Kaszubi na Pomorzu Zachodnim s. 4
Transkrypt
Kaszubi na Pomorzu Zachodnim s. 4
Kaszubi na Pomorzu Zachodnim s. 4 Rozterki wyborcy s. 24 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. W NUMERZE: 3 Naszińc prezydentem Europy ŁG 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 36 Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 4 Nôwôżniészô je dlô nas historiô Z Riszardã Stoltmanna gôdô Dark Majkòwsczi 34 Kościół św. Jana Marta Szagżdowicz I–VIII Najô Ùczba 7 Tu mieszkelë (mieszkają) Kaszëbi DM 9 Kaszubszczyzna nowoczesna i perspektywiczna Lucyna Radzimińska 11 Kronika dni umierania… Cezary Obracht-Prondzyński 35 Jan Hermanni – uczony z Kaszub Jerzy Nacel 36 Klub Inteligencji Kaszubskiej w Wejherowie (cz. 2) Adam Patok 38 Zrozumieć Mazury. Konfesja Waldemar Mierzwa 15 Fundusz stypendialny im. Izabelli Trojanowskiej Ewa Górska 40 Wdą z Remusowego Lipna Edmund Szczesiak 16 Przekopać mierzeję! Sławomir Lewandowski 44 Szkólny z Chwaszczëna Róman Drzéżdżón, Andrzéj Kraùze 18 Drogama Sëchtë Tómk Fópka 45 Listy 46 Myśli z wrześniowej niedzieli Maria Pająkowska-Kensik 20 Pani zabiła pana? Stanisław Salmonowicz 47 Pierszi môl dlô dokazu „W raju” 22 Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi (dz. 1) Słôwk Fòrmella 48 Goście na Jedwabce Jacek Borkowicz 50 Z drugiej ręki 24 Rozterki wyborcy Kazimierz Ostrowski 52 Lektury 59 „Neokaszubia” to je wicy jak nôdzeja Artur Jablonsczi 24 Jiwrë welownika Tłóm. Danuta Pioch 26 Biografie – Roman Woyke. W Maleninie (cz. 3) Krzysztof Kowalkowski 28 Nic, co ludzkie, nie jest mi obce Z ks. prof. Janem Walkuszem rozmawia Stanisław Janke 61 Klëka 67 Czedë chłop mô sznëpã Tómk Fópka 68 Brifkòwi òbsąd „Nieòstatecznégò sądu” Rómk Drzéżdżónk POMERANIA RUJAN 2014 Od redaktora Bôczë! Tam dali kù Òdrze nasza mòwa ju wëmarła – przekonywał Remusa pón Józef, kiedy wykładał młodemu wówczas Kaszubie dzieje ich wspólnej ojczyzny. Kłam tym słowom jednego z bohaterów książki Aleksandra Majkowskiego już od 20 lat próbuje zadać oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Szczecinie. Jak podkreśla jego prezes Ryszard Stoltmann, troska o kaszubszczyznę to jeden z priorytetów szczecińskiego partu, ale najważniejszym jego zadaniem jest rozszerzanie wiedzy o dziejach naszego regionu. To nie może dziwić, bo przecież właśnie na Pomorzu Zachodnim zaczęła się „pisana” historia Kaszubów, a tutejsi władcy – najpierw Gryfici, a potem Hohenzollernowie – nazywali siebie (przynajmniej w tytulaturze) książętami kaszubskimi. Szkoda, że nie wszędzie Pomorzanie mają świadomość, jak ważne jest poznawanie swojej lokalnej historii. Dobrze byłoby, gdyby z okazji 20-lecia najbardziej zachodniego oddziału ZKP wszystkie pozostałe partë zaplanowały przynajmniej jedno działanie mające na celu przybliżanie swoim członkom i okolicznym mieszkańcom dziejów tatczëznë. Może dobrym pomysłem będzie sprowadzenie i zaprezentowanie wystawy „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego”? Szczecińscy zrzeszeńcy na pewno chętnie się nią podzielą. I jeszcze gratulacje. Po pierwsze dla wszystkich tegorocznych laureatów Ogólnopolskiego Konkursu Prozatorskiego im. Jana Drzeżdżona, który został rozstrzygnięty 27 września, a po drugie dla Teatru Neokaszubia za wystawiony we wrześniu „Sąd nieostateczny” – niezwykły spektakl na podstawie utworu Lecha Bądkowskiego. Dariusz Majkowski ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch, Marika Jelińska (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Danuta Pioch Karolina Serkowska Bożena Ugowska NA OKŁADCE PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! fot. ze strony fotolia.com: Widok na Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. WYDAWCA DRUK Drukarnia WL Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 WYDARZENIA Naszińc prezydentem Europy Przedstawiciele 27 państw Unii Europejskiej 31 sierpnia 2014 r. wybrali Donalda Tuska na przewodniczącego Rady Europejskiej, czyli – nieformalnie – prezydenta Europy. Możemy mieć satysfakcję, że osobie, która wyszła z naszego kaszubsko-pomorskiego środowiska i która wielokrotnie przed laty publikowała także na łamach naszej „Pomeranii”, powierzono tak ważną międzynarodową funkcję. Awans Donalda Tuska pociągnął za sobą konieczność jego rezygnacji z urzędu Prezesa Rady Ministrów, który sprawował w latach 2007–2014. Dotychczas w historii wolnej Polski nie było polityka, który dłużej niż Donald Tusk piastowałby funkcję polskiego premiera. Na konferencji prasowej po wyborze na przewodniczącego Rady Europejskiej Donald Tusk powiedział: To jest ważna chwila dlatego, że jestem przekonany, iż Również będąc premierem, Donald Tusk uczestniczył w wydarzeniach organizowanych przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Na zdjęciu na konferencji pt. „Lech Bądkowski a samorządna Rzeczpospolita”, która odbyła się 19 października 2009 r. Fot. z archiwum ZKP Donald Tusk na Zjeździe Kaszubów w Bytowie odbiera upominek od burmistrza tego miasta Ryszarda Sylki. Fot. K. Rolbiecki 21 września 2014 r. media donosiły, że Donald Tusk szuka w Gdańsku (stolicy Kaszub) miejsca na krajowe biuro przewodniczącego Rady Europejskiej. Fot. P.A. polskie dziedzictwo, moje osobiste doświadczenie i nasze europejskie marzenia mogą się stać bardzo istotnym źródłem energii, której Unia Europejska potrzebuje i będzie potrzebowała w przyszłości bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. (…) Zdaję sobie sprawę, że funkcja szefa Rady Europejskiej to budowanie nieustannego kompromisu. (…) Kompromis, czyli budowa nieustannie na nowo wspólnego europejskiego interesu – to najważniejsze polityczne wyzwanie. (...) Wiem, że przed nami bardzo dużo roboty. Ja oferuję dobrą wolę, odrobinę wyobraźni, ciekawego wschodnioeuropejskiego doświadczenia i przede wszystkim wielką wiarę w to, że Europa ma sens i będzie miała sens. ŁG NAJE KÔRBIÓNCZI Nôwôżniészô je dlô nas historiô Z Riszardã Stoltmannã, przédnikã szczecyńsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, gôdómë ò Rokù Grifa, zadaniach Kaszëbów na zôpadny Pòmòrsce i corôz krótszi drodze ze Szczecëna do Gduńska. Sejmik Zôpadnopòmòrsczégò Wòje wództwa mô ùchwôloné rok 2014 Rokã Grifa. Co z ti leżnoscë dzejało sã i bãdze dzejac latos w Szczecënie a òkòlim i jak tameczny part Ka szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô włą cziwô sã w òbchòdë tegò rokù? Kòòrdinatorã òbchòdów z remienia sejmikù je decyzją marszôłka wòjewództwa Zómk Pòmòrsczich Ksążãtów w Szczecënie. Naji part je wespółòrganizatorã. Nie dô sã w ny kôrbiónce pòdac wszëtczich rozegracjów i ùroczëznów. Më jesmë mielë cësk na włączenié do òbchòdów niejednëch imprezów, w tim pòpùlarno-nôùkòwi kònferencji „Znak Gryfa, Gryfici i ich pomorskie dziedzictwo”, jakô òdbëła sã 29 séwnika w sejmikù z wespółùdzélã m.jin. radnëch òbëdwùch kòlmòrsczich wòjewództwów, czë mszë swiãti w archikatedralny bazylice z liturgią słowa w kaszëbsczim jãzëkù. Òkróm te do òbchòdów Rokù Grifa òstôł włączony òrganizowóny ju òd lat Dzéń Kaszëbsczi. 16 maja jesmë zòr ganizowelë kòncert kaszëbsczégò Dzecnégò Karna Spiéwu i Tuńca Słunôszka ze Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Kartuzach i kaszëbsczégò fòlkowégò karna Bubliczki. W Stargardze Szczecyńsczim dze jającé òd dwùch lat naje kòło przë szëkòwało w maju tidzéń kaszëbsczi kùlturë i mszã z kaszëbską liturgią słowa. Wiôldżim wëdarzenim dlô najégò partu bëło téż òdkrëcé òbeliskù na wdôr pierszich mieszkańców Pòmòrzô – Kaszëbów kòl katedrë w Szczecënie 4 z najim grifã i piãknym tekstã pò kaszëbskù. Jak jidze wama wespółrobòta z môlo wima wëszëznama? Chtos z lëdzy, co rządzą w Szczecënie, mô swiądã kaszëbsczich kòrzeniów ti zemi? Mómë starã wespółrobic z władzama miasta Szczecëna, dostôwómë rok w rok wspiarcé finansowé na òrganizacjã Kaszëbsczégò Dnia. Dobrze téż sã nama robi z sejmikã wòjewództwa. Òd trzech lat òdbiwają sã z naji inspiracji spòtkania radnëch òbëdwùch najich kòlmòrsczich wòjewództwów. Mëszlã, że tak władze miasta, jak i wòjewództwa znają historiã i kòrzenie naji zemi. Nôleżnikama najégò partu są m.jin. zôpadnopòmòrsczi wòjewòda Mark Tałasiewicz i wicemarszôłk Andrzéj Jakùbòwsczi. Baro naje dzejanié wspiérô i bierze ùdzél w Dniu Kaszëbsczim wiceprezydent miasta Krësztof Soska. Westrzód swòjich nôwôżniészich za daniów part w Szczecënie wiedno pòdôwô rozkòscérzanié wiédzë ò hi storie Zôpadnégò Pòmòrzô. Bò to pò prôwdze je nôwôżniészé w na jim dzejanim, to téż jedna z przëczënów pòwstaniô najégò partu dwadzesce lat temù. Wnetka wszëtkò, co robimë, je sparłãczoné ze zjiscywanim tegò célu. Pòdług najich niewiôldżich finansowëch mòżlëwòtów i dzãka strzodkóm, jaczé ùdôwô sã dobëc, próbùjemë naprawic tã dzurã w procesu edukacji, ten brak znajomòscë historie, kùlturë, strzodowiska regionu. Nick nie dałë nasze dzejania w latach 1994–1997, czedë jakò nowi part KPZ jesmë gôdelë z rektorã Szczecyńsczégò Ùniwersytetu i Kùratorã Òswiatë i Wëchòwaniô. Wstãpno jesmë ùzgòdnilë tresc pòrozmieniô w sprawie òrganizacji i prowadzeniô regionalny edukacji westrzód sztudérów i szkólnëch spòdlecznëch i strzédnëch szkòłów. Przë wespółprôcë ze szczecyńsczim òddzélã Pòlsczégò Towarzëstwa Historicznégò i Centrum Doradzaniô i Doskònaleniô Szkólnëch naji part miôł wëdac suplement do ùczbòwników historie – 10–12 témów z ùszłotë Zôpadnégò Pòmòrzô, chtërne pò didakticznym òbrobienim, zbògaconé zdrzódłowima tekstama i kasetama wideo, miałë bëc włączoné do szkòłowëch programów. Szkòda, że razã ze zmianą na stanowiskù Kùratora Òswiatë projekt ùpôdł. W ti sytuacji mómë starã pòpù larizowac historiã Zôpadnégò Pòmòrzô, a òsoblëwie czas, czedë mieszkelë tuwò Kaszëbi, przez rokroczné Dnie Kaszëbsczé. Przëbliżómë mieszkańcóm kaszëbską kùlturã przez kòncertë lëdowëch i dzysdniowëch karnów z Kaszub. Òrganizëjemë wespół z Archiwùm Państwòwim w Szczecënie i Szczecyńsczim Ùniwersytetã pò pularno- nôùkòwé kònferencje ò historie zôpadnopòmòrsczi zemi. Jeżlë zrobiã na szaséjach Szczecëna anketã, to jak wiele lëdzy bãdze roz miało rzeknąc cos ò kaszëbskò-pò mòrsczi historie tegò miasta? POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 NAJE KÔRBIÓNCZI Nié za wiele. Nasze dzejania to kropla w mòrzu pòtrzéb. Brëkùjemë wiãkszégò zaangażowaniô sã institucjów òswiatowëch, ùczbòwniów. Mómë swiądã, że je wiãcy do zrobieniô, niżle ùdało sã ju w òstatnëch latach zrobic. Mëslimë i diskutëjemë nad pòw stanim w Szczecënie Dodomù Ka szëbskò-Pòmòrsczégò, jaczi bë prowadzył barżi systemòwé dzejania w ti sprawie. Waji part przërëchtowôł razã z Archi wùm Państwòwim i Zómkã Pòmòrsczich Ksążãtów wëstôwk „Z kaszëbskò-słowiańsczich i pòlsczich kawlów Zô padnégò Pòmòrzô”. Òbjachôł ju wiele placów na Kaszëbach i nié leno… Z tegò jesmë baro rôd. Wëstôwk to prawie realizacjô najégò célu, ò jaczim jesmë gôdelë. Ù naju w Szczecënie mô edukòwac i zachãcëwac do pò głãbiwaniô wiédzë ò najich słowiańsczich kòrzeniach. Na Kaszëbach mô pòkazywac dłëgszą jak tësąc lat historiã Kaszëbów i ji pòczątk sparłãczony ze Szczecënã. Wëstôwk béł ju téż we Warszawie w Sejmie RP. Wszãdze je widzec wiôldżé zainteresowanié. Kùli lëdzy je w wajim parce? Na dzysô je nas 56 lëdzy. 75% to nô leżnicë, chtërny mają kaszëbsczé abò kòcewsczé kòrzenie, a jinszi to lëdze, co prosto pòpiérają nasze céle. A czim na codzéń zajimô sã przédnik partu w Szczecënie? Ju òd lat prowadzã swòjã firmã gòs pòdarczégò doradzaniô, jakô zajimô sã „lékarzenim gòspòdarczich chòrosców”, pòmôgô pòdjimiznóm i jich miéwcóm. Doradzywóm firmóm stądka, ale téż z Gduńska czë Gdini. Spòlëznowò dzejóm w Lions Club Magnolia Szczecëno, gdze prowadzã projekt „Słońce w so bie” – jidze ò pòmôganié dzecóm i mło dzëznie z mùzycznym talentã, ale z dysfónkcjama zdrokù. Òkróm te spiéwóm òd 45 lat w chùrze, grajã w tenysa, jeżdżã na pùrgach… Jaczi je nôwiãkszi problem dlô dzeja niô szczecyńsczégò partu? Taczich problemów je wiele, ale pró bùjemë bëc jak nôlepszim ambasadorã Kaszub. Mómë swiądã, że wszëtkò, POMERANIA RUJAN 2014 Kam na wdôr pierszich mieszkańców szczecyńsczi zemi – Kaszëbów co robimë dlô pòpùlarizacji historie westrzód mieszkańców Zôpadnégò Pòmòrzô, kùlturë, jãzëka i kaszëbsczi tradicji, mô stolemné znaczenié dlô twòrzący sã tożsamòscë mieszkańców tegò regionu. Jak wëzdrzi wespółrobòta z jinyma partama i Òglowim Zarządã KPZ we Gduńskù? Wszãdze môta dalek. Pamiãtają ò was? Czëjemë wiôlgą pòmòc ze stronë Zarządu, wiedno téż mòżemë rechòwac na wspiarcé kartësczégò partu. Z leżnoscë wanodżi najégò wëstôwkù pò Kaszëbach jesmë lepi sã pòznelë z drëszkama i drëchama z Kòscérznë, Lãbòrga i Dzemiónów. Wespółrobimë z Kaszëbsczim Institutã we Gduńskù. A żelë jidze ò dalekòsc… je corôz krodzy. Skòrno droga krajewô Szczecëno – Gduńsk òstónie zmòdernizowónô, to 3–4 gòdzënë to nie je wiele. Bãdze sã nią jesz mili jezdzëc, czej dostónie miono kaszëbsczi trasë i pòjawią sã kòl ni naje kaszëbsczé grifë. Móm czëté, że mëslita téż ò zôczãcym ùczbów kaszëbsczégò jãzëka. Na lézą sã chãtny? Za czim kòmùs w Szczecënie kaszëbsczi? Pò dwadzesce latach dzejaniô partu przëszedł czas na edukacjã z kaszëbsczégò jãzëka dlô najich nôleżników a téż sztudérów i jinëch zainteresowónëch, żebë mòglë zapòznac sã z kaszëbizną i kòrzistelë z lëteracczégò ùróbkù tegò jãzëka, żebë zwiãkszëc zainteresowanié „Pòmeranią” i rozmajitima pùblikacjama pò kaszëbskù. Òbgadiwómë tã sprawã z przédnictwã Wëdzélu Filologicznégò Szczecyńsczégò Ùniwersytetu, żebë ju w przińdnym rokù zòrganizowac taczi kùrs. 5 NAJE KÔRBIÓNCZI Òtemkniãcé najégò wëstôwkù „Z kaszëbskò-słowiańsczich kawlów Zôpadnégò Pòmòrzô” w Sejmie RP. Ùroczësté zéńdzenié partu przed I Kaszëbsczim Dniã (15.05.2009). Na òdj. òd lewi: przédnik partu R. Stoltmann, abp Marión Przëkùcczi, senator Kazmiérz Kleina, pòsélcka i nôleżniczka partu Magdaléna Kòchan. Rëszno dzejô waje kòło w Stargardze Szczecyńsczim. Je nôdzeja, że i tam wnetka pòwstónie part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô? Kòło dzejô dwa lata pòd energi cznym przédnictwã Zdzysława Kòsy kòwsczégò. Mô 18 nôleżni ków, w wikszoscë z kaszëbsczima kòrze niama. Czas pòkôże, czë òstónie tam kòło, czë w przińdnoce przesztôłcy sã w samòstójny part. Tak dobrze nie je ju równak w Kò szalënie. Ùdô sã ùretac „kaszëbskò-pòmòrską sprawã” w tim miesce? 6 Zdôwô sã, że kòszalëńskô zemia brë kùje dobrze dzejającégò partu. Mómë jakò Zrzeszenié òbòwiązk wedle mieszkańców rozkòscérzac na tim terenie całowną historiã, prezentëjąc ùchòwóné do dzysô kùlturalné bògactwò i jãzëk dôwnëch mieszkańców – Kaszëbów. Tegò nicht za nas nie zrobi. Dlôte wespół z Państwòwim Archiwùm w Kòszalënie planëjemë 16 rujana ùroczësté òtemkniãcé najégò wëstôwkù „Z kaszëbskò-słowiańsczich i pòlsczich kawlów Zôpadnégò Pòmòrzô” i przë ti leżnoscë chcemë zòrganizowac pòtkanié dlô kaszëbsczégò òkrãżô w tim miesce, dlô tëch, chtërny regionalné sprawë mają za cos wôżnégò. Wierzimë, że ùdô sã reaktiwòwac part abò chòcle kòło KPZ. Kaszëbskô kùltura żëje dzysô w Szcze cënie? Rok w rok òb czas Kaszëbsczich Dniów prezentëjemë najã kaszëbską kùlturã. A na codzéń… W Szczecënie mómë dwa bëlné karna: spiéwù i tuńca Szczecinianie, chtërno mô w programie tuńce i piesnie kaszëbsczé, a téż fòlkòwé karno Bubliczki, jaczé pòwstało w Brusach. Jesmë téż rôd, że ùdało sã zainteresowac szczecyńsczé chùrë ùdzélã w festiwalu i kònkùrsu chùrów w Rëmi. Chùr Akademie Mòrsczi i Chùr Akademicczi m. prof. Jana Szërocczégò òstałë tam dobiwcama. W programie jinëch chùrów z najégò miasta sã téż dokazë w kaszëbsczim jãzëkù. Kòl klubù Arka dzejô grëpa wësziwôrków znónô z piãknëch wësziwków kaszëbsczich prezentowónëch na roz majitëch krajewëch i zagrańcowëch wëstôwkach. Jaczé planë na przińdnotã mô szcze cyńsczi part Zrzeszeniô? Bãdzemë cygnąc dali te dzejania, jaczima zajimómë sã dzysdnia. Òd przińdnégò rokù naji Kaszëbsczi Dzéń w Szczecënie przesztôłcymë w Kaszëbsczé Dnie na Zôpadnym Pòmòrzim i chcemë miec starã ò òrganizacjã rok w rok imprezë w Szczecënie, Stargardze, Kòszalënie… a mòże i w jinëch miastach. Jak ju chùdzy jem rzekł, bãdzemë dzejac wkół pòwstaniô w najim gardze Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Dodomù. Mô to bëc plac, gdze z jesz wiãkszą mòcą mdzemë rozkòscérzac wiédzã ò historie i kùlturze dôwnëch mieszkańców ti zemi. Mùszimë téż wrócëc do pierszich najich célów i w òpiarcym ò ju dobëté doswiôdczenia doprowadzëc do pòwstaniô didakticznëch materiałów dlô szkòłów ò historie regionu i kùlturze jegò mieszkańców. Wcyg je wiãcy do zrobieniô, niżle ùdało sã zrobic… Gôdôł Dark Majkòwsczi Òdj. ze zbiérów partu KPZ w Szczecënie POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 WËDARZENIA Tu mieszkelë (mieszkają) Kaszëbi! Z leżnoscë 20-lecô szczecyńsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô tameczny zrzeszeńcë przërëchtowelë widzałé ùroczëznë. Nôwôżniészim jich célã bëło pòkôzanié mieszkańcóm Szcze cëna i gòscóm, jaczi przëjachelë na jëbleùsz, kaszëbsczi historii tegò miasta. Materialnym tegò dokazã je pamiątkòwi kam, jaczi òstôł òdkrëti i pòswiãcony przed katédrą sw. Jakùba Apòsztoła. Nôdpis na nim przëbôcziwô, że „Na ti zemi òd kòl VI w. przez czileset lat mieszkelë Kaszëbi”. Taczé pòdczorchiwanié słowiańsczi ùszłotë tëch zemiów je baro wôżné, bò jak gôdôł òb czas jëbleùszowégò zéńdzeniô partu jegò nôleżnik i równoczasno zôpadnopòmòrsczi wòjewòda Mark Tałasiewicz, Szczecëno dopiérze szukô swòji juwernotë, a wiele lëdzy barżi pamiãtô kresowé czë ùkrajińsczé dzeje swòji familie, jak historiã miasta, w jaczim żëją. Jednym z nôwôżniészich pónktów latoségò swiãta KPZ (i Rokù Grifa, jaczi òstôł ògłoszony przez sejmik zôpadnopòmòrsczégò wòjewództwa) bëła nôùkòwô kònferencjô „Znak Gryfa, Gryfici i ich pomorskie dziedzictwo”, jakô òdbëła sã 29 séwnika w plenarny zalë Sejmikù Zôpadnopòmòrsczégò Wòjewództwa. Profesorowie Radosłôw Gaziński, Zygmùnt Szultka, Éd wôrd Rymar i Cezari Òbracht Prondzyńsczi kôrbilë m.jin. ò pòchòdzenim grifa, domôcym lëdztwie na Zôpadnym Pòmòrzim, historie grifa kòl Grifitów i dzysdniowi spôdkòwiznie ti pòmòrsczi dinastie. Jesz rëchli, w Przédny Bibliotece Szczecyńsczégò Ùniwersytetu, òstôł òtemkłi wëstôwk na wdôr Gerarda Labùdë, bëlnégò historika z Kaszub, jaczi za swòje zasłëdżi dlô Szczecëna òstôł jegò hònorowim mieszkańcã. Wspòminelë profesora m.jin. jegò ùczniowie, chtërny dzysô sami są ju znónyma ùczałima, ale wcyg pamiãtają, jak wiele zawdzãcziwają swòjémù méstrowi. POMERANIA RUJAN 2014 Profesorowie: (òd lewi) É. Rymar, Z. Szultka i R. Gaziński dzelëlë sã swòją wiédzą z ùczãstnikama kònferencji „Znak Gryfa, Gryfici i ich pomorskie dziedzictwo” Pò òtemkniãcym wëstôwkù „Pod skrzydłami gryfa” béł czas na òdjimczi z ricerzama. W westrzódkù przédnik partu w Szczecënie R. Stoltmann 7 WËDARZENIA Tegò samégò dnia w Zómkù Pò mòrsczich Ksążãtów w Szczecënie òstôł òtemkłi wëstôwk „Pòd skrzidłama grifa”. Westrzód ekspònatów mòżna nalezc m.jin. zabëtczi pòkazywającé grifa w dokazach eùropejsczégò kùńsztu òd strzédnëch wieków jaż do terôczasnoscë. Nôbògatszi je równak dzél pòd titlã „Gryf w służbie książąt pomorskich”. Są tuwò sztãple, mònetë, rãkòpisë i kartë z wizerënkã herbù szczecyńsczich panowników. Zaòstałé ekspònatë prezentëją grifa w heraldice pózniészich rządców ti zemi i wëzwëskanié tegò miticznégò zwierza w herbach dzysdniowëch pòmòrsczich gardów i gminów. Wëstôwk mdze na Zómkù do 30 lëstopadnika. Rôczimë do òbzéraniô nié le mieszkańców