zawód - pracownik socjalny

Wojciech Buczkowski
Paulina K³onica*
BAROMETR NASTROJÓW SPO£ECZNYCH:
ZAWÓD - PRACOWNIK SOCJALNY
Praca socjalna jest dyscyplin¹ zawodow¹. Jest te¿ dziedzin¹ badañ, która
w unikalny sposób ³¹czy punkty widzenia innych nauk – w szczególnoœci nauk
biologicznych i spo³ecznych - z w³asnymi wartoœciami, zasobem wiedzy i umiejêtnoœci. W zakres pracy socjalnej wchodz¹ treœci wsparte na naukach humanistycznych - dotycz¹ce cz³owieka, jego zachowañ, otoczenia, polityki i praktyki spo³ecznej i socjalnej, pracy socjalnej i jej s³u¿b1.
Ojczyzn¹ pracy socjalnej sta³y siê Stany Zjednoczone. Na kontynencie
amerykañskim powsta³a pierwsza szko³a pracy socjalnej, utworzona w 1897
roku w Nowym Jorku z inicjatywy jednego z towarzystw filantropijnych2. Pojêcie
praca socjalna znalaz³o siê w oficjalnym obiegu w roku 1917, kiedy to amerykañskie stowarzyszenie „National Conference of Charities and Corretions” przekszta³ci³o swoj¹ nazwê na „National Conference of Social Work”. Zmianê nazwy
wymusi³y niejako przeobra¿enia, jakie mia³y miejsce w dzia³alnoœci organizacji
charytatywnych. G³ówn¹ ich cech¹ by³o unaukowienie opieki polegaj¹ce na
siêganiu do psychologicznej wiedzy o cz³owieku, na pos³ugiwaniu siê w diagnozie spo³ecznej metodami badañ naukowych oraz na wypracowaniu metodyki
postêpowania socjalnego. Zmieni³y siê równie¿ relacje miêdzy opiekunem a podopiecznym, które stawa³y siê coraz bardziej partnerskie, w przeciwieñstwie do
stosunków jednokierunkowej zale¿noœci wyznaczonych przez tradycyjn¹ filantropiê3.
Pojêcie pracy socjalnej, czy te¿ pracy spo³ecznej, podlega³o ci¹g³ym modyfikacjom. Dawniej wi¹zano je z akcj¹ socjaln¹, dzia³alnoœci¹ pañstwa, zwi¹zków zawodowych i zak³adów pracy lub z dzia³alnoœci¹ charytatywn¹ na rzecz
* Wojciech Buczkowski, student II roku pedagogiki, Paulina K³onica, studentka I roku pedagogiki, Studenckie Ko³o Naukowe M³odych Pedagogów, opiekun dr Beata Nowak.
1
B. Dubois, K. Miley, Praca socjalna 1, Zawód, który dodaje si³, Biblioteka Pracownika
Socjalnego, Interart, Warszawa, 1996.
2
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika spo³eczna, wyd. ¯AK, Warszawa, 1995.
3
Tam¿e.
119
osób pracuj¹cych i ich rodzin. Obecnie pojêcie pracy socjalnej mo¿na zdefiniowaæ z jednej strony jako realizowanie i zaspokajanie potrzeb socjalno–bytowych, z drugiej zaœ strony jako zaspokajanie potrzeb kulturalno– wychowawczych4.
Praca socjalna jest s³u¿b¹ spo³eczn¹, prac¹ zawodow¹ wyzwolon¹ ze s³u¿alczoœci, aktywnoœci¹ spo³eczno–wychowawcz¹ w zakresie wyrównywania
braków biologicznych, socjalnych, spo³ecznych i kulturowych oraz wspomagania rozwoju jednostki i grup spo³ecznych5. Praca socjalna nieod³¹cznie zwi¹zana jest z procesem wychowania, który przebiega wed³ug kanonów pedagogiki spo³ecznej. Pracownicy socjalni organizuj¹ proces wychowania w miejscach
takich jak œwietlice, kluby, domy pomocy spo³ecznej, domy kultury, domy dziecka, szko³y. S¹ wœród nich osoby o ró¿nej specjalizacji, np. asystenci spo³eczni, wychowawcy uliczni lub œrodowiskowi, osoby zatrudnione w placówkach
rehabilitacji inwalidów, kuratorzy nieletnich, pracownicy socjalni w zak³adach
pracy, urzêdach poœrednictwa pracy, w placówkach opiekuñczych, itd.6
Ka¿dy wybór zawodu oznacza wybór drogi ¿yciowej. Jednak¿e wybór ten
musi byæ œwiadomy, gdy¿ w przeciwnym razie pojawia siê blokada rozs¹dnej
identyfikacji istoty danej profesji z jej spo³eczn¹ rol¹. Praca zawodowa mo¿e
wówczas „[...] ograniczyæ siê wy³¹cznie do realizacji spo³ecznych celów zawartych w zwi¹zanym z ni¹ przepisie. Spe³nia siê wtedy zadania zgodnie z
liter¹ regu³y, a nie zawsze zgodnie z jej duchem”7. W przypadku tego konkretnego zawodu – pracownika socjalnego – œwiadomoœæ wyboru jest jego istot¹.
Aby praca socjalna mia³a g³êboki sens, mia³a szanse powodzenia i osi¹ga³a
pozytywne efekty, od pracowników socjalnych wymaga siê g³êbokiego zaanga¿owania, poœwiêcenia, postawy empatycznej, bezinteresownoœci i syntonii, ale
przede wszystkim fachowoœci. Pracownik socjalny powinien kierowaæ siê dobrem cz³owieka, a cechowaæ go powinna uczciwoœæ, sprawiedliwoœæ i odpowiedzialnoœæ8.
Celem podjêtych badañ jest próba zdiagnozowania stosunku pracowników
socjalnych do wykonywanego przez nich zawodu.
4
5
6
7
8
S. Kawula, Pedagogika spo³eczna – dokonania – aktualnoœæ – perspektywy, wyd. Adam
Marsza³ek, Toruñ, 2003.
S. Kawula, Pedagogika spo³eczna…, op. cit.
Tam¿e.
W. Miko³ajewicz, Praca socjalna jako dzia³anie wychowawcze, biblioteka Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 1995, s. 186.
E. Girczyc, Jubileusz prof. Ireny Lepalczyk, Praca socjalna, 2001 nr 4.
120
1. Metodologia badañ.
Badania przeprowadzono w oparciu o metodê sonda¿u diagnostycznego, z u¿yciem techniki ankiety. Dla potrzeb badawczych przygotowano narzêdzie badawcze – kwestionariusz ankiety w³asnej konstrukcji, który zawiera³ zarówno
pytania zamkniête, jak i otwarte. Badaniu ankietowemu poddano pracowników
socjalnych z oœrodków pomocy spo³ecznej województwa lubelskiego. Dobór
próby mia³ charakter celowo–losowy. Ogó³em przebadano 34 osoby. Wœród
osób ankietowanych znalaz³o siê 31 kobiet i 3 mê¿czyzn. Œrednia wieku respondentów wynios³a 39 lat, natomiast œredni sta¿ pracy w zawodzie to 15 lat.
2. Wyniki badañ w³asnych
Wiêkszoœæ osób ankietowanych (73,5%) posiada wykszta³cenie œrednie (do
wykszta³cenia œredniego zaliczono równie¿ szko³y policealne w zawodzie pracownik socjalny, jak równie¿ kursy daj¹ce uprawnienia do wykonywania zawodu). Wykszta³ceniem wy¿szym magisterskim legitymuje siê 26,5% respondentów.
Zdecydowana wiêkszoœæ respondentów (67,7%) pochodzi ze wsi, 14,7%
z ma³ego miasta, zaœ 17,6% mieszka w du¿ym mieœcie.
Z wykonywanej pracy zadowolonych jest 82,4% respondentów, którzy najczêœciej uzasadniali swoje wypowiedzi stwierdzeniem: „[...] wiem, ¿e wykonuj¹c ten zawód mogê pomóc innym” , „[...] lubiê tê pracê, a w szczególnoœci
pracê z ludŸmi w terenie”, „[...] praca jest ciekawa i przede wszystkim po¿yteczna”, „[...] niesienie pomocy ludziom jest wysoce potrzebne”. Jednak 17,6%
osób badanych wyraŸnie nie jest zadowolonych z pracy w wyuczonym zawodzie. W uzasadnieniu wskazywali oni na: „[...] niskie zarobki, nadmiar obowi¹zków niezgodnych z ustaw¹”, „ [...] brak dobrej organizacji pracy, „[...] niedostateczna iloœæ pracowników, co uniemo¿liwia rzetelne wykonywanie zadañ wynikaj¹cych z ustawy”.
Pracê w zawodzie pracownika socjalnego wybra³oby ponownie 76,5% respondentów. Z kolei 23,5% ankietowanych czu³oby siê spe³nionych w takich
zawodach, jak: nauczyciel, ksiêgowa, kurator, logopeda, bibliotekarka czy bankowiec.
W odpowiedzi na pytanie dotycz¹ce momentów zw¹tpienia w wykonywanej
pracy, 47,1% ankietowanych przyzna³o siê do obecnoœci takich chwil, ale rzadko, 20,6% czêsto, 14,6% bardzo rzadko, a 11,8% bardzo czêsto. Natomiast
5,9% badanych nigdy nie w¹tpi³o w sens swojej pracy (por. Rysunek 1.).
Ankietowani chêtnie wypowiadali siê na temat satysfakcji z wykonywanej
pracy zawodowej. Pisali miêdzy innymi: „[...] odczuwam j¹ w chwilach, gdy
mogê pomóc za³atwiæ mojemu podopiecznemu czasem bardzo drobn¹ sprawê;
121
Rysunek 1. Czêstoœæ wystêpowania symptomów wypalenia zawodowego u osób badanych
[...] uskrzydla mnie sama œwiadomoœæ mo¿liwoœci niesienia pomocy drugiemu
cz³owiekowi”, [...] to chwile, gdy widzê uœmiech na twarzy podopiecznych, gdy
mam œwiadomoœæ, ¿e uda³o mi siê wesprzeæ innych i chocia¿ czêœciowo pomóc w rozwi¹zaniu ich trudnych sytuacji ¿yciowych”.
Natomiast osoby deklaruj¹ce niezadowolenie z wykonywania zawodu pracownika socjalnego wykazuj¹ wiele oznak frustracji: „[...] z³oœci mnie to, ¿e
jestem wci¹¿ obarczana dodatkowymi zadaniami, przy czym nie mam mo¿liwoœci przedstawienia w³asnych opinii i pogl¹dów.” , „[...] nie znoszê osób, które
próbuj¹ wymusiæ zasi³ki, przedstawiaj¹ fa³szywe zaœwiadczenia i bardzo siê
awanturuj¹, gdy pomoc nie zostanie im przyznana” , „[...]bardzo nie lubiê pracy
z osobami biernymi, roszczeniowymi, nie wykazuj¹cymi chêci do podjêcia ¿adnego wysi³ku w celu poprawy w³asnej sytuacji ¿yciowej”.
Respondenci s¹ zgodni (97,1%), i¿ zawód pracownika socjalnego wi¹¿e siê
z koniecznoœci¹ wysokiej dyspozycyjnoœci, wymaga cierpliwoœci, odpowiedzialnoœci, uczciwoœci, empatii, komunikatywnoœci w relacjach z innymi osobami,
operatywnoœci w dzia³aniu i odwagi w podejmowaniu decyzji. Te oraz wiele innych cech osobowych i umiejêtnoœci powinni posiadaæ pracownicy socjalni, by
praca pomocowa dawa³a wymierne efekty.
3. Podsumowanie
Badania wykaza³y, i¿ zawód pracownika socjalnego jest czêœciej wykonywany
przez kobiety ni¿eli przez mê¿czyzn. Wiêkszoœæ pracowników socjalnych swój
zawód wybra³o œwiadomie i s¹ oni z tej decyzji wyraŸnie zadowoleni. Odczuwaj¹ generalnie satysfakcjê z wykonywanego zawodu, ale czêsto towarzyszy
im uczucie frustracji w zwi¹zku z faktem, i¿ wykonuj¹ pracê trudn¹ i czêsto
ma³o wymiern¹. Wymaga ona odpowiedzialnoœci, cierpliwoœci, zdecydowania
i operatywnoœci w dzia³aniu. Wiêkszoœæ pracowników socjalnych posiada wykszta³cenie œrednie, a wielu z nich jest aktualnie w trakcie uzupe³niaj¹cych
studiów magisterskich. Wiedza z zakresu wykonywanego zawodu jest przez
nich sukcesywnie aktualizowana na szkoleniach i warsztatach. W obrêbie tej
122
grupy zawodowej fakt ten wskazuje na silne d¹¿enie do rozwoju osobowego
i zawodowego oraz rozumienie wagi i koniecznoœci podnoszenia kwalifikacji
oraz umiejêtnoœci niezbêdnych w pracy z innymi ludŸmi.
Wœród pracowników socjalnych obserwowany jest czêsto problem wypalenia zawodowego, który przejawia siê w niemo¿noœci zdystansowania siê do
obowi¹zków zawodowych, przenoszenia problemów z pracy do domu. Poprzez
to powstaje realne zagro¿enie wyst¹pienia przejawów przedmiotowego traktowania klientów, uczniów, pacjentów, petentów - zjawiska zdecydowanie niepo¿¹danego z moralnego i pedagogicznego punktu widzenia oraz sprzecznego
z obran¹ misj¹ zawodow¹. Niestety ci¹g³a koniecznoœæ podejmowania odpowiedzialnoœci za ludzi i ich ¿ycie, za ca³e rodziny i ich przysz³e losy, zmêczenie fizyczne oraz wymóg nawi¹zywania bezpoœrednich, ¿yczliwych, podmiotowych kontaktów z podopiecznymi (niezale¿nie od w³asnego nastroju i stanu
psychicznego), mo¿e doprowadziæ w konsekwencji do wyst¹pienia trwa³ego
napiêcia wewnêtrznego i emocjonalnego wyczerpania wielu pracowników socjalnych.
123