BIELISTKA SINA (MODRZACZEK SINY)

ROŚLINY
CHRONIONE
w Polsce
A GNIESZKA i W Ł ODEK B ILIŃSCY
ROŚLINY
CHRONIONE
w Polsce
TEKST
L ESZEK T RZĄSKI
VIDEOGRAF II
Katowice
SPIS TREŚCI
Arcydzięgiel litwor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Parzydło leśne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Bagno zwyczajne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Pierwiosnka łyszczak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Bielistka sina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Pierwiosnka maleńka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Bluszcz pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Pióropusznik strusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Bobrek trójlistkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Podkolan biały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Brodaczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Poryblin jeziorny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Cebulica dwulistna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Przylaszczka pospolita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Centuria pospolita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Purchawica olbrzymia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Ciemiężyca zielona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Rojnik górski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Cis pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Czarka szkarłatna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Czosnek niedźwiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Długosz królewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Dziewięćsił bezłodygowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Goryczka Klusjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Goryczka trojeściowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Goryczka wiosenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Goździk skupiony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Gółka długoostrogowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Grążel żółty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Grzybienie białe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Języcznik zwyczajny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Kalina koralowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Konwalia majowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Kopytnik pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Kosaciec syberyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Kosodrzewina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Lilia złotogłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Rokitnik zwyczajny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Rosiczka okrągłolistna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Salwinia pływająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Sarniak dachówkowaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Sasanka alpejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Sasanka otwarta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Sasanka wiosenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Skalnica gronkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Skrzyp olbrzymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Storczyk plamisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Szafran spiski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Szarotka alpejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Szmaciak gałęzisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Śnieżyca wiosenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Śnieżyczka przebiśnieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Warzucha polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Wawrzynek wilczełyko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Wiciokrzew pomorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Limba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Widłak goździsty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Lobelia jeziorna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Widłak jałowcowaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Lulecznica kraińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Widłak spłaszczony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Mikołajek nadmorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Widłak wroniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Nasięźrzał pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Wilżyna ciernista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Obuwik pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Wrzosiec bagienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Omieg górski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Zawilec narcyzowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Orlik pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Zawilec wielkokwiatowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Paprotka zwyczajna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Zimowit jesienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
A RCYDZIĘGIEL
LITWOR
Angelica archangelica (Archangelica officinalis)
Rodzina: selerowate (baldaszkowate) – Apiaceae (Umbelliferae)
OPIS
Okazała, 2- lub 3-letnia roślina zielna, do 2 m wysokości, o grubej, pustej w środku, ulistnionej łodydze. W pierwszym roku
obecna tylko różyczka dolnych liści. Liście duże, szerokie, nagie, 3-4-krotnie pierzaste. Kwiaty o żółtozielonych płatkach, drobne, niepozorne, zebrane w kuliste, baldaszkowate, gęste kwiatostany na długich szypułkach. Kwiatostan w postaci dużego
baldachu złożonego. Arcydzięgiel kwitnie tylko jeden raz, po
czym ginie, czasami pozostawiając okaz potomny, wyrastający
ze starego korzenia. Cała roślina, a zwłaszcza korzeń i owoce,
ma bardzo przyjemny, silny zapach.
KWITNIENIE
Lipiec – sierpień, czasem aż do października. Kwiaty zapylane są przez owady.
SIEDLISKO
Góry, od regla górnego po piętro halne. Wilgotne skały, ustalone piargi, brzegi potoków, ziołorośla, źródliska, przeważnie
na zboczach o wystawie północnej. Podłoże kamieniste z dużą
ilością substancji organicznej, zarówno na granicie, jak i wapieniu. W Tatrach do wysokości ponad 2100 m.
WYSTĘPOWANIE
Tatry, Babia Góra, Karkonosze, Masyw Śnieżnika. Zasięg gatunku obejmuje Europę środkową i północną, poza tym Grenlandię i Azję.
ZAGROŻENIA
Bywa niszczony na naturalnych stanowiskach ze względu na
właściwości lecznicze i walory smakowe jako przyprawa.
CIEKAWOSTKI
Nazwa nawiązuje do właściwości leczniczych, które miał objawić
archanioł Rafael (łac. archangelus – archanioł); litwor to nazwa
nadana przez górali i powszechnie używana. Jest dodatkiem
do tortów, keksów, legumin, konfitur, a także składnikiem czeskiej wódki – Becherovki. Korzeń wchodzi m.in. w skład preparatów: Nervosol, Melisal, Zioła szwedzkie, Digesan.
6
B AGNO
ZWYCZAJNE
Ledum palustre
Rodzina: wrzosowate – Ericaceae
OPIS
Krzew dorastający do 1,5 m wysokości, wydzielający silną woń.
Gałązki wzniesione, młode filcowato owłosione, starsze – podłużnie, czerwonobrązowo prążkowane. Liście zimotrwałe, długości do 3,5 cm, skórzaste, równowąskie lub lancetowate, o podwiniętych brzegach, osadzone na krótkich ogonkach. Blaszka
liściowa o silnie podwiniętych brzegach, od góry połyskująca,
ciemnozielona lub oliwkowozielona, od spodu rdzawo kutnerowata. Kwiaty białe lub różowe, o średnicy 1-1,5 cm, pięciopłatkowe, płasko rozpostarte, osadzone na długich, ogruczolonych szypułkach, zebrane w szczytowe kwiatostany – baldachy. Owocami są podługowate, pękające, wielonasienne torebki, jesienią długo utrzymujące się na gałązkach. Cała roślina,
a szczególnie kwiaty, ma bardzo intensywny, nieprzyjemny
zapach mogący powodować zawroty i bóle głowy.
KWITNIENIE
Maj – czerwiec. Kwiaty zapylane są przez owady.
SIEDLISKO
Torfowiska, bory bagienne, w miejscach średnio zacienionych,
na podłożu mokrym, ubogim w próchnicę, o odczynie zdecydowanie kwaśnym.
WYSTĘPOWANIE
Dość często w niżowej części Polski, z wyjątkiem Kujaw i Wielkopolski, nielicznie w górach. Zasięg gatunku obejmuje północną część Europy, Azji, Ameryki Północnej i Grenlandię.
Przez Polskę przebiega południowa granica zasięgu.
ZAGROŻENIA
W wyniku osuszania torfowisk, a także masowego zrywania
bagna do sprzedawania na targowiskach, w ostatnich dziesięcioleciach nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby stanowisk.
CIEKAWOSTKI
Roślina lecznicza i trująca, stosowana m.in. w leczeniu artretyzmu i reumatyzmu oraz w homeopatii. W powszechnym
przekonaniu odstrasza mole.
7
BIELISTKA SINA (MODRZACZEK SINY)
Leucobryum glaucum
Rodzina: bielistkowate – Leucobryaceae
OPIS
Pospolity mech o poduszkowatym wzroście i zabarwieniu szarawym, sinozielonym lub niebieskawym, często tworzący kępki,
prawie kuliste, ale także łaty o prawie metrowej średnicy. Łodyżka o wysokości około 3-8 cm, pokryta wieloma drobnymi
listkami długości zaledwie kilku milimetrów, absorbującymi wodę na podobnej
zasadzie jak gąbka. Podobnie jak u innych mchów, brak kwiatów i korzeni.
Zarodniki, rozwijające się w puszkach
osadzonych na bezlistnych łodyżkach, rozsiewane są przez wiatr.
KWITNIENIE
Tak jak każdy inny mech, bielistka nie
kwitnie, lecz rozmnaża się przez zarodniki.
SIEDLISKO
Wilgotne lasy i mokradła. W miejscach
silnie zacienionych występuje na glebie,
korzeniach drzew, u podstawy żywych lub
martwych pni drzew, na półkach skalnych. Gatunek wyróżniający dla suboceanicznego boru świeżego, a także dominujący w runie tzw. buczyn mszystych na
Pomorzu Zachodnim.
WYSTĘPOWANIE
Często spotykany w całej niżowej Polsce i w niższych położeniach górskich,
najobficiej w zachodniej części kraju. Zasięg gatunku obejmuje zachodnią część
Europy, Azję i Amerykę Północną. W Europie gatunek coraz rzadszy z powodu
przekształcania siedlisk.
ZAGROŻENIA
Gatunek objęty ochroną częściową, aby
zapobiec jego niszczeniu – zwłaszcza
związanemu ze zbiorem na eksport.
CIEKAWOSTKI
Bielistka jest w lesie czymś znacznie więcej niż dekoracją. Jej kępy dają schronienie drobnym zwierzętom, zwłaszcza owadom; jest też pokarmem dla licznych gatunków roztoczy, stanowiących z kolei
8
podstawę pożywienia wielu gatunków owadów i pająków.
Przez ptaki wykorzystywana jest jako wyściółka gniazd. Bielistka pokrywająca rozległe leśne przestrzenie jest rezerwuarem wilgoci na czas suszy. Zabezpiecza również leśną glebę
przed erozją wodną.
B LUSZCZ
POSPOLITY
Hedera helix
Rodzina: araliowate – Araliaceae
OPIS
Pnącze o zimotrwałych, ciemnozielonych liściach i zdrewniałej łodydze, zaopatrzonej w korzenie czepne umożliwiające
wspinanie się po podporach (drzewa, mury) na wysokość nawet kilkunastu metrów. Łodygi często rozesłane na ziemi, tworzące rozległe kobierce w runie leśnym lub parkowym. Liście
dwóch różnych kształtów: na płonnych pędach 3-5-klapowe, a na
pędach kwitnących – całobrzegie, o blaszce jajowatej lub romboidalnej. Kwiaty niepozorne, białawo-zielono-brunatne, cuchnące zgnilizną, zebrane na szczytach pędów w gęste, kulistawe baldachy. Owoce – okrągławe jagody, dojrzewające na
wiosnę, początkowo czerwonofioletowe a w stanie dojrzałym
granatowe, każda zawierająca od trzech do pięciu nerkowatych, trójkanciastych nasion.
KWITNIENIE
Wrzesień – październik. Kwiaty zapylane są przez muchy,
pszczoły lub trzmiele. Okazy kwitnące są w Polsce dość rzadkie.
SIEDLISKO
Lasy liściaste i zarośla, na żyznej glebie, najlepiej zasobnej
w wapń, średnio wilgotnej, głównie w miejscach niezbyt silnie
zacienionych, ale także w pełnym nasłonecznieniu. Gatunek
zdecydowanie nietolerujący podłoża kwaśnego.
WYSTĘPOWANIE
Zasięg gatunku obejmuje zachodnią, środkową i południową
Europę, ponadto Kaukaz, Azję Mniejszą i północny Iran.
Bluszcz zawleczony został również do Ameryki Północnej
ZAGROŻENIA
Nie jest gatunkiem zagrożonym; dawniej występował tylko w zachodniej części Polski, a obecnie w całym kraju, najmniej licznie na Mazurach.
CIEKAWOSTKI
Roślina długowieczna; znane są okazy 500-letnie o łodygach
kilkunastocentymetrowej średnicy. Roślina trująca, a zarazem
o właściwościach lecznicznych, stosowana jako surowiec w stomatologii, homeopatii oraz produkcji kosmetyków.
9
B OBREK
TRÓJLISTKOWY
Menyanthes trifoliata
Rodzina: bobrkowate – Menyanthaceae
OPIS
Bylina wysokości 15-35 cm, zimująca w postaci pełzającego kłącza. Nadziemną (nadwodną) część rośliny tworzy bezlistna łodyga, wyrastająca bocznie z kłącza, oraz liście odziomkowe
osadzone na długich ogonkach. Blaszka liściowa jest złożona
z 3 dużych listków (stąd nazwa gatunkowa), odwrotnie jajowatych, całobrzegich lub o brzegach karbowanych. Na szczycie
łodygi rozwijają się kwiaty zgrupowane w groniasty kwiatostan. Każdy kwiat ma dzwonkowaty, zielony kielich zakończony zaostrzonymi ząbkami i 5 płatków, białych lub różowawych,
z łatkami odgiętymi w tył i pokrytymi gęstymi włoskami. Pręciki mają fioletowe główki, a słupek – długą, nitkowatą szyjkę.
Dzięki rozmnażaniu poprzez rozłogi niektóre populacje bobrka
liczą po kilkaset osobników.
KWITNIENIE
Maj – czerwiec. Kwiaty zapylane są przez owady.
SIEDLISKO
Torfowiska i ich obrzeża, mokre łąki, zabagnione brzegi wód,
rowy, a także olsy i zarośla łozowe, w miejscach odkrytych lub
lekko zacienionych, na podłożu organicznym o odczynie kwaśnym lub obojętnym.
WYSTĘPOWANIE
Dość często na całym obszarze Polski, z wyjątkiem wyższych
położeń górskich. Gatunek rozpowszechniony w Europie, Azji
i Ameryce Północnej, a także na Grenlandii i Islandii.
ZAGROŻENIA
Od kilkudziesięciu lat zmniejsza się liczba stanowisk, a główną przyczyną jest osuszanie terenów podmokłych. W niektórych okolicach do wytępienia bobrka przyczyniło się jego nadmierne pozyskiwanie dla przemysłu farmaceutycznego.
CIEKAWOSTKI
Gatunek objęty ochroną częściową; dozwolone jest, za specjalnym zezwoleniem, ręczne ścinanie ziela z pozostawieniem kłączy.
10
B RODACZKA
Usnea sp.
Rodzina: brodaczkowate – Usneaceae
OPIS
Brodaczka to rodzaj porostów, tworzący bardzo charakterystyczne, krzaczkowate lub brodate plechy, zwykle porozgałęziane, przyczepione do podłoża tarczkowatą nasadą. Gałązki są
obłe lub kanciaste, czasem przewężone i członowane. W Polsce
występuje około 30 gatunków, bardzo zmiennych i trudnych do
oznaczenia. U większości z nich, zwłaszcza żyjących w lasach
szpilkowych, plechy są zwisające i osiągają, w zależności od gatunku, od kilku centymetrów do nawet kilku metrów długości.
Mają rozmaite zabarwienie – zielonawe, żółtawe, brązowawe,
szare, białawe. Rozmnażają się przez zarodniki (tylko składnik
grzybowy) lub przez urwistki (zarówno grzyb, jak i glon).
nieczyszczenia, a zwłaszcza na tlenki siarki i azotu. Kształt
plechy (duża powierzchnia w stosunku do objętości) powoduje, że brodaczki należą do najwrażliwszych porostów.
WYSTĘPOWANIE
W Polsce tylko w okolicach o czystym powietrzu, nieco częściej w górach, nigdy w centrach miast lub przy ruchliwych
drogach. Brodaczki spotykane są niemal na całym świecie.
ZAGROŻENIA
Wszystkie brodaczki wymieniane są na „Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce”, niektóre (np. Usnea
longissima, o plechach nawet 2-metrowej długości) już prawdopodobnie wyginęły. W celu ochrony stanowisk niektórych gatunków brodaczek ustanawia się strefy ochronne o promieniu 50 m.
SIEDLISKO
Głównie na drzewach, zwłaszcza szpilkowych, rzadziej liściastych, a także, choć rzadko, na skałach lub murach. Pobieranie wilgoci z powietrza decyduje o wrażliwości porostów na za-
CIEKAWOSTKI
Porosty, w tym brodaczki, chroni się nie tylko ze względów
estetycznych, lecz także dla dobra całego ekosystemu. Przykładowo, gatunki żyjące na drzewach iglastych, są jedynym pokarmem gąsienic motyla przylepka brodacznika (Alcis jubata), żyjącego już tylko w Puszczy Białowieskiej.
11
C EBULICA
DWULISTNA
Scilla bifolia
Rodzina: liliowate – Liliaceae
OPIS
Jedna z wczesnowiosennych roślin, zakwitających wśród zeschniętych ubiegłorocznych liści, gdy do dna lasu dociera jeszcze dużo światła. Zimuje w postaci cebulek; nadziemną część
tworzy para wąskich liści otulających łodygę (głąbik) wysokości
około 20-25 cm, na szczycie której rozwija się kwiatostan w postaci grona. Kwiatów zwykle 2-5, czasem więcej, osadzonych
na nieosłoniętych, wznoszących się szypułkach. Kwiaty intensywnie niebieskie, gwiazdkowate, o średnicy około 2 cm.
KWITNIENIE
Marzec – kwiecień.
SIEDLISKO
W lasach liściastych, grądach i buczynach, w zaroślach i na
brzegach lasów, zarówno w górach, jak i na niżu; w Bieszczadach sięga powyżej granicy lasu. Preferuje gleby wilgotne, żyzne, o odczynie obojętnym lub umiarkowanie kwaśnym, na podłożu gliniastym.
WYSTĘPOWANIE
Najliczniej w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i na Podkarpaciu,
poza tym na rozproszonych stanowiskach na Śląsku, w Wiel-
kopolsce i na Pomorzu; bardzo nielicznie na Lubelszczyźnie
i Podlasiu; nie występuje w Polsce północno-wschodniej. Jest
gatunkiem południowoeuropejskim, w Polsce ma północną granicę zasięgu występowania.
ZAGROŻENIA
Cebulica nie jest gatunkiem szczególnie zagrożonym; przeciwnie, w ostatnich dziesięcioleciach następuje wzrost liczby jej
stanowisk.
CIEKAWOSTKI
Roślina trująca; świeży sok powoduje zapalenie skóry. W farmacji znana pod nazwą „oszloch”; z cebul sporządzano dawniej napar przeciw zaburzeniom krążenia i obrzękom. Jest popularnym gatunkiem ozdobnym; niewykluczone, że na niektórych nowych stanowiskach pojawiła się jako „uciekinier”
z ogródków.
12
CENTURIA POSPOLITA (TYSIĄCZNIK)
Centaurium erythraea
Rodzina: goryczkowate – Gentianaceae
OPIS
Roślina dwuletnia dorastająca do 50 cm wysokości. Wyrasta z jasnego, wrzecionowatego korzenia, ma prostą, nagą łodygę, czterokanciastą, rozgałęzioną zazwyczaj tylko u góry. Liście na
ogół 5-nerwowe (rzadziej 3-nerwowe). W pierwszym roku obecne tylko liście odziomkowe, zebrane w różyczkę tuż przy ziemi,
dość duże (do 4 cm długości i 2 cm szerokości), kształtu odwrotnie jajowatego, na końcu zaostrzone. Liście łodygowe węższe,
siedzące i obejmujące łodygę, podłużnie jajowate lub lancetowate. Kwiaty osadzone na krótkich szypułkach, zebrane w gęste
kwiatostany (podbaldachy), zaopatrzone w podkwiatki. Pięciopłatkowa korona barwy różowej, o płatkach dołem zrośniętych
w rurkę, a górą szeroko rozłożonych, z zaostrzonymi końcami.
Owoce w postaci torebki zawierającej bardzo drobne nasiona.
WYSTĘPOWANIE
W całym kraju, lecz na niezbyt licznych stanowiskach. Szeroko
rozpowszechniona w Europie, występuje także w Azji Mniejszej.
ZAGROŻENIA
W ostatnich dziesięcioleciach nastąpił spadek liczby stanowisk
spowodowany nadmierną eksploatacją przez zbieraczy ziół (do
2004 roku centuria objęta była tylko ochroną częściową).
KWITNIENIE
Lipiec – wrzesień. Kwiaty zapylane są przez owady.
SIEDLISKO
Zbocza, łąki i pastwiska, skraje lasów, zręby. Miejsca nasłonecznione, suche lub średnio wilgotne, na podłożu żyznym o odczynie obojętnym.
CIEKAWOSTKI
Roślina lecznicza pobudzająca apetyt i polepszająca trawienie,
obniża również ciśnienie tętnicze. Stosowana także do aromatyzowania gorzkich wódek. Nazwa łacińska Centaurium łączona jest z mitem greckim (roślina ta była już znana w starożytnej Grecji), zgodnie z którym za pomocą ziela centurii centaur Chejron uleczył rany.
13
C IEMIĘ Ż YCA
ZIELONA
Veratrum lobelianum
Rodzina: liliowate – Liliaceae
łudniowo-wschodniej części Polski, od Bieszczad po Roztocze, rośnie także biało kwitnący podgatunek – ciemiężyca biała
(V. album).
ZAGROŻENIA
Gatunek na niżu zagrożony zarówno z powodu niszczenia siedlisk, jak i pozyskiwania kłączy do celów leczniczych.
CIEKAWOSTKI
Jedna z bardziej trujących roślin, na pastwiskach omijana przez
zwierzęta, groźna dla bydła i owiec, jeśli przedostanie się do
słomy. W starożytności używana była przez Galów do zatruwania strzał. Kłącze zawiera substancje stosowane w leczeniu nadciśnienia, a także znieczulające w chorobach stawów
i nerwobólach. Tradycyjna, ludowa nazwa rośliny to strzemieszyca.
OPIS
Okazała bylina o mocnej, pełnej łodydze wysokości 0,6-1,5 m, gęsto pokrytej
dużymi, jajowatymi liśćmi ułożonymi
skrętolegle, zimująca w postaci kłącza. Na
liściach bardzo dobrze widoczna równoległa nerwacja. Kwiaty bardzo drobne, zielonkawożółte, liczne, zebrane w duży wiechowaty kwiatostan na szczycie łodygi.
KWITNIENIE
Czerwiec – sierpień. Kwiaty zapylane są
przez muchówki i motyle.
SIEDLISKO
Wilgotne lasy, źródliska, łąki; w górach aż
po piętro alpejskie; na niżu głównie w lasach łęgowych i wilgotnych grądach. Na
glebach wilgotnych lub mokrych o różnym pochodzeniu i odczynie, równie dobrze kwaśnym, obojętnym, jak i zasadowym.
WYSTĘPOWANIE
W południowej części Polski, najliczniej na wyżynach i w górach – w Tatrach, na Babiej Górze i w Karkonoszach.
Zasięg gatunku obejmuje Europę środkową i południową, Kaukaz i rozległe obszary Azji aż po Ałtaj i Japonię. W po-
14
C IS
POSPOLITY
Taxus baccata
Rodzina: cisowate – Taxaceae
OPIS
Drzewo dorastające do 20 m wysokości lub duży krzew o szerokiej, często wielopniowej koronie. Szpilki, ułożone płasko po
obu stronach gałązki, są z wierzchu ciemnozielone i lśniące,
a od spodu jaśniejsze i matowe, płaskie, miękkie, do 3 cm długości. Kora jest cienka, gładka, koloru wiśniowego. Niepozorne kwiaty żeńskie i męskie rozwijają się na oddzielnych okazach (gatunek dwupienny). Nasiona, mające czerwoną, jadalną
osnówkę, rozsiewane są przez ptaki. Gatunek bardzo wolno
rosnący, zakwitający po raz pierwszy w wieku około 20 lat.
Nie tworzy zwartych drzewostanów, jednak dzięki rozmnażaniu wegetatywnemu występuje w grupach liczących zwykle
kilka lub kilkanaście okazów.
WYSTĘPOWANIE
Ponad 200 stanowisk w różnych okolicach kraju, przede wszystkim na Pomorzu, Śląsku, Wyżynie Małopolskiej, Podkarpaciu, a także w Karpatach, Sudetach oraz na Mazurach i Suwalszczyźnie. Gatunek rozprzestrzeniony w Europie zachodniej,
środkowej i Skandynawii, a ponadto w górach Europy południowej, Afryki północnej i na Kaukazie, w Turcji i Iranie.
Przez Polskę przebiega wschodnia granica zasięgu.
ZAGROŻENIA
Przez całe stulecia niszczony dla pozyskania cennego drewna,
w wielu okolicach cis wyginął na naturalnych stanowiskach,
mimo że ochronę gatunkową wprowadził po raz pierwszy już
Władysław Jagiełło w 1423 roku. Obecnie największym zagrożeniem są zmiany stosunków wodnych w lasach, zgryzanie
przez zwierzynę płową oraz grzyby powodujące porażenie siewek.
CIEKAWOSTKI
Całe drzewo z wyjątkiem osnówki jest trujące. Gatunek wyjątkowo długowieczny. Najstarszy polski okaz rosnący w Henrykowie na Dolnym Śląsku ma około 1260 lat i ponad 5 m obwodu
pnia.
KWITNIENIE
Marzec – maj; kwiaty zapylane są przez wiatr.
SIEDLISKO
Cieniste lasy, zarówno na podłożu zasobnym w próchnicę i wapń,
jak i na ubogich glebach bielicowych wytworzonych na piaskach
oraz na podłożu torfowym.
15
C ZARKA
SZKAR Ł ATNA
Sarcoscypha coccinea
Rodzina: czarkowate – Sarcoscyphaceae
OPIS
Owocniki piękne, choć niewielkie, o średnicy 1-5 cm, za młodu o zarysie kolistym, pucharkowate, z krótkim trzonkiem, później o zarysie owalnym, miseczkowate, o zawiniętym brzegu,
mocno przytwierdzone do podłoża. Wewnętrzna powierzchnia – zarodnikotwórcza – cynobrowa lub pomarańczowoczerwona, gładka i lśniąca, natomiast zewnętrzna – płonna – różowa lub jasnoochrowa, matowa. Miąższ biały, bardzo cienki
i kruchy, bez smaku, o zapachu lekko grzybowym. Wysyp zarodników biały.
SIEDLISKO
Stare, wilgotne lasy liściaste, najczęściej łęgi i grądy, a także
zarośla, przede wszystkim w okolicach o glebach zasobnych
w wapń. Rośnie na opadłych gałązkach lub przewróconych,
spróchniałych pniach, najczęściej olszy lub bzu czarnego. Owocniki znajdowane na ziemi wyrastają w rzeczywistości z drewna zagrzebanego w ściółce.
16
WYSTĘPOWANIE
Spotykana w całej Polsce, choć dość rzadko. Owocniki pojawiają się najczęściej pod koniec zimy, po stopnieniu śniegów, lecz
przed rozwojem runa, w marcu – kwietniu, a czasami już w grudniu, najczęściej gromadnie. Gatunek rozprzestrzeniony w Eurazji i Ameryce Północnej.
ZAGROŻENIA
Na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce” zaliczana do zagrożonych wyginięciem. Występowanie uzależnione jest od zachowania naturalnych siedlisk.
CIEKAWOSTKI
Gatunkami podobnymi są: dzieżka pomarańczowa (Aleuria aurantia) – znacznie częściej spotykana, naziemna, o podobnej barwie (nieco bardziej pomarańczowej) i kształcie, oraz kielonka
błyszcząca (Caloscypha fulgens), o podobnym kształcie, ale o żółtawosinawej barwie.
C ZOSNEK
NIED Ź WIEDZI
Allium ursinum
Rodzina: liliowate – Liliaceae
SIEDLISKO
Cieniste, wilgotne lasy liściaste – grądy i nadrzeczne łęgi, na
wyżynach i w reglu dolnym, również, chociaż rzadziej, na
nizinach. Miejsca niezbyt zacienione, a także w pełni naświetlone. Gleby żyzne, głębokie, najlepiej gliniasto-piaszczyste
na podłożu wapiennym.
WYSTĘPOWANIE
W południowej części Polski licznie, na pozostałym obszarze
na rozproszonych stanowiskach. Zasięg gatunku obejmuje przeważającą część Europy i Azji.
ZAGROŻENIA
W ostatnich dziesięcioleciach następuje zarówno spadek liczby stanowisk, jak i wyraźny ubytek liczebności osobników na
stanowiskach. Jedną z przyczyn może być nadmierne przesuszanie podłoża i spadek poziomu wód gruntowych.
OPIS
Bylina o wysokości do 50 cm, z podziemną cebulą – białą, wydłużoną. Łodyga prosta, bezlistna (głąbik), o trójkątnym zarysie. Nasada łodygi okryta dwoma liśćmi wyrastającymi wprost
z cebuli, dużymi, na długich ogonkach, miękkimi i żywozielonymi, o bardzo silnym aromacie. Śnieżnobiałe kwiaty zebrane w szczytowy kwiatostan, za młodu okryte wspólną błoniastą okrywą. Po przekwitnięciu roślina dość szybko traci liście.
W sprzyjających warunkach rośnie łanami, tworząc w wiosennym runie rozległe, białe kobierce.
KWITNIENIE
Kwiecień – maj; kwiaty są zapylane przez pszczoły i inne
owady.
CIEKAWOSTKI
Bardzo łatwo rozmnaża się wegetatywnie z cebulek, jak i z nasion. Niezwykle dekoracyjnie wyglądają kępy czosnku niedźwiedziego sadzone w parkach. Liście były dawniej używane jako
dodatek do zup wiosennych. Roślina ma podobne działanie lecznicze jak czosnek uprawny.
17
D Ł UGOSZ
KRÓLEWSKI
Osmunda regalis
Rodzina: długoszowate – Osmundaceae
OPIS
Z krótkiego i grubego podziemnego kłącza wyrastają okazałe,
jednoroczne, długoogonkowe liście wysokości 1,5 – 2 m. Blaszka
liściowa, szerokości do 40 cm, jest podwójnie pierzasta. Odcinki drugiego rzędu są podłużne, o brzegach gładkich lub płytko
karbowanych. Dolna część liścia jest zielona, natomiast górna
ma postać silnie rozgałęzionej wiechy i gęsto pokryta jest skupieniami zarodni, początkowo rdzawymi, a w końcu brązowymi.
WYSTĘPOWANIE
Rozproszone stanowiska w niżowej części Polski, zwłaszcza
na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce oraz w kotlinach podgórskich. Gatunek kosmopolityczny, rozpowszechniony w różnych częściach Europy, Azji, w Afryce i obu Amerykach.
ZAGROŻENIA
Na „czerwonej liście” zaliczony do gatunków narażonych na wyginięcie. Przyczyną jest osuszanie terenów podmokłych i obniżanie się poziomu wód gruntowych. Ustępując ze stanowisk
naturalnych, długosz znajduje jednak nowe siedliska, takie jak
np. rowy odwadniające i groble stawów.
CIEKAWOSTKI
Jedyny europejski przedstawiciel bardzo starej rodziny długoszowatych, która istniała już w karbonie, około 300 mln lat temu. Gatunek chętnie uprawiany w cienistych parkach i ogrodach jako roślina ozdobna.
KWITNIENIE
Zarodniki dojrzewają w czerwcu i lipcu.
SIEDLISKO
Podmokłe lasy – olszyny i bory bagienne, a także zarośla,
brzegi lasów, brzegi jezior, śródleśne przydroża, również torfowiska i rozmaite zagłębienia terenu o wysokim poziomie wód
gruntowych, głównie na podłożu torfowym o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym, w miejscach umiarkowanie zacienionych.
18
D ZIEWIĘĆSI Ł
BEZ Ł ODYGOWY
Carlina acaulis
Rodzina: złożone – Asteraceae
piętro alpejskie, na niżu – suche łąki, odsłonięte skarpy, zarówno na glebach
piaszczystych, jak i gliniastych.
WYSTĘPOWANIE
W całym kraju; najliczniej w górach i na
Wyżynie Małopolskiej, najmniej licznie
– na rozległych nizinach środkowej Polski. Rozpowszechniony w całej południowej i środkowej Europie, od Hiszpanii
i południowo-zachodniej Rosji na południu, po Polskę i Niemcy na północy.
ZAGROŻENIA
Dziewięćsił po ususzeniu zachowuje swoje dekoracyjne właściwości; z tego względu często jest wykopywany; w wielu okolicach stał się rzadkością.
CIEKAWOSTKI
Dziewięćsił to stara, góralska nazwa wywodząca się z przeświadczenia o posiadaniu przez tę roślinę dziewięciu czarodziejskich mocy sprawiających, że jej lecznicze i magiczne działanie jest silniejsze
niż u jakiegokolwiek innego ziela. Korzeń
od wielu stuleci stosowany jest w medycynie. Mięsiste dno kwiatowe nasycone mlecznym sokiem jadano czasem jako jarzynę.
OPIS
Bylina o grubym, palowym korzeniu długości nawet 1 m i bardzo krótkiej łodydze, na której osadzona jest rozetka kolczastych, głęboko pociętych, zimotrwałych liści. W okresie kwitnienia na środku rozetki rozwija się jeden okazały koszyczek
kwiatowy, bardzo efektowny, mający wraz z otaczającymi go
łuskami okrywy średnicę do 15 cm. Łuski te są lśniące, przeważnie białe, a czasem różowe. Koszyczek otwiera się tylko
w słoneczne dni, a zamyka na noc lub wobec załamania pogody, zanim jeszcze spadną pierwsze krople deszczu.
KWITNIENIE
Sierpień – wrzesień. Kwiaty zapylane są przez pszczoły, trzmiele i chrząszcze.
SIEDLISKO
Gatunek ciepłolubny, rosnący w miejscach suchych i nasłonecznionych, najchętniej na podłożu zasobnym w wapń, ale
także na podłożu obojętnym lub lekko kwaśnym. W górach zajmuje pastwiska i kamieniste zbocza od dolnego regla aż po
19