Szczecëna! Òstatnym dzélã ùroczëznë z leżnoscë 20-lecô nôbarżi zôpadnégò partu KPZ bëła mszô swiãtô w katédrze sw. Jakùba. Òdprawił jã ks. bp Błażéj Kruszyłowicz, a kôzanié w dzélu pò kaszëbskù wëgłosył ks. prof. Jón Perszón. Wôrt jesz dodac, że dzéń rëchli, 28 séwnika, òdbëło sã ùroczësté zéńdzenié partu w Szczecënie. Jegò przédnik Riszôrd Stoltmann pòdzãkòwôł i wrãcził pamiątkòwé medale nôleżnikóm i gòscóm, jaczi przez slédné 20 lat pòmôgelë w dzejanim tamecznémù zrzeszeniu. W jëbleùszu wzãlë téż ùdzél przedstôwcowie Wschòdnégò Pòmòrzô. KPZ reprezentowôł przédnik Łukôsz Grzãdzëcczi, bëłë téż stanice – Òglo wégò Zarządu i kartësczégò partu. Przëjachelë przedstôwcowie pòmòr sczégò sejmikù z pòmòrską radną Danutą Rek i młodzëzna z kòscersczégò Liceùm m. Józefa Wëbicczégò. Wespół ze swòją szkólną kaszëbsczégò jãzëka Wandą Czedrowską brelë rëszny ùdzél w wëdarzeniach 20-lecô, a pò jich zakùńczenim pòjachelë na drëgą stroną Òdrë, żebë tam szukac kaszëbsczich szlachów. Zrzeszeniowé stanice pòd szczecyńską katédrą Ten kam bãdze przëbôcziwôł, że Kaszëbi są na Zôpadny Pòmòrsce òd wiele stalatów DM (tekst i òdjimczi) Òb czas mszë swiãti w mòdlëtwie wiérnëch ji ùczãstnicë mòdlëlë sã téż za nôleżników dinastie Grifitów.Wezwania czitelë Paweł Jutrzenka Trzebiatowsczi i Maria Mach 8 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 WYDARZENIA Kaszubszczyzna nowoczesna i perspektywiczna Referaty, happeningi, warsztaty teatralne, muzyczne i pisarskie. We wrześniu na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego odbyła się kilkudniowa konferencja pt. „Kształcenie i doskonalenie nauczycieli języków obcych oraz języka kaszubskiego”. LUCYNA RADZIMIŃSKA Zorganizowały ją: Polskie Towarzystwo Neofilologiczne, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Wydział Filologiczny Uniwersytetu Gdańskiego. Podczas konferencji omawiano zagadnienia dotyczące przygotowania, dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli różnych etapów edukacyjnych, od nauczyciela kształcenia wczesnoszkolnego do nauczyciela akademickiego. Ze względu na szczególne znaczenie języka kaszubskiego w naszym regionie wyróżnione zostały kwestie związane z nauczaniem tego języka oraz kształceniem nauczycieli kaszubistów. Warto podkreślić, że była to pierwsza ogólnopolska konferencja naukowo-dydaktyczna, w której obok bloków poświęconych nauczaniu języka angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego, chińskiego czy francuskiego pojawiły się referaty i warsztaty dotyczące kaszubszczyzny. Dydaktycy i naukowcy uczestniczący w konferencji (m.in. z Polski, Niemiec i Anglii) mieli możliwość, niektórzy zapewne po raz pierwszy, zapoznać się z problematyką nauczania języka kaszubskiego. Podczas trzydniowej konferencji wygłoszono 10 referatów na temat edukacji kaszubskiej. Omówiono m.in. następujące zagadnienia: „Główne kompetencje nauczyciela kaszubisty” (dr Justyna Pomierska), „Neurodydaktyka w nauczaniu języka kaszubskiego POMERANIA RUJAN 2014 z uwzględnieniem potrzeb dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” (Małgorzata Koczyk), „Rozwój zawodowy nauczycieli języka kaszubskiego – diagnoza potrzeb dotyczących szkoleń” (prof. Danuta Stanulewicz i Lucyna Radzimińska) oraz „Materiały dydaktyczne jako narzędzie pracy nauczyciela języka kaszubskiego – rozwój, stan obecny i potrzeby” (Danuta Pioch). Wykład plenarny zatytułowany „Nôùczanié kaszëbsczégò jãzëka – historiczny céchùnk” wygłosił prof. Jerzy Treder. Jak podkreśla dr Ewa Andrzejewska – sekretarz generalny PTN, wykładowca Instytutu Filologii Germańskiej UG – Szczególne znaczenie miały wykłady plenarne. Z jednej strony ze względu na ich wysoki poziom merytoryczny, który gwarantowała pozycja naukowa głoszących wykłady. Z drugiej strony poprzez interdyscyplinarne spojrzenie na zawód nauczyciela języków obcych oraz języka kaszubskiego. Wynikało to z różnorodności dziedzin nauki reprezentowanych przez mówców: prof. Dorota Klus-Stańska – dydaktyka ogólna, prof. Jerzy Limon – dy rektor Teatru Szekspirowskiego, a także skupienia uwagi na poszczególnych językach: prof. Jerzy Treder – język kaszubski, czy prof. Wu Lan – język chiński. Różnorodność i interdyscyplinarność podejść do tematyki konferencji, która doszła do głosu w wykładach plenarnych, poszerzyła zakres oglądu zawodu nauczyciela języków i pobudziła twórczą dyskusję. Trzeci dzień konferencji skierowany był głównie do nauczycieli języka kaszubskiego. W ramach bloku „Język kaszubski w XXI wieku – nowoczesny, przyjazny, perspektywiczny” nauczyciele języka regionalnego mogli wziąć udział w przeróżnych warsztatach – od zajęć pisarskich, teatralnych, muzycznych po happeningi. Zajęcia przygotowała wykwalifikowana kadra dydaktyczna Uniwersytetu Gdańskiego: Maria Bogucka z Instytutu Skandynawistyki (wspierana przez zastępczynię redaktora naczelnego „Pomeranii” Bogumiłę Cirocką) mówiła o sztuce pisania, Magdalena Wawrzyniak-Śliwska z Instytutu Anglistyki i Amerykanistyki zapoznała nauczycieli z nowymi metodami aktywizującymi pracy na lekcjach, a Martin Blaszk z Instytutu Anglistyki i Amerykanistyki z Elżbietą Pryczkowską, nauczycielką języka kaszubskiego, przygotowując happening po kaszubsku, wspólnie z nauczycielami biorącymi udział w tych warsztatach mówili, pisali, pracowali z dźwiękami i obrazami, poruszali się, ale przede wszystkim pracowali razem, aby stworzyć różne idee, które staną się happeningiem. Ponadto zajęcia teatralne prowadziła aktorka Teatru Wybrzeże Marzena Nieczuja-Urbańska, a nauczycielka języka kaszubskiego Ludmiła Gołąbek pokazała możliwość wykorzystania różnych form dramy w nauczaniu języka kaszubskiego. O podstawowych zagadnieniach związanych z pracą nad 9 WYDARZENIA / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Danuta Pioch uczy prof. Hannę Komorowską czytać po kaszubsku głosem dziecka opowiadał Sławomir Bronk, wykładowca Akademii Muzycznej w Gdańsku. A Małgorzata Koczyk z Centrum Wspomagania Rozwoju na warsztatach „Jak uczy się mózg” zaprezentowała różne sposoby na to, aby nauka stała się łatwiejsza i przynosiła efekty. Wszystkie warsztaty przygotowane zostały z myślą o wykorzystaniu nabytych umiejętności podczas prowadzenia lekcji kaszubskiego. Konferencja była źródłem przydatnej wiedzy o uczeniu języków, ale przede wszystkim można było podczas niej zyskać inspiracje i nowe pomysły do zastosowania na lekcjach języka kaszubskiego od zaraz. Od wielu lat konferencje dla nauczycieli kaszubistów są również okazją do tego, aby spotkać się z innymi nauczycielami języka kaszubskiego oraz wymienić się spostrzeżeniami i doświadczeniami z pracy w tym zawodzie – podkreśla Malwina Kora, nauczycielka języka kaszubskiego i francuskiego w Chrześcijańskiej Szkole Montessori w Gdańsku. Młodzi ludzie uczą się języka kaszubskiego w szkole dobrowolnie, zatem atrakcyjność nauczania go jest bardzo ważna, nauczyciel kaszubista musi bowiem sprostać konkurencji – wielu różnym oferowanym przez system oświaty możliwościom. Właśnie dlatego, jak podkreślali nauczyciele uczestniczący w części warsztatowej wrześniowej konferencji, powinno się organizować jak najwięcej takich przedsięwzięć, podczas których mogliby doskonalić swoje kompetencje zawodowe. Uczestnicy warsztatu muzycznego Fot. A. Wegner Lëdowi kùńszt z Kòcewiégò Do zbiorów wejrowsczégò mùzeùm nen wërzink Christusa złożonégò w grobie przekôzała w 60. latach (XX wiekù) Òtiliô Szczukòwskô. Na dosta gò w spòsobie òd swòjégò òjca Frãcëszka Schornaka (1857–1940), chtëren béł czerownikã szkòłë w Skórczu. Schornaka zajimała historiô, etnografiô a lëdowi kùńszt Kaszëb a Kòcewiégò. Aùtorã negò wërzinkù je kòcewsczi kùńsztôrz Paweł Gemza rodzony w 1907 rokù w Skórczu, pòległi na wòjnie w 1939. rd 10 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LUDZIE Kronika dni umierania… Przyznam się, że długo myślałem: jak zacząć? co powiedzieć? w jaki sposób dzielić się refleksja mi po lekturze książki, która jest – no właśnie, czym? Oswajałem się z książką Brunona Synaka Bezsens i sens choroby nieodwracalnej (Gdańsk 2014) dość długo. Najpierw, już jakiś czas temu, wiedziałem, że Profesor pisze. Potem dostałem maszynopis. A teraz – wydrukowany egzemplarz. Czytałem, pisałem na marginesach, okładkach, kartkach… I wiem, że mamy do czynienia z rzeczą unikatową. Wyjątkową. I trudną. Z wielu względów. Bo jest to – dziś już wiemy – zapis odchodzenia. I niezgody na to. Jest to też refleksja osoby, którą wszyscy znaliśmy i której obecność ciągle żywo odczuwamy. A brzmi ona jak dalekie echo wyda rzeń dramatycznych, z których wielu, wielu z nas nie zdawało sobie sprawy. Dla wielu też będzie ona zaskoczeniem, może i szokiem. CEZARY OBRACHT-PRONDZYŃSKI To również książka, na której łamach wielu z nas jest obecnych, co przecież nie bywa tak częste. Sam, czytając ją, myślałem także o sobie. Przypominałem sobie różne wydarzenia i fakty. I zastanawiałem się, jak czasami różnie rzeczy pamiętamy, odczuwamy, rejestrujemy, oceniamy… Tak być musiało. Bo książka Profesora – jak sam napisał we wstępie z grudnia 2009 roku, kiedy to zaczął nad nią pracować – nie jest naukową refleksją nad starością i chorobą. Nie miała być analizą czy też syntezą, miejscem, gdzie waży się racje i argumenty. Miała być jego subiektywnym zapisem życia. Jak zaznaczał: Chcę, aby treść tej książki była wyłącznie odbiciem mojego wewnętrznego świata – świata osoby starzejącej się i chorej (która przypadkiem jest gerontologiem). Chcę, by była pochodną wyłącznie moich własnych, subiektywnych doświadczeń i przeżyć, nie skażonych utartymi naukowymi schematami poznawczymi; chcę, by była jak najbardziej autentyczna. Mam przy tym POMERANIA RUJAN 2014 świadomość, że moje doświadczenia mają charakter jednostkowy i nie mogą podlegać uogólnieniu. Każdy człowiek jest inny. Podobieństwa widać jedynie z dalszej odległości. Im bliżej przyglądamy się konkretnemu człowiekowi i im głębiej wnikamy w jego duszę, tym więcej dostrzegamy cech szczególnych, specyficznych. (…) Dlatego w żadnym wypadku moją intencją nie jest udzielanie rad czy wskazówek, a książka nie ma być poradnikiem dla innych, których spotkało podobne doświadczenie. Ale… to się Profesorowi nie udało! Na szczęście. Bo książka ta jest czymś o wiele więcej niż prosty zapis subiektywnych przeżyć. Właściwie to cały czas się zastanawiałem i zastanawiam nadal, z czym mamy do czynienia. Pamiętnik, dziennik, esej, traktat Gdybyśmy patrzeli konstrukcyjnie, to jest to książka przesycona wspomnieniami, choć Profesor we wstępie pisze, porównując ją ze swoją wcześniejszą Stegną, że ta obecna: w zdecydowanie mniejszym stopniu odwołuje się do retrospekcji. Jest ona przede wszystkim rejestracją aktualnych doświadczeń i przeżyć. Jednak czytając tę pozycję, zauważamy, jak silna jest tu retrospektywa, jak ważny czynnik pamięci i wspomnień. Już choćby z tego względu, że Profesor zaczął ją pisać w grudniu 2009 roku, kiedy to choroba była już w stadium zaawansowanym, a swoimi wspomnieniami wracał do jej początków (o kilka lat wcześniej), analizując, jak się ona rozwijała, jakie pojawiały się symptomy i jakie wywoływało to w nim zmiany. Wspomnienia jednak nie są obecne tylko w tych partiach, w których docieka, kiedy się to wszystko zaczęło. Jak ważne są choćby te momenty, w których porusza swoje niewielkie, ale dość traumatyczne doświadczenia chorobowe. One tłumaczą późniejsze emocje. I strach. Do których jeszcze trzeba będzie wrócić. Ale książkę tworzy też dziennik Ku stacji końcowej. Diariusz wybranych dni. Ku stacji końcowej… Dlatego odważyłem się zatytułować to moje wystąpienie „Kronika dni umierania…” To niezwykle intymny i szczery pamiętnik. Profesor chciał, aby był autentyczny. I jest. Do bólu. Choć ból ten często skrywa się za różnymi strategiami narracyjnymi, w których są elementy perswazji, 11 LUDZIE analizy, polemiki, dyskusji… W którym z jednej strony jest sporo metafor, a z drugiej niemal naturalistyczne opisy problemów fizjologicznych. To dokument autobiograficzny wyjątkowego rodzaju. Dokument będący nieustannym obrachunkiem ze sobą. Rozliczeniem ze sobą i światem. To opowieść kogoś, kto do głębi jest świadom swojej sytuacji. Świadom nieuchronności… Śmierci. Często mówimy „Od momentu, kiedy stajemy się osobami dojrzałymi, myśl o KONIECZNYM, o odejściu, o końcu, a więc o śmierci stale nam towarzyszy”. Ale przecież – życie toczy się dalej. Codzienna gonitwa, życiowe problemy (zwróćmy uwagę – „życiowe”!), nieustanne zabiegi o lepsze życie, troski życia codziennego, zamartwianie się przyszłym losem, życiem własnych dzieci i wnuków… wszystko to powoduje, że to, co nieuchronne, odchodzi na dalszy plan. Staramy się o tym nie myśleć, a jeśli przyjdzie nam iść na pogrzeb, to staramy się otrząsnąć i jak najszybciej „wrócić pośród żywych”. Tu zaś jest zapis doświadczenia wewnętrznego osoby, która dogłębnie uświadamia sobie nieuchronność spraw ostatecznych. I której trudno się z tym pogodzić. Która – choć na tych kartach stara się nie krzyczeć z rozpaczy, zachować niemal analityczny dystans do samej siebie – to jednak nie pozostawia nas obojętnych na DOMYSŁY: jak ON to mógł znieść? Jak mógł (nie-mógł) z tym żyć? A raczej: jak mógł z tą świadomością umierać? Trafiając raz za razem na dno rozpaczy. Ale też do końca żywiąc się nadzieją. I chęcią życia, która w tak szczególny sposób dała znać o sobie… w ostatnich dniach. Ten tekst jest nie tylko emocjonalną wiwisekcją, szczególnie widoczną w dzienniku. Jest też esejem filozoficzno-egzystencjalnym, a miejscami też traktatem teologicznym. Wtedy, kiedy Profesor zwraca się ku swojej wierze i zadaje odwieczne pytanie: unde malum? – skąd zło? A zwłaszcza wtedy gdy Profesor pyta: DLACZEGO JA? Nigdy przecież nie opuszcza cię pytanie: „dlaczego ja?” Nieśmiało nawiązujesz rozmowę z Panem Bogiem, żeby się czegoś więcej dowiedzieć. Nieśmiało i delikatnie, 12 bo nie chcesz się MU narazić. No dobrze, wiem, że – jak przypomina Ewangelista – każdy co dnia powinien brać krzyż swój, ale czy aż taki? Wybrałeś mnie sobie, zsyłając na mnie tę ciężką, nieuleczalną chorobę, ale chciałbym wiedzieć, co chcesz mi przez to powiedzieć. Wierzę, że cierpienie musi mieć sens, ale jak tę tajemnicę odkryć? Czy ma mnie uszlachetnić? A może dać nadzieję na zbawienie? Chcesz moją wiarę wystawić na próbę? Żeby mi uświadomić, jak w życiu miałem dobrze, tylko o tym nie wiedziałem? Żebym odpokutował za popełnione grzechy? Żebym lepiej zrozumiał głębię sensu życia? Może chcesz mnie w ten sposób nauczyć pokory? Czy może wybrałeś mnie, bo mnie kochasz? A może chodzi o to wszystko naraz? W zasadzie żadnej odpowiedzi nie otrzymuję. Ale to też jest odpowiedź. Może właśnie na tym polega prawdziwa wartość, istota i tajemnica cierpienia? Poszukując odpowiedzi na wszystkie te pytania i starając się rozwiać rodzące je wątpliwości, staram się pamiętać o słowach Simone Weil mówiących, że „Miłość Boga jest wtedy czysta, gdy jednakową wdzięczność budzi w nas radość i cierpienie”. Miłość taka nie jest jednak łatwa… Odwieczność pytań o doświadczenie ludzkiego losu: o cierpienie. Nauczyliśmy się pytać. I wątpić. Nie zapomnieliśmy jednak mieć NADZIEJĘ. Przewodnik po cierpieniu i raport z jej dna Niezwykłe w tej książce jest to, że możemy zajrzeć w głąb serca, umysłu i duszy osoby wszystkim nam bliskiej. Ale kto jeszcze nie czytał, niech nie sądzi, że będzie tu tylko rejestr chorobowych przypadków. Nie – to nie jest praca medycznego profesjonalisty czy też amatora. To nie jest też wspomnienie hipochondryka. Tak czy inaczej, niezależnie od zastrzeżeń Profesora poczynionych we wstępie, to niezwykle ważna książka analityczna. Brunon – że się tak wyrażę – w żadnym miejscu, a już szczególnie w pierwszej części swojej książki z roli profesora, socjologa, gerontologa nie wyszedł. To jest specyficzny, ale niezwykle ważny raport badawczy z miejsca, w które badaczowi wyposażonemu w empiryczne narzędzia w zasadzie nie dane byłoby trafić. Taki raport z dna cierpienia może napisać wyłącznie ktoś, kto tego doświadcza sam. Ale ma też na tyle dystansu, że potrafi zachować swój zmysł analityczny. I nie zapomina o wszystkim tym, czego się jako socjolog nauczył. W tym sensie jest to unikatowy dokument autoetnograficzny, który winien stać się obowiązkową lekturą socjologów, gerontologów, lekarzy, etyków… Choć chciał być może Profesor znaleźć się w tej książce jak najdalej od nauki, to jednak – paradoksalnie – stanął dzięki niej w samym sercu najważniejszych pytań nauk humanistycznych i społecznych. Pytań o ludzkie doświadczenie, o zaangażowanie nauki, jej podmiotowy wymiar, etyczne uwikłania, poznawcze możliwości. Co więcej – ta książka JEST poradnikiem. Jest swego rodzaju przewodnikiem po cierpieniu. Efekt ten, być może niezamierzony, został osiągnięty w pierwszej części dzięki specyficznemu zabiegowi stylistycznemu, kiedy to w obszernych partiach Profesor toczy dialog ze sobą, zwracając się do siebie per TY. Drwiąc czasami z siebie, kpiąc ze swoich dawnych wyobrażeń i przekonań, polemizując ze sobą dawnym, objaśniając sobie samemu przypadki, które go dotykały. Jest to więc niejako „stawanie obok samego siebie”. Czasami jednak przeradza się to w tekst, w którym zwraca się do jakiegoś innego TY, jakiegoś uogólnionego „chorującego TY”, któremu objaśnia, co też go spotkało. I co w tej sytuacji może (lub czego nie może) zrobić. Choćby wtedy, gdy pisze o sobie, ale jednocześnie uniwersalizuje to doświadczenie: Przewlekła, poważna choroba, zwłaszcza w starszym wieku, zmienia w twoim życiu niemal wszystko. Wszystkiego na nowo musisz się uczyć, bo nie jesteś do tej sytuacji przygotowany. Przecież nigdy poważnie nie brałeś jej pod uwagę, nie zastanawiałeś się nad czymś takim. Jeśli nawet takie myśli cię nawiedzały, to robiłeś wszystko, żeby je odsunąć od siebie, żeby ich się pozbyć. Po co zawracać sobie głowę takimi sprawami. Sądziłeś, że zawsze będziesz młody i zdrowy. Nagle sytuacja się zmieniła. Twarzą w twarz stanąłeś przed tym problemem i musisz się do niego ustosunkować. I to we wszystkich dziedzinach twojego życia: POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LUDZIE w pracy zawodowej, w działalności publicznej, w życiu rodzinnym, towarzyskim, rekreacyjnym. No i oczywiście w sferze najważniejszej – duchowej. Jedne role musisz ograniczyć, inne przedefiniować, a jeszcze z innych się wycofać. Na początku nie wiesz, jak szybko i jak daleko ta zmiana zajdzie. Z każdym niemal dniem dokonujesz na nowo analizy twojej sytuacji. Stoisz przed bardzo trudnymi wyborami. POMERANIA RUJAN 2014 To tekst jak z poradnika: co się dzieje z nieodwracalnie chorą osobą! Ale tekst nietrywialny, bo wypływający z własnego doświadczenia. A nieco dalej dopowiada: Najtrudniejsza jest jednak zmiana widzenia ciebie przez innych. Robisz wszystko, aby jak najdłużej postrzegali cię w roli „zdrowego”. Dlatego tak bardzo, zwłaszcza w początkowej fazie choroby, irytują ciebie pytania typu: „Co ci się stało?”, „A co z tobą?” etc. Najchętniej byś odpowiedział, że to nic groźnego, że to jakaś chwilowa niedyspozycja czy przejściowe kłopoty z kręgosłupem. Wiesz jednak, że jest inaczej. Z czasem, gdy inni widzą postęp twojej choroby, nie masz wyboru, musisz odpowiadać szczerze. Chcesz czy nie – stopniowo wchodzisz w rolę chorego. Coraz łatwiej się z nią identyfikujesz, gdy wiesz, że znają twoją sytuację. Najgorzej jednak, gdy jest to rola główna i przypisana tobie do końca życia. Co innego być chorym, ale z nadzieją na wyleczenie czy choćby na zatrzymanie choroby. Wchodzisz w zupełnie inny świat, gdy okazuje się, że twój przypadek jest nieuleczalny lub gdy szanse na jakiekolwiek pozytywne zmiany są bliskie zera. W odbiorze społecznym zostajesz zakwalifikowany, choć bronisz się przed tym, do kategorii osób z wyrokiem ostatecznym. Z tym też trzeba się nauczyć żyć. Język socjologa. Ale też wyznanie osoby doświadczonej, która może udzielać porady. Bo wie, o czym pisze. Podobnie jak wtedy, gdy pisze o swoich emocjach. Być może też właśnie dlatego, że ta książka tak mocno jest przesycona emocjami, emocjami osoby, którą dobrze znaliśmy i której obraz mamy przed oczyma, wydaje się tak trudna w odbiorze. Jest tu wszystko – strach, poczucie zagrożenia, narastająca bezradność, zażenowanie, niechęć przed sprawianiem kłopotu, przed byciem obciążeniem, przed byciem kimś bezużytecznym… Ale też bezsilność, rozpacz, wściekłość, poczucie krzywdy, płacz… Jest tu pokazanie, jak przemożne uczucie społeczne stanowi WSTYD. Widzimy też, jak trudno mężczyźnie pogodzić się z utratą samodzielności, uzależnieniem od innych, słabością. Jak dramatyczne jest doświadczanie własnej ułomności fizycznej: potknięcia, upadki, dźwiganie się, czołganie, utrata wzroku, uwiąd sprawności manualnej, słabość serca, przypadłości gastryczne… Jak trudno też zaakceptować postępującą izolację, odsuwanie się od ważnych spraw życiowych, publicznych, naukowych. I jak okrutnym doświadczeniem może być zmiana własnej tożsamości – wtedy, gdy patrzysz na zdjęcia lub w lustro i się nie poznajesz. Gdy spoglądasz na swoje zachowanie i nie rozpoznajesz dawnego siebie w nich… 13 LUDZIE Przesłanie i zobowiązanie Jednocześnie widać w tej książce, jak ważna jest pamięć, uznanie, podtrzymywanie kontaktów, nawet jeśli bywają one męczące… Jak ważne są te drobne choćby ślady zainteresowania, włączania w toczące się sprawy, nawet jeśli z czasem przestają być one aż takie istotne. I jak ważna jest możliwość bycia aktywnym, choć z czasem staje się ona coraz bardziej problematyczna. Brunon walczył o to do samego końca. Nigdy nie wyszedł z roli PROFESORA, do końca starając się być przydatnym, choć miał świadomość, że siły go opuszczają i może coraz mniej. Czytając te wszystkie fragmenty dotyczące zajęć, seminariów, recenzji, stale myślałem, jak silny jest tu zawodowy, a może kulturowy, etniczny imperatyw: PRACA stanowi sens życia. PRACA, w tym przypadku naukowa, jest wartością etyczną. Zobowiązaniem. I fundamentem etosu profesorskiego. Chciałbym, abyśmy wszyscy o tym w kręgu naukowym pamiętali – że takie przesłanie pozostawił nam Profesor Brunon Synak. Bo cała jego ostatnia książka jest przesłaniem: trzeba podejmować refleksję nad sobą i swoim miejscem w świecie, nawet – a może szczególnie – w momentach dramatycznych. Podejmując refleksję, należy ją przekazać, czyli pisać. A gdy sił zabraknie, choćby mówić. Bo tylko w ten sposób dajemy świadectwo. Widzę w tym realizację bliskiego mi kaszubsko-pomorskiego etosu pracy, wytrwałości i rzetelności. Profesor po raz kolejny wystawił nam Kaszubom POMNIK. I dał zobowiązanie. Podziękowanie Na koniec chciałbym podkreślić, że jest w tej książce jeszcze jeden cichy bohater. Na drugim planie. Który się ani razu w niej nie wypowiedział. Ale który jest symbolem miłości i oddania. Na zawsze. Do końca. W każdej sytuacji. Tym bohaterem jest żona Jadwiga. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że ta książka to nie tylko rozstanie ze światem. Nie tylko raport z autobiografii. Nie tylko poradnik. Nie tylko dziennik dni cierpienia. Ta książka jest PODZIĘKOWANIEM. Żonie i całej rodzinie. Podziękowaniem osoby, która była absolutnie w pełni świadoma, że nie jest łatwo żyć z kimś 14 Prezes ZKP Łukasz Grzędzicki wręcza kwiaty żonie śp. prof. Synaka Jadwidze podczas promocji książki „Bezsens i sens choroby nieodwracalnej” w Domu Kaszubskm w Gdańsku. Fot. DM nieodwracalnie chorym. Nie jest łatwo być dzień za dniem w pobliżu i całkowicie się poświęcić. Profesor pisał: Do roli chorego i niepełnosprawnego wymagającego opieki trzeba dorosnąć także w zakresie relacji z bliskimi. Trudność polega między innymi na tym, że w przypadku choroby nagłej i szybko postępującej, to dorastanie musi być przyśpieszone. Wzajemna relacja między chorym i rodzinnym opiekunem wymaga jasnego zdefiniowania. Relacja ta wymaga od obojga szczególnej empatii. Nie możesz być egoistą i nic nie widzieć oprócz własnych potrzeb. Nie jesteś przecież pępkiem świata. Musisz umieć spojrzeć na siebie z perspektywy opiekującej się tobą osoby, jej świata, problemów i potrzeb, by dobrze ją zrozumieć. Jeżeli podobną postawę spotykasz z drugiej strony, to łatwiej znieść zarówno ciężar opiekuńczych obowiązków, jak i zaakceptować tobie nieszczęście choroby. Ale dwie strony wcześniej otwarcie wyznawał: Gdy trudno pogodzić się z chorobą i bezsilnością, gdy jej ciężar ciebie przytłacza i przerasta – najprościej wyładować się na innych, tak jakby oni byli odpowiedzialni za twój los. Zamiast należną wdzięcznością, odpłacasz się im nieuzasadnionymi pretensjami o byle co lub nie wiadomo o co. Nosisz w sobie jakiś stały uogólniony poziom niezadowolenia. Na kartach dziennika wygląda to o wiele bardziej dramatycznie, kiedy Profesor sam siebie pytał: co się ze mną dzieje? Ileż razy obiecywał sobie: postaram się być lepszy, sprawiedliwszy. A potem… W pokazaniu siebie od tej gorszej strony, gdy negatywne emocje okazywały się silniejsze niż wdzięczność wobec bliskich, był też szczery. Kiedy więc będziemy czytać te dramatyczne miejsca, zwykle raczej delikatną kreską zarysowane, pamiętajmy: winniśmy dziękować Żonie i Rodzinie za bohaterstwo każdej minuty, godziny, dnia, miesiąca i lat. Za bohaterstwo zmagania się z trudem, strachem i – szczególnie – „nie-warto”. Za serdeczną, wytrwałą i bolesną obecność do końca. Do dnia, kiedy Profesor wyznał w ostatnim nagraniu: Mam nadzieję, że noc będzie szczęśliwa. I kiedy ta noc ostatecznie nadeszła Mowa, którą autor wygłosił 11 września w gdańskim Domu Kaszubskim podczas promocji ostatniej książki Profesora. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KOMUNIKATY Do 1 grudnia 2014 roku włącznie będą przyjmowane wnioski o przyznanie Stypendium im. Izabelli Trojanowskiej na rok 2015 dla młodych osób podejmujących pracę w zawodzie dziennikarskim, w szczególności w dziennikarstwie telewizyjnym, pochodzących z Kaszub i szczerze zaangażowanych w pracę na rzecz rozwoju swojej małej ojczyzny. Wnioski można składać osobiście w redakcji miesięcznika „Pomerania” lub w biurze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdańsku przy ul. Straganiarskiej 20–23, przesyłać pocztą (na adres: Redakcja „Pomeranii”, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk) lub e-mailem (na adres: [email protected]). Prosimy o dołączenie do wniosku materiałów dokumentujących dotychczasową pracę dziennikarską. O stypendium mogą się ubiegać osoby zajmujące się tematyką regionalną i mające pewien dorobek dziennikarski. Fundusz Stypendialny im. Izabelli Trojanowskiej Fundusz został powołany uchwałą Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego z 9 września 1999 r. Pod koniec tego samego roku zostało utworzone subkonto, na które zgodnie z wolą patronki funduszu zostały wpłacone sumy pochodzące ze spieniężenia przeznaczonych na ten cel jej nieruchomości i dóbr ruchomych: chaty i działki rekreacyjnej w Garczu, samochodu, zbioru sztuki ludowej i książek dotyczących Kaszub i Pomorza. Niestety, nie powiodły się wcześniejsze długotrwałe starania o powołanie fundacji, która mogłaby przejąć dobra pozostawione przez I. Trojanowską na cele stypendialne. Fundacja w zamierzeniu inicjatorów (Wojciech Kiedrowski – spiritus movens tej inicjatywy, Izabella Greczanik-Filipp, Tadeusz Bolduan, Ewa Górska) miałaby podejmować działania mające na celu powiększenie kwoty bazowej, od której odsetki – zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie – miały być przeznaczone na stypendia „dla młodych ludzi podejmujących pracę w zawodzie dziennikarskim, w szczególności w dziennikarstwie telewizyjnym, pochodzących z Kaszub i szczerze zaangażowanych w specyfikę swojej małej kaszubskiej ojczyzny – Kaszubszczyznę”. W tej sytuacji jedynym wyjściem było przeprowadzenie postępowania spadkowego, które umożliwiło spieniężenie wymienionych dóbr zgodnie z wyceną Urzędu Skarbowego. Wszystko to przedłużyło czas powstania Funduszu, tak że dopiero na początku 2001 roku Rada Funduszu w składzie: Izabella Greczanik-Filipp, Ewa Górska, Tadeusz Bolduan, Artur Jabłoński i Wojciech Kiedrowski przyznała pierwsze stypendium. Otrzymała je Iwona Joć, dziennikarka „Pomeranii”, późniejsza jej redaktor naczelna. W sumie gratyfikacje pieniężne z Funduszu do 2014 roku otrzymało 20 dziennikarzy. W ostatnich latach Rada Funduszu zdecydowała się przyznawać dwa stypendia, gdyż jednomyślnie uznała, że osoby składające wnioski na nie zasługują. Stypendium było wypłacane jednorazowo w wysokości 5 tysięcy złotych (w wypadku dwóch stypendiów 3 tysiące 600 złotych). W ciągu 13 lat funkcjonowania Funduszu zmieniał się skład Rady. I tak po śmierci Tadeusza Bolduana w 2005 roku dokooptowano Andrzeja Buslera, po śmierci Izabelli Greczanik-Filipp w 2007 roku – Edmunda Szczesiaka, a po śmierci Wojciecha Kiedrowskiego w 2011 roku o współpracę poproszony został Mariusz Szmidka. Rada w swoich ocenach kierowała się dziennikarskimi osiągnięciami osób składających wnioski i ich zaangażowaniem „w specyfikę swojej małej kaszubskiej ojczyzny”, niezależnie od ich organizacyjnych preferencji i opinii. Ewa Górska Dotychczasowi stypendyści Funduszu im. I. Trojanowskiej • • • • • • • • • • • • • Iwona Joć Lucyna Reiter Grzegorz Jarosław Schramke Paweł Szczypta Anna Cupa, Marek Wantoch Rekowski Dariusz Majkowski, Roman Drzeżdżon Anna Frankowska, Marek Adamkowicz Tatiana Kuśmierska, Piotr Lessnau Magdalena Kropidłowska Karolina Serkowska, Mateusz Bullmann Marlena Nadolska Magdalena Świerczyńska-Dolot, Adam Hebel Maciej Bandur, Jan Jabłoński Uchwała nr 9/2014 Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego z dnia 12 lipca 2014 roku w sprawie Stypendium im. Izabelli Trojanowskiej. Na podstawie § 34 pkt. 3 Statutu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego uchwala się, co następuje: § 1. Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego powierza wybór laureatów Stypendium im. Izabelli Trojanowskiej Kolegium Redakcyjnemu miesięcznika społeczno-kulturalnego „Pomerania”. § 2. Stypendium im. Izabelli Trojanowskiej wypłacane będzie ze środków Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. § 3. Uchwała wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2015 roku. Łukasz Grzędzicki, Prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego POMERANIA RUJAN 2014 15 GOSPODARKA I ŚRODOWISKO Przekopać mierzeję! Temat przekopu Mierzei Wiślanej wraca jak bumerang mniej więcej co cztery lata, kiedy zbliża ją się wybory parlamentarne. Dla jednych to znakomity temat kampanii wyborczej, dla innych nadzieja na ożywienie gospodarcze. Są też tacy, którzy uważają, że budowa kanału łączącego Zatokę Gdańską z Zalewem Wiślanym to inwestycja bez racjonalnego podłoża ekonomicznego. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Kanał ma być wybudowany w miejscu zwanym Nowy Świat, w pobliżu miejscowości Skowronki. Pogłębiony tor wodny miałby umożliwić swobodną żeglugę wodną z Zatoki Gdańskiej do Elbląga. Prace miałyby potrwać mniej więcej trzy lata, choć jak wskazują eksperci, nie będzie to koniec wszystkich robót. Po wybudowaniu konieczne będzie bowiem systematyczne pogłębianie toru wodnego biegnącego przez zalew, gdyż wszystko na to wskazuje, że będzie on zamulany. Do tego dochodzi zabezpieczenie brzegu, ponieważ wybudowanie falochronów portu, który będzie musiał powstać u wylotu kanału do zatoki, spowoduje, że morze będzie niszczyło brzeg. W tej kwestii zgadzają się prawie wszyscy eksperci. Jedni są „za” Bez wątpienia ewentualny przekop Mierzei Wiślanej będzie nie tyle decyzją ekonomiczną, co polityczną. Tym, co przekonuje do budowy kanału łączącego wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego, jest przede wszystkim fakt, że Rosja nie gwarantuje nam swobodnej żeglugi w Cieśninie Piławskiej, czego mogliśmy już doświadczyć w przeszłości. Obecny tor wodny do portu w Elblągu biegnie bowiem przez jej wody. Jednak „rosyjski argument” dla wielu nie jest dostatecznie przekonywający. Rodzą się pytania przede wszystkim o sens ekonomiczny i ekologiczny inwestycji, której koszt może wynieść nawet miliard złotych. 16 Najbardziej zainteresowany przekopem jest oczywiście Elbląg. Jak przekonuje Jerzy Wilk, prezydent Elbląga, korzyści z planowanego kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną byłoby wiele. Przede wszystkim inwestycja ożywiłaby gospodarczo i turystycznie ten akwen, gdyż obecnie potencjał turystyczny zalewu – mimo znacznych środków, jakie zostały wydane na poprawę infrastruktury żeglarskiej – jest wykorzystywany w znikomym procencie. Według prezydenta Wilka gospodarcze wykorzystanie Zalewu Wiślanego – poza wymianą handlową z Rosją – także nie istnieje i tylko budowa kanału może zwiększyć obroty elbląskiego portu. Władze Elbląga od dawna lobbują za tą inwestycją, gdyż leży ona w interesie miasta i, jak podkreśla jego włodarz, może się przyczynić do rozwoju całego regionu. Elblążanie liczą przy okazji na uruchomienie żeglugi kabotażowej pomiędzy ich miastem a portami trójmiejskimi oraz Skandynawią i Niemcami. Docelowo port w Elblągu miałby odciążyć m.in. ruch kołowy na krajowej siódemce oraz transport kolejowy do trójmiejskich terminali portowych. Prof. Witold Andruszkiewicz, specjalista w dziedzinie ekonomiki portów morskich i żeglugi, szansę rozwoju Elbląga widzi także w budowie do elbląskiego portu szerokiego połączenia kolejowego (tak jak w Rosji), co pozwoliłoby na przejęcie większości ładunków transportowanych przez naszych wschodnich sąsiadów do portów w obwodzie kaliningradzkim. Z Elbląga płynęłyby one nowym kanałem na Bałtyk. Drudzy „przeciw” Odmienne stanowisko w kwestii przekopu prezentuje z kolei Adam Ostrowski, burmistrz Krynicy Morskiej położonej na Mierzei Wiślanej. Według niego ewentualna budowa kanału nie leży w interesie jego miasta. Nie ma się co dziwić tej postawie, inwestycja bowiem najpierw, na czas budowy, niemal całkowicie odetnie miasto od reszty lądu, a potem zamykany co jakiś czas most może zniechęcić turystów do przyjazdu do Krynicy Morskiej, która jak wiadomo, z turystów żyje. Burmistrza popierają pomorscy politycy, z marszałkiem województwa Mieczysławem Strukiem na czele. Pod koniec sierpnia na łamach „Dziennika Bałtyckiego” marszałek mówił, że w obecnej sytuacji, dysponując takimi informacjami, jakie mamy, biorąc pod uwagę również możliwe protesty ekologów, należy stwierdzić, że więcej racji przemawia przeciwko przekopowi niż za nim. Według pomorskiego marszałka do tej pory nikt nie przekonał opinii publicznej, że ta inwestycja ma jakikolwiek sens ekonomiczny. Słowa marszałka Struka mają potwierdzenie w rzeczywistej sytuacji. Elbląg bowiem nie ma w tej chwili odpowiedniego zaplecza portowego, może się więc okazać, że przekop mierzei, który pochłonie miliony złotych, będzie inwestycją niepotrzebną. Jednak jak przekonują władze Elbląga, budowa kanału będzie impulsem dla miasta, które ma morskie tradycje i może się stać czwartym portem Rzeczpospolitej. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 GOSPODARKA I ŚRODOWISKO Oprócz argumentów ekonomicznych pozostają jeszcze sprawy ekologii. Nikt tak naprawdę nie jest w stanie przewidzieć, jaki wpływ na przyrodę będzie miał przekop mierzei. Obszar objęty inwestycją to teren Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” oraz „obszar chroniony Natura 2000”. Na tym obszarze zamieszkuje wiele gatunków chronionych ptaków i roślin, jest to teren lęgowy wielu zwierząt. Według ekologów ewentualny przekop wpłynie negatywnie na ten ekosystem. Systematyczne odmulanie dna Zalewu Wiślanego spowoduje, z kolei, zanieczyszczenie wód tego płytkiego akwenu mułem, który oderwany od podłoża będzie się roznosił w wodzie i przykrywał pożywienie, z jakiego obecnie korzystają organizmy żyjące w zalewie. Taka ingerencja w środowisko naturalne, zdaniem ekologów, przyniesie nieodwracalne straty, które będzie trudno zrekompensować innymi proekologicznymi działaniami. Zwrócić należy uwagę na to, że część brzegu morskiego zostanie zabrana i tak naprawdę nikt nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie, jak przekop wpłynie na linię brzegową Mierzei Wiślanej. A inni mają nadzieję Podczas konferencji pt. „Kanał żeglugowy przez Mierzeję Wiślaną czynnikiem rozwoju regionu Południowo-wschodniego Wybrzeża Bałtyku”, która odbyła się 10 czerwca br. w Elblągu, rozmawiano m.in. o oddziaływaniu na środowisko kanału przez Mierzeję Wiślaną, wskazując na proekologiczne rozwiązania zastosowane w Polsce oraz na świecie przy podobnych inwestycjach. Prelegenci podawali przykład Holandii, która jest niekwestionowanym przodownikiem w tego rodzaju inwestycjach i gdzie obowiązują te same wymogi środowiskowe, co w Polsce. Podczas tejże konferencji naukowcy zgodnie podkreślili, że budowa kanału nie wpłynie na wzrost zasolenia wód Zalewu Wiślanego. Planowany kanał miałby mieć kilkadziesiąt metrów szerokości, a Cieśnina Piławska jest o wiele szersza i nie wpływa na wzrost zasolenia. Jednak te argumenty nie są w stanie przekonać przeciwników przekopu. Z ewentualnego kanału łączącego Zatokę Gdańską z Zalewem Wiślanym POMERANIA RUJAN 2014 Barka w Elblągu. Fot. S. Lewandowski Port jachtowy w Tolkmicku. Fot. S. Lewandowski cieszyć się będą z pewnością żeglarze. Jeden z nich w rozmowie ze mną powiedział, że otwarcie Zalewu Wiślanego to byłaby gratka dla miłośników żeglarstwa. Połączenie wód zatoki i zalewu po polskiej stronie zlikwiduje bowiem geopolityczne bariery, na które napotykają żeglarze płynący przez Cieśninę Piławską. Jego zdaniem owo otwarcie mogłoby mieć pozytywny wpływ na rozwój nie tylko Elbląga, ale i innych miejscowości leżących nad zalewem: Tolkmicka, gdzie niedawno wybudowano w ramach Pętli Żuławskiej nowoczesną przystań jachtową, a także Fromborka czy Krynicy Morskiej. Decyzja natomiast zostanie podjęta „wyżej” Kanał przez mierzeję uniezależniłby Elbląg od sytuacji geopolitycznej, wpłynąłby na rozwój portu, miasta, a być może na rozwój całego regionu. Z pewnością inwestycja dałaby impuls do dalszego rozwoju tego hanzeatyckiego miasta, oderwanego w wyniku ostatniego podziału administracyjnego Polski od naturalnego partnera, jakim dotąd była aglomeracja gdańska. Dla entuzjastów przekopu jest to wystarczający argument. Przeciwnicy budowy kanału przez mierzeję wskazują przede wszystkim sens ekonomiczny i ekologiczny tej inwestycji, przy czym wydane pieniądze można byłoby jakoś odżałować. Gorzej gdyby inwestycja wpłynęła negatywnie na środowisko naturalne, w tym przypadku szkody mogłyby być nieodwracalne. Jakakolwiek będzie ostateczna decyzja w tej sprawie, zapadnie ona na szczeblu rządowym. Ważne, żeby podłoże tej decyzji miało solidne podstawy ekonomiczne i ekologiczne, a nie wynikało tylko i wyłącznie z pobudek politycznych. Śródtytuły pochodzą od redakcji 17 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ Drogama Sëchtë „Może mi kiedyś policzą Kaszuby, żem je tak kochał, tak się dla nich trudził”. Mòże pòliczą, ksãże Bernardze. Jesz achtną, chòcô wcyg achtiwają. Béł Twój Rok w gminie Serakòjce i w lëzyńsczim gimnazjum. Grają Twòje dokazë na binã. Są szkòłë Twégò miona w Pùzdrowie, Swiecu, Kòscérznie. Biblioteka w Gduńsczim Starogardze. Pamiãc ò ksãdzu dokto rze Bernardze Sëchce żëje w pùblicznym rëmie. TÓMK FÓPKA Jak ùtcëc wiôldżégò człowieka? Pò smiercë mòże achtnąc zasłużonégò rozmajice. Kònferencjã przeprowadzëc. Ksążkã napisac. Film zrobic. Wspò minkòwi repòrtaż w radio pùscëc. Dobré słowò ò niebòszczëkù rzeknąc. Mòże nadac jegò miono szkòle. Na akademiach pòwiedzą, zaspiéwią. Gazétkã na scanã zrobią. Cos w głowie ùcznia òstónie. Abò i nié… Mòże pòmnik pòstawic. Złożą kwiatë. Jaczi znit zapôlą. Przińdą delegacje a stanice zachwarszczą. Ksądz w kòscele kôzanié rzeknie a wójt na lecé smiercë abò ùrodzeniô do lëdzy przemówi. Turiscë zazdrzą. Òdczëtają z tôblëcë. Òdjimczi pstrikną. Nipòcy ptôch zbómbardëje. Deszcz zmëje, słuńce òbswiécy a sniég zôs przëkrëje… Mòże kùreszce mionã pòzwac drogã. Wniosk z ùzasadnienim do ùrzãdu trzeba złożëc, a rada gminë ùchwałã pòdjimnie. Drodżi są różné. Nié wiedno miono do drodżi pasëje. Wiôldżémù człowiekòwi drodżi w las sã nie dôwô. Takô droga dzurawô bëc ni mòże. Wôżné téż, chto przë ti drodze mieszkô, co sã robi, produkùje, sprzedôwô. Kùreszce czë ti, co tam robią, mieszkają – wiedzą, chto dôł pòzwã… Ksądz Sëchta, jaczégò miono pòzérô na mie co dzéń z mòjégò ùlubionégò słowarza, mô swòje ùlëce w pôranôsce miastach a wsach, kaszëbsczich i nié leno. W Jastarnie Swòjã wanogã „jegò drogama” zaczął jem òd Jastarnie, dze ùl. Ks. B. Sëchtë je 18 nôwiãkszą szaséją w miesce. Òd „Dunë” jaż do „Dënëdżi” NICHT z zapitónëch nie wiedzôł, czim sã ten Sëchta zasłużił. Wiedzelë za to, że to je ksądz. To krëjamné „B” przed nôzwëskã interpretowelë na trzë ôrtë: Bernard, biskùp i… Benedikt. Pitôł jem letników. Pitôł tëch, co w Jastarni ùrodzony. Pitôł tëch, co tam co dzéń na chléb zarôbiają. Òdsélelë mie do ksãdza i do internetu. W internece jem ju béł, temù jem zaturził do kòscoła. Nie bëło mie dóné sã wëdowiedzec tegò òd ksãdza, bò prawie miôł mszą. Z głosników czëc bëło: Jezu zostań w nas, stań pośrodku nas… Òbeszedł jem swiątinią wkół. Na kòscelnym mùrze nalôzł jem jaż trzë tôblëce ksãżoma pòswiãconé. Ale nié temù. Je tôfla dlô ks. Heronima Gòłãbiewsczégò – krzewiciela polskości na ziemi kaszubskiej; ks. Pawła Stefańsczégò, co zbùdowôł kòscół w Jastarni, a ks. Wòjcecha Kòssak-Główczewsczégò. Jidã dali. Pitóm ò B. Sëchtã. – Biedna była tutaj osada i on pomógł ludziom się jakoś tak… rozwinąć – pòwiedza mie krómòwô, co za ji plecoma na tôblëczce stoja napisóné „Polska wódka najlepsza na świecie!”