaj obustronnie niezbyt zręczne oraz
mają duże problemy z lateralizacją. Wszelkie czynności grafomotoryczne sprawiają im wiele kłopotów.
Podczas nauki pisania odwracają litery typu (d, p, b)
dużo częściej niż ich rówieśnicy, a przepisując całe
frazy ,,gubią” litery, sylaby lub całe słowa. Dzieci takie mają problemy z procesem socjalizacji wgrupie,
głównie z powodu niechęci do gier i zabaw zespołowych. Podczas tych aktywności kiedy trzeba łapać
piłkę, rzucać do celu i wykonywać szereg czynności
równoważno-koordynacyjnych, dla dziecka z taką
dysfunkcją są bardzo trudne do realizacji.
Drugi typ zaburzeń w obrębie układu przedsionkowo wiąże się z upośledzeniem zdolności
modulacji bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych i najczęściej dotyczą nadwrażliwości na
nie. Wśród zaburzeń z nadmierną wrażliwością na
stymulanty przedsionkowe wyróżnia się nietolerancję ruchu i niepewność grawitacyjną. Pierwsza
z nich jest wynikiem nieprawidłowości w działaniu
tej części ośrodkowego układu nerwowego, która
odpowiada za opracowanie informacji wejściowych
pochodzących z kanałów półkolistych tj. ruchów
rotacyjnych. Niepewność grawitacyjna natomiast
to zaburzenie polegające na nieprawidłowej modulacji wejściowych informacji przedsionkowych
z sensorów grawitacji tj. ruchów liniowych [3,14].
U dzieci z takimi problemami intensywny ruch lub
tylko myśl o nim wywołują negatywną emocjonalną
reakcję. Przyczyną takiej sytuacji jest fakt, iż układ
przedsionkowy nie jest w stanie przetworzyć informacji, które otrzymuje ze środowiska. Nietolerancja
ruchu bardzo często współwystępuje z chorobą
lokomocyjną. Jeśli już dochodzi do podjęcia przez
takie dzieci aktywności mają one zazwyczaj charakter statyczny. Szczególnie nieprzyjemny dla nich
jest ruch obrotowy. Nietolerancja ruchu powoduje,
że dziecku ciężko jest odnaleźć się w grupie rówieśników. Oprócz tego że osoby z tym zaburzeniem
nie są w stanie zaakceptować ruchów rotacyjnych
dodatkowo męczą się szybciej niż rówieśnicy, a ich
wydolność jest dużo słabsza. W związku z tym nie
są w stanie nadążyć za innymi dziećmi, zwykle
pozostaje w tyle i nie uczestniczą aktywnie w życiu
grupy [15].
Dzieci z niepewnością grawitacyjną odczuwają nienaturalnie duży strach przed upadkiem lub
wysokością, dlatego unikają placów zabaw, huśtawek i zjeżdżalni. Mają one trudności ze swobodną
Pyda-Dulewicz A i wsp. Zastosowanie terapii integracji sensorycznej w rehabilitacji zaburzeń układu równowagi ... 189
zabawą, często są wycofane i sprawiają wrażenie
nieustannie kontrolujących się. Dysfunkcja ta
w konsekwencji prowadzi do powstania problemów
natury społecznej i emocjonalnej [16].
Wykorzystanie technik integracji sensorycznej
w zaburzeniach równowagi
Przed rozpoczęciem tworzenia indywidualnego
programu terapeutycznego u dzieci z zaburzeniami
równowagi bardzo ważna jest szczegółowa diagnostyka układu równowagi oraz integracji sensorycznej
[17,18].
Diagnostyka układu równowagi u dzieci jest
jednym z trudniejszych zadań medycznych i bardzo
często wymaga podejścia interdyscyplinarnego.
Ustalenie przyczyny tych zaburzeń jest szczególnie
problematyczne, ponieważ dzieciom ciężko jest
scharakteryzować swoje dolegliwości. Ważną rolę
w odgrywają dokładne obserwacje rodziców oraz
zebrany od nich wywiad. Na proces diagnozy zaburzeń układu równowagi u małych dzieci może
wpływać ,,niedojrzałość” układu nerwowego.
Ciężko jest wtedy ocenić na ile dysfunkcja narządu
przedsionkowego jest spowodowana zaistniałą patologią, a na ile to wynik niezakończonych procesów
mielinizacyjnych. Dopiero w wieku 4-5 lat dziecko
osiąga odpowiednią dojrzałość układu nerwowego,
aby można było je diagnozować według standardów
przyjętych dla osób dorosłych.
Według zaleceń Amerykańskiej Akademii Neurologii proces diagnozowania układu równowagi
u dzieci poza dokładnym wywiadem powinien
obejmować:
•badanie otoneurologiczne z uwzględnieniem
oceny nerwów czaszkowych, czynności móżdżku oraz oczopląsu za pomocą badania ENG lub
VNG
•badanie posturograficzne
•badanie otolaryngologiczne w celu wykluczenia
dysfunkcji ucha środkowego
•badanie audiologiczne i elektrofizjologiczne słuchu
•diagnostykę neuroobrazową, szczególnie u dzieci
z dolegliwościami o charakterze napadowym
połączonymi z nudnościami i wymiotami
•badanie laboratoryjne
•ewentualne konsultacje specjalistyczne takie jak
okulistyczna, kardiologiczna, endokrynologiczna
a czasem także psychologiczna i psychiatryczna.
W polskim konsensusie ,,Zawroty głowy
u dzieci” zawartym 12.03.2011 roku w czasopiśmie
Vertigo-Forum dotyczącym diagnostyki układu
równowagi u dzieci autorzy zwracają uwagę na to,
że pełne badanie elektronystagmograficzne i wideonystagmograficzne wraz z próbami kalorycznymi
może być wykonane najwcześniej w piątym roku
życia, natomiast same próby obrotowe już w trzecim
roku życia. Obiektywne badania audiologiczne są
możliwe do wykonania w każdym wieku, a badania
progowe i nadprogowe dopiero w siódmym roku
życia.
Diagnostyka zaburzeń integracji sensorycznej
polega na przeprowadzeniu szczegółowo pogłębionego wywiadu z rodzicem/opiekunem dziecka,
analizie Kwestionariusza Rozwoju Sensomotorycznego Dziecka, który wypełnia rodzic, obserwacji
klinicznej a u starszych dzieci przeprowadzenia
dodatkowo Południowokalifornijskiego Testu Integracji Sensorycznej [16,18].
W standardowym postępowaniu terapeutycznym w leczeniu zaburzeń równowagi stosuje się
trening z wykorzystaniem zjawiska habituacji
przedsionkowej zmierzającej do wyciszenia reakcji
patologicznych. Metody te nie zawsze są atrakcyjne
zwłaszcza dla małych dzieci, a czasami po prostu
zbyt trudne do realizacji.
Techniki integracji sensorycznej
Techniki integracji sensorycznej bazują na tych
samych zjawiskach kompensacyjnych co treningi
habituacyjne, dlatego mogą być alternatywą dla tego
typu terapii. Metoda Ayres daje szereg możliwości
do stworzenia skutecznego a zarazem interesującego
i ciekawego programu terapeutycznego dla dzieci
[18]. Atrakcyjność tych zajęć przekłada się w dużym
stopniu na chęć uczestnictwa małych pacjentów
w terapii.
Miejsca gdzie przeprowadzane są zajęcia rehabilitacyjne układu równowagi z zastosowaniem
technik integracji sensorycznej wyposażone są
w sprzęt (huśtawki, równoważnie, tunele czy urządzenia do ćwiczeń rotacyjnych) przypominających
place zabaw dla dzieci. Dzieci chętnie uczestniczą
w zajęciach, a terapia przybiera postać ,,zabawy
terapeutycznej”, w której pacjenci mają poczucie,
że kreują te zajęcia wspólnie z terapeutą [1-3].
Programy terapeutyczne z wykorzystaniem
technik integracji sensorycznej zawierają różne
kombinacje ćwiczeń. Najczęściej są to ćwiczenia
równoważne, kontrolujące postawę, ćwiczenia
poprawiające koordynację oko-ręka, zadania
zkomponentą rotacyjną lub horyzontalną, trening
okoruchowy oraz fiksacji wzroku. Bardzo ważne
jest aby wszystkie te elementy były przybierały
formę zabawy odpowiedniej do wieku i rodzaju
dysfunkcji dziecka. Przykładami takich ćwiczeń są
wg [19-21]:
190
•Podskoki – na jednej nodze i na obu, przeskakiwanie z nogi na nogę, skakanie wokół własnej
osi, przeskakiwanie przeszkód;
•Ruchy wahadłowe głową – od barku do barku,
w pozycji stojącej, siedzącej i w klęku podpartym;
•„Kołyska” – przód-tył, na boki, w leżeniu na
brzuchu;
•Obroty wokół własnej osi w pozycji siedzącej
oraz leżenia przodem i tyłem;
•Koliste i wahadłowe ruchy tułowia zarówno
w siadzie jak i staniu;
•„Bocian”, „Jaskółka”, ,,Otrzepywanie się psa
po wyjściu z wody” – każda kończyna osobno,
a następnie prawa i lewa strona;
•Chodzenie wzdłuż liny początkowo po prostej
potem układamy linę falistą;
•Turlanie się w różnych kierunkach z otwartymi
i zamkniętymi oczami oraz fiksacją wzroku
w wyznaczonym punkcie;
•Wchodzenie, schodzenie, zeskakiwanie, wskakiwanie na stopień z użyciem określeń przestrzennych;
Otorynolaryngologia 2014, 13(4): 186-190
•Chodzenie po podłożu różnego typu (piasek,
gruby materac, gąbka) z otwartymi i zamkniętymi
oczami;
•Ćwiczenia motoryki małej oraz trening grafomotoryczny;
•Ćwiczenia z wykorzystaniem sprzętu znajdującego się na profesjonalnie wyposażonej Sali
do terapii Integracji Sensorycznej tj. huśtawek,
deskorolek, desek rotacyjnych czy równoważni.
Rehabilitacja z wykorzystaniem technik integracji sensorycznej daje możliwość właściwej stymulacji układu przedsionkowego w zaburzeniach
równowagi. Metoda ta doskonale sprawdza się
zwłaszcza w terapii małych dzieci. Techniki integracji sensorycznej poprzez wpływ na układ przedsionkowy oraz na zmysł czucia głębokiego mogą
być alternatywą lub w przypadku starszych dzieci
uzupełnieniem standardowych treningów habituacji
przedsionkowej w leczeniu zaburzeń równowagi.
Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny
w Łodzi w ramach zadania badawczego 502-03/5047-05/502-54-149.
Piśmiennictwo
1. Przyrowski Z. Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do
teorii diagnozy i terapii. Empis, Warszawa, 2012: 20-38.
2. Maas VF. Integracja sensoryczna a neuronauka – od
narodzin do starości. Fundacja Innowacyjna WSSE,
Warszawa 2007: 19-95.
3. Przyrowski Z, Grzybowska E. Neurobiologiczne podstawy
integracji sensorycznej – materiały szkoleniowe. PSTIS,
Warszawa 2013: 5-29, 45-55.
4. Rine RM, Wiener-Vacher S. Evaluation and treatment of
vestibular dysfunction in children. Neuro Rehabilitation
2013; 32(3): 507-18.
5. Bochenek Z, Morawiec-Bajda A. Fizjologia narządu
przedsionkowego. (w) Otoneurologia. Janczewski G,
Latkowski B (red.). Bel-Corp, Warszawa 1998: 51-121.
6. Czochańska J, Łosiowski Z, Langner-Mroczek B, Siedlecki J.
Ocena stanu neurorozwojowego niemowląt. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 1991: 6-30.
7. De Quiros JB. Diagnoza zaburzeń przedsionkowych
u dzieci z trudnościami w uczeniu się. Trudności w uczeniu
się 1976; 9: 50-8.
8. De Quiros JB. Integracja przedsionkowo-proprioceptywna:
jej wpływ na uczenie się i mowę u dzieci. Sprawozdanie
z 10-ego Interamerykańskiego Kongresu Psychologicznego
Lima, Peru, 1966, Trillas, Meksyk 1967.
9. Ayres AJ. Deficyty integracji sensorycznej u edukacyjnie
upośledzonych dzieci. Trudności w uczeniu się 1969; 2:
160-70.
10. Ayres AJ. Integracja sensoryczna a trudności w uczeniu
się. Zachodnie Wydawnictwo Psychologiczne, Los Angeles
1972.
11. Ayres AJ. Zbiorcze analizy pomiaru integracji sensorycznej.
Terapia zajęciowa 1977; 31: 362-7.
12. Ayres AJ. Południowokalifornijski Test Oczopląsu
Porotacyjnego. Zachodnie Wydawnictwo Psychologiczne,
Los Angeles 1975.
13. Ayres AJ. Wpływ terapii integracji sensorycznej na dzieci
z trudnościami w uczeniu się. Centrum Studiów nad
Dysfunkcją Integracji Sensorycznej 1976.
14. Lane SJ, Miller L. Toward a Consensus in Terminology in
Sensory Integration Theoryond Practice: Part 2-Sensory Int
Patterns of Function and Dysfunction. Sensory Integration
Special Interest Section Quarterly 2000; 23(2).
15. Stock Kranowitz C. Nie-zgrabne dziecko. Zaburzenia
przetwarzania sensorycznego-diagnoza i praktyka.
Harmonia Universalis; Gdańsk 2012; 56-98.
16. Stock Kranowitz C. Nie-zgrabne dziecko w świecie gier
i zabaw. Harmonia Universalis; Gdańsk 2012: 154-216.
17. Emmons P, McKendry Anderson L. Dzieci z zaburzeniami
integracji sensorycznej. Zaburzenia rozwojowo-sensoryczne
oraz edukacyjne występujące w ramach autyzmu, ADHD,
trudności szkolnych oraz zaburzeń dwubiegunowych. K.E.
Liber, Warszawa 2007: 116-75.
18. Ayres AJ. Rozwój teorii i praktyki integracji sensorycznej.
Kendall/Hunt, 1974.
19. Clark D, Kreutzberg J, Chee F. Stymulacja przedsionkowa,
jej wpływ na rozwój ruchowy u dzieci. Nauka 1977; 196:
1228-30.
20. Eckert A. Zabawy rozwijające zmysły. Wyd. Jedność, Kielce
2002: 42-78.
21. Silberg J. Poznanie zmysłów przez zabawę. Wyd. Liber,
Warszawa 2007: 23-39.