Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w świetle

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie
2011
dr Cezary Tomasz Szyjko
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
im. Jana Kochanowskiego w Kielcach
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce
w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
The prospects of the development of Poland's Nuclear Energy
in the light of the Japan's disasters
Streszczenie: Czy energia atomowa jest zabawą z ogniem czy teĪ jedynym wyjĞciem z kryzysu
energetycznego? Nowe wyzwania, które pojawiáy siĊ przed ludzkoĞcią w wyniku wydarzeĔ
w Japonii, stwarzają nieznane dotąd zagroĪenia. Energia nuklearna staáa siĊ przyczyną podziaáów na Ğwiecie. Artykuá analizuje czynniki ksztaátujące europejską kulturĊ bezpieczeĔstwa atomowego uwzglĊdniając efektywnoĞü procedur kierowania zespoáami ludzkimi oraz adekwatne
ramy legislacyjne wytwarzania energii z atomu. Autor szuka odpowiedzi na pytanie, czy moĪna
wyciągaü jednoznaczne wnioski dla rozwoju energetyki atomowej w Polsce z wywoáanych trzĊsieniem ziemi i tsunami zdarzeĔ w japoĔskich elektrowniach jądrowych? Dla zapewnienia rozwoju oraz bezpiecznego funkcjonowania energetyki jądrowej w Polsce niezbĊdne jest przyjĊcie
ustaw tzw. pakietu atomowego. Czy nowelizacja Prawa atomowego okreĞla wymagania bezpieczeĔstwa budowy i eksploatacji obiektów jądrowych zgodnie z najnowszymi standardami i zaleceniami miĊdzynarodowymi?
Abstract: The article focuses on different aspects of the nuclear energy challenges. In the
recent past, there has been a paradigmatic shift in the approach to nuclear crisis legal
arrangement. Effective nuclear management requires a multi-sectoral, multi-disciplinary, and
holistic approach, encompassing pre-crisis preparedness initiatives, crisis response, and postcrisis rehabilitation, all with active participation of local people. As the incidence and severity of
crises has increased over time, culture of HR management deserves highest priority at both the
national and sub-national levels and the traditional approach of post-crisis response and relief
need to be replaced by an all-in-compassing holistic approach. Nuclear security management is
an important issue that cannot be addressed by one agency, technology or institution alone.
It calls for convergence of technologies and institutions with the goal of fulfilling the various
dimensions, timeliness, accuracy, scope and coverage, formats and standards to match the
user needs and finally assimilation of information for decision-making. A holistic approach
encompassing a suitable mix of policy reforms, institutional changes and technology options.
Without this, it will not be possible to achieve longer term immunity against natural and manmade crises. It is quite evident that economic development may not be sustainable under
conditions of vulnerability to crises.
WstĊp
W obliczu wzrastającego zapotrzebowania na energiĊ, Polska musi
podjąü strategiczne decyzje odnoĞnie do jej pozyskiwania. 13 stycznia 2009
150
C.T. Szyjko
roku Rada Ministrów przyjĊáa specjalną uchwaáĊ o rozpoczĊciu prac nad
Programem Polskiej Energetyki Jądrowej oraz o powoáaniu Peánomocnika
Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej. Celem programu jest uruchomienie
pierwszej elektrowni jądrowej juĪ w roku 2020. Istnieje jednak jeszcze wiele
problemów, które muszą zostaü jak najszybciej rozwiązane. Jednym z nich
jest budowa bazy intelektualnej dla edukacji, szkolenia i treningu personelu
instytucji nadzorujących i przyszáych instalacji jądrowych. 22 lutego 2011 roku Rada Ministrów przyjĊáa przygotowany przez Rządowe Centrum Legislacji we wspóápracy z Ministerstwem Gospodarki i PaĔstwową Agencją Atomistyki projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo atomowe oraz o zmianie
niektórych innych ustaw. Rząd zdecydowaá, Īe na obecnym etapie wsparcie
merytoryczne i organizacyjne rozwoju energetyki jądrowej zapewniaü bĊdzie
Ministerstwo Gospodarki, a nie Agencja Energetyki Jądrowej, której utworzenie zakáadaá projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Celem nowelizacji Prawa atomowego jest okreĞlenie wymagaĔ bezpieczeĔstwa budowy i eksploatacji obiektów jądrowych na najwyĪszym osiągalnym
poziomie, zgodnie z wymaganiami i zaleceniami miĊdzynarodowymi.
Energetyka jądrowa jest sektorem przemysáu o niespotykanych nigdzie
standardach bezpieczeĔstwa i jakoĞci i dlatego naleĪy ją postrzegaü przez
pryzmat postĊpu technicznego, naukowego, cywilizacyjnego oraz wzrostu
zatrudnienia - zwáaszcza przyrostu wysoko páatnych stanowisk specjalistycznych. W pierwszej poáowie 2011 r. na Ğwiecie pracują 442 jądrowe bloki
energetyczne o áącznej zainstalowanej mocy netto 375,001 GWe. Kolejnych
5 reaktorów znajduje siĊ w stanie dáugoterminowego wyáączenia. W budowie
znajduje siĊ 65 bloków jądrowych1. Energia atomowa, szczególnie w Europie, jest obecnie bardziej niĪ kiedykolwiek kontrowersyjna. Jest to zaskakujące, jeĞli uwzglĊdni siĊ statystyki: w 2004 roku okoáo 440 elektrowni atomowych wytwarzaáo w 30 krajach 16% Ğwiatowego zapotrzebowania na prąd.
Z tego w Stanach Zjednoczonych znajdowaáy siĊ 104 elektrownie, a we
Francji prawie 60. Przed rozszerzeniem Unii Europejskiej aĪ 30% dostaw
prądu pochodziáo z energii nuklearnej. Mimo Īe Komisja Europejska dalej
angaĪuje siĊ we wspieranie badaĔ nad kulturą bezpieczeĔstwa nuklearnego,
to paĔstwa czáonkowskie są podzielone wzglĊdem wykorzystania energii jądrowej2.
1
Japan Atomic Industrial Forum, www.jaif.or.jp (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.).
I. Khripunov (ed.), Nuclear Security Culture: From National Best Practices to International
Standards, Volume 28, NATO Science for Peace and Security Series: Human and Societal Dynamics, IOS Press 2007.
2
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
151
Rys. 1. Liczba pracujących reaktorów energetycznych
Fig. 1. Number of working energy reactors
ħródáo: IAEA.
Source: IAEA.
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
152
C.T. Szyjko
Dyskurs europejski
NajbliĪszy Szczyt BezpieczeĔstwa Jądrowego, na którym Ğwiat podsumuje kulturĊ bezpieczeĔstwa atomowego, odbĊdzie siĊ w roku 2012 w Korei
Poáudniowej. Poprzedni miaá miejsce w Waszyngtonie w dniach 12-13 kwietnia 2010 roku i zgromadziá szefów paĔstw i rządów z caáego Ğwiata
uwraĪliwiając spoáecznoĞü miĊdzynarodową na zagroĪenia związane z terroryzmem jądrowym oraz zapoczątkowując szerszą wspóápracĊ w przeciwdziaáaniu im. Podczas szczytu wiele paĔstw zaprezentowaáo swe dotychczasowe osiągniĊcia w dziedzinie poprawy bezpieczeĔstwa jądrowego oraz
powziĊáo dobrowolne deklaracje odnoĞnie dalszych dziaáaĔ w tym kierunku3.
Rys. 2. Schemat reaktora MARIA
Fig. 2. Scheme of the reactor Maria
ħródáo: www.4bid.pl/symulator-maria.aspx.
Source: www.4bid.pl/symulator-maria.aspx.
Polska poinformowaáa m.in. o zaáoĪeniach rozwoju energetyki jądrowej
w kraju, akcentując dbaáoĞü o standardy bezpieczeĔstwa; ratyfikowaniu MiĊdzynarodowej Konwencji o zwalczaniu aktów terroryzmu jądrowego (International Convention for the Suppression of Acts of Nuclear Terrorism) oraz realizowanym programie konwersji reaktora doĞwiadczalnego „MARIA”, której
3
http://www.msz.gov.pl/Polska,na,Szczycie,Bezpieczenstwa,Jadrowego,35371.html
z dnia 4.04.2011 r.).
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
(dostĊp
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
153
towarzyszy wywóz wypalonego paliwa jądrowego z terytorium RP4. W ostatnich latach w Polsce poĞwiĊca siĊ wiele uwagi przeciwnikom energii jądrowej. Nie jest to tylko wynikiem niedawnej ustawy naszego zachodniego sąsiada, obowiązującej od kwietnia 2002 roku, która przewiduje wycofanie siĊ
Niemiec z energii nuklearnej do 2021 roku. TakĪe Szwecja (1980), Wáochy
(1990), Holandia (1997) i Belgia (2002) zdecydowaáy siĊ na stopniowe zamykanie swoich elektrowni, mimo Īe wokóá tych decyzji toczą siĊ wciąĪ spory, zwáaszcza we Wáoszech. Z kolei kraje, jak Portugalia, Austria, Dania i Irlandia, nigdy nie wytwarzaáy energii atomowej, podobnie jak trzy nowe
paĔstwa czáonkowskie: Polska, Estonia i àotwa.
Wedle argumentacji przeciwników energia atomowa jest po prostu zbyt
niebezpieczna. Co wiĊcej, kwestia utylizacji odpadów radioaktywnych jest
nadal nierozwiązywalna, a groĨba niepoĪądanego wykorzystania materiaáów
nuklearnych zbyt duĪa. Do tego dochodzi nieopáacalnoĞü ekonomiczna
związana z wysokimi kosztami inwestycji na budowĊ nowych instalacji.
Rys. 3. Udziaá poszczególnych paĔstw w liczbie reaktorów energetycznych na Ğwiecie
Fig. 3. Participation of individual states in the quantity of energy reactors in the world
ħródáo: IAEA.
Source: IAEA.
4
MARIA to reaktor badawczy o mocy 15 MW, skonstruowany jako reaktor wielozadaniowy
o wysokim strumieniu neutronów. BudowĊ reaktora rozpoczĊto w 1970 r., a oddano go do eksploatacji w 1975 roku. W okresie 1986-1992 przechodziá gruntowną modernizacjĊ. W chwili
obecnej jest prowadzona normalna eksploatacja. Wg wstĊpnych technicznych analiz reaktor
MARIA moĪe byü eksploatowany do 2020 roku, a po modernizacji do 2050-2060 roku.
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
154
C.T. Szyjko
Krytycy energii jądrowej zwracają uwagĊ, Īe to Ĩródáo energii wydaje
siĊ dziĞ korzystne tylko dlatego, Īe od 1950 byáo wspierane przez paĔstwo
w postaci licznych dotacji siĊgających 1 miliarda dolarów. Zdaniem wycofujących siĊ z tej technologii przyszáoĞcią jest oszczĊdzanie energii tj. oparcie
siĊ na odnawialnych Ĩródáach i efektywne wykorzystanie konwencjonalnych
noĞników energii, takich jak wĊgiel, ropa czy gaz5. Caákiem przeciwnego
zdania o tej technologii są producenci energii nuklearnej. Francja, która pozyskuje 80% elektrycznoĞci z energii jądrowej i ma najgĊstszą sieü elektrowni atomowych na Ğwiecie, planuje na 2007 rok budowĊ kolejnego reaktora atomowego wysokociĞnieniowego we Flamanville. W Finlandii zaĞ
trwają juĪ prace nad reaktorem w Olkiluoto. RównieĪ WĊgry, Czechy, Sáowacja, Sáowenia i Litwa nie mają najmniejszych zamiarów wycofywania siĊ
z energii atomowej, nawet jeĞli niektóre z reaktorów zbudowanych jeszcze
w czasach ZSRR muszą zostaü zamkniĊte do 2009 roku z powodów bezpieczeĔstwa. Wielka Brytania i Hiszpania takĪe są przekonane do energii
atomowej, ale nie mają obecnie Īadnych planów rozbudowy swojej infrastruktury. Caákiem inaczej jest w Japonii, Rosji, Chinach i Indiach, które
w 2004 roku zaplanowaáy uruchomienie lub budowĊ nowych instalacji.
Z kolei USA w „Ustawie o Polityce Energetycznej 2005” opowiedziaáy siĊ za
dalszą rozbudową energii jądrowej.6
Bloki jądrowe w budowie – dane wg kwartaáów
Rys. 4. Liczba bloków jądrowych w budowie od 2007 roku – dane na koniec kwartaáów
Fig. 4. Quantity of nuclear under construction blocks from 2007 given to – at the end of quarters
ħródáo: WNA, 28.11.2010.
Source: WNA, 28.11.2010.
C.T. Szyjko, Potencjaá rozwoju energetyki gazowej w Ğwietle najnowszych inicjatyw UE,
[w:] WiadomoĞci Naftowe i Gazownicze - czasopismo naukowo-techniczne, nr 3(155), Kraków
2011, s. 11-18.