. Krótkò krómù je diskùsjowi klub, dze ùstny chłopi sedzą przë specjalnym napitkù. – Ksiądz. Był księdzem. Hugo! – wòłô zapitóny jednégò zeza stolika – kiedy ksiądz Sychta był tutaj w Jastarni? – Kto? – Ksiądz Sychta, bo ten pan się pyta, dlaczego ulica księdza Sychty… – To jest tylko ulica – on dawno nie żyje. Było Żymierskiego… – Nie chodzi o to, ale co ksiądz Sychta zrobił, że nadali mu ulicę właśnie... że jest jego imienia. – A tego to ja nie wiem. – To musiał był wcześniejszy, bo Szczepańskiego księdza to my znamy, pamiętamy, ale Sychta to był chyba… w siedemnastym wieku… W szkole nas tego nie uczyli. We Gduńskù Gduńsczi Ùniwersytet w 1982 rokù nadôł ks. Sëchce titel doctor honoris causa. Niedalek, na Strzëżë, je ùl. Sëchtë, chùtczi Zygmùnta Mòdzelewsczégò, a jesz chùtczi – Smiałô. To tam mieszkô Teresa Iżewskô – pòlskô aktorka, łączniczka z „Kanału” Andrzeja Wajdë. Jak prawią internetowé zdrzódła, w swòji chëczi fùlny zdrzadłów dokòna swégò żëwòta w młodim jesz wiekù. Co jesz je czëc na Sëchtë w kaszëbsczi stolëcë? Je mieszkanié do sprzedaniô. Spòrtowô kòlektura. Internetowi króm z zabôwkama. Są weterinôrz i zãberwaja. Je pòczta, co to lëdze mają do ni żôl, bò za małô czë za pòmału… Je frizjérskò-kòsmeticzny salón. Króm z żôbką w szildze a aptéka. Ùrzãdëje Rada Òsedlô Strzëżô a stowôra „Klub Drëchów Strzëżë” mô tuwò swòjã sedzbã. Je biblioteka. Filiô nr 8, co miała bëc przeniosłô do Hańdlowégò Centrum Manhattan, ale lëdze nie delë. Rëchtëje terô kòmpùtrowi kùrs dlô seniorów. Zwòniã i pitóm, czë mają mòże tam – na Sëchtë – co Sëchtë. – Nie, niestety – mówi białka zmãczonym głosã i òdkłôdô słëchùlkã, nigle jem zdążił nabrac lëftu do pòsobnégò zapitaniô. Je za to na Sëchtë banketowô sala do wënajãcô – w Stãżëcë. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ W jinëch kaszëbsczich i kòcewsczich môlach W Lëzënie je téż Sëchtë i… nie mieszkô tam nicht z lëzyńsczégò chóru Lutnia. W Starogardze Gduńsczim w tim rokù w drodze Sëchtë bãdą kłedlë sanitarną kanalizacjã, prawie je ògłoszony przetôrg. W drëdżi kòcewsczi stolëcë, w Tczewie, je na Sëchtë bùdowlanô firma. Z bùdowanim je zrzeszonô téż jedna z nôbarżi znónëch familijnëch, kaszëbsczich pòdjimiznów – BAT, chtërna prawie na Sëchtë w Serakòjcach zaczãła swòje dzejanié w 1991 rokù. W Serakòjcach prze ti drodze jidze nalezc m.jin. méblowi króm a latos, w maju, stojôł tam mammòbùs – przë bùdinkù Ògniowi Strażë. Na Sëchtë w Bëtowie je całodobòwô aptéka. Léczi mògą sã przëdac, bò jak pòdôwôł w stëcznikù tegò rokù internetowi serwis GP24: Na ulicy Sychty POMERANIA RUJAN 2014 w Bytowie 28-letnia mieszkanka powiatu słupskiego kierująca samochodem marki Seat na łuku straciła panowanie nad pojazdem, zjechała na przeciwny pas ruchu i zderzyła się z samochodem marki Mazda. Nikt nie odniósł obrażeń. Sprawczyni kolizji dostała mandat w wysokości 250 zł. Jeden z brëkòwników Facebooka ni mô ti drodżi za bezpieczną: (…) pewnie ten sam typek projektował ul. Sychty, gdzie miejsca jest ledwo na jeden większy samochód, a po obu stronach ulicy są chodniki szerokości autostrady spod Monachium, tym bardziej, że jest to jedna z bardziej ruchliwych ulic w mieście, bo łączy Gdańską z Mierosławskiego… Ks. Sëchta w Chwaszczënie mô za to do towarzëstwa z jedny stronë Maj kòwsczégò, téż doktora, a z drëdżi – Derdowsczégò. Sóm wëstrzódk jed négò ze starszich chwaszczińsczich òsed lów. Jidze tuwò kùpic méble do kùchnie, ùprawic òpónã w aùce a napómpòwac ògardowi basen. Je tu téż… belweder. W strażacczi kronice na internetowi starnie chwaszczyno.pl czëtómë: W andrzejkowy, sobotni wieczór nasi ochotnicy zostali zadysponowani do pożaru pustostanu przy ulicy Sychty. Po przybyciu na miejsce okazało się, że pożar zlokalizowany został na piętrze budynku. Strażacy natychmiast przystąpili do działań gaśniczych. Po ugaszeniu pożaru okazało się, że płonęły śmieci znajdujące się wewnątrz. Na to zareagòwôł internaùta Sztefan, chtëren 2013-12-01 ò 13.47 napisôł: To przecież hotel Belweder – miejsce gromadzenia się chwaszczyńskich żuli i meneli. Widocznie pijaczkowie Andrzejki sobie wyprawili. Ptôszczi spiéwią, że nicht z belwedersczich „ùrzãdowników” przë Sëchtë nie mieszkô. A w Nowim Jorkù pòzywô sã drodżi numrama. Ale to je w Americe… Belweder Na Sëchtë w Jastarni W Chwaszczënie W Jastarni 19 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Pani zabiła pana? STANISŁAW SALMONOWICZ Jeżeli zapytamy kolegę wybierającego się na urlop, jaką książkę zabiera na deszczowe dni, odpowiada, o ile w ogóle myśl o czytaniu jeszcze w nim drzemie, że jest bardzo zmęczony, że żadnych książek polityków, reporterów, awangardowej literatury, niczego kłopotliwego nie weźmie. Po namyśle najwyżej nam zdradzi, że zabiera ze sobą kryminały skandynawskie czy amerykańskie. Osobiście takiej wypowiedzi bym nie krytykował, co wyniknie z dalszych wywodów. Pytanie przecież ogólniejsze brzmi „Dlaczego chętnie dawniej i dziś wielu ludzi rozczytuje się w utworach o konstrukcji opartej na fakcie zasadniczym: Kogoś zabili. Kto go zabił?” W okresie jeszcze II Rzeczypospolitej pisywanie lub czytywanie kryminałów uchodziło w kręgach żywego życia kulturalnego za zjawisko niższego rzędu, coś w rodzaju „literatury jarmarcznej”, bądź za „powieścidła”, dobre tylko jako literatura wagonowa. Tu wyjaśnienie dziś niezbędne, że w dobie przed masowym ruchem lotniczym pociągi woziły w Europie na dalekie trasy może i komfortowo, ale trwało to wiele godzin. 20 Czytywano więc chętnie tygodniki ilustrowane, modne, ale i literaturę lekką, łatwą do nabycia na wielkich dworcach, w poręcznych nieraz małych formatach. Dziś wobec pewnego kryzysu literatury najwyższego lotu formalnego (?) kryminały są waloryzowane, piszą je autorzy często wybitni, w rzemiośle literackim wprawieni. Większość ludzi, nawet jeśli się do tego nie przyznają, reaguje zazwyczaj identycznie na „katastrofę”, jakąkolwiek by ona była: dźwięki wozów straży pożarnej czy policji, zbrodnia czy nieszczęście przyciągają tłumy gapiów, których w każdym realistycznym kryminale z trudem odganiają zaaferowani akcją policjanci, odgradzają symbolicznymi kordonami. Fascynacja opisami „zła”, opisami rzeczy niezwykłych jest ogromna. Każda publiczna, krwawa egzekucja gromadziła przez wieki tłumy widzów z napięciem ją śledzących. I dziś nie brakowałoby w żadnym kraju amatorów takich wrażeń. Uważa się dlatego czasem, że zarówno czytywanie kryminałów, jak i oglądanie wystawionych na scenie tragedii greckich czy dramatów Szekspira, wywołując grozę, fascynując czytelnika czy widza, powoduje zjawisko psychologiczne nazwane z grecka katharsis, co oznacza swego rodzaju „psychologiczne oczyszczenie” z nadmiaru, nieraz podświadomych, niekoniecznie chwalebnych, uczuć czy marzeń. Stąd klasyczny kryminał zawsze kończył się triumfem sprawiedliwości, klęską mordercy. Kronikarze starożytnego Rzymu czy średniowiecza z „detalami”, nieraz nie bez zapału, opisywali sceny straszliwe, zbrodnie niezwykłe. Z biegiem czasu wynalazek druku i upowszechnienie się sztuki czytania zrodziły tak zwaną literaturę jarmarczną, która oczywiście opisywała rzeczy niezwykłe, wstrząsające. Psychologowie wiele rozważań poświęcili kwestii, dlaczego człowiek spokojny, nikomu niewadzący, z wypiekami na policzkach będzie czytywać opowieści o czarownicach i wampirach, zbrodniach niesłychanych, torturach wymyślnych, nieraz podtekstem seksualnym wzbogacanych. Zbrodnia i kara zainteresuje także nieraz autorów najwyższego lotu, od Greków poczynając, jednakże dla nich nie kryminalna zagadka, lecz wielki metafizyczny problem, dlaczego ludzie popełniają złe czyny, dlaczego zabijają, będzie najważniejszy. Na przełomie XVIII/XIX w. rodzi się tak zwana literatura gotycka, promująca elementy grozy, sensacji, tajemnic niezwykłych, a wszystko było umieszczane POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH w scenerii średniowiecza, zamków z przepastnymi podziemiami i lochami, gdzie torturowano. Te opowieści grozy nie opierały się na faktach, były z reguły literaturą fikcji, stanowiąc w jakiejś mierze krok w kierunku powieści współczesnej kryminalnej z opowieści o duchach, wampirach i zbójcach średniowiecza. Prawdziwa powieść detektywistyczno-policyjna rodzi się dość późno. Jej początki, około połowy XIX w., to wielkie miasta, pierwsze popularne gazety „dla wszystkich”, które będą przyciągać czytelnika kroniką kryminalną, a także drukowaniem w odcinkach powieści kryminalnych. Londyn, Paryż i miasta Stanów Zjednoczonych tworzą tę literaturę. W USA prekursorem był wielki pisarz, głównie poeta, Edgar Allan Poe, który w swoich pełnych grozy opowiadaniach zaprezentował pierwsze wzory powieści kryminalnej. Pod koniec XIX w. Maurice Leblanc wymyśla postać głośną „dżentelmena-włamywacza” (Arsène Lupin), co nawiązywało do bliskiej ludziom bez majątku legendy szlachetnego zbójcy Robin Hooda, odbierającego bogatym, życzliwego biednym. Pierwszym klasykiem tego gatunku został moim zdaniem Arthur Conan Doyle, twórca postaci detektywa amatora (Sherlock Holmes). Równocześnie obok fikcyjnej powieści kryminalnej od dawna pasjonowano się opisami słynnych zbrodni. W XVIII w. adwokat francuski Pitaval ogłosił książkę zawierającą opisy wielu głośnych procesów kryminalnych. Książka stała się znaną w Europie i po jakimś czasie takie zbiory relacji o procesach zaczęto nazywać pitavalami (dziś: pitawalami – przyp. red.). W Polsce po II wojnie pierwszy zrobił to adwokat i znawca starej Warszawy Stanisław Szenic, ogłaszając Pitaval warszawski. W młodym wieku, nie bez nadziei na honorarium, napisałem z dwoma kolegami Pitaval krakowski, który niedawno miał już piąte wydanie. W pewnym sensie pisywanie pitawali, jeżeli są liczne dokumenty i gazetowe relacje, jest łatwiejsze niż napisanie dobrego kryminału. Nasze księgarnie są dziś zarzucane dziesiątkami tytułów literatury sensacyjnej, fantastycznej, kryminalnej. Co do kryminałów trzymam się twardo kilku zasad, które polecam. Odrzucam kryminały związane z polityką, najczęściej POMERANIA RUJAN 2014 fikcyjnie, także kryminały dotyczące działania takich czy innych służb specjalnych, generalnie utwory, które nie są dla epoki realistyczne w drobnych szczegółach. Także te, dziś modne, „uzupełniające” wątek kryminalny licznymi scenami łóżkowymi, które akcji raczej nie posuwają, a coraz częściej bliskie są pornografii. Odrzucam relacje nierealistyczne, wszelkie teksty o „nadludziach”, którzy mocą swych bicepsów bądź pistoletami pobiją bądź zastrzelą dziesięciu, dwudziestu, jeżeli nie stu złoczyńców. Dla mnie dobry kryminał musi zawierać zagadkę kryminalną wprowadzoną we wstępie. Zbrodnia jest opisana, nieznani sprawcy. Zagadkę rozwiązuje, mozolnie czy nie, znakomity policjant czy prokurator, najczęściej prywatny detektyw (często też nie ma czasu na jedzenie, żywiąc się byle czym z lodówki w pogoni za sprawcą!), nieraz jest to osoba postronna (jak słynna pani Marple z utworów Agaty Christie), czy nawet ofiara zbrodni. Dobra powieść kryminalna musi więc być skonstruowana z nienaganną logiką na wzór dawnych sztuk teatralnych, w których przestrzegano zasady, że jeżeli w akcie I widać strzelbę, to winna być użyta w akcie III! Z tym wśród wielu autorów dążących do trudnej oryginalności nie jest czasem najlepiej w poszukiwaniu zaskakującego finału, nieraz dla czytelnika niezrozumiałego, w tekście bowiem nic takiego finału nie anonsowało. Ta metoda obca była klasykom gatunku do niedawna, ponieważ zaskakujące, ale niewynikające z podanych faktów rozwiązanie przypomina raczej metodę znaną z klasycznej tragedii greckiej pod terminem „Deus ex machina”, co oznaczało, że rozwiązanie niespodziewane akcji następowało w ten sposób, że jeden z bogów greckiego Olimpu ukazywał się na scenie, „schodząc z machiny”, czyli na trapezie lądując na scenie i ogłaszając boską decyzję śmiertelnikom. Wymóg dodatkowy, który lubię, to wymóg realizmu życia codziennego epoki opisywanej. Dziś w gruncie rzeczy to obok reportaży mistrzów jedynie powieść kryminalna zazwyczaj precyzyjnie umieszczona jest w czasie i terytorium, łącznie z piosenkami słuchanymi przez bohatera w samochodzie i łącznie z modelem auta, którym jedzie. Realne opisy amerykańskich ulic, sposobu bycia, policji (dziwacznie rozbitej na szereg samodzielnych, niekoniecznie udanych organizmów), a zwłaszcza sądów amerykańskich są interesującym obrazem kraju, wolnym od taniej apologetyki ludzi, którzy w USA nie byli i wyobrażają sobie ten kraj na podstawie pogodnych komedii czy seriali z życia Hollywoodu. Nie zawsze natrafiamy w takim kryminale na datę roczną wydarzeń. Łatwo ją z grubsza ustalić, czytając pilnie opisy, czy są to Stany Zjednoczone epoki prohibicji lat dwudziestych, epoki pierwszych gangsterów, czy chodzi o czasy wielkiego kryzysu początku lat trzydziestych. Zupełnie inaczej wyglądają opisy realiów amerykańskich lat dziewięćdziesiątych czy ostatnich lat XX wieku. Nie da się zaprzeczyć, że nie brak w naszych księgarniach wielu znakomitych kryminałów (także w sklepach z książkami w obniżonej cenie!). Moje typy to klasycy amerykańscy gatunku: Dashiell Hammett, dziś nieco trudno dostępny, Raymond Chandler i Harlan Coben. Moi ulubieni detektywi z prawdziwego zdarzenia to oczywiście Philipp Marlowe z powieści Chandlera, ale i paryski komisarz policji Maigret z kryminałów Simenona. Georges Simenon, Belg, ale wielki pisarz Paryża, to artysta pióra. Jego powieści może z punktu widzenia zagadki kryminalnej nie są tak znakomite konstrukcją logiczną, jak jego amerykańskich konkurentów, ale pociągają czarem opisów Paryża: poranki, wieczory czy noce, ulice, przedmieścia, bistro, bary, spelunki. Klimat i obyczajowość Paryża są wspaniale oddawane, najlepiej, niestety, czyta się go w oryginale. W ostatnich latach narodził się fenomen powieści skandynawskiej, pełnej nieraz mrocznych scen dalekich od splendorów szwedzkiego cudu gospodarki i społeczeństwa. Można sądzić, że autorzy znudzeni spokojnym, wolnym od wojen i dyktatur życiem tych krajów szukają dreszczyków à la Alfred Hitchcock, by zyskać czytelnika w przytulnych domkach skandynawskich, kiedy na dworze stale pada śnieg. Tak czy owak dobra powieść kryminalna to lepsza lektura niż wątpliwa fantastyka, opowieści o kosmitach czy melodramaty, dziś nazbyt podszyte erotyzmem zgoła dosłownym. 21 KASZËBI W PRL-U Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi (dzél 1) Pòczątk lat sétmëdzesątëch dwadzestégò stalata to cząd, czej pòliticznô pòlicjô kòmùnysticzny Pòlsczi zaczãła pòstãpny ju rôz w swòjich dzejach barżi interesowac sã kaszëbską rësznotą i lëdzama, co dzejalë na tim gónie. Wiémë ju, że krótkò pò zjinakach w Zarządze KPZ ze strëmiannika 1971 r. gduńskô służba bezpiekù założëła òbiektową sprawã ò tacewny pòzwie „Saga”, w chtërny rozprôcowiwóné bëło prawie Zrzeszenié ë jegò nôleżnicë. Nie bëła to równak je durnô òperacjowô sprawa prowôdzonô w tim czasu przez gduńską bezpiekã procëm kaszëbsczim dzejarzóm. Òkróm „Sadżi”, w òbrëmienim chtërny dozéróné bëło KPZ jakno całô stowôra, esbecë prowadzëlë téż apartné òperacjowé sprawë ùdbóné procëm kònkretnym lëdzóm. Personama, co òsoblëwie w tim czasu interesowałë służbã bezpiekù, bëlë Lech Bądkòwsczi, Izabella Trojanowskô ë Wòjcech Czedrowsczi. W nym dokazu chcã przedstawic Czëtińcóm „Pòmeranie” sprawã ò krip tonimie „Grif”, chtërny „figùrantã”, to je òsobą rozprôcowiwóną, béł prawie nen slédny dzejôrz. S Ł Ô W K F Ò R M E L L A* 28 gòdnika 1970 r. fónkcjonariusz III Wëdzélu Wòjewódzczi Kòmańdë Òbëwatelsczi Milicje (WKÒM) we Gduńskù Krësztof Kòtas zrëchtowôł wniosk ò zaczãcé prowadzeniégò òperacjowi sprawë zwóny w esbecczi słowiznie ewidencjowim kwestio nariuszã (pol. kwestionariusz ewidencyjny). Tegò samégò dnia wniosk nen òstôł zacwierdzony przez przédnika negò wëdzélu. Òznôczô to, że prawie tej III Wëdzél WKÒM we Gduńskù, chtërnégò òbrzészkã bëła biôtka z procëmpaństwòwą dzejnotą, zaczął prowadzëc ewidencjowi kwestionariusz ò tacewny pòzwie „Grif” (pol. „Gryf”), w òbrëmienim jaczégò rozprôcowiwóny béł Wòjcech Czedrowsczi. 22 Przëczënë zainteresowaniów bezpieczi personą „figùranta” Nigle równak przëzdrzimë sã, co taczégò esbecë w swòjich papiorach zebrelë, chcemë le zazdrzec na sztót do instrukcje ò òperacjowi robòce Służbë Bezpiekù resortu bënowëch sprawów z gromicznika 1970 r. Mia òna mòc prawie w nym czasu, chtëren nas tuwò interesëje. Wedle ni ewidencjowi kwestionariusz je zortã òperacjowi dokùmentacje krëjamno dozérónëch òsób, chtërne w ùszłoce: bëłë sztrôfòwóné za wrogą dzejnotã; bëłë pòsądzywóné ò rëchtowanié wrodżich wëstãpieniów abò ò pòdskacywanié niezadowòlnieniégò westrzód lëdzy. Òkróm tegò personë te swòjim zachòwanim ë nastawienim sprôwiają, że mògą bëc pòsądzony ò to, że zarô, czejbë pòjawiła sã bëlnô leżnosc, zaczãłëbë prowadzëc wrodżé dzejanié. Krëjamné dozéranié „figùranta” ewidencjowégò kwestionariusza mògło bëc prowôdzoné całi czas abò leno tej sej. Zanôlégało to przede wszëtczim òd tegò, jak zachòwiwôł sã i jak òdnôszôł sã do państwa rozprôcowiwóny człowiek. Przédnym célã taczi sprawë bëło prawie to, żebë krëjamno dozérónô persona nie pòdjimnãła niżódnégò wrodżégò, procëmpaństwòwégò dzejaniô. Wëchôdô z tegò wszëtczégò, że skòrno w gòdnikù 1970 r. esbecë ùdbelë so krëjamno dozerac W. Czedrowsczégò w òbrëmim ewidencjowégò kwestionariusza, to mùszôł òn ju przed tim czasã robic cos, co mògło nie widzec sã wëszëznóm państwa i rządzący partie. W nadczidniãtim wëżi wnios kù ò zaczãcé prowadzeniégò ewiden cjowégò kwestionariusza ò kriptonimie „Grif” pòdóné òstałë przédné przëczënë zainteresowaniów bezpieczi personą W. Czedrowsczégò. W dokùmence POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KASZËBI W PRL-U tim przeczëtac mòżemë midzë jinszima, że w ùszłoce pòsądzywóny béł òn ò rëchtowanié nielegalnëch zéńdzeniów a w 1965 r. ùtrzimiwôł łączbã z Kònstantim Bączkòwsczim z Torunia. Nen slédny béł pùblicystą, co w swòjich dokazach czãsto zajimôł sã kaszëbsczima sprawama, a ùwôgã SB zwrócëło to, że słôł òn W. Czedrowsczémù tekstë, w jaczich lëchò pisôł ò ùstawie Pòlsczi Lëdowi Repùbliczi. Òkróm tegò miôł Czedrowsczi wrodżé òdniesenié do dzysdniowi jawernotë, to je do kòmùnysticznëch rządów w Pòlsce i wespółdzejôł z przédnym procëmnikã „kòmùnë” w KPZ, jaczim béł tej Lech Bądkòwsczi. Ò wespółrobòce nëch dwùch dzejarzów na zrzeszeniowim gónie pisôł jem ju w slédnym, séwnikòwim numrze najégò cządnika. Òstatną kùreszce sprawą, ò chtërny wspòminôł w swòjim dokùmence Krësztof Kòtas, bëło to, że W. Czedrowsczi pòsądzywóny béł téż ò to, że zajimôł sã redagòwanim jaczégòs nielegalnégò biuletinu. Prôwdac fónkcjonariuszowie służbë bezpiekù dëcht nick nie wiedzelë, cëż to mòże bëc za pismiono, dejade wszëtkò to, co wëpisóné òstało we wnioskù, ju sygnãło, żebë blëżi zainteresowac sã òsobą W. Czedrowsczégò. Żebë równak bëlno zrozmiôc wszëtkò to, co zamkłé je w aktach Institutu Nôrodny Pamiãcë na témã negò dzejarza, nôlepi copnąc sã jaż do jegò drãdżich dzecnëch lat. Drãdżé wòjnowé kawle Czedrowsczich Wòjcech Czedrowsczi ùrodzył sã 22 lëstopadnika 1937 r. w Gdini. Òjc jegò Władisłôw béł sãdzą ë przédnikã Handlowégò Wëdzélu Òkrãgòwégò Sądu w nym gardze. Mëmka, Léna z dodomù ÒstojaLniskô (w aktach wëstãpiwô colemało jakno Lniskô, blós we wnioskù ò zaczãcé prowadzeniégò ewidencjowégò kwestionariusza ò kriptonimie „Grif” nôzwëskò ji òstało milno wpisóné jakò Lipińskô), ni mia niżódnégò warkù. Baro wczas ùmarła, bò ju w maju 1939 r. Niewiele pózni, bò w lëstopadnikù tegò samégò rokù hitlerowcë zabilë w Piôsznicë jegò òjca. Tak tej stało sã, że môłi Wòjk, jegò 3 lata starszi bracyna Jerzi (pózniészi przédnik KPZ w latach 1971–1976) ë 2 lata młodszô sostra Mariô òstelë serotama. Niemcë wënëkelë dzecë z jich domôcëznë i òd tegò czasu nie bëło wòlno jima mieszkac POMERANIA RUJAN 2014 w Gdinie. Sóm Czedrowsczi w jednym dokùmence wspòminô téż ò jinëch krziwdach, chtërne wërządzëlë jemù i jegò familie hitlerowcë. Napisôł ò zabicym przez nich w 1939 r. jegò strija, wójta gminë Brzézno Szlachecczé (dzys Brzézno, w gm. Lëpińce) Aùgùstina Lew-Czedrowsczégò. Nadczidnął téż ò zamòrdowanim przez Niemców dwùch wùjów, to je Maksymiliana Litewsczégò i drëdżégò, co zwôł sã Łowicczi. Òb czas drëdżi swiatowi wòjnë mieszkôł kòl krewnëch a môle jegò zamieszkaniégò czãsto sã zmieniwałë. Juwerno bëło z òpiekùnama. Wôrt pòdsztrëchnąc w tim môlu, że òbczas pózniészégò rozprôcowiwaniô W. Czedrowsczégò bezpieka wiedzała ò drãdżich wòjnowëch kawlach jegò ë jegò familie. „Smãtk”, co dozérôł „Òrmùzda” Pò wòjnie Wòjcech Czedrowsczi mieszkôł jaczis czas w Wejrowie, zôs w 1955 r. skùńcził Òglowòsztôłcącé Liceùm w Kartuzach, pò czim zaczął sztudérowac sanitarną inżinieriã na Wëdzélu Wòdny Bùdowiznë Gduńsczi Pòlitechniczi. Òb czas swòji ùczbë tam włącził sã w dzejanié w kaszëbsczi rësznoce i w 1958 r. òstôł nôleżnikã Kaszëbsczégò Zrzeszeniô i krótkò pò tim czasu pierszi rôz zaczãła sã nim interesowac służba bezpiekù „lëdowi òjczëznë”. Stało sã tak za sprawą tegò, że béł W. Czedrowsczi załóżcą ë przédnikã Klubù Sztudérów Kaszëbów „Òrmùzd”, chtëren dzejôł przë Zarządze gduńsczégò partu Kaszëbsczégò Zrzeszeniégò. Karno to bëło jednym z czile dzejającëch w nym czasu klubów, co zrzeszałë kaszëbską młodzëznã. W 1959 r. zainteresowôł sã nim III Wëdzél WKÒM we Gduńskù, gdze 14 lëpińca tegò rokù zrëchtowóny òstôł rapòrt ò zaczãcé sprawë agenturowégò sprôwdzeniégò ò tacewny pòzwie „Smãtk” (pòl. „Smętek”), w chtërny òbrëmim krëjamno dozéróny mielë bëc prawie dzejarze klubù „Òrmùzd”. Òkróm Czedrowsczégò SB zaczãła rozprôcowiwac tej téż Damrokã Majkòwską ë Izabellã Trojanowską. Tim zôs, co bezpòstrzédno sczerowało ùwôgã bezpieczi na nëch lëdzy, bëłë wiadła, jaczé WKÒM we Gduńskù dostała òd kòmańdë w Bëdgòszczë, chtërna w tim czasu prowadza sprawã, jaczi „figùrantã” béł Jón Rómpsczi. Wëchôdało z nich, że nen slédny mô łączbã z nôleżnikama ë dzejarzama „Òrmùzda” i mòże miec na nich lëchi cësk. Aùtor nadczidniãtégò kąsk wëżi rapòrtu z 14 lëpińca 1959 r., to je pòrucznik Aleksander Kwasniewsczi, przezdrzôł sã w swòjim dokùmence òsobóm załóżców ë programòwi klubù. W nym òstatnym òsoblëwą ùwôgã zwrócył midzë jinszima na to, że w òdniesenim do òglowòpòlsczi kùlturë kaszëbskò-pòmòrskô kùltura ni mia bëc pòdpòrządkòwónô i zanôleżnô. Wëczëtôł téż w nim, że jegò aùtorzë nie piszą dëcht nick ò spòłeczno-ekònomicznëch zjinakach westrzód kaszëbsczi spòlëznë i mają czësto namkłé na zmianë spòłeczny swiądë, jaczé dzeją sã òb czas żëcégò w socjalisticznym państwie. Wedle pòr. A. Kwasniewsczégò to, co wëpisóné òstało wëżi, i łączba W. Czedrowsczégò, D. Majkòwsczi ë I. Trojanowsczi ze znónym dzejarzã kaszëbsczich separatistów, to je Janã Rómpsczim, zdôwô sã wskazëwac, że lëdze ti mògą stwòrzëc òrganizacjã, co je prôwdac legalnô, ale jakô mòże miec procëmrewòlucjowé pòzdrzatczi. Wedle esbecczi dbë mòżlëwé bëło dzejanié negò karna lëdzy sczerowóné procëm socjalisticznémù pòkrokòwi, chtëren chcała wprowadzëc na kaszëbską zemiã kòmùnysticznô partiô. * Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. 23 Z POŁUDNIA Rozterki wyborcy KAZIMIERZ OSTROWSKI W demokracji wyborca, mówiąc potocznie, nie ma lekko. sprawia wrażenie zdolnego do rozwiązywania problemów Musi długo i mocno główkować, pragnąc np. spośród sześciu za dotknięciem różdżki. Trzeci, megaloman, tak żarliwie przekonuje o swoich walorach kandydatów na burmistrza i sukcesach, że skołowany Czerska (Brus, Kościerzyny wyborca gotów właśnie jemu lub innego miasta) wybrać zawierzyć. A wszyscy po kolei tego jednego, najlepszego, (oprócz starającego się o poktóremu postawi krzyżyk na nowny wybór) na wyprzódki karcie do głosowania. Ale bez krytykują dotychczasowe rząwzględu na to, jak długo by się (…) wybory prawdziwie dy w mieście bądź gminie. zastanawiał, w końcu i tak nie wymagają namysłu. Najlepszym sposobem będzie miał pewności, że wyuniknięcia pomyłek przy brał właściwie. wyborze burmistrza (wójta, Każdy z pretendentów do prezydenta) byłby casting, na burmistrzowskiego fotela ma wzór konkursu miss piękności. inne zalety (niestety, przywaWszyscy kandydaci stawiliby ry też!). Jeden jest przystojny – będzie się dobrze prezentował jako „ojciec” gminy. Drugi się w jednym miejscu (w gminnej Ergo Arenie), pokazaliby dał się poznać jako niezły mówca; to nic, że demagog, ale swoje zalety z każdej strony, przeszli nieskomplikowany test Jiwrë welownika W demòkracje welownik, gôdającë prosto, ni mô letkò. Mùszi długò i drãgò kómbinowac, jeżlë chce np. spòmidzë szesc kandidatów na bùrméstra Czerska (Brusów, Kòscérznë abò jinégò gardu) wëbrac tegò jednégò, nôlepszégò, jaczémù pòstawi krziżëk na karce do welowaniô. I chòc nie wiém jak długò bë sã namiszlôł, kùreszce i tak nie mdze gwësny, czë dobrze wëbrôł. Kòżdi z pretendentów do bùrméstersczégò zesla mô jiné dobroctwa (le wej i fele téż!). Jeden je forsz – mdze sã dobrze prezentowôł jakno „òjc” gminë. Drëdżi dôł sã pòznac jakno dosc dobri prôwca; i nick to, że jarchòla, za to dôwô òdczëcé, że rozrzeszi wszëtczé jiwrë za dotkniãcym czarzebny witczi. Trzecy, megalomana, tak płomno przekònywô ò swòjich dobroctwach i dobiwkach, że òmaniony welownik je parôt prawie jemù dac wiarã. A wszëtcë pòsobicą (króm mającégò starã ò zôsny wëbiérk) na miónczi kritikùją donëchczasowé rządë w gardze abò gminie. Nôlepszim spòsobã ùchòwaniô sã òd zmiłków w wëbié rze bùrméstra (wójta, prezydenta) bë béł przezérk, na ôrt kònkùrsu miss spòsobnotë. Wszëtcë kandidacë bë mielë sã 24 stawic w jednym môlu (w gminny Ergò Arenie), pòkazac swòje dobroctwa z kòżdi stronë, bë przeszlë prosti test òglowi wiédzë i na inteligencjã (np. Chto je prezydentã RP? Co je cãżészé: kilo wãgla czë piórów?), pò nym pùblika w krëjamnym welowanim bë wëbra swòjégò fawòrita. Leno tak nie jidze, na nen czas welowny ùstôw nie dozwòliwô na ùżëcé taczégò spòsobù dzejaniô. Bùrméster to jedno, leno na nim jiwrë sã nie kùńczą. W welownym òbrëmienim je nót przekartkòwac całą knéżkã farwnëch kôrtków, żebë trafic na nôzwëska wëbrónëch kandidatów na radzëcelów do gminë, do pòwiatu i wòjewódzczégò sejmikù. Wëzdrzónëch? Ùmëszlonëch? To są pòdsmiéwczi. Colemało wëbrónëch z listë w òstatnym cządze przed wrzucenim do ùrnë, wedle wskôzë znajemnotë kògòs z te, co sã ò nim czëło, pòdpòwiescë sąsôdczi, żëczny skarni na welowny ùlotce. I nick to, że nen pón z miłą skarnią jakno donëchczasowi radzëcel pòkôzôł sã patentowónym gniélochã, a bédowóny przez sąsôdkã welowôł procëm nôbarżi rozëmnym ùchwôlënkóm, bò ùdbë zabédowało procëmné karno. Gôdô sã òglowò, że pò skùńczenim POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 Z PÔŁNIA z wiedzy ogólnej i na inteligencję (np.: Kto jest prezydentem RP? Co jest cięższe: kilogram węgla czy pierza?), a następnie publiczność w tajnym głosowaniu wytypowałaby swego faworyta. Ale tak się nie da, na razie ordynacja wyborcza nie pozwala zastosować takiej metody. Burmistrz to jedno, lecz na nim kłopoty się nie kończą. W lokalu wyborczym trzeba będzie przewertować całą książeczkę kolorowych kartek, ażeby trafić na nazwiska swoich upatrzonych kandydatów na radnych do gminy, do powiatu i sejmiku wojewódzkiego. Upatrzonych? Przemyślanych? Wolne żarty. Przeważnie wybranych z listy w ostatniej chwili przed wrzuceniem do urny, na zasadzie znajomości ze słyszenia, podpowiedzi sąsiadki, sympatycznej twarzy na wyborczej ulotce. To nic, że ów pan o miłym obliczu jako dotychczasowy radny okazał się patentowanym leniem, a polecony przez sąsiadkę głosował przeciwko najbardziej racjonalnym uchwałom, bo projekty zgłosiło konkurencyjne ugrupowanie. Powszechnie się mówi, że po zakończeniu kadencji wyborcy zweryfikują owoce czteroletniej działalności rady, aktywność i mądrość radnych i nagrodzą ich (lub nie) przy następnych wyborach. Ale ten mechanizm nie działa, przynajmniej w takim stopniu, jak powinien. Jak już nazwisko osłuchało się „na mieście”, jak przylgnęło do niego słowo radny, to wejście do nowej rady (i dieta) prawie pewne. Bez względu na zasługi, braki w wykształceniu i kulturze, a nieraz także niedostatek rozsądku. Mam szczęście znać paru radnych, bez mała etatowych lokalnych polityków (?), którzy zasiedzieli się w radzie już od czterech, pięciu kadencji i dobrze się z tym czują. Żyją w przeświadczeniu, że znają się na wszystkim, a głosują nieraz bez sensu. Wolałbym, żeby o ważnych sprawach, które mnie i całego miasta dotyczą, decydowali ludzie bardziej kompetentni, z większym potencjałem umysłowym i autorytetem. Cały problem w tym, jak ich odnaleźć i nakłonić do działania w samorządzie. Jak uaktywnić obywateli, którzy nie tylko we własnym mniemaniu, lecz naprawdę mają coś do powiedzenia w kwestiach społecznych, ludzi kierujących się wiedzą i rozwagą. Spolegliwych – czyli takich, na których można polegać. Kampania w całej pełni, listy komitetów wyborczych napęczniały od nazwisk kandydatów. Wśród nich są znów ci sami, którzy z bycia radnymi uczynili sobie sposób na życie, są tacy, którzy pragną dorobić dietą do chudych dochodów, są także osoby ponad własną miarę ambitne. Musimy jednak wierzyć, że z masy kandydatów uda się wyłonić najlepszych, którzy zasługują, aby nas reprezentować i w naszym imieniu demokratycznie rządzić. Aby tak się stało, nie powinniśmy stawiać krzyżyków na chybił trafił, lecz wcześniej zastanowić się, komu spokojnie możemy zaufać. Jest takie żartobliwe powiedzenie: Tu nie uniwersytet – tu trzeba myśleć. A wybory prawdziwie wymagają namysłu. kadencji welownicë rozliczą brzôd sztërëlatnégò dzejaniô radë, rësznotã i rozëmnotã radzëcelów i nôdgrodzą jich (abò nié) przë pòstãpnëch welacjach. Leno to tak nie chòdzy, przënômni nié w taczim stãpieniu, jakbë miało. Czej ju nôzwëskò je znóné „na miesce”, czedë przëlnãło do niegò słowò radzëcel, to wdostanié sã do nowi radë (i dieta) prawie gwësné. Bez zdrzeniô na zasłëdżi, fele w wësztôłcenim i kùlturze, a i colemało téż felënk zdrów rozëmù. Móm szczescé znac czile radzëcelów, wnetka etatowëch môlowëch pòlitików (?), co zabawilë w radze ju sztërë, piãc kadencjów i dobrze jim z tim je. Są dbë, że na wszëtczim sã znają, a welëją nierôz bez szëkù. Jô bë chcôł, żebë ò wôżnëch sprawach, chtërne tikają mie i całégò miasta, rozsądzywelë lëdze barżi kómpetentny, z wikszima mòżnotama rozëmù i ùwôżanim. Przesprawa je w tim, jak jich nalezc i namówic do dzejaniô w samòrządzënie. Jak dostac do rësznotë lëdzy, co nié le blós w swòjim widze, ale pò prôwdze mają co do rzeczeniô w spòlëznowëch sprawach, lëdzy czerëjącëch sã wiédzą i rozmësłã. Sprôwdzónëch – to je taczich, na jaczich wiedno mòże rechòwac. Welownô rësznota we fùl mòcë, spisënczi welownëch kòmitetów nabrzmiałë òd nôzwësków kandidatów. Westrzód nich są zôs ti sami, co z bëcô radzëcelama zrobilë so spòsób na żëcé, są taczi, co chcą dietą pòdreperowac biédné zôróbczi, są téż persónë bùszné nade swòjã miarã. Mùszimë równak wierzëc, że z ùrmë kandidatów dô sã wëbrac nôlepszich, co zasługiwają, żebë bëc naszima przedstôwcama i w nasze miono demòkraticzno rządzëc. Żebë tak bëło, ni mòżemë stawiac krziżëków na sermater, ale rëchli sã namëslëc, na kògò spòkójno mòżemë sã zdac. Je taczé rzeczenié: Tu nie je ùniwersytet – tu je nót mëslec. A welowanié pò prôwdze brëkùje namëszleniô. POMERANIA RUJAN 2014 Tłómaczëła Danuta Pioch 25 BIOGRAFIE – ROMAN WOYKE Część 3 W Maleninie W tym numerze publikujemy już ostatnią część opowieści o życiu i działalności urodzonego w Maleninie oficera 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. KRZYSZTOF KOWALKOWSKI Instruktor i wykładowca w szkole wojskowej Nie udało się ustalić, kiedy por. Roman Woyke opuścił 66 pułk. Wiadomo, że do 12 marca 1921 r. służył w Centralnej Szkole Podoficerów Piechoty nr 1 w Chełmnie, a dzień później zameldował się w Wielkopolskiej Szkole Podchorążych Piechoty w Bydgoszczy jako instruktor broni specjalnej. Informacje o służbie Woykego w tej szkole zawarte zostały w pracy Wielkopolska Szkoła Podchorążych Piechoty (Szkic historyczny). Gdy 23 marca rozpoczął się 5-miesięczny kurs piechoty, który otrzymał nazwę klasy XIII (komp. 3/XIII), por. Roman Woyke był, jak to zapisano w książce o ww. szkole, wykładowcą przedmiotu teoretycznego Broń spec. i K.M.M. Zajęcia tego kursu zaczęły się 10 kwietnia. Woyke prowadził zajęcia z broni specjalnej także w utworzonej 14 kwietnia klasie XIV (komp. 5/XIV), w której czas nauki wynosił 3 miesiące. Por. Roman Woyke ze szkoły odszedł w kwietniu 1922 r. Trudno powiedzieć, jakie były jego dalsze wojskowe losy. W 1923 r. był wymieniany w Roczniku Oficerskim jako porucznik rezerwy w 67 pułku piechoty. W tym samym roczniku podano, że Roman Woyke awans na stopień porucznika otrzymał ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 r. Oznacza to, że choć rozpoczął służbę w pułku w stopniu sierżanta, a następnie cały szlak bojowy walczył 26 w stopniu podporucznika, to wstecznie nadano mu stopień porucznika. Oznaczałoby to, że w wojsku służył na pewno 1 czerwca 1919 r. Właściciel ziemski i społecznik Roman Woyke po zakończeniu służby wojskowej powrócił do Malenina na gospodarstwo ojca, który w tym czasie stale mieszkał w Łężycach. Zapewne to z okresu wojny przywiózł pamiątki, o których jego syn Witold pisze: Ojciec miał duży zbiór szabli, zwłaszcza nas interesowały toporne duże szable rosyjskie. Nie udało się ustalić dokładnej daty powrotu Romana do Malenina, ale wiadomo, że było to przed 1925 r. Gospodarstwo, na którym osiadł, w 1923 r. miało obszar 82 ha. Jednak w dalszym ciągu w obu publikowanych księgach adresowych, tej z 1923 r. i tej wydanej w 1929 r., jako właściciela podawano Jana Woykego (czyli ojca Romana). Jak pisze Witold Woyke, jego dziadek zmarł 1 marca 1930 r. Roman Woyke w październiku 1925 r. zawarł związek małżeński z Zofią Brzoskowską, córką gospodarza z Miłobądza. Z małżeństwa Romana z Zofią przyszło na świat trzech synów: Jerzy (ur. 9.09.1926), Stanisław (ur. 10.01.1928, zmarł 4.12.2009) i Witold (ur. 15.04.1930). Patriotyczna postawa Romana Woykego, której przejawem była walka w obronie Polski przed bolszewicką nawałą, nie przeminęła wraz z odejściem ze służby wojskowej. Był bardzo zaangażowany w działalność społeczną przez cały okres II Rzeczypospolitej, co podkreśla także jego syn Witold. W Pomorskim Dzienniku Wojewódzkim z 1 listopada 1932 r. zapisano, że był m.in. członkiem okręgowej komisji wyborczej w wyborach do sejmiku powiatowego w Tczewie przeprowadzonych 18 grudnia 1932 r. Roman Woyke z określeniem „właściciel ziemski” jest wielokrotnie wymieniany w kronice szkoły w Maleninie. M.in. w lutym 1933 r. został wybrany w skład Rady Szkolnej i członkiem tej rady był do 1939 r. W 1933 r. Woyke wszedł w skład powołanego w Maleninie Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych. 28 kwietnia 1938 r. odbyły się uroczystości związane ze 180. rocznicą osiedlenia się w Maleninie rodziny Woyke. Według kroniki była to wówczas najstarsza rodzina zamieszkała w Maleninie. Komendant żandarmerii, jeniec i tłumacz Roman Woyke, jak wspomina jego syn Witold, w latach międzywojennych był wielokrotnie powoływany na szkolenia wojskowe. Być może dlatego w maju 1939 r. został zmobilizowany, pełnił funkcję komendanta żandarmerii w Tczewie i był świadkiem pierwszych wrześniowych walk o most. Jak pisze w liście Witold: Według opowieści Ojca były 3 punkty, z których można było wysadzić most. Dwa zostały zniszczone. Most został wysadzony z zapalnika, który był na dworcu pod bufetem. Chyba za POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 BIOGRAFIE – ROMAN WOYKE ten zapalnik odpowiadał Ojciec jako „żandarm”. Trudno powiedzieć, czy rzeczywiście Woyke odpowiadał za ten zapalnik, ale fakt istnienia stanowiska do wysadzenia mostu na terenie stacji kolejowej w Tczewie potwierdza w swojej książce Druga wojna światowa wybuchła w Tczewie Kazimierz Ickiewicz, przytaczając w niej relację dowódcy 2 Batalionu Strzelców w Tczewie. Dalsze losy Romana Woykego opisuje jego syn Witold w liście z 22.01.2014 r. W 39 r. dotarł do Bydgoszczy, gdzie jako żandarm otrzymał polecenie prowadzić „folksdojczów” z Bydgoszczy w kierunku Warszawy. Doprowadził ich do Kutna, gdzie kolumna została rozbita. Dotarł w 39 r. na Wołyń. Po napaści ZSRR po naradach oficerowie się podzielili (ojciec był porucznikiem). Jedni byli skłonni poddać się do niewoli Rosjanom, a drudzy przedrzeć się do Rumunii lub poddać się Niemcom. Ojciec bał się Rosjan, bo znał [ich] z opowieści swego brata Leona, który był w niewoli na Syberii. Do niewoli niemieckiej dostał się w pobliżu granicy rumuńskiej. W niewoli był w miejscowości Murnau. Ojciec ukończył szkoły (gimnazjum) niemieckie tak, że znał język niemiecki bardzo dobrze. W obozie w Murnau jako policjant – były żandarm zgłosił się, że może być tłumaczem. Został zwolniony z obozu i wyznaczony jako tłumacz do Warszawy. Pracował w różnych instytucjach w Warszawie. Po roku podjął pracę na wsi, gdzie w różnych gospodarstwach pracował jako rządca. Wspomniane tu Murnau to miasto w południowych Niemczech (w Bawarii), w którym zorganizowany został obóz dla jeńców wojennych Oflag VII A. Jak wspomniał Witold Woyke w rozmowie telefonicznej 5 lutego 2014 r., jego ojciec sprowadził rodzinę do Warszawy. Udało im się, jak się później okazało na nieszczęście, zabrać do Warszawy rodzinne pamiątki i zdjęcia. Niestety wszystkie one spłonęły w czasie powstania warszawskiego. Po wojnie Woykowie całą rodziną, idąc za frontem, już w kwietniu 1945 r. powrócili do Malenina, ale jedynym ich dobytkiem była zawartość plecaków. Jak napisał 6 marca 2014 r. Witold Woyke: Gospodarstwo było bez jakichkolwiek zwierząt. Zaczęliśmy pędzić bimber POMERANIA RUJAN 2014 z suszu buraczanego, którego pewne ilości były w magazynie u nas nazwanym „spichrzem”. Za ten bimber u rosyjskich żołnierzy kupowaliśmy konie i krowy. Już z dwoma końmi ojciec zaczął uprawiać pole. I tak gospodarzył, aż do czasu kiedy w Maleninie powstała Spółdzielnia Produkcyjna, która przejęła gospodarstwo z całym inwentarzem, ale ojca nie przyjęli na członka. W drodze łaski pozwolili zamieszkać w małym domku obok gospodarstwa. Wspomniane odebranie gospodarstwa Romanowi Woykemu przez Rolniczy Zespół Spółdzielczy „Równość” w Maleninie miało miejsce 8 grudnia 1954 r. Szczęśliwie, w związku ze zmianami władzy w Polsce, Roman Woyke 16 stycznia 1957 r. odzyskał swoje gospodarstwo. Było ogromne, protokół, jaki spisano w tym dniu, wymienia 4 domy mieszkalne, spichlerz, stajnię, oborę, stodołę, chlewiki oraz ponad 20 maszyn rolniczych różnego typu. Witold Woyke w innym liście napisał, że jego ojciec po powrocie do Malenina stawił się w 1945 w RKU w Starogardzie, tam podlegał Malenin, został zdegradowany z porucznika na szeregowca. Wszyscy synowie Romana Woykego zajęli się pracą naukową: Jerzy – profesor w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, w latach 1952–1996 kierownik Zakładu Pszczelarstwa, ekspert FAO, Stanisław – profesor anatomii patologicznej w Akademii Medycznej w Szczecinie, Witold – docent w Akademii Rolniczej w Poznaniu i m.in. dyrektor Instytutu Mechanizacji Rolnictwa w tej akademii. Więcej informacji o synach Romana przedstawiłem w książce Miłobądz. Historia miejscowości i parafii 1250–2000. W 1968 r. zmarła Zofia Woyke, żona Romana. Została pochowana na cmentarzu w Miłobądzu, w miejscu, w którym wcześniej spoczęli rodzice jej męża, Barbara i Piotr. W 1973 r. Roman Woyke, ze względu na wiek i zdrowie, sprzedał gospodarstwo wraz z dużym domem rodzinnym Spółdzielni Produkcyjnej w Turzu, a sam zamieszkał w tym samym domku, w którym mieszkał, gdy zabrano im gospodarstwo w 1954 r. Pozostawił sobie kawałek ziemi z sadem, w którym ustawił swoją pasiekę. Ulubionym pszczołom poświęcał dużo czasu. W tym budynku mieszkał do śmierci 14 marca 1981 r. Został pochowany w rodzinnym grobie w Miłobądzu. Swój domek zapisał w testamencie Rozalii Strumińskiej, która po śmierci jego żony opiekowała się nim i prowadziła mu dom. Rozalia zmarła w lutym 2014 r. Źródła Chronik der Schule Mahlin 1873–1920, rękopis. Dzieje Kartuz, Tom I, Kartuzy 1998. Hirsz Marian, mail do autora, Mosty 13.02.2014 r. Ickiewicz Kazimierz, Druga wojna światowa wybuchła w Tczewie, wydanie V, Pelplin 2012. Jankiewicz Wacław, Zarys historii wojennej 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty im. Marszałka J. Piłsudskiego, Warszawa 1929. Kataster kontrybucji Prus Królewskich 1772–1773, Archiwum Państwowe w Toruniu, Abt. 180, 11024, No 28. Königliches Gymnasium zu Culm Ostern 1909, Danzig 1909. Kowalkowski Krzysztof, Miłobądz. Historia miejscowości i parafii 1250– –2000, Miłobądz 2000. Kronika szkoły w Maleninie 1920–1939. Manthey Stanisław, Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorskiego, Toruń 1923. Manthey Stanisław, Księga adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego, Toruń 1929. Protokół zdawczo-odbiorczy, Malenin 16.01.1957 r., maszynopis, w zbiorach autora. Raduński Edmund, Zarys dziejów miasta Tczewa, Tczew 1927. Rocznik Oficerski 1923, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Sztab Generalny – Oddział V, Warszawa 1923. Schultz Franz, Geschichte des Kreis Dirschau, Dirschau 1907. Wielkopolska Szkoła Podchorążych Piechoty (Szkic historyczny), Bydgoszcz 1924. Woyke Witold, listy do autora, Poznań 22.01.2014 r. i 6.03.2014 r. Woyke Witold, rozmowa telefoniczna w dniu 5.02.2014 r. 27 POMORSKI SALON KULTURALNY Nic, co ludzkie, nie jest mi obce Z księdzem profesorem Janem Walkuszem rozmawia Stanisław Janke. Mówi się, że dobre dzieciństwo kształ tuje w człowieku pozytywne emocje, uczy radości życia, motywuje do pra cy. W książce Jana Drzeżdżona Współczesna literatura kaszubska 1945–1980 tak oto ksiądz pisze: „Moje dzieciń stwo dane mi było przeżyć w środko wokaszubskim pejzażu, rysowanym ciemną wstęgą Raduni i wystrzeloną ponad najzuchwalsze pagórki Wie życą. Nic poza tym nie utkwiło mi w pamięci, bo wszystko wtedy było tak oczywiste i jasne, nawet banalne, dlatego że było codzienne”. Ten tekst powstał przed trzydziestu laty. Może dziś dopełniłby go ksiądz profesor garścią wspomnień z Klukowej Huty, miejsca swojego urodzenia i domu ro dzinnego? Owszem, przywołana tutaj moja wypowiedź powstała z myślą o ukazaniu pewnego rodowodu literacko-poetyckiego, była konstruowana na użytek badawczy śp. dr. Jana Drzeżdżona. A chodziło wówczas o podkreślenie swoistego procesu dojrzewania do słowa, postępującego w czasie i z wyraźnym odwołaniem się do retrospekcji. Natomiast prawdą jest, że dzieciństwo wyciska niezatarte piętno na kolejnych etapach życia i ma to do siebie – tak przynajmniej postrzegam to teraz – że człowiek im starszy, tym częściej wraca do tamtych chwil i jakby na nowo odkrywa głębokie treści wciąż nie do końca rozpoznane. Dziś, ilekroć wracam na ojcowiznę (choć dzieje się to rzadko, a ów zapamiętany z dzieciństwa obraz został już mocno przeorientowany), tylekroć jest to powrót do pewnego stopnia sentymentalny, o silnym zabarwieniu uczuciowym. Jakby z mlecznego welonu pamięci dobywają się zastygłe 28 obrazy, zawieszone w pół drogi słowa, które kiedyś nie miały większego znaczenia, bo były zbyt oczywiste, a teraz dorastają do roli wielowymiarowego symbolu i swoistego sacrum. Bo tu, jak się to mówi potocznie do dziś – na Klëkòwsczich Pùstkach – wszystko biegło w rytmie wiary i wielopokoleniowej tradycji, prawdy bez potrzeby uzasadnienia, prostoty, wzajemnego zaufania i sąsiedzkich relacji, a przede wszystkim ściśle określonego porządku wyznaczonego pracą, modlitwą i niewyszukaną rozrywką. Do dziś modlitwa „Anioł Pański” kojarzy mi się z obieraniem kartofli, bo babcia wykonując tę prozaiczną z pozoru czynność, zawsze śpiewała wtedy tę piękną modlitwę, wymownie łącząc profanum i sacrum. Sakralny wymiar miała też cykliczna aktywność rolnicza, w którą od dzieciństwa wszyscy byliśmy włączeni. Żniwa i wykopki rozpoczynały się zawsze w środy lub soboty, a więc w dni poświęcone Matce Bożej. Przed zwózką zżętego i wyschniętego zboża tato zawsze kropił pusty sąsiek (zôpól), a pierwsze snopki układał w kształcie krzyża. Najciekawsze jednak zawsze były zimowe wieczory, bo wtedy intensyfikowały się relacje i odwiedziny międzysąsiedzkie, połączone z opowiadaniem bajek, baśni, niezwykłych historii o duchach i strôszkach, a wszystko to niezwykle kształtowało wyobraźnię. Ów czas i wyjątkowo brzemienna rzeczywistość, którą próbujemy dziś rekonstruować i na nowo odkrywać w okolicznościowych rozmowach z ojcem i braćmi, skończyły się dla mnie właściwie już wraz z ukończeniem szkoły podstawowej. Wtedy bowiem opuściłem rodzinny dom i w odległym ok. 60 km Lęborku rozpocząłem naukę w Liceum Ogólnokształcącym, by w odstępach mniej więcej miesięcznych odwiedzać matecznik na niecałą dobę (przyjazd w sobotę wieczorem i powrót w niedzielne popołudnie). A wcześniejsze doświadczenia, zatrzymane w kadrze pamięci obrazy, zaczęły teraz powoli nabierać wymiaru mistycznego. We wspomnianej książce Drzeżdżona ksiądz profesor pisze, że podczas na uki w lęborskim liceum był jedynym uczniem, który znał język kaszubski. Czy w domu rodzinnym księdza mówi ło się po kaszubsku? Tak! W domu, w najbliższym otoczeniu mówiło się tylko po kaszubsku. Kontakt z językiem polskim następował tu poprzez Kościół i szkołę. Na dobrą sprawę wraz z rozpoczęciem nauki szkolnej uczyliśmy się od początku (od podstaw) nowego języka, języka polskiego, co gwarantowało poprawne jego opanowanie, o ile nauczyciele byli dobrze przygotowani. Lecz niestety zdarzały się przypadki, że nauczyciele – jak to postrzegam z dzisiejszej perspektywy – którzy sami kiepsko mówili po polsku, zakazywali rozmowy kaszubskiej podczas przerw międzylekcyjnych. Bez wątpienia rodziło to w uczniach, choć w dzieciństwie może nieuświadomione, poczucie mniejszej wartości sfery językowej stosowanej na co dzień. A normą powszedniości była tu tylko kaszubszczyzna. Co więcej, z wyraźną dezaprobatą odnoszono się do tych osób, które urodzone i wychowane w kaszubskim kręgu kulturowym, po zetknięciu się z miastem usiłowały mówić „z wysoka”. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 POMORSKI SALON KULTURALNY Zapewne każdy z nas działających na niwie kaszubskiej doznał w pewnym momencie olśnienia ideą kaszubską. Czy ksiądz profesor w młodości też przeżył takie oświecenie? Patrząc przez pryzmat minionego czasu, muszę powiedzieć, że owo, jak pan redaktor to nazywa, olśnienie ideą kaszubską nastąpiło u mnie raczej późno i był to proces, który trwał dość długo, a u jego początku stały zjawiska negatywne. Po pierwsze, to wspomniane cenzurowanie kaszubszczyzny w szkole podstawowej, po drugie, ukrywanie się z moim światem kaszubskim w latach licealnych, i po trzecie, prawie żadna wiedza na temat kulturowego dziedzictwa Kaszub. Gdy pewnego razu nauczyciel historii w lęborskim ogólniaku zapytał mnie, wskazując na wąsatą postać w maciejówce z kalendarza wydanego przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, kto to jest – oczywiście nie wiedziałem. Ale był to chyba pierwszy sygnał stymulujący konieczność rozpoznania przeszłości i dorobku, którego synonimem stał się m.in. wskazany Antoni Abraham. Kolejny, bodaj najważniejszy, etap swoistego przewartościowania i budzenia świadomości kaszubskiej nastąpił u mnie pod wpływem systematycznego oddziaływania ks. Władysława Szulista, proboszcza mojej rodzinnej parafii. Kiedy obejmował w 1972 r. niewielki ośrodek duszpasterski w Mściszewicach, był już znany jako liczący się na Pomorzu badacz przeszłości, popularyzator i miłośnik historii. Podczas licznych spotkań na plebanii wsłuchiwałem się w jego opowiadania i prezentacje publikacji, w tym przede wszystkim jego artykułów i opracowań, a czyniłem to zrazu tylko z grzeczności. Ani się spostrzegłem, gdy wsłuchując się w jego opowieści, zacząłem stawiać pytania i prosić o dodatkowe wyjaśnienia. A później te spotkania zaczęły się przeradzać w dyskusję na temat przeszłości Pomorza, Kaszub, kultury umysłowej, literatury i osób ściśle związanych z ideą kaszubską, które w przekonującej relacji ks. W. Szulista budziły nie tylko podziw dla ich dokonań, lecz jawiły się jako wspaniałe wzorce, którym kaszubszczyzna zawdzięcza swą żywotność. Już wtedy zatem, a były to pierwsze lata moich POMERANIA RUJAN 2014 studiów seminaryjnych, wspomniana grzeczność przerodziła się w zainteresowanie, szukanie nowych motywacji i nowych form urzeczywistniania. A taką drogę i wielorakie możliwości znalazłem w Klubie Studentów Kaszubów, w coraz bliższej współpracy z klubem Pomorania, Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim, środowiskiem akademickim Uniwersytetu Gdańskiego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz z wieloma osobami będącymi filarami kaszubszczyzny, z ks. dr. Bernardem Sychtą na czele. Jako alumn Wyższego Seminarium Du chownego w Pelplinie był ksiądz kró lem Klubu Studentów Kaszubów przy seminarium, a także zadebiutował jako poeta kaszubski. Efektem po etyckich poszukiwań jako młodego twórcy są dwa tomiki wierszy Kańta nôdzejë i Jantarowi pôcerz. Jantarowy pacierz. W pierwszym z nich podmiot liryczny dość często zwraca się do nie określonej dziewczyny, kobiety. Czy to jest uczucie zbudowane na potrzeby tej poezji, tak jak u ks. Leona Heykego, czy chodzi o coś innego? Nic, co ludzkie, nie jest mi obce, a przecież miłość to najwspanialsza właściwość, która wyróżnia nas spośród wszystkich innych istnień. Ponadto do naszej codzienności wkradło się wiele uproszczeń i zgoła błędnych konotacji. Przecież miłość to nie tylko eros, a raczej agape, tak jak czas to nie tyle chronos, ile kairos. Zresztą zagłębiając się w sferę 29 POMORSKI SALON KULTURALNY uczuć i ich poetyckich obrazów, nie trzeba wcale praktykować owych doznań i uniesień, podobnie jak nie trzeba być złodziejem, aby odpowiedzialnie i rzeczowo mówić i pisać o kradzieży. Często jest wręcz odwrotnie, że stając z boku, łatwiej i dosadniej wejść in medias res danej rzeczywistości. A ponadto, skoro przywołał tu pan redaktor ks. dr. Leona Heykego, uważam – z czym nie do końca zgadza się mój bëlny drëch profesor Tadeusz Linkner – że jego poezja ma daleko idący wymiar aluzyjno-symboliczny. Wykorzystując bowiem w kreacji słowa całą gamę ludzkiej miłości, z jej wzlotami, rozczarowaniami oraz specyficzną frazeologią, traktował ją jako swoiste tło dla stworzenia bytu idealnego, odnoszącego się do duchowych możliwości człowieka oraz jego świadomego uczestnictwa w kulturalnym dziedzictwie kaszubskich wartości. Myślę, że podobną miarę trzeba też przyłożyć do mojej poezji przywołanej tu przez pana. Po otrzymaniu święceń kapłańskich i pracy jako wikariusz w parafiach w Osiu pod Świeciem, Działdowie i Gdyni wkrótce został ksiądz skiero wany na studia w Katolickim Uniwer sytecie Lubelskim… To, co zaszczepił we mnie ks. Władysław Szulist, a także jego delikatne sugestie, że powinienem doskonalić swoje kwalifikacje i profesjonalnie rozwijać zainteresowania, zaczęło mnie z czasem przekonywać, tym bardziej że pierwociny mojego drobnego pisarstwa spotykały się z przychylnością środowiska, a drukowane wiersze znalazły uznanie gremiów literackich. Był też dodatkowy powód tego, że już od czasów seminaryjnych przylgnąłem do historii i prowadzenia badań. Finalizując bowiem w 1979 r. magisterium z historii Kościoła u ks. prof. Zygmunta Zielińskiego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, zostałem przez niego zaproszony (a to ściśle łączyło się z tematyką mojej pracy) do wygłoszenia w listopadzie 1979 r. referatu w ramach organizowanego przez niego sympozjum o życiu religijnym w Polsce pod okupacją 1939– –1945. Gdyby mi dziś zaproponował taki temat (Kościół w diecezji chełmińskiej podczas II wojny światowej), długo 30 bym się zastanawiał, lecz wtedy uskrzydlony dumą i dowartościowaniem, ani chwili się nie wahałem. W istocie okazała się w tym wielka mądrość Mojego Mistrza, bo już wtedy poznałem niemal cały kwiat polskich historyków Kościoła. Wszystko to razem wzięte, tudzież objawienie moich planów i marzeń w rozmowie z biskupem Marianem Przykuckim, zdecydowało, że po czterech latach pracy duszpasterskiej skierował mnie ordynariusz na studia specjalistyczne z zakresu historii Kościoła, jako że nie wyobrażałem sobie innych. Decyzję przywiózł mi do Gdyni ks. dr Zygmunt Labuda oraz ks. infułat Antoni Liedtke. Zaiste już od października tegoż roku zgłębiałem tajniki historii w ramach bardzo bogatego programu studiów licencjacko-doktoranckich (ponad 30 godzin zajęć dydaktycznych tygodniowo przez trzy lata i czwarty rok o nieco zmniejszonym wymiarze) pod naukową opieką (seminarium) niezwykle solidnego, twórczego i krytycznego profesora Z. Zielińskiego, reprezentującego typ tzw. historiografii integralno-genetycznej. A choć mogłem zakładać, co było pewną normą, że po uzyskaniu doktoratu w najlepszym wypadku wrócę do diecezji jako wykładowca w seminarium duchownym, jednak stało się (zresztą ku mojej radości) zupełnie inaczej. Władze bowiem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego wystąpiły już w 1989 r. do biskupa chełmińskiego o jego zgodę na zatrudnienie mnie na KUL. Odpowiedź była pozytywna i w ten oto sposób – przechodząc wszystkie awanse, stopnie i tytuły naukowe – pracuję już w Lublinie 25 lat. Jest ksiądz profesor autorem wspa niałej biografii ks. Bernarda Sychty, twórcy monumentalnego Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Studiując w pelplińskim seminarium, alumn Jan Walkusz niejednokrotnie się spotykał z tym wybitnym uczo nym. Jak z dzisiejszej perspektywy postrzega ksiądz te spotkania? O ks. Bernardzie Sychcie dużo słyszałem od ks. W. Szulista, a potem co nieco o nim czytałem. A choć pierwsze moje spotkanie z pelplińskim uczonym miało miejsce już w październiku 1974 r., w kilka dni po pogrzebie nieodżałowanej pamięci jego siostry Anny, intensywniejsze i dość regularne spotkania nastąpiły od momentu, gdy w lutym 1976 r. wybrano mnie prezesem (królem) kleryckiego Klubu Studentów Kaszubów. Ponieważ ks. B. Sychta był nieformalnym duchowym opiekunem i dobrym duchem tego klubu, siłą rzeczy spotkania były częstsze, z reguły dwa razy w tygodniu. A ich program zasadniczo się nie zmieniał: kawa i ciasto w jego kanonii, a potem półgodzinny spacer w ogrodzie, z rozmowami na temat języka kaszubskiego, literatury kaszubskiej i zagadnień związanych z szeroko rozumianą problematyką kaszubsko-pomorską. Jak spostrzegam te spotkania z „pelplińskim benedyktynem”? (bo tak często określano ks. B. Sychtę z racji jego wyjątkowej pracowitości i akrybii językowo-leksykograficzno-etnograficznej). Zawsze byłem pod wrażeniem jego pracowitości, oddania nauce, maksymalnego wykorzystania czasu, skromności, olbrzymiej wiedzy, którą nie onieśmielał, lecz inspirował, ideowości, perfekcjonizmu i niezwykłej serdeczności. Potrafił się radować każdym osiągnięciem drugiego człowieka. Ponadto z jednej strony był świadomy wartości swego dzieła (myślę o Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, i Słownictwie kociewskim na tle kultury ludowej, t. 1–3) i cieszył się, że tak życzliwie było przyjmowane przez specjalistów i ziomków-Kaszubów. Ale z drugiej strony – co w pełni uświadomiłem sobie dopiero po czasie – nie rozumiał np. procesu eksplorowania i interpretowania bogactwa materiału zawartego w jego słownikach. Mówił wtedy: A pò co òni to piszą; to doch wszëtkò je w mòjim słowôrzu. Szkoda też, że podobnie dziś spadkobierczyni jego praw autorskich nie rozumie potrzeby popularyzowania bardzo bogatego dorobku ks. B. Sychty i udostępniania społeczności jego utworów, odznaczających się niezwykłym bogactwem treściowo-dokumentalnym i ideowo-artystycznym. Jest ksiądz profesor od lat kierowni kiem Katedry Historii Kościoła XIX i XX wieku oraz dyrektorem Instytutu Historii Kościoła Katolickiego Uniwer sytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II, POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 POMORSKI SALON KULTURALNY / KLËKA autorem około 500 publikacji, w tym 31 książek (co uważam za fenomenal ny wynik), odbywa liczne podróże ba dawcze do krajów europejskich i Ame ryki Północnej, ale co roku znajduje czas, by być w Chmielnie i przewod niczyć jury Konkursu Recytatorskiego Literatury Kaszubskiej „Rodnô Mòwa”. W materii mojego dorobku odwołuje się pan z pewnością do strony internetowej, a ona nie jest aktualizowana co najmniej od 6 lat. W rzeczywistości jestem autorem ponad 650 publikacji, w tym – licząc także prace pod redakcją – 46 książek. Czy to jakiś fenomen? Nie sądzę, jako że wiele osób, znanych także panu, może się pochwalić znacznie większą aktywnością. A w każdym wypadku tajemnicą powodzenia jest przede wszystkim odpowiednia organizacja czasu, systematyczność i umiejętność, niekiedy wręcz konieczność, wybierania między tym, co ważne, a tym, co najważniejsze. Pytał pan wcześniej o ks. B. Sychtę, o to, co uderzyło mnie w jego sposobie bycia. Dopowiadając tamte treści, warto tu jeszcze raz podkreślić, że był on – zresztą nie tylko dla mnie – wspaniałym wzorem zagospodarowania czasu i talentów otrzymanych od Stwórcy. Zresztą przy różnych okazjach miał zwyczaj powtarzania rady-wskazania Sługi Bożego biskupa Konstantyna Dominika: „Księża, nie marnujcie nigdy czasu”. Choć z pewnością nieudolnie, ale staram się trzymać tej zasady i w tym tkwi pewnie ów fenomen pozwalający reglamentować chwile na prowadzenie badań, twórczość naukową i literacką, prowadzenie prac magisterskich i doktorskich, udział w sympozjach i komisjach kwalifikacyjnych, pisanie ekspertyz i recenzji, zarządzanie instytutem i katedrą, a od czasu do czasu na okazjonalne duszpasterstwo. W tym nurcie plasuje się także doroczne przewodnictwo jury konkursu „Rodny Mòwë” w Chmielnie, które powierzono mi po przedwczesnym odejściu nieodżałowanej pamięci Janka Drzeżdżona. Przyjazd do grodu Damroki to przede wszystkim wciąż nowe doświadczenie, kontakt z żywym słowem kaszubskim, niesłychaną ambicją i kunsztem recytatorów oraz olbrzymim poświęceniem ich opiekunów, ale także możliwość ożywienia kontaktów i nawiązania nowych. Czyż można na to żałować czasu a nawet trudu podróży? Fot. z archiwum ks. J. Walkusza TËCHÓMIE. NOWÉ DOSWIÔDCZENIA – NOWÉ ÙDBË W Centrum Midzënôrodnëch Pòtkaniów w Tëchómiu 19 i 20 séwnika gòscëlë robòtnicë institucji kùlturë, szkólny, sztudérowie, przédnicë bùtenrządowëch òrganizacjów, artiscë, przedstôwcowie mediów i lokalnëch samòrządzënów z całégò Pòmòrzô. Przëjachelë tuwò na II Bëtowsczé Fòrum Animatorów Kùlturë. Ùdbòdôwôczã pòtkaniô béł prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi, a òrganizatorama: fùndacjô „Partnerstwo Dorzecze Słupi”, Kaszëbsczi Institut, Institut Miejsczi Kùlturë we Gduńskù i bëtowsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Fòrum zaczãło sã òd wprowa dzającégò referatu prof. C. ÒbrachtProndzyńsczégò „Budowanie społeczności lokalnej poprzez kulturę”. Pózni òdbëłë sã warkòwnie „Niezbędnik animatora kultury w małych społecznościach” przërëchtowóné przez robòtników Kaszëbsczégò Lëdowégò Ùniwersytetu w Wieżëcë. W dzélu zwónym „Dobre praktyki” zaprezentowelë sã m.jin. Éwelina Lew-Czedrowskô z Kòła Wiejsczich Gòspòdëniów w Trzebiatkòwi, Klémãs Leman, chtëren pòkazywôł swój tradicyjny żëtny chléb z Górë Lemana, Marila Jakackô i Jaromir Szroeder, jaczi kôrbilë ò projekce BytOFF sky Festiwal. W sobòtã 20 séwnika béł czas na rézã do wiele placów i institucji, co zjiscywają czekawé zadania. Ùczãstnicë mielë m.jin. leżnosc pòznac Zofiã Franc – direktorkã òstrzódka kùlturë w Kòłczëgłowach, jakô realizëje „Festiwal czterech smaków wraz z budową infrastruktury rekreacyjnej w miejscowości Kołczygłowy”. Òpòwiedza téż ò centrum turisticzny infòrmacji i jinëch czekawëch dzejaniach. Red. Òdj. ze zbiérów Bëtowsczégò Centrum Kùlturë KÒSCÉRZNA. NOWI PÒKÔZK W Mùzeùm Kòscersczi Zemi w Kòs cérznie 4 séwnika òtemkłi béł pòkôzk „Zatrzymane w kadrze. Polacy – Niemcy – Sowieci. Wojsko w Kościerzynie w okresie II wojny światowej”. Zwiedzający òkróm lëcznëch òd jimniãców i dokùmentacji mògą òbaczëc apartny ekspònat – ùnikatowi procempancerny karabin Ur robiony POMERANIA RUJAN 2014 serijno w latach 1938–1939. Je òn nazôd w mùzeùm pò kònserwacji. Wëstôwk bãdze dérowac do kùńca rujana. Red., tłom. KS 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 36 Pùstczi RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Pùstczi to pò pòlskù wybudowanie, kolonia, gospodarstwo lub kilka gospodarstw poza wsią. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj dialog i przetłumacz go na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Dze të mie môsz przëwiozłé? – Na pùstczi… – To doch je prôwdzëwi kùńc swiata! Jôchë jaczé! – Niżóden kùńc swiata, leno pëszny nórcëk Kaszëbsczi, jaczich wiele mómë na naju zemi. – Ale na tim pùstkòwim nick ni ma! – Jakùż ni ma? Nie widzysz nëch pësznëch pòlów, snôżich łąków a zelonëch pażãców? Hewò zdrzij – słunuszkò sã w błotkù sklëni, a tam dalek chëcz stoji. Òbrôzk jak ze snikù. – To są prôwdzëwé përdëgónë! Tuwò ni ma asfaltowëch drogów, niżódnëch wiôldżich krómów, ni ma banków, kina, téatru… – Za to të cyrk robisz! Wcygnij lëft a pòczëjesz, jak tu je pëszno. – E tam! Jakùż lëdze mògą żëc na taczich barabónach? Wszãdze dalek… – Dalek mają, le spòkójni żëją jak lëdze w miastach. Ni mùszą nigdze nëkac. Wicy czasu dlô se mają. – Nié, nié, jô bë na taczi pùrtkòwiznie nie strzimôł. Chcema jachac do cywilizacje! – Mackù të, mëslisz, że tuwò jaczi zacopóny, stôrodôwny lëdze żëją. – Jo, prawie tak mëszlã. Na tëch pùtawach, tu je… XIX stalaté. – Môsz të chłopie krótczi wid? Wezkôj cziker a zdrzë. Widzysz të, cëż tam na ti chëczi wisy? – Satelitarnô antena?! – A cëż tam na pòdwòrzim stoji? – Terenowé aùto?! – A nen chłop, co w naju stronã prawie jidze, cëż terôzka robi? – Bez móbilkã gôdô?! – Je to XIX stalaté? – Mòże XIX stalaté nié, ale na tëch pùjawach pùstkòwiónã jô bë nie chcôł bëc! – Wejle, miastowi sã nalôzł! Z Wiôldżi Wsë. Przecã pò latowim sezonie waju miasto prawie za pùstkama szlachùje! 32 Cwiczënk 2 Wëpiszë z gôdczi synonimë słowa pùstczi. (Wypisz z dialogu synonimy słowa pùstczi). Przeczëtôj òbjasnienia jich znaczeniów i pòdsztrëchnij te, jaczé mają ùjimné nacéchòwanié. (Przeczytaj objaśnienia ich znaczeń i podkreśl te, które mają nacechowanie ujemne). * jôchë – nieużytki rolne, przysłowiowa okolica zapadła, rzadko zaludniona; * pùstkòwié – znajdujące się w pewnym oddaleniu od wsi (od jej zwartej zabudowy) gospodarstwo albo kilka gospodarstw; * përdëgónë – nieużytki rolne, okolica przysłowiowymi deskami zabita; * barabónë – okolica deskami zabita, kąt zapadły, rzadko zaludniony; * pùrtkòwizna – okolica, gdzie „diabeł mówi dobranoc”; * pùtawë (pùjawë) – ziemia nieurodzajna i dlatego mało zaludniona Wëfùluj zdania synonimama słowa pùstczi (uzupełnij zdania synonimami słowa pùstczi): Na ……………………………………………………………………………… nick nie chce ùrosc. Na taczim …………………………………………………………… straszno je mieszkac. Na naszim …………………………………………………………………... spòkójno sã żëje. Më zbłądzëlë na tëch ……………………………………………………………………………… . Cwiczënk 3 Przëzdrzë sã znaczenióm słów jôchë, përdëgónë, barabónë, pùtawë i spróbùj wëwidnic jich jãzëkòwé sparłãczenia z taczima słowama (zastanów się nad znaczeniami słów jôchë, përdëgónë, barabónë, pùtawë i spróbuj wyjaśnić ich językowe powiązania z takimi słowami): jôchim – czas poprzedzający żniwa, przednówek përda – tylna część ciała, pośladki barë – odłóg, ziemia nieurodzajna pùta – srom pùrtk – diabeł POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Wëpiszë ze słowarza J. Trepczika (Słownik polsko-kaszubski) kaszëbsczé równoznaczënë słowa nieużytek. Kùli z nich òstało ùżëtëch w gôdce? (Wypisz ze słownika J. Trepczyka kaszubskie odpowiedniki słowa nieużytek. Ile z nich użyto w dialogu?). (W dwu ostatnich wypowiedziach dialogu znalazły się nazwy mieszkańców miejsc: człowieka zamieszkującego wybudowania i mieszkającego w mieście. Zapisz te nazwy i dopisz do nich ich polskie odpowiedniki. Czy da się je wyrazić jednym słowem? Znajdź w słowniku kaszubski odpowiednik słowa wieśniak). Cwiczënk 4 Cwiczënk 8 W teksce gôdczi òstałë ùżëté frazeòlogizmë: „to je prôwdzëwi kùńc swiata”, „robic cyrk”, „miec krótczi wid”. Òdszukôj, w jaczim kònteksce òne bëłë wërzekłé, pòdôj dosłowné znaczenia taczich słownëch sparłãczeniów i przenosné jich znaczenia. (W dialogu użyto frazeologizmów: … Odszukaj kontekst, w którym ich użyto, podaj dosłowne i przenośne znaczenia tych związków wyrazowych). Pùstczi mògą téż miec przenosné znaczenié, jak na przëmiôr w prozë Jana Drzéżdżona. Niżi je wëjimk tekstu. Spróbùj òkreslëc na jegò spòdlim, czim są tuwò pùstczi. (Pùstczi [pustki] mogą też mieć przenośne znaczenie, jak na przykład w prozie Jana Drzeżdżona. Poniżej fragment tekstu. Spróbuj na jego podstawie określić, czym są tutaj pùstczi). Cwiczënk 5 Kòżdi na tim swiece nosy swòje Pùstczi. Jeden na ten ôrt a drëdżi na jiny, ale to nikògò nie minie. Czë to je stôri, czë mlodi, bògati abò biédny, kòżdi wlecze ze sobą nen miechùlc z Pùstkamë. A cëż zrobic? To sã mùszi jakùsz tluc. Cëż tu chto pòmòże? Prawie ny mlodi so mëszlą nierôz: – A cëż më? Kò to doch jidze ten cali swiat przestawic. – Ale nie warô dlugò, tej òni są òbdóny, a dëcht nic nie gôdają, sztël jak mùczk, a zdrzą wkól, a so mëszlą: – Je to pò prôwdze wszëtkò to samò? Kò to doch nama terô czësto jinaczi wskazëje. Tak to je, że z czasã to czlowiekòwi czësto jinaczi wska zëje, a cëż so mô niebòrôk pòmòc? To, co sã naszãtoli a natlëcze, a naùwijô, to je jegò. Z ùszłëch ùczbów wiémë, że kaszëbsczé czasniczi mòżemë pòdzelëc na 4 kòniugacje (pòspòdlé pò dzélu stanowią 1. i 2. persóna pòjedinczi lëczbë ternégò czasu): I -ã, -esz; II -ã, -isz; III -óm, -ôsz; IV -ém, -ész. Przëpiszë kòżdi z czasników ùżëtëch w gôdce do pasowny kòniugacji. (Z poprzednich lekcji wiemy, że kaszubskie czasowniki mo żemy podzielić na 4 koniugacje [podstawą podziału są 1. i 2. osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego]: … Przypisz każdy z czasowników użytych w dialogu do odpowiedniej koniugacji). Cwiczënk 6 Cwiczënk 9 Wëpiszë z kôrtë Kaszëb jak nôwicy pòzwów pùstków. (Z mapy Kaszub wypisz jak najwięcej nazw wy budowań). pëszny – bùszny, wspaniałi, paradny snôżi – piãkny, ùrodny, spòsobny pażãc – mùrawa, òtłóg, ùgór sklënic sã – szklëc sã, swiécëc sã, łiszczëc, mienic sã, gòrac, jaskrzëc chëcz – dodóm, bùdink, chałëpa òbrôzk – widzënk, wëzdrzatk snik – sen, snienié, snicé błotkò – stôwk, błotuszkò, plëtnica, żabińc, rëbińc SŁOWÔRZK Pòdsztrëchniãti w teksce wëjimk, òpisënk pùstków, przeredagùj tak, żebë ùżëc jak nôwicy z pòdónëch niżi słów (podkreślony w tekście fragment, opis pustkowia, przeredaguj tak, żeby użyć jak najwięcej podanych poniżej słów): nórcëk – tu. zakątek; pażãc – nieużytek; sklënic sã – błyszczeć się; snik – marzenie senne; nëkac – spieszyć się; nie strzimac – nie wytrzymać; zacopóny – zacofany; cziker – lornetka, szlachòwac – być podobnym UCZ SIĘ ONLINE Cwiczënk 7 W dwùch slédnëch wëpòwiescach gôdczi nalazłë sã pòzwë mieszkańców òbéńdów: człowieka mieszkającégò na pùstkach i w miesce. Zapiszë te pòzwë i dopiszë do nich jich pòlsczé znaczenia. Czë dô sã je w pòlsczim jãzëkù wërazëc jednym słowã? Nalézë w słowarzu kaszëbską wersjã słowa wieśniak. POMERANIA RUJAN 2014 www.skarbnicakaszubska.pl 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Kościół św. Jana Kościół, w którym sacrum współgra z profanum. Ołtarz i scena zamknięte w jednej przestrzeni nadają miejscu wyjątkowy charakter. Zapraszamy do Centrum św. Jana w Gdańsku. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z Budowlana katastrofa? Centrum św. Jana mieści się w zabytkowym kościele pw. św. Jana, który należy do Archidiecezji Gdańskiej, ale użytkowany jest przez Nadbałtyckie Centrum Kultury. Można tu przyjść na mszę świętą, ale częściej trafimy na koncert czy przedstawienie. Fotele są dostosowane do dwóch funkcji obiektu, można usiąść przodem do ołtarza lub do sceny. Nowoczesność zapakowana jest tu niejako w piękną gotycką architekturę. Kościół św. Jana powstał już w XIV wieku. To trójnawowa świątynia halowa (wszystkie nawy mają tę samą wysokość) z transeptem, czyli nawą poprzeczną. Obiekt zbudowano na podmokłym terenie, a że nie zadbano o fundamenty, to w XVII wieku trzeba było ratować prezbiterium przed zawaleniem się. Do dziś podziwiać można jego krzywą ścianę (najlepiej widać to z zewnątrz). Świątynię zdobi wieża z tarczami zegarowymi ze złoconymi wizerunkami słońca. Zanim powstała, trzeba było z miasta wygonić Krzyżaków, którzy nie zgadzali się na jej wzniesienie. Strefa sacrum Skarbem świątyni jest kamienny ołtarz główny. Jego wysokość wynosi aż 12 metrów. Ołtarz wykonał mistrz Abraham van den Block, ten sam, któremu zawdzięczamy fontannę Neptuna, Złotą Bramę czy fasadę Dworu Artusa. Rzeźbiarz pracował nad dziełem kilkanaście lat, bo prace utrudniła szalejąca w mieście epidemia. Zadanie zakończył w 1612 roku. Sceny ukazane na ołtarzu nawiązują do patrona świątyni – św. Jana Chrzciciela. Widzimy chrzest Jezusa w Jordanie, Jana jako proroka 34 zapowiadającego przyjście Chrystusa czy wreszcie ściętą głowę świętego niesioną w misie. Ołtarz główny nie został wyniesiony ze świątyni przed 1945 rokiem, a jedynie zabezpieczony. Przetrwał w płonącym kościele, ale uległ zniszczeniu. Swój obecny wygląd zawdzięcza pracom przeprowadzonym w latach dziewięćdziesiątych. Po prawej stronie prezbiterium wzrok przykuwa kolejne monumentalne dzieło. To dziewięciometrowy barokowy nagrobek gdańszczanina Nathanela Schrödera z 1668 roku. Składa się z sarkofagu z inskrypcjami, o które opiera się z lewej strony kobieta symbolizująca Waleczność, a z prawej – Sprawiedliwość. Na płycie leży lew ze skrzydłami, który trzyma otwartą księgę – symbolizuje on ewangelistę Marka. Nathanel wyobrażony został na tle wielkiej piramidy, która opiera się na muszlach. Całość wieńczy postać Chronosa. Pieniądze i rozpacz Zachariasza Kościół św. Jana miał szczęście do fundatorów. Najsłynniejszym był Zachariasz Zappio – kupiec żyjący w Gdańsku w XVII wieku. Prowadził przy kościele fundację wspierającą najuboższych. Sam zgadzał się aż siedemdziesiąt razy zostać ojcem chrzestnym sierot i najbiedniejszych dzieci. Ten bogaty patrycjusz zapisał świątyni sumę, która wystarczyła kościołowi na… dwieście lat. Po jego śmierci udało się dzięki tym pieniądzom otworzyć przykościelną bibliotekę. Przypomina o niej dziś kamienny kartusz z inskrypcją „Bibliotheca A. 1690”. Można go zobaczyć w nawie północnej prezbiterium. Zachariasz i jego żona Katarzyna przeżyli tragedię utraty jedynego dziecka. Ich córka Adelgunda zmarła w wieku 10 lat. Na epitafium namalowana została dziewczynka, której blond loczki opadają na ręce złożone w geście modlitwy. Dookoła obrazu aniołki przypominające lalki, którymi bawiła się Adelgunda. W scenie głównej ubiczowany Chrystus, a przed nim aniołek, wydawałoby się beztrosko wydmuchujący bańki mydlane – tutaj jednak symbolizują one przemijanie. Epitafium zdobią też figury symbolizujące Wiarę i Nadzieję oraz portrety rodziców Adelgundy. Kościół św. Jana może się dziś cieszyć posiadaniem dwóch zaułków. Pierwszy nosi nazwę właśnie Zachariasza Zappio – informuje o nim tabliczka od strony ulicy Minogi. Drugi to Zaułek Pocałunków. Oficjalnie otrzymuje ten tytuł na czas Jarmarku Dominikańskiego, poza sezonem zainteresowani znajdą go od strony ulicy Świętojańskiej. Fot. M.S. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 NIEZNANI POMORZANIE / WAŻNE DATY Jan Hermanni – uczony z Kaszub JERZY NACEL Spośród wielu wybitnych członków zakonu św. Ignacego Loyoli w Polsce na uwagę zasługuje urodzony na Kaszubach Jan Hermanni. Wiemy, że urodził się 3 grudnia 1626 roku gdzieś na naszej ziemi. Żadne ze źródeł nie podaje jednak miejsca jego urodzenia. Od 1644 roku związany z konwentem jezuickim w Krakowie, dał się poznać jako profesor matematyki, filozofii oraz teologii scholastycznej. Działał głównie w Krakowie, Lwowie, Lublinie i w Poznaniu. W latach 1676–1683 był rektorem domu nowicjatu w Krakowie, a w latach 1683–1684 prepozytem domu profesów. Jako polski prowincjał Towarzystwa Jezusowego w latach 1684–1689 był delegatem na XII i XIII Kongregację Generalną w Rzymie. Jan Hermanni pełnił funkcję sekretarza do spraw polskich przy Generale Zakonu w Rzymie. Był również prokuratorem kanonizacji błogosławionego Stanisława Kostki. To jemu zawdzięczamy w głównej mierze wyniesienie w 1726 roku na ołtarze patrona młodzieży polskiej. Ksiądz Jan Hermanni zaliczany jest do wybitnych postaci epoki jako polski pisarz ascetyczny. W swoich Powinnościach Zakonnych wydanych w Krakowie w 1679 roku w drukarni Grzegorza Mikołaja napisał m.in.: „O współpracy człowieka z łaską Boga, aby przez pracę dokonywać roztropnych dobrych wyborów”. Temat doskonałości zakonnej omawiał pięknym językiem polskim. W 1680 roku opublikował w Krakowie pracę pt. Horographia expedita, w której opisuje różne sposoby konstrukcji zegarów słonecznych. W tej monografii podał prosty pomysł geometryczny na wykreślenie zegara słonecznego. POMERANIA RUJAN 2014 DZIAŁO SIĘ w październiku • 1 X 1954 – Puck stał się ponownie siedzibą władz powiatowych. Rozwiązano powiat morski, dzieląc go na pucki i wejherowski. • 7 X 1954 – Rumia uzyskała prawa miejskie. • 7 X 1994 – w Gdyni zmarł Bronisław Zach, założyciel i długoletni kierownik Zespołu Pieśni i Tańca „Arka”. Zespół zawiesił działalność w 1989. Dwa lata później na jego bazie powstał Zespół Pieśni i Tańca„Gdynia”. • 12 X 1994 – w Żukowie zawiązał się Kaszubski Młodzieżowy Zespół Pieśni i Tańca. • 15 X 2004 – do Rzymu wyruszyło 156 Kaszubów. Pielgrzymkę zorganizowało ZKP. Główną intencją, z jaką udali się kaszubscy pątnicy do Ojca Świętego Jana Pawła II, była prośba o rychłą beatyfikację Sługi Bożego biskupa Konstantyna Dominika. Pielgrzymka trwała do 24 października 2004. • 16 X 1924 – w Lubni urodziła się Klara Teresa Miszewska, nauczycielka, bibliotekarka, działaczka kulturalna, współorganizatorka wielu zespołów ludowych, m.in. w Czersku, Karsinie, w 1978 objęła prowadzenie Zespołu Pieśni i Tańca w Chojnicach. Dzięki niej narodził się Przegląd Folkloru Kaszubskiego o nagrodę Złotego Tura. Zmarła 12 czerwca 2001 w Chojnicach. Jan Hermanni, jak byśmy to dziś powiedzieli, był również społecznikiem. Założył w Krakowie fabrykę sukna i foluszu, dając zatrudnienie wielu jego mieszkańcom. W roku 1687 dobudował absydę do kościoła św. Barbary w Krakowie. Z osobą Jana Hermanniego związana jest postać wybitnego uczonego jezuickiego Gabriela Rzączyńskiego, wykładowcy w słynnym Kolegium Jezuickim (o nieformalnym statusie akademii) na Starych Szkotach w Gdańsku, autora dzieła, którego łaciński tytuł w przekładzie na język polski brzmi: „Ciekawa historia naturalna Królestwa Polskiego”. W okresie nowicjatu Gabriela Rzączyńskiego jego duchowym opiekunem był ojciec Jan Hermanni, który niewątpliwie pokierował jego zainteresowaniami naukowymi. Jan Hermanni zmarł w Krakowie 20 sierpnia 1691 roku. • 18 X 1964 – na III Walnym Zjeździe Zrzeszenia Kaszubskiego, po dołączeniu Zrzeszenia Kociewskiego, powstało Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Prezesem ZG ZKP został wybrany Bernard Szczęsny. • 22 X 1994 – w Poznaniu odbył się I Założycielski Zjazd Ligi Regionów. Członkami sygnatariuszami Ligi zostały: Unia Wielkopolan, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Związek Górnośląski, Związek Podhalan, Związek Górnoślązaków, Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne i Ruch Autonomii Śląska. • 25 X 1934 – w Chojnicach zmarł ks. Bolesław Makowski, filomata pomorski, historyk sztuki Pomorza, zasłużony proboszcz chojnicki, autor m.in. publikacji Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i zabytki (Toruń 1932). Ks. Bolesław Makowski urodził się 30 grudnia 1880 w Pelplinie. Zmarł w Poznaniu, a pochowany został w Chojnicach. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 35 WSPOMNIENIA Klub Inteligencji Kaszubskiej w Wejherowie (część 2) Będzie to opowieść o kolegach, przyjaciołach z lat mojej młodości, z którymi przypadło nam żyć i pracować w Wejherowie. Dane nam było realizować w tym mieście swe romantyczne marzenia o zmianie szarej rzeczywistości. A były to czasy, kiedy wierzono jeszcze w sens pracy społecznej, choć wszelkie działania były ograniczone przez panującą wtedy ideologiczną doktrynę. Starali śmy się znaleźć dla siebie neutralne pole działania, dalekie od bieżącej polityki, i wydawało nam się, że kaszubszczyzna może być antidotum na społeczną stagnację. ADAM PATOK Lokalna prasa o klubie Częstymi gośćmi naszych spotkań byli pisarze – Lech Bądkowski, Jan Piepka, Róża Ostrowska, Leon Roppel oraz Tadeusz Bolduan. Spieraliśmy się o przyszłość kaszubszczyzny oraz poznawaliśmy jej dzieje. Wadziliśmy się o miejsce języka kaszubskiego w życiu regionu, o to, czy dla przyszłości uczniów ważniejsze jest perfekcyjne posługiwanie się mową kaszubską, czy może lepiej zwiększyć ilość godzin języka polskiego w szkole, by ułatwić wychowankom start intelektualny w przyszłości. Spór, który pewnie do dzisiaj nie został jednoznacznie rozstrzygnięty i wart jest intelektualnej refleksji. O pracy wejherowskiego Klubu Inteligencji Kaszubskiej wiele pisała lokalna prasa. Polonistka z miejscowego Liceum Regina Gdaniec-Osowicka pisała w „Dzienniku Bałtyckim”: „Mimo niezbyt wielkiej frekwencji w Sali odczytowej, nadal »twardo« trzyma się Klub Młodych Kaszubów, skupiający małą, ale wypróbowaną, wierną swym ideałom, garstkę młodych regionalnych z Adasiem Patokiem na czele. Lapidarny rejestr ostatnio odbytych prelekcji zorientuje czytelników w zainteresowaniach młodych Kaszubów. Stały bywalec Klubu profesor mgr Jerzy Szews wygłosił interesującą prelekcję pt. »Grafika Daniela Chodowieckiego«, a ceniony 36 poeta i kompozytor Jan Trepczyk mówił o Leonie Heykem. Zrzeszenie Kaszubskie wspólnie z Towarzystwem Rozwoju Ziem Zachodnich zorganizowało spotkanie działaczy regionalnych z młodzieżą wejherowskiego Liceum Pedagogicznego, na którym Adam Patok omówił temat: »Geneza regionalizmu«. Tego samego dnia odbył się wieczór autorski Jana Trepczyka. Ta sama »spółka« – ZK i TRZZ – zorganizowała wieczór kulturalny w świetlicy ZZK, na której kolejarze wysłuchali prelekcji o pięknie mowy kaszubskiej. Członkowie Zrzeszenia Kaszubskiego uczestniczyli także w kominku harcerskim w szkole nr 2, urozmaicając miły wieczór gawędami. Ostatnio Jan Trepczyk mówił na temat pieśni kaszubskich – źródła ich powstania, ścisłego związku z tradycyjnymi obrzędami etc.” [(Gd.-os.), W „Paradnicy” dużo dobrego, „Dziennik Bałtycki” nr 62 z 12.III.1960]. W rocznicę powstania Klubu (bca), korespondent „Dziennika Bałtyckiego” (Rąbca!), pisał: „Klub ten, z okazji swej pierwszej rocznicy istnienia, wystąpił ostatnio w Paradnicy z publicznym spotkaniem towarzyskim. Jako zaproszeni goście w spotkaniu wzięli udział: członkowie Zarządu Powiatowego i koła miejskiego Zrzeszenia Kaszubskiego, przedstawiciele wejherowskich harcerzy oraz delegaci Klubu Młodych Kaszubów z Gdańska. Zebrani wysłuchali dobrze opracowanego referatu aktywisty klubu Jerzego Kiedrowskiego na temat martyrologii kaszubskiej oraz udziału ludności regionu w walkach sprzed lat dwudziestu. Obszerna dyskusja uzupełniła referat szeregiem ciekawych, nowych, względnie nie dość uwypuklonych momentów. Cenne uwagi i komentarze wnieśli: prof. Suchecki, przewodniczący koła miejskiego ZK oraz członek »Gryfa Pomorskiego« Wł. Szutta, przewodniczący Zarządu Powiatowego ZK J. Trepczyk oraz ob. ob. Patok, Kiedrowski, Kamiński i inni. Wypowiedzi te sprowadziły się m.in. do stwierdzenia, że na szlak kaszubski nie należy tylko patrzeć przez pryzmat rozlanych jezior i pachnących żywicą lasów. Zwiedzając region kaszubski, należy również pamiętać, że toczyły się tu bohaterskie walki podziemne. W następnym punkcie ob. A. Patock zapoznał obecnych z dość szczegółową roczną działalnością Klubu Młodych Kaszubów. Na podstawie tej analizy stwierdzono, iż klub ma niemałe zasługi w krzewieniu kultury regionu. Praca, która w początkowej fazie samokształcenia dała dostateczne wyniki, skoncentrowała się następnie między innymi i na zajęciach w zespołach artystycznych istniejących przy kole miejskim Zrzeszenia Kaszubskiego. Podczas tegorocznych ferii letnich członkowie klubu, wspólnie z członkami klubów z Gdańska i Kartuz udali się na 14-dniowe »wanożenie« po regionie kaszubskim, dając występy artystyczne we wsiach na trasie rajdu. Członkowie klubu żywo interesowali się POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 WSPOMNIENIA folklorem kaszubskim w każdym jego przejawie. W dyskusji nad projektami dalszej pracy klubu wysunięto wiele wniosków. Zostaną one przez Zarząd klubu przeanalizowane i stopniowo zrealizowane. Niemniej dyskutanci wskazywali na konieczność i celowość ściślejszej i kolektywnej współpracy z pozostałymi klubami młodych Kaszubów, zrzeszeniami młodzieżowymi oraz harcerzami” [(bca), Wejherowski Klub Młodych Kaszubów po roku pracy, „Dziennik Bałtycki” nr 224 B, z 19.IX.1959]. Powiatowy Dom Kultury Z inspiracji klubowych dyskusji powstało wiele ważnych dla miasta wydarzeń kulturalnych, tu rodziły się programy przyszłego powiatowego domu kultury. Wystawa wydawnictw kaszubskich połączona z prelekcjami i spotkaniami z młodzieżą szkolną [IX–X 1959 w „Paradnicy”, Wejherowo ul. Wałowa] dała początek staraniom o muzeum piśmiennictwa pomorskiego. Wspólnie ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego i Inspektoratem Oświaty w Wejherowie zorganizowano naradę nauczycieli, na której dyskutowano na temat „Program nauczania szkoły podstawowej a regionalizm”. Uchwałą Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Wejherowie z 12 września 1961 roku utworzono Powiatowy Dom Kultury w Wejherowie. Siedzibą PDK została „Paradnica” na ulicy Wałowej. Byłem pierwszym kierownikiem tej placówki. Wejherowski Dom Kultury wyróżniał się programem działania, nie prowadzono wielkich zespołów amatorskich, lecz skupiano się na pomocy merytorycznej dla placówek wiejskich, organizacji spotkań literackich i prelekcjach na różne tematy medyczne i prawnicze. Na ulicy Wałowej organizowano także spektakle Teatru Ziemi Gdańskiej kierowanego przez Waleriana Lachnitta. Powiat wejherowski uczestniczył w unikalnym w skali kraju programie „Szkoła placówką kulturalną”. Ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki zakupiono telewizory (najczęściej był to pierwszy telewizor we wsi) i sprzęt klubowy dla szkół, w których wieczorami odbywały się spotkania z ciekawymi ludźmi, organizowano inne imprezy kulturalne i mieszkańcy mogli oglądać programy telewizyjne. Placówki takie POMERANIA RUJAN 2014 Spotkanie z dr. Józefem Bruskim w Powiatowym Domu Kultury w Wejherowie. Na zdjęciu m.in. dr J. Bruski, J. Trepczyk, B. Szczęsny, M.M. Łukowiczowie, A. Arendt, E. Kamiński. Fot. ze zbiorów J. Kiedrowskiego istniały m.in. w szkołach w Bojanie, Chwaszczynie (Chwaszczyno i Osowa w owym czasie należały do powiatu wejherowskiego), Cząstkowie, Donimierzu, Górze Pomorskiej, Gniewinie, Kielnie, Kniewie, Koleczkowie, Kostkowie, Lini, Luzinie, Łebnie, Nowym Dworze, Osowie, Rybnie, Smażynie, Strzepczu, Szemudzie, Warznie, Wyszecinie. Organizatorami życia oświatowego i kulturalnego w tych placówkach byli miejscowi kierownicy szkół. We wszystkich tych szkołach zimowymi wieczorami odbywały się spotkania literackie – z Lechem Bądkowskim, Janem Piepką, Leonem Ropplem, Różą Ostrowską. Honoraria opłacał Wydział Kultury PPRN w Wejherowie. Dla Lecha Bądkowskiego było to ważne wsparcie finansowe, gdyż istniał nieformalny zakaz organizowania spotkań z tym pisarzem wydany przez władze partyjne. Literatów na wieczory autorskie rozwoził swym autem Janek Piepka – jedyny posiadacz samochodu. W jeden wieczór odbywały się cztery spotkania w różnych wiejskich szkołach. Z czasem dzięki staraniom kierownika Wydziału Kultury siedzibę Domu Kultury przeniesiono na ul. 12 Marca. Wnętrze izby kaszubskiej w nowej siedzibie zaprojektowała Otylia Szczukowska, wielki przyjaciel wejherowskiej placówki. W tym czasie zorganizowano wspólnie z Muzeum Stutthof w Sztutowie wystawę pt. „Szlakiem marszu śmierci więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego w Stutthofie”. Tę ekspozycję prezentowano w szkołach znajdujących się w miejscowościach, przez które wędrowali więźniowie. Podczas trwania wystawy do szkół zapraszano okolicznych mieszkańców i uczestników marszu. Były to bardzo wzruszające spotkania ofiar nazizmu z Kaszubami udzielającymi pomocy nieszczęśnikom. Pamiętajmy o źródłach współczesnych dokonań Klub im. ks. dr. Heykego stanowił „kuźnię” kadr Zrzeszenia Kaszubskiego. Często gościliśmy: Aleksandra Arendta, Bernarda Szczęsnego, Tadeusza Bolduana, Izę Trojanowską i Stasia Pestkę. Z grona klubowych przyjaciół prezesem Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubskiego w latach 1971–1976 wybrano Jerzego Kiedrowskiego. W klubowych dyskusjach rodził się projekt Mieczysława Barana dotyczący organizacji festiwalu pieśni marynistycznej w Wejherowie. Wiele inicjatyw klubowych zrealizowano, sporo pozostało w sferze projektów, przetrwała przyjaźń i wzajemny szacunek drëchów klubowych z tamtych lat. Spotykamy się na jubileuszach, pogrzebach przyjaciół i zastanawiamy się, jak zachować w pamięci innych dokonania naszych młodzieńczych lat, kiedy kaszubszczyzna nie była popularna wśród władz, nie dawała prestiżowych i materialnych profitów. Przeszłość wcale nie była tak jednobarwna i straszna, jak niektórzy chcieliby ją przedstawiać, wiele współczesnych dokonań ma swe źródła w minionych latach, o czym niektórzy może chcieliby zapomnieć… Gdynia, w czerwcu 2014 roku 37 ZROZUMIEĆ MAZURY Konfesja WA L D E M A R M I E R Z WA* Mieszkańcy Prus Książęcych zostali ewangelikami decyzją swojego księcia Albrechta, wcześniej ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Szóstego lipca 1526 r. polecił on przybić na drzwiach kościołów w księstwie mandat o nakazie głoszenia „czystego Słowa Bożego”, czym dał początek pierwszemu w Europie ewangelickiemu Kościołowi państwowemu. Przez ponad 420 lat, aż po rok 1945, luteranizm będzie głównym nurtem życia religijnego Prus i, oczywiście, samych Mazurów. Wielki mistrz Albrecht miał zbliżyć się do nauk Marcina Lutra, słuchając kazań Andrzeja Osiandra w Norymberdze w 1522 r. Wieści o tym dotarły do Lutra, który chcąc przyspieszyć decyzje Albrechta, ogłosił wiosną 1523 r. pismo An die Herren deutschen Ordens…, zalecające sekularyzację Zakonu i porzucenie ślubów zakonnych jako niezgodnych z przykazaniami boskimi. W latach 1523–1524 doszło dwukrotnie do bezpośrednich spotkań Lutra i Albrechta w Wittenberdze. Na prośbę wielkiego mistrza przybyli do Prus reformatorzy. Pod dużym wpływem jednego z nich – Johanna Briessmana – znalazł się Georg von Polentz, biskup sambijski. W kazaniu na Boże Narodzenie 1523 r. licznie zgromadzeni w katedrze królewieckiej wierni usłyszeli od swego biskupa, że „przez długi czas, aż dotąd, Słowo Boże i Ewangelię zamilczano i wygłaszano kazania o ludzkich błahostkach i w ten sposób zaciemniano Ewangelię i ludzi zwodzono…”. Wielkie wrażenie musiały uczynić i te słowa: „Nie mogę zamilczeć, że nikogo nie należy się bać, choćby był papieżem, cesarzem czy królem całego nawet świata, bowiem Bóg jest znacznie większy niż świat, 38 stąd trzeba być posłusznym bardziej Bogu niż światu”. Natychmiast doniesiono na Polentza do Rzymu. Papież zażądał od Albrechta upomnienia biskupa, a gdyby to miało nie pomóc – usunięcia go z urzędu. Wielki mistrz oficjalnie skarcił duchownego, prywatnie zaś zalecił mu dalsze prowadzenie działań reformacyjnych. Jesienią 1524 r. Królewiec był już miastem luterskim. Z katedry i kościoła staromiejskiego usunięto obrazy świętych, a naczynia i sprzęty liturgiczne przejęły cechy. Nie jest prawdą, jakoby oficjalne opowiedzenie się księcia Albrechta za nową religią nastąpiło w traktacie krakowskim z 8 kwietnia 1525 r., kończącym formalnie wojnę polsko-krzyżacką lat 1519–1521. To błędne przekonanie jest nadal udziałem zdecydowanej większości miłośników historii, a i wielu historyków. Deklaracja ta miała miejsce dopiero w przywołanym tu już mandacie reformacyjnym. Traktat krakowski jedynie sankcjonował sekularyzację państwa zakonnego. Wydaje się pewne, że w toczonych potajemnie od kwietnia 1523 r. rozmowach między przedstawicielami króla Zygmunta Starego a Albrechtem o złożeniu przez niego urzędu wielkiego mistrza i przyjęcia od króla polskiego Prus w lenno w ogóle nie podejmowano spraw konfesyjnych. Nic nie wskazuje też na to, aby w momencie rozpoczęcia tych rozmów wiedziano w Krakowie o proreformacyjnych zainteresowaniach Albrechta. Stronie polskiej wydawało się oczywiste, że zsekularyzowane Prusy będą katolickie. Nawet gdy sympatie Albrechta stawały się coraz wyraźniejsze, polscy dyplomaci nadal liczyli na zmianę jego stanowiska. Artykuł VII traktatu krakowskiego mówił zresztą, że „jeśliby panowie biskupi byli w stanie na pewno wykazać, że przebywający na ziemiach pana księcia duchowni zachowują się nie po chrześcijańsku, wbrew porządkowi i ustawom powszechnego świętego Kościoła chrześcijańskiego, książę pan wraz z panami biskupami winien udzielać pomocy, aby poprawiono należną karą tego rodzaju wykroczenia”. Trudno sobie w ogóle wyobrazić, aby ogłaszający antyluterańskie edykty Zygmunt Stary mógł równocześnie je kwestionować. W wyniku decyzji Albrechta Kościół katolicki stracił jednak ziemie dawnego państwa zakonnego. Polski król musiał się z tego tłumaczyć przed papieżem Klemensem VII. Wprowadzenie konfesji luterańskiej na ziemie pruskie było oczywiście procesem rozłożonym w czasie. Ważnym, jeśli nie najważniejszym, krokiem na tej drodze stało się ogłoszenie na sejmie krajowym w Królewcu 10 grudnia 1525 r. Ordynacji Kościelnej (Kirchenordnung), zwanej też Porządkiem Kościelnym. Dokument ten regulował życie kościelne w księstwie, precyzując sposób wyboru i wynagradzania księży, uczestnictwo wiernych w życiu religijnym oraz ceremoniał kościelny. Zmiany były poważne, za najważniejsze uznać należy: wpływ zboru na wybór księdza, ścisłe określenie dochodów kleru i ograniczenie liczby nabożeństw. Ksiądz na wsi miał otrzymywać odtąd cztery łany ziemi i 50 grzywien pensji rocznie. Praktyki kościelne (spowiedź, dzwonienie, chrzest) miały być wolne od opłat. W nabożeństwach należało uczestniczyć we wszystkie niedziele oraz następujące święta: Boże Narodzenie, Nowy Rok, Wielkanoc, Zielone Światki, Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny, Matki Boskiej Gromnicznej i w kilka innych. Wymienione tu święta maryjne pozostały, bo były także świętami Chrystusowymi. Trzeba podkreślić, że Kościół ewangelicki, nie zgadzając się na przenoszenie atrybutów Chrystusa na Marię, nie pielęgnuje kultu Marii, jak to czyni Kościół katolicki. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 ZROZUMIEĆ MAZURY Dogmaty maryjne były przyczyną wielu niesnasek między ewangelikami i katolikami w Prusach, nawet jeszcze w pierwszych latach po II wojnie. W marcu 1526 r. ukazała się drukiem Agenda, czyli Artykuły o ceremoniach, będąca uzupełnieniem Ordynacji Kościelnej. Wprowadzono język narodowy w miejsce łaciny w czasie nabożeństw, pozostawiając jedynie pieśni i psalmy łacińskie, aby „nie zmniejszać zainteresowania młodzieży nauką tego języka”. Zalecano, podobnie zresztą jak i przed reformacją, nauczanie „Ojcze nasz”, „Wyznania wiary” i „Dziesięciu przykazań”. Najważniejsze zmiany dotyczyły porządku nabożeństw. Nakazywano systematyczne czytanie kolejnych ustępów Biblii. Komunii miano udzielać pod dwiema postaciami. Chrzest miał odbywać się w kościele, zwykłą wodą i w języku narodowym. Kościelny charakter pogrzebów ograniczono do minimum, uznając, że jeśli chrześcijanin w chwili śmierci staje przed Sądem Bożym, to modlitwy w intencji zmarłego są nieporozumieniem. Trzeba podkreślić, że konfesjonalizacja sprowadzała się w istocie do tolerowania w państwie jednej konfesji. Prusy Książęce stały się miejscem azylu dla wszystkich innowierców, nie znajdowały natomiast miejsca dla katolików. Od razu zaczęto usuwać z parafii księży niechętnych luterańskim zasadom. Katolikom zamknięto dostęp do urzędów, dworu i królewieckiego uniwersytetu. Pierwsi studenci katoliccy i Żydzi pojawią się w nim pod koniec XVII w. Sytuację zmieni dopiero edykt króla pruskiego Fryderyka Wielkiego z 1774 r., gwarantujący poddanym wolność uprawiania kultu religijnego. Wprowadzanie luteranizmu w Prusach odbywało się właściwie bez przeszkód i w najprostszy z możliwych sposobów: dotychczasowi księża katoliccy przyjmowali zasady nauki Lutra i pozostawali na swoich placówkach. Przypadków oporu było niewiele, te nieliczne miały miejsce na Mazurach. W początkach XVI w. Kościół katolicki posiadał w całych Prusach krzyżackich 218 parafii i 638 księży. W 1528 r. książę Albrecht ustalił granice nowych luterańskich już diecezji: sambijskiej i pomezańskiej. Kościół katolicki utracił wówczas także niektóre terytoria należące dotychczas do POMERANIA RUJAN 2014 Mazurzy w drodze do świątyni. Obraz Ernsta Rimmka (1890–1963), malarza mazurskiej codzienności biskupstwa warmińskiego. Do biskupstwa pomezańskiego włączono z Mazur m.in. Kętrzyn, Szestno, Ryn, Węgorzewo, Giżycko, Ełk, Straduny i Pisz. W sumie katolicy utracili tu 91 parafii. Historycy niemieccy są zgodni w ocenie stanu Kościoła w schyłkowej fazie istnienia państwa zakonnego, uważając go za żałosny. Paul Tschackert twierdził nawet, iż poziom życia religijnego był wówczas tak niski, że lud tej krainy wymagał ponownej ewangelizacji. W warunkach słabej orientacji wiernych w podstawach wiary, a i przy ostrożnych początkowo modyfikacjach w liturgii zmiana kultu religijnego przebiegła w sposób wyjątkowo spokojny. Na Mazurach proces ten był chyba najbardziej skomplikowany. Przyzwyczajenie do dawnej liturgii i obyczajowości katolickiej było tu na pewno największe. Władze przyjęły jednak zasadę powolnego tempa wprowