Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną
Transkrypt
Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną światową Jerzy Supady Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji, Uniwersytet Medyczny, Łódź Streszczenie: W pierwszych czterech dziesięcioleciach XX wieku powstały w Polsce liczne organizacje i instytucje onkologiczne. W 1906 roku utworzony został w Warszawie Komitet do Badania i Zwalczania Raka. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku powstały kolejne organizacje przeciwrakowe: Polski Komitet do Zwalczania Raka (Warszawa 1921 r.), Łódzkie Towarzystwo Zwalczania Raka (Łódź 1927 r.), Wileński Komitet do Zwalczania Raka (Wilno 1931 r.), Stowarzyszenie Polski Instytut Przeciwrakowy we Lwowie (Lwów 1929 r.) oraz Polski Związek Przeciwrakowy (Warszawa 1938 r.). Organizacje przeciwrakowe podejmowały wielopłaszczyznową działalność (profilaktyczną, szkoleniową, organizacyjną, naukowo-badawczą), tworząc między innymi placówki otwartego i zamkniętego lecznictwa onkologicznego, w których powstały liczne prace naukowo-badawcze. W efekcie owych przedsięwzięć utworzono np. Instytut Leczenia Radem w Łodzi, Zakład Badawczo-Leczniczy do Zwalczania Nowotworów w Wilnie, oddziały szpitalne i kliniki leczące chorych na nowotwory, a przede wszystkim wybudowano i otwarto w Warszawie z inspiracji Marii Skłodowskiej-Curie bardzo nowoczesny Instytut Radowy, który w 1939 roku dysponował 90 łóżkami. Członkowie i działacze organizacji i instytucji przeciwrakowych przeprowadzili wiele akcji informujących na temat chorób nowotworowych, swoimi obserwacjami i wynikami badań naukowych dzielili się na zebraniach, konferencjach i zjazdach z uczonymi w kraju i za granicą. Słowa kluczowe: historia medycyny, nowotwory, onkologia, organizacje i instytucje przeciwrakowe, rak Pierwszą na ziemiach polskich organizacją stawiającą sobie za cel walkę z chorobami nowotworowymi był utworzony 6 czerwca 1906 roku w Warszawie, z inicjatywy znanego położnika i ginekologa dr. Józefa Jaworskiego, Komitet do Badania i Zwalczania Raka (KdBiZR). Program KdBiZR zakładał prowadzenie badań naukowych nad chorobami nowotworowymi, profilaktyką w zakresie tych chorób oraz onkologiczną działalność diagnostyczno-leczniczą [1]. W okresie przed I wojną światową (do 1914 r.) organizacja skoncentrowała swoją uwagę na przedsięwzięciach profilaktycznych w postaci odezw do kobiet na temat raka narządów rodnych oraz w formie informacyjnych ulotek, plakatów, broszur oraz pogadanek i wykładów [2]. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, po 123 latach niewoli, stało się impulsem do budowy nowoczesnych struktur służby zdrowia. Z inicjatywy środowiska lekarskiego ówczesnej Warszawy, głównie dr. Czesława Jankowskiego, dr. Stefana Sterlinga-Okuniewskiego i dr. Bronisława Wejnerta, powstał w 1921 Polski Komitet do Zwalczania Raka Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Jerzy Supady, Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji, Uniwersytet Medyczny, ul. Muszyńskiego 2, 90-151 Łódź, tel./fax: 042-677-92-87, e-mail: [email protected] Praca wpłynęła: 29.11.2007. Przyjęta do druku: 07.12.2007. Nie zgłoszono sprzeczności interesów. Pol Arch Med Wewn. 2008; 118 (1-2): 77-81 Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2008 (PKdZR) (ryc.) [3]. Biuro Komitetu zlokalizowano w Warszawie przy ul. Karowej 31 [4]. Natomiast przy ul. Karowej 1 została otwarta Poradnia PKdZR, w której stosowano leczenie radem. Poradnia współpracowała z warszawskimi oddziałami szpitalnymi i klinikami uniwersyteckimi w dziedzinie diagnostyki i terapii. Ponadto, w 1929 roku zorganizowano przy oddziale internistycznym Szpitala św. Łazarza w Warszawie przytułek dla nieuleczalnie chorych na raka [5]. PKdZR prowadził ożywioną działalność naukowo-badawczą, którą kierowała specjalna Komisja Naukowa, oraz uczestniczył w zebraniach, sympozjach, konferencjach i zjazdach w kraju i za granicą. W latach 1918–1939 PKdZR zorganizował 4 ogólnopolskie zjazdy przeciwrakowe: w 1924 roku i 1929 roku w Warszawie, w 1932 roku w Łodzi i w 1936 roku w Wilnie. Uczeni polscy wzięli również udział w dwóch onkologicznych zjazdach międzynarodowych: w Madrycie w 1933 roku i w Brukseli w 1936 roku. Wspomniana Komisja Naukowa udzielała pomocy materialnej uczonym prowadzącym badania z dziedziny chorób nowotworowych. Od 1935 roku członkowie PKdZR korzystali także z zapomóg i stypendiów przyznawanych z Fundacji im. Jakuba Potockiego. Ogłaszano również konkursy na najlepsze prace badawcze z zakresu onkologii. Szczególną rolę w strukturze PKdZR spełniało założone w 1927 roku Koło Pań, gromadzące w swych szeregach osoby z wysokich sfer ówczesnego państwa; w latach 1923–1932 Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną światową 1 HISTORIA INTERNY POLSKIEJ A B C Ryc. 1. A. Aleksander Zawadzki – członek Rady Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka (PKdZR), redaktor czasopisma Index Analyticus Cancerologiae. B. Stefan Sterling-Okuniewski – sekretarz PKdZR (1921–1934), pierwszy redaktor Biuletynu Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka i czasopisma Nowotwory (1923–1934). C. Bronisław Adam Wejnert – prezes PKdZR (1939), redaktor naczelny czasopisma Nowotwory (1934–1939) (reprodukowane z: Supady J. Organizacje i instytucje do walki z rakiem w Polsce w latach 1906–1939. Łódź, ADI, 2003: 14-15). przewodniczącą Koła Pań była żona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Michalina Mościcka, a od 1933 roku – żona Marszałka Polski Aleksandra Piłsudska. W Kole Pań było kilka sekcji: propagandy, szpitalna, opieki społecznej i wywiadowcza. W ramach sekcji prowadzono różnorodną działalność filantropijno-społeczną [6]. Naukowym czasopismem PKdZR był wydawany co kwartał od 1923 roku Biuletyn Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka, który w 1928 roku przemianowano na Nowotwory. Lekarze polscy, działacze PKdZR, brali udział w redagowaniu onkologicznych czasopism za granicą, między innymi Index Analiticus Cancerologic, Acta oraz Neoplasmea. W 1927 roku powstało Łódzkie Towarzystwo Zwalczania Raka (ŁTZR). Inicjatorem zorganizowania ŁTZR był Juliusz Lange, który został pierwszym przewodniczącym zarządu organizacji. Staraniem działaczy ŁTZR otwarto w Łodzi Instytut Leczenia Radem. Rad w ilości 250 mg kupiono za granicą. Przy użyciu radu leczono także w łódzkim Szpitalu św. Józefa przy ul. Drewnowskiej 75 (1926–1931) oraz w Szpitalu Betleem przy ul. Podleśnej 15 (1936–1939). Dużą wagę przywiązywano do profilaktyki chorób nowotworowych, organizując prelekcje, odczyty, specjalne seanse filmowe oraz upowszechniając ulotki, plakaty, broszury i artykuły informujące o czynnikach ryzyka tych chorób oraz metod zapobiegania nowotworom, ich wykrywania i leczenia. W latach 30. XX wieku odbywały się na terenie miasta tzw. dnie i tygodnie przeciwrakowe. Prowadzono także działalność naukowo-badawczą, której efektem były publikacje dotyczące problematyki chorób nowotworowych oraz kontakty z uczonymi w kraju i za granicą w ramach współpracy z onkologiczny2 mi placówkami naukowymi, między innymi z Międzynarodową Ligą Przeciwrakową w Paryżu. Dla potrzeb w tym zakresie utworzono w Łodzi w 1937 roku Pracownię Badawczą, którą kierował dr Kazimierz Ściesiński. W celu prowadzenia działalności społecznej powołano w 1929 roku przy ŁTZR Koło Pań. Jego przewodniczącą została Wanda Jaszczołtowa, a po niej Karolina Skalska [7]. W 1931 roku powstał Wileński Komitet do Zwalczania Raka (WKdZR). Jego założycielami byli: profesorowie Kornel Michejda, Kazimierz Opoczyński, Kazimierz Pelczar oraz dr Marian Przyałgowski i dr Henryk Rudziński. Pierwszym prezesem Komitetu został dyrektor wileńskiego Banku Polskiego Stanisław Białas [8]. W grudniu 1931 roku, kierując się założeniami statutowymi, otwarto w Wilnie Zakład BadawczoLeczniczy do Zwalczania Nowotworów, zlokalizowany przy ul. Połockiej 6. W Zakładzie utworzono oddział rentgenologicznoterapeutyczny oraz oddział chirurgiczny i stosowano leczenie radem [9]. Wileński Komitet do Zwalczania Raka urządzał systematyczne posiedzenia naukowe oraz delegował swoich przedstawicieli na onkologiczne zebrania i zjazdy krajowe i zagraniczne. Z inicjatywy WKdZR w dniach 6–8 grudnia 1936 roku odbył się w Wilnie IV Ogólnopolski Zjazd do Walki z Nowotworami. W ramach WKdZR działała między innymi sekcja propagandowa, zajmująca się organizowaniem odczytów na temat wczesnych objawów oraz metod wykrywania i leczenia chorób nowotworowych. W okresie 1931–1939 członkowie Komitetu wykonali i opublikowali wiele prac naukowo-badawczych, dotyczących POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (1-2) HISTORIA INTERNY POLSKIEJ Tabela. N ajważniejsze placówki otwartego i zamkniętego lecznictwa onkologicznego w Polsce w latach 1918–1939 [10] Nazwa placówki Miejsce działalności Okres działalności Przychodnia PKdZR (Zakład Leczenia Radem i Przychodnia Chirurgiczna) Warszawa, ul. Karowa 1 1923–1939 Instytut Leczenia Radem ŁTZR Łódź, ul Piotrkowska 175 1927–1939 Prywatny Instytut Curie – terapii Kraków, ul. Garncarska 9 1924–1930 Zakład Badawczo-Leczniczy do Zwalczania Nowotworów (Oddział Medycyny Wewnętrznej i Oddział Rentgenologiczny) Wilno, ul. Połocka 6 1931–1939 Oddział szpitalny dla chorych na nowotwory (leczący radem) Szpital św. Józefa, Łódź, ul. Drewnowska 75 1926–1931 Oddział dla chorych na raka Szpital Betleem, Łódź, ul. Podleśna 15 1936–1939 Oddział dla nieuleczalnie chorych na raka Miejski Dom Starców i Kalek, Łódź, ul. Narutowicza 60 1936–1939 Klinika Chirurgiczna Uniwersytetu Poznańskiego Szpital Miejski, Poznań 1921–1923 Szpital Przemienienia Pańskiego, Poznań 1923–1939 Zakład św. Wawrzyńca Państwowy Szpital Powszechny, Lwów 1931–1939 Oddział Radowy Kliniki Chorób Wewnętrznych Lwów 1937–1939 Katedra Radiologii Lekarskiej Uniwersytetu Poznańskiego Poznań 1920–1939 Instytut Radowy im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa, ul. Wawelska 15 1932–1939 zagadnień profilaktyki, etiologii, patogenezy, diagnostyki i terapii chorób nowotworowych. W 1929 roku powstało we Lwowie Stowarzyszenie Polski Instytut Przeciwrakowy. Pierwszym prezesem zarządu Stowarzyszenia został wojewoda hr. Wojciech Gołuchowski [10]. W części budynku Państwowego Szpitala Powszechnego we Lwowie zorganizowano tzw. Zakład św. Wawrzyńca, w którym 16 łóżek przeznaczono dla chorych na raka. Jednakże największym osiągnięciem Stowarzyszenia było wykonanie ankietowych badań statystycznych na temat występowania raka w Polsce [11]. W latach 30. XX w. przy Państwowej Naczelnej Radzie Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej w Warszawie utworzono Sekcję do Zwalczania Raka. Z inicjatywy jej członków, głównie lekarzy, podjęto starania o utworzenie ogólnopolskiej organizacji do walki z nowotworami złośliwymi. Według opracowanego w 1936 roku statutu organizacja miała nosić nazwę Polskiego Związku Przeciwrakowego (PZP). W obrębie PZP planowano utworzyć dwie jednostki strukturalne: Komisję Naukową i Koło Pań [12]. Pierwsze Walne Zebranie PZP odbyło się 12 kwietnia 1939 roku, akces do organizacji zgłosiły wówczas liczne instytucje i towarzystwa naukowe. Na prezesa PZP powołano Franciszka Karpińskiego. Z powodu wybuchu II wojny światowej PZP nie zdążył rozwinąć swojej działalności [13]. Oprócz wymienionych poniżej w tabelarycznym zestawieniu placówek lecznictwa onkologicznego, diagnostyką i terapią chorych na nowotwory zajmowały się poszczególne oddziały szpitalne i kliniki uniwersyteckie [14]. Za największe osiągnięcie organizacyjne onkologii polskiej okresu międzywojennego uznać należy wybudowanie w Warszawie Instytutu Radowego (IR). Inicjatorką przedsięwzięcia była Maria Skłodowska-Curie. Działalność diagnostyczno-terapeutyczną rozpoczął Instytut w styczniu 1932 roku [15]. Dział medyczny obiektu obejmował dwa budynki, w których otwarto przychodnię i szpital, składający się z trzech oddziałów: leczenia radem, głębokiej terapii rentgenowskiej oraz chirurgicznego. Pierwszy gram radu, którym początkowo dysponował szpital, był darem Marii Skłodowskiej-Curie [16]. W Instytucie Radowym zorganizowano pracownię histopatologiczną, pracownię analiz klinicznych, pracownię fizyczną, a w 1937 roku utworzono Zakład Onkologii Eksperymentalnej. Pierwszym dyrektorem IR został dr Franciszek Łukaszczyk. Instytut Radowy w Warszawie stał się przedmiotem stałej troski i materialnego wsparcia ze strony Marii Skłodowskiej-Curie, dzięki czemu uchodził za znaczącą w skali europejskiej placówkę onkologicznego lecznictwa zamkniętego oraz miejsce podejmowanych prac naukowo-badawczych i zadań szkoleniowych [17]. PIŚMIENNICTWO 1. Zabłotniak R. Polski Komitet do Badania i Zwalczania Raka. Zdr Publ. 1971; 4: 353. 2. Supady J. Powstanie i działalność Polskiego Komitetu do Badania i Zwalczania Raka w latach 1906–1918. Zdr Publ. 1978; 3: 189-194. 3. Wejnert B. Rozwój idei walki z rakiem w Polsce. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1936; 1-4: 64. 4. Z działalności Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka. Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1924; 4: 7. 5. Walka z rakiem w Polsce. Sprawozdanie z działalności Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka za okres od 1 IV 1930 do 31 III 1931 r. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1931; 2: 128. 6. Supady J. Przedwojenne tradycje onkologii polskiej. Nowotw. 1997; 47: 810-827. 7. Supady J. Działalność Łódzkiego Towarzystwa Zwalczania Raka w latach 1927-1938. Zdr Publ. 1979; 3: 195-200. 8. Wejnert B. Walka z rakiem w obecnie i w najbliższej przyszłości. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1932; 3-4: 331. Organizacje i instytucje onkologiczne w Polsce przed II wojną światową 3 HISTORIA INTERNY POLSKIEJ 9. Zakład Badawczo-Leczniczy dla Chorych na Nowotwory Wileńskiego Komitetu do Zwalczania Raka. Sprawozdanie za rok 1936. Pam Wil Tow Lek. 1937; 3: 200-201. 10. Supady J. Organizacje i instytucje do walki z rakiem w Polsce w latach 1906-1939. Łódź, ADI, 2003: 41-78. 11. Otwarcie Instytutu Przeciwrakowego we Lwowie. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1931; 3-4: 255. 12. Archiwum Akt Nowych (AAN). Ministerstwo Opieki Społecznej (MOS). Sygn. 1410: 2; 5 i 9. 13. Statut Polskiego Związku Przeciwrakowego. Nowotw Biul Pol Kom do Zwal Raka. 1938; 2. 14. Zabłotniak R. Polski Związek Przeciwrakowy. Słow Pol Tow Nauk. 1990; 2: 361. 15. Chrzanowski A. Dar narodowy dla pani Marii Skłodowskiej-Curie. Nowotw. 1963; 1: 101. 16. Łukaszczyk F. Organizacja i pierwsze dwa lata pracy Instytutu. Warsz Czas Lek. 1934; 7: 109-110. 17. Rudowicz W. Zarys historii Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Nowotw. 1963; 1: 101. 4 POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2008; 118 (1-2)