6
I. Khripunov, Center for International Trade and Security, School of Public and International
Affairs, University of Georgiahttp://wmdsecurityculture.blogspot.com/ (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.).
5
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
155
Zwolennicy energii atomowej dostrzegają przede wszystkim korzyĞci
gospodarcze w postaci niĪszych kosztów produkcji oraz niezaleĪnoĞci od
wahaĔ cen ropy naftowej. Wierzą oni, Īe postĊp techniczny przyczyni siĊ do
bezpieczniejszego funkcjonowania i utylizacji odpadów z elektrowni jądrowych. PodkreĞlają oni poza tym, tak jak MiĊdzynarodowa Agencja Energii
Atomowej (International Atomic Energy Agency – IAEA), niski poziom kwot
emisyjnych dla gazów cieplarnianych, który dziĊki energii atomowej pozwala
osiągnąü korzyĞci ekonomiczne w ramach protokoáu z Kioto7.
Istota kultury bezpieczeĔstwa
Po serii katastrof w japoĔskich elektrowniach jądrowych coraz czĊĞciej
mówi siĊ o potrzebie rozwijania i umacniania kultury bezpieczeĔstwa. Kultura (z áaciny cultura, czyli uprawa, ksztaácenie) jest to termin wieloznaczny, interpretowany w róĪny sposób przez przedstawicieli róĪnych nauk. Kultura
najczĊĞciej jest rozumiana jako caáoksztaát duchowego i materialnego dorobku spoáeczeĔstwa. Ogólnie rzecz biorąc termin „kultura” jest najczĊĞciej uĪywany do oznaczenia wspólnego systemu wartoĞci i stawia ich caáoĞü ponad
czĊĞciami, co daje wspólną perspektywĊ dziaáaĔ i zachowaĔ podmiotów,
z której to perspektywy wyprowadzane są podejĞcia specyficzne, konkretno-organizacyjne.8
Zachowania czáonków danej instytucji (organizacji) w sektorze energii
atomowej wyraĪają utrwalają okreĞloną kulturĊ organizacyjną w stosunku do
standardów bezpieczeĔstwa. Instytucje i organizacje paĔstwa, które teĪ jest
formą organizacji, charakteryzują siĊ specyficzną kulturą bezpieczeĔstwa
atomowego. Na podstawie zaprezentowanych róĪnych stanowisk paĔstw
wzglĊdem energetyki jądrowej widaü, Īe są widoczne i odczuwalne podobieĔstwa i róĪnice kultur organizacyjnych miĊdzy instytucjami i organizacjami
w róĪnych krajach Unii Europejskiej. WiąĪe siĊ to m.in. ze specyfiką ich zadaĔ, stopniem nasycenia technologią atomową i rodzajem wykorzystywanych reaktorów, a przede wszystkim poziomem wyksztaácenia i profesjonalizacji kadry kierowniczej, etosem pracy itd.
W tym kontekĞcie kulturĊ zawodową traktuje siĊ zazwyczaj jako zespóá
spójnych znaczeĔ podzielonych przez dany zespóá pracowników. ZnaczeĔ
okreĞlających m.in.: jak i dlaczego zachodzą okreĞlone zdarzenia w siáowni
jądrowej, co robiü i kogo alarmowaü, kiedy wyáaniają siĊ problemy oraz o tym
kto (zdaniem czáonków organizacji) ponosi winĊ za ich pojawienie siĊ. Chodzi wiĊc takĪe o wzajemne traktowanie siĊ, o opinie i oceny dotyczące kierowania organizacją. Biorąc pod uwagĊ wspomniane wzglĊdy, warto siĊgnąü
do powszechnie znanej i akceptowanej koncepcji elementów organizacji
H. Leavitta, którą graficznie przedstawia tzw. diamentowy model organizacji.
7
http://www.iaea.org/Publications/Magazines/Bulletin/Bull521/index.html (dostĊp z dnia
4.04.2011 r.).
8
Patrz: A. KoĨmiĔski, W. Piotrowski, Zarządzanie, teoria i praktyka (red.) Warszawa 1996, s. 10
i n.; L.J. KrzyĪanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Kraków 1989.
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
156
C.T. Szyjko
Dodatkowym w stosunku do pierwotnego ujĊcia H. Leavitta, a zarazem centralnym wymiarem, jest kultura bezpieczeĔstwa.
Rys. 5. Podstawowe wymiary zarządzania wiedzą w organizacji
Fig. 5. Essential statistics of the knowledge management in the organization
Source: own study.
ħródáo: opracowanie wáasne.
Kultura bezpieczeĔstwa wedáug Pidgeona stanowi system znaczeĔ, poprzez który okreĞlona grupa ludzi rozumie zagroĪenia na Ğwiecie.9 System
ten zawiera równieĪ wyjaĞnienia związane z kryzysami – dlaczego i jak powstają. Kultura bezpieczeĔstwa atomowego to wiedza i sposób myĞlenia
o bezpieczeĔstwie energii atomowej (o wyzwaniach, szansach i zagroĪeniach w tym obszarze), sposoby odczuwania bezpieczeĔstwa i reagowania
na jego brak (sposób zachowania), sposoby zachowania i dziaáania podmiotów oraz ich wspóádziaáanie z innymi, wpáywające na bezpieczeĔstwo wáasne, ale i innych podmiotów. Kultura bezpieczeĔstwa atomowego jest wyrazem tego, jaki jest stosunek danej spoáecznoĞci do ryzyka, zagroĪeĔ
i bezpieczeĔstwa atomu oraz jakie wartoĞci w tym zakresie uwaĪane są za
istotne. Wysoka kultura bezpieczeĔstwa jest związana z wysoką wartoĞcią
przykáadaną zdrowiu i Īyciu ludzkiemu oraz utrzymywaniem granicy miĊdzy
niezbĊdnym ryzykiem, które jest nieodáącznym elementem Īycia i rozwoju,
a zapewnieniem bezpieczeĔstwa i ochrony przed zagroĪeniami.10
9
Cyt. za: M. Milczarek, Kultura bezpieczeĔstwa, http://www.stres.edu.pl/kultura.htm (dostĊp
z dnia 4.04.2011 r.).
10
Por. C.T. Szyjko, Zdrowie i ochrona Ğrodowiska naturalnego w kontekĞcie filozofii zrównowaĪonego rozwoju, Turystyka i zdrowie, Zeszyt Naukowy nr 4, WSHiFM im. F. Skarbka, Warszawa
2010, s. 177-186.
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
157
Czáowiek wobec kryzysu atomowego
Wspomniane wyĪej przedmiotowe ujmowanie czáowieka w ujĊciu szeroko pojĊtego bezpieczeĔstwa staáo siĊ dziedziną wielu badaĔ naukowych
i wyszáo daleko poza mury uczelni techniczno-wojskowych. Poziom myĞlenia
o bezpieczeĔstwie jest oczywiĞcie róĪny w poszczególnych grupach spoáecznych, rozmaicie teĪ pojmuje siĊ jego istotĊ. ĩycie dostarcza wielu przykáadów, które wskazują, Īe ĞwiadomoĞü ekonomiczna spoáeczeĔstwa i rozumienie terminów ekologicznych, a takĪe bezpieczeĔstwa atomowego
w pojĊciu minimalnym – od wáasnej rodziny – po maksymalne – w sferze rozumienia interesów paĔstwa, Europy i Ğwiata – powoli, ale systematycznie
wzrasta. W kulturze spoáecznej synonimem pojĊcia bezpieczeĔstwo jest
dom. M. CieĞlarczyk schematycznie przedstawia bezpieczeĔstwo jako dom
oraz ukazuje piramidĊ bezpieczeĔstwa z podwalinami, u której podstawy leĪy bezpieczeĔstwo paĔstwa.11
Wedáug J. StaĔczyka ksztaát i zakres polityki bezpieczeĔstwa paĔstwa
zaleĪy od takich m.in. czynników, jak uwarunkowania geopolityczne, potencjaá spoáeczno-gospodarczy, siáa militarna, tradycja, doĞwiadczenia, kultura
polityczna.12 M. PietraĞ zwraca uwagĊ na to, Īe wspóáczeĞnie bezpieczeĔstwo narodowe (paĔstwa) jest pojĊciem podlegającym ciągáej ewolucji w zakresie znaczeniowym, podmiotowym i przedmiotowym. Jego zdaniem jest to
dynamiczny proces, który kaĪda epoka historyczna wypeánia sobie wáaĞciwą
treĞcią.13 W Ğwietle wydarzeĔ w Japonii mamy do czynienia z kolejnym
przewartoĞciowaniem tego pojĊcia. Odchodzi w przeszáoĞü „tradycyjna koncepcja bezpieczeĔstwa, identyfikująca je z brakiem zagroĪeĔ militarnych.
WspóáczeĞnie zakres przedmiotowy bezpieczeĔstwa obejmuje nowe dziedziny. Stąd tzw. wielowymiarowoĞü bezpieczeĔstwa, której istotĊ prezentują
filary Z. Stachowiaka.
Pozyskiwanie energii z atomu związane jest z ryzykiem, a ryzyko wynika stąd, Īe czáowiek wprawdzie jest zdolny przewidywaü co moĪe siĊ zdarzyü, ale nie jest zdolny przewidzieü (stwierdziü, okreĞliü), co siĊ zdarzy
i kiedy z caáą pewnoĞcią. ħródáem niepewnoĞci jest nie tylko Ğrodowisko zewnĊtrzne, ale równieĪ czynnik ludzki. Obecnie dominuje przekonanie, Īe
rozwój technologii i organizacji dzisiaj pomnaĪa ryzyko i niebezpieczeĔstwa.
Hipoteza ta nie jest jednak w peáni przekonywająca, albowiem rozwój wiedzy
i technologii mogą zapobiegaü wielu wspóáczesnym zagroĪeniom.14 Wniosek
stąd taki, Īe wielkoĞü ryzyka – patrząc historycznie wzrasta, zmienia siĊ jedynie jego forma i treĞü.
11
M. CieĞlarczyk, Kulturowe uwarunkowania budowy bezpieczeĔstwa ekonomicznego, WyĪsza
Szkoáa Finansów i Zarządzania, Siedlce 2008.
J. StaĔczyk, Wspóáczesne pojmowanie bezpieczeĔstwa, Warszawa 1996, s. 30.
13
M. PietraĞ, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeĔstwa in statu nescendi, Studia MiĊdzynarodowe, nr 2/1997, s. 51.
14
http://www.msz.gov.pl/Polska,w,NATO,1695.html#INICJATYWY_RP (dostĊp z dnia
4.04.2011 r.).
12
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
158
C.T. Szyjko
Rys. 6. Páaszczyzny bezpieczeĔstwa paĔstwa
Fig. 6. Plains of the state security
Ryzyko jest tym lepiej kontrolowane, w im wiĊkszym stopniu zaleĪy ono
od czynników podmiotowych, takich jak ludzkie umiejĊtnoĞci, zdolnoĞci, zalety charakteru. Poziom akceptowanego ryzyka w duĪej mierze zaleĪy od korzyĞci, jakie jednostka moĪe otrzymaü po osiągniĊciu celu. Wraz ze wzrostem wartoĞci przewidywanej „wygranej” wzrasta ryzyko, które czáowiek
gotów zaakceptowaü. Ludzie chĊtniej podejmują dziaáania, które zawierają
ryzyko kontrolowane, rozáoĪone w czasie i w przestrzeni. Godne uwagi jest
stwierdzenie, Īe poziom ryzyka preferowanego przez grupĊ jest wiĊkszy od
przeciĊtnego akceptowanego przez jednostkĊ. W procesie wspóádziaáania
ludzie gotowi są przyjąü bardziej niebezpieczne poczynania niĪ wówczas,
gdy dziaáają indywidualnie15.
15
M. CieĞlarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi, àódĨ 2005, s. 105 i in.
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
159
Deficyt wykwalifikowanej kadry
Kultura bezpieczeĔstwa atomowego zaleĪy od poziomu profesjonalnego
przygotowania kadr. MiĊdzynarodowa Agencja Energii Atomowej szacuje Īe
na Ğwiecie w elektrowniach jądrowych jest zatrudnionych ok. 250 000 ludzi.
Natomiast w caáym przemyĞle jądrowym, a takĪe na uczelniach wyĪszych,
w instytutach badawczych i organach paĔstwowych związanych z energetyką
jądrową (np. organy dozoru) pracuje ok. 1 miliona osób. Rozwój tej gaáĊzi
przemysáu w Polsce bĊdzie wymagaá wyszkolenia i zatrudnienia tysiĊcy wysokiej klasy, posiadających odpowiednie certyfikaty specjalistów.
Polskie instytucje naukowe juĪ przygotowują siĊ do uruchomienia programu energetyki jądrowej. Opierając siĊ czĊĞciowo na rządowym programie przygotowania kadr dla energetyki jądrowej, uczelnie wyĪsze uruchomiáy
(i uruchamiają kolejne) kierunki studiów i specjalnoĞci związane bezpoĞrednio
z sektorem jądrowym (tabela 1). RównieĪ polskie instytuty badawcze przygotowują siĊ do uczestnictwa w Programie Energetyki Jądrowej. W 2011 r. nastąpi
reorganizacja i scalenie instytutów atomistyki w ĝwierku i Warszawie w jeden
duĪy oĞrodek badawczy Ğwiadczący usáugi na potrzeby rozwoju przemysáu jądrowego oraz prowadzący prace badawcze we wszystkich dziedzinach przemysáowego i medycznego wykorzystania technik jądrowych. Ponadto wiele innych oĞrodków związanych z sektorem elektroenergetycznym uzyska dostĊp do
bazy wiedzy, nowych technologii oraz pieniĊdzy na prace badawczo-rozwojowe
(instytuty te bĊdą realizowaáy m.in. zamówienia operatora elektrowni).
Budowa elektrowni jądrowych i towarzyszących im zakáadów to utworzenie tysiĊcy atrakcyjnych i dobrze páatnych miejsc pracy. Czas ksztaácenia
inĪynierów jądrowych wynosi 4-6 lat, operatorów reaktora 2-4 lata. W USA
na jeden blok o mocy 1000 MWe (netto) przypada Ğrednio 800 pracowników.
Szczegóáy ilustruje tabela 2.
Ponadto budowa jednego tylko bloku (nie licząc inwestycji towarzyszących jak linie energetyczne, drogi dojazdowe, wiadukty, rozbudowa portów
itd.) wymaga zatrudnienia 3000-4000 ludzi do prac budowlanych i montaĪowych o szerokim spektrum zawodów – od sáabo wykwalifikowanych robotników (po odpowiednim przeszkoleniu do pracy na budowie obiektu jądrowego),
przez spawaczy, operatorów dĨwigów, kierowców pojazdów budowlanych,
elektryków, automatyków, geodetów, hydraulików aĪ po inĪynierów i architektów (i setki innych zawodów, których peáne wymienienie byáoby trudne).
To wszystko powoduje lokalny wzrost popytu na wiele towarów i usáug, co
szybko przekáada siĊ na rozrost i zakáadanie nowych firm w okolicy inwestycji –
zarówno firm handlowo-usáugowych powstających w miejscowoĞciach poáoĪonych blisko budowy, dla których robotnicy i pracownicy elektrowni są gáównymi
klientami (sklepy spoĪywcze, lokale usáugowe itd.), jak równieĪ specjalistycznych firm sprzedających wyroby i Ğwiadczących usáugi inĪynieryjne dla inwestora, zakáadających swoje siedziby w gáównych miastach województwa, w którym
realizowana jest inwestycja „jądrowa”. Zatrudnienie w tych ostatnich firmach
znajdują zarówno ludzie z regionu , jak równieĪ studenci i absolwenci miejscowych szkóá i uczelni, a takĪe specjaliĞci z innych czĊĞci kraju.
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
160
C.T. Szyjko
Tabela 1. Kierunki bezpoĞrednio związane z energetyką jądrową wg nazwy
uczelni
Table 1. Directions directly connected with the nuclear power industry
according to the name of the college
Uczelnia
Wydziaá
Kierunek
SpecjalnoĞü
Uniwersytet
Warszawski
Wydziaáy:
Chemii i Fizyki
(studia
miĊdzywydziaáowe)
energetyka i chemia jądrowa
(studia I stopnia
od roku akademickiego
2011/2012 oraz studia II stopnia
od roku akademickiego
2012/2013)
Uniwersytet
Marii Curie-Skáodowskiej
w Lublinie
Matematyki, Fizyki
i Informatyki
fizyka
bezpieczeĔstwo
jądrowe i ochrona
radiologiczna
Polsko-UkraiĔski
Uniwersytet Europejski
w Lublinie
(w fazie tworzenia)
InĪynierii
i Nowych
Technologii
energetyka
jądrowa
Akademia
Górniczo-Hutnicza
Fizyki i Informatyki
Stosowanej
Energetyki
fizyka techniczna
energetyka
fizyka jądrowa
energetyka jądrowa
Politechnika
GdaĔska
Wydziaáy:
Oceanotechniki
i OkrĊtownictwa,
Mechaniki
oraz Elektrotechniki
i Automatyki
Oceanotechniki
i OkrĊtownictwa
(studia
miĊdzywydziaáowe)
energetyka
Politechnika àódzka
Mechaniczny
energetyka
Politechnika
Wrocáawska
Mechaniczno-Energetyczny
energetyka
Politechnika
Krakowska
InĪynierii
Elektrycznej
i Komputerowej
energetyka
Politechnika
PoznaĔska
Wydziaáy:
Elektryczny,
Technologii
Chemicznej,
Budownictwa
Lądowego,
Fizyki Technicznej
(studia
miĊdzywydziaáowe)
energetyka
energetyka jądrowa
Politechnika
ĝląska
InĪynierii ĝrodowiska
i Energetyki
inĪynieria jądrowa
energetyka jądrowa
elektroenergetyka
Elektryczny
mechanika i budowa
maszyn
energetyka
elektrotechnika
Politechnika
Warszawska
Mechaniczny,
Energetyki
i Lotnictwa
energetyka jądrowa
(nuclear power
engineering)
energetyka
budowa i eksploatacja
systemów energetycznych
energetyka cieplna i jądrowa
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych peánomocnika ds. energii jądrowej.
Source: own study on the basis of data of the attorney for the nuclear energy.
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
161
Tabela 2. Kategorie wymaganego personelu dla elektrowni jądrowej
Table 2. Categories of the required staff for the nuclear power plant
Typy stanowisk
Liczba zatrudnionych
InĪynierowie budowlani
5
InĪynierowie informatycy, elektrycy i elektronicy
20
InĪynierowie mechanicy
15
InĪynierowie jądrowi
25
InĪynierowie projektanci i utrzymania obiektu
3075
Operatorzy systemu sterowania i wyposaĪenia
Technicy chemicy
20
Technicy utrzymania ruchu
135
Technicy ochrony radiologicznej i gospodarki odpadami
promieniotwórczymi
35
Personel ochrony fizycznej
70
Personel szkoleniowy
35
Pozostaáy personel
335
Ogóáem 800 (+/-300)
ħródáo: à. Koszuk, Fundacja Forum Atomowe.
Source: à. Koszuk, Fundacja Forum Atomowe.
Wnioski dla Polski
Aby zapewniü kadry dla potrzeb energetyki jądrowej, kluczowe jest
przyjĊcie jednego, spójnego planu dotyczącego ksztaácenia w tej dziedzinie.
Harmonogram dziaáaĔ na rzecz energetyki jądrowej zakáada, Īe do koĔca
2011 roku przygotowany zostanie kompleksowy program szkoleĔ. Mimo to
niektóre wyĪsze uczelnie rozpoczĊáy na wáasną rĊkĊ wdraĪanie odpowiednich kierunków studiów – jako pierwszy Wydziaá Mechaniczny Energetyki
i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej. Zainaugurowano juĪ ksztaácenie edukatorów, pierwsza grupa 20 osób rozpoczĊáa w drugiej poáowie 2009 roku
póároczny kurs we Francji. TakĪe Instytut Energii Atomowej POLATOM podjąá dziaáania ukierunkowane na przygotowanie specjalistycznych programów
szkoleniowych. Wydaje siĊ, Īe mimo bardzo napiĊtego harmonogramu polskie uczelnie i instytucje naukowo-badawcze bĊdą w stanie podoáaü postawionemu przed nimi zadaniu odbudowy kadry dla energetyki jądrowej.
Rząd polski od początku prac nad programem jądrowym szczególną
wagĊ przykáada do zagwarantowania najwyĪszych standardów bezpieczeĔstwa ludnoĞci, pracowników i Ğrodowiska naturalnego. Peánomocnik Rządu
ds. Polskiej Energetyki Jądrowej podkreĞla, Īe przy budowie pierwszej polskiej elektrowni jądrowej zastosowana bĊdzie - bez wzglĊdu na wybór dostawcy - nowa generacja reaktorów III lub III+. RóĪnią siĊ one zasadniczo od
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
162
C.T. Szyjko
eksploatowanych juĪ od ok. 40 lat w Fukushimie reaktorów II generacji. Nowe typy reaktorów charakteryzuje uwzglĊdnienie juĪ na etapie projektowania
nawet najmniej prawdopodobnych awarii. Na rynku są dostĊpne m.in. technologie wyposaĪone w tzw. pasywne systemy bezpieczeĔstwa, które
w przypadku awarii nie potrzebują zasilania w energiĊ elektryczną, gdyĪ
wiĊkszoĞü procesów koniecznych do wyáączenia reaktora i scháodzenia
rdzenia odbywa siĊ z wykorzystaniem naturalnych zjawisk przyrody takich
jak grawitacja, konwekcja naturalna czy róĪnice ciĞnieĔ. Gdyby reaktory
elektrowni Fukushima I zostaáy zaprojektowane wedáug obowiązujących dziĞ
standardów, do obserwowanych tam awarii najprawdopodobniej w ogóle by
nie doszáo. Jednym skutkiem trzĊsienia ziemi i tsunami byáoby automatyczne, planowe wyáączenie reaktorów, po którym nastąpiáoby stopniowe scháodzenie rdzeni.
Polska, w przeciwieĔstwie do Japonii, jest krajem wolnym od zagroĪeĔ
o charakterze sejsmicznym. PamiĊtaü teĪ naleĪy, Īe ostatnie trzĊsienie ziemi w Japonii o wartoĞci 9 stopni w skali Richtera byáo wydarzeniem bez precedensu w historii nowoczesnej cywilizacji technicznej. Mimo to, elektrownia
w Fukushimie zachowaáa siĊ zgodnie z planem - reaktory ulegáy planowanemu w takiej sytuacji automatycznemu wyáączeniu. Dopiero powstaáa
w wyniku trzĊsienia ziemi fala tsunami spowodowaáa zniszczenie awaryjnego systemu zasilania w energiĊ elektryczną, co bezpoĞrednio spowodowaáo
problem z cháodzeniem.
Trzecim argumentem za bezpieczeĔstwem przyszáych polskich elektrowni jądrowych jest nowoczesne prawo, restrykcyjnie okreĞlające warunki
bezpiecznej eksploatacji obiektów jądrowych i ochrony radiologicznej. Przepisy przygotowane przez Ministerstwo Gospodarki i PaĔstwową AgencjĊ
Atomistyki powinny wejĞü w Īycie na początku lipca br., tj. na 4 lata przed
planowanym rozpoczĊciem budowy pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce.
Nowe przepisy opracowano w zgodzie z normami prawa miĊdzynarodowego
i europejskiego uwzglĊdniając zalecenia MiĊdzynarodowej Agencji Energii
Atomowej i Agencji Energetyki Jądrowej OECD, doĞwiadczenia operatorów
elektrowni jądrowych na Ğwiecie oraz wnioski z analizy najlepszych technicznych i prawnych rozwiązaĔ i praktyk w zakresiebezpieczeĔstwa jądrowego i ochrony radiologicznej w poszczególnych krajach wykorzystujących
energetykĊ jądrową.
Dodatkowo, przepisy umoĪliwiające znaczny stopieĔ udziaáu spoáeczeĔstwa w decydowaniu o budowie ww. obiektów pomogą uzyskaü stabilnoĞü raz powziĊtych decyzji oraz - w konsekwencji - przyczynią siĊ do pozyskania i utrzymania akceptacji spoáecznej dla energetyki jądrowej. Ponadto,
celem projektowanej ustawy jest stworzenie reguá opracowywania, przyjmowania i realizacji polityki paĔstwa w zakresie energetyki jądrowej, w tym
równieĪ opracowywania, przyjmowania i realizacji polityki paĔstwa w zakresie postĊpowania z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym.
Projektowana ustawa regulowaü bĊdzie proces inwestycyjny w zakresie
budowy Obiektu Energetyki Jądrowej (OEJ), w tym obowiązki i uprawnienia
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
163
inwestora i operatora takich obiektów, które reguluje ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 z póĨn. zm.)
wraz z aktami wykonawczymi. Szczegóáowy katalog obiektów, do których
budowy ustawa znajdzie zastosowanie zostanie okreĞlony w definicji pojĊcia
„obiekt energetyki jądrowej”. Ustawa nie bĊdzie miaáa zastosowania do budowy obiektów jądrowych nie powiązanych funkcjonalnie z wytwarzaniem
energii elektrycznej i zaopatrywaniem w nią spoáeczeĔstwa (tj. m.in. reaktorów badawczych, przechowalników wypalonego paliwa, innej infrastruktury –
niewykorzystywanych na potrzeby energetyki jądrowej).
Projektowana ustawa w szczególnoĞci okreĞlaü bĊdzie zasady przygotowywania ww. inwestycji poprzez usystematyzowanie i poszerzenie istniejącego katalogu decyzji koniecznych do wybudowania OEJ. Ustawa okreĞli
takĪe sposób realizacji inwestycji, w tym sposób nabywania tytuáu prawnego
do nieruchomoĞci poprzez okreĞlenie zasad pozyskiwania terenu pod inwestycje, okreĞlenie zasad i skutków wywáaszczania nieruchomoĞci na rzecz
Skarbu PaĔstwa, trybu ustalania odszkodowania, warunków przekazania
przez Skarb PaĔstwa wywáaszczonych nieruchomoĞci inwestorowi, trybu postĊpowania wobec nieruchomoĞci o nieuregulowanym stanie prawnym, trybu
pozyskiwania gruntów leĞnych znajdujących siĊ w zarządzie PaĔstwowego
Gospodarstwa LeĞnego „Lasy PaĔstwowe” oraz trybu wyznaczania obszaru
ograniczonego uĪytkowania dla OEJ wraz ze sposobem okreĞlania naleĪnego odszkodowania.
Nowa ustawa wdroĪy do polskiego porządku prawnego dyrektywĊ Rady
2009/71/Euratom z dnia 25 czerwca 2009 r., ustanawiającą wspólnotowe
ramy bezpieczeĔstwa jądrowego. Uzupeáni ponadto dotychczasowe uregulowania dotyczące odpowiedzialnoĞci cywilnej za szkodĊ jądrową. Dokument okreĞli równieĪ tryb przygotowywania i aktualizowania strategii paĔstwa w zakresie energetyki jądrowej oraz obowiązki operatorów obiektów
jądrowych, m.in. w dziedzinie informowania spoáeczeĔstwa o dziaáalnoĞci takich obiektów.
W ramach tzw. pakietu atomowego RM przyjĊáa takĪe przygotowany
przez Ministerstwo Skarbu PaĔstwa projekt ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących. Gáównym celem regulacji jest wprowadzenie przepisów, które
umoĪliwią sprawne przeprowadzenie procesu przygotowania i realizacji budowy obiektów energetyki jądrowej. Rada Ministrów zrezygnowaáa z tworzenia Agencja Energetyki Jądrowej jako wydzielonej instytucji zaplecza eksperckiego dla administracji rządowej, co przewidywaá projekt Programu
Polskiej Energetyki Jądrowej. Wsparcie merytoryczne i organizacyjne dla
rozwoju energetyki jądrowej w Polsce zapewni rozbudowany Departament
Energii Jądrowej w Ministerstwie Gospodarki.
Podsumowanie
Atak tsunami w Japonii i jego konsekwencje dowodzą, Īe kryzys jest
najtrudniejszym testem dla gospodarki i organizacji spoáecznej, gáównie ze
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
164
C.T. Szyjko
wzglĊdu na niedoskonaáoĞü umiejĊtnoĞci jego przewidywania oraz ze
wzglĊdu na zaburzenia i niepewnoĞü, jakie za sobą niesie. ZetkniĊcie z kryzysem zmusza do poszukiwania nowych strategii i metod postĊpowania,
a takĪe powoduje frustracjĊ menedĪerów wywoáaną spadającą oceną ich
dziaáaĔ. DuĪo áatwiej jest bowiem zarządzaü dobrze prosperującą firmą niĪ
organizacją paĔstwową przeĪywającą kryzys. Stąd niezbĊdne stają siĊ wiedza i rozumienie istoty kultury bezpieczeĔstwa atomowego.
Reasumując, kultura bezpieczeĔstwa atomowego musi byü oparta na
adekwatnej strukturze organizacyjnej systemu organów wáadzy paĔstwowej
i odpowiednich rozwiązaniach administracyjno-legislacyjnych. Ksztaátowanie
poĪądanej kultury bezpieczeĔstwa atomowego musi byü procesem ciągáym
poniewaĪ rzeczywista zmiana kulturowa jest trudna i wymaga czasu. Jednorazowe „akcje” mogą byü efektowne, ale przynoszące pozorne efekty, bowiem siĊgają jedynie tej najbardziej powierzchownej warstwy kultury. Aby
zmiana byáa trwaáa i efektywna musi dokonaü siĊ na gáĊbszych poziomach
kultury, związanych z uznawanymi wartoĞciami oraz zaáoĪeniami co do natury Īycia i Ğwiata.
Jak moĪna wiĊc oceniü przyszáoĞü energii atomowej? Z jednej strony
rosnące ceny ropy naftowej i nowe koszty handlu kwotami emisyjnymi przewidziane w protokole z Kioto sprawiają, Īe energia jądrowa jest coraz bardziej opáacalna. Z drugiej strony takie hasáa jak „odpady radioaktywne”, a od
11 wrzeĞnia i kryzysu póánocnokoreaĔskiego i iraĔskiego, takĪe „terroryzm
nuklearny” podwaĪają zasadnoĞü energii jądrowej. Tym samym powstaje
swoisty paradoks gospodarczy: istniejące elektrownie atomowe ze swoimi
moĪliwoĞciami produkcyjnymi funkcjonują na liberalnym rynku elektrycznoĞci, ale budowa nowych elektrowni bez dotacji paĔstwowych jest niemoĪliwa, co byáoby zresztą i tak sprzeczne z ideą wolnej konkurencji. Nic dziwnego, iĪ wydáuĪenie terminu funkcjonowania elektrowni jądrowych, takĪe wĞród
krytyków energii atomowej, wywoáuje coraz gorĊtsze dyskusje.
Awaria elektrowni Fukushima udowodniáa, Īe zmienia siĊ charakter
wspóáczesnych zagroĪeĔ, a spoáeczeĔstwo staje przed problemami nie tylko
klĊsk naturalnych, ale i technologicznych. Konieczna jest wiĊc stopniowa
ewolucja miĊdzynarodowego systemu bezpieczeĔstwa atomowego w kierunku tworzenia kompleksowych i zintegrowanych narzĊdzi zarządzania kryzysowego, umoĪliwiających równoczesne wykorzystanie komponentów militarnych i cywilnych, na kaĪdym poziomie reagowania, tj.: miĊdzynarodowym,
krajowym i regionalnym, w odniesieniu do maksymalnie szerokiego wachlarza zagroĪeĔ. NiezaleĪnie od dalszego rozwoju sytuacji w japoĔskim sektorze atomowym nie ulega wątpliwoĞci, Īe moĪliwoĞü podobnego zdarzenia
w Polsce jest caákowicie wykluczona ze wzglĊdu na warunki lokalizacyjne,
moĪliwe do zastosowania technologie a takĪe opracowane przez rząd nowe
przepisy bezpieczeĔstwa jądrowego.
PrzyjĊcie ustaw tzw. pakietu atomowego jest niezbĊdne dla zapewnienia rozwoju oraz bezpiecznego funkcjonowania energetyki jądrowej w Polsce. Projektowana Ustawa o energetyce jądrowej powinna stworzyü klarowne i stabilne ramy prawne obejmujące caáoksztaát procesu inwestycyjnego
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90
Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii
165
w zakresie przedsiĊwziĊü związanych z budową w Polsce elektrowni jądrowych i innych obiektów na potrzeby energetyki jądrowej, tak aby moĪliwe
byáo prowadzenie efektywnej i bezpiecznej dziaáalnoĞci w tym zakresie.
Stworzenie stosownych przepisów pozwoli na redukcjĊ istotnych ryzyk inwestycyjnych, a tym samym zwiĊkszy moĪliwoĞü przygotowania i realizacji takich inwestycji oraz ich przeprowadzenia w sposób sprawny i efektywny.
Czytelne i przewidywalne w dáugiej perspektywie reguáy pozwolą teĪ na obniĪenie kosztów finansowania inwestycji przez instytucje finansowe, związanych najczĊĞciej z niepewnoĞcią i nieprzewidywalnoĞcią poszczególnych
ogniw procesu inwestycyjnego. W konsekwencji, osiągniĊcie projektowanych
celów przyczyni siĊ do podniesienia wiarygodnoĞci Polski, jako kraju o stabilnych i przejrzystych regulacjach sprzyjających inwestycjom o przedmiotowym charakterze, co znajdzie swój wyraz we wzroĞcie zaufania potencjalnych inwestorów i ich partnerów, w uczestniczeniu w projektach budowy
elektrowni jądrowych i innych obiektów na potrzeby bezpiecznej energetyki
jądrowej w naszym kraju.
Bibliografia
Basic Infrastructure for a Nuclear Power Project, IAEA TECDOC Series
No. 1513, 2006.
BezpieczeĔstwo Polski w zmieniającej siĊ Europie, Warszawa–ToruĔ 1994.
Bobrow D.B., HaliĪak E., ZiĊba R., BezpieczeĔstwo narodowe i miĊdzynarodowe u schyáku XX wieku, ISM UW, Warszawa 1997.
CieĞlarczyk M., Kultura bezpieczeĔstwa i obronnoĞci, Akademia Podlaska,
Siedlce 2006.
Czaputowicz J., BezpieczeĔstwo europejskie u progu XXI wieku, PWN,
Warszawa 2000.
Cziomer E., Zyblikiewicz L., Zarys wspóáczesnych stosunków miĊdzynarodowych, PWN, Warszawa 2001.
Czáowiek w sytuacji trudnej, Praca zbiorowa pod redakcja B. Hoáysta. Warszawa 1991.
Gryz J., Dawidczyk A., Koziej S., Zarządzanie Strategiczne BezpieczeĔstwem, Wydawnictwo WSHE w àodzi, 2006.
Halak K., BezpieczeĔstwo i obronnoĞü paĔstwa, Warszawa 1996.
Human resource issues related to an expanding nuclear power programme,
IAEA TECDOC Series No. 1501,2006.
KotarbiĔski T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk.
Wrocáaw-Warszawa 1990.
Krajowa Konferencja SEP: „Renesans Energetyki Jądrowej”, Kielce, 3 marca
2010.
Lisiecki M., Zarządzanie BezpieczeĔstwem Publicznym, Oficyna Wydawnicza àoĞGraf, GrudzieĔ 2010.
Materiaáy MiĊdzynarodowej Konferencji „Elektrownie Jądrowe dla Polski”,
Warszawa, 1-2 czerwca 2006.
ZN nr 90
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
166
C.T. Szyjko
Rosa R. (red.), Dialektyka bezpieczeĔstwa, wojny i pokoju. Rozprawy z filozofii, myĞli spoáeczno-politycznej i pedagogicznej, Warszawa 2003.
Rosa R., Filozofia i edukacja do bezpieczeĔstwa, Siedlce 1998.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 12 maja 2009 r. w sprawie ustanowienia Peánomocnika Rządu do spraw Polskiej Energetyki Jądrowej,
przedáoĪone przez ministra gospodarki.
StaĔczyk J., Wspóáczesne pojmowanie bezpieczeĔstwa, ISP PAN, Warszawa 1996.
ĝwiniarski J., O naturze bezpieczeĔstwa. Prolegomena do zagadnieĔ ogólnych, Warszawa–Pruszków 1997.
Szyjko C.T., Globalizacja wobec Europy regionów, [w:] Europejski Doradca
Samorządowy. Fundusze-Inwestycje-Finansowanie, Kwartalnik polskich
samorządów i przedsiĊbiorstw komunalnych, nr 1(16), Warszawa 2011.
Szyjko C.T., PrzyszáoĞü infrastruktury energetycznej w UE, [w:] Czysta Energia, nr 3(115)/2011.
Szyjko C.T., Rozwój Partnerstwa Wschodniego a nowe otwarcie europejskie
w kontekĞcie zmodyfikowanego pakietu energetyczno-klimatycznego,
[w:] Europa – wspólnotą teorii i praktyki, z serii Zeszyty Europejskie,
nr 8/2011, Wyd. Stowarzyszenie Obywatelskie „Dom Polski”, Warszawa
2011.
Szyjko C.T., W poszukiwaniu nowej jakoĞci integracji, [w:] „FAKTY Magazyn
Gospodarczy”, nr 1(49), s.44-46. Warszawa 2011.
Uchwaáa Rady Ministrów z dn. 13 stycznia 2009 r. w sprawie dziaáaĔ podejmowanych w zakresie rozwoju energetyki jądrowej.
Fehler W. (red.), Wspóáczesne bezpieczeĔstwo, Wyd. A. Marszaáek, ToruĔ
2002;
Www.atom.edu.p.l.
ZiĊba R., Europejska toĪsamoĞü bezpieczeĔstwa i obrony, Scholer, Warszawa 2000.
Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011
ZN nr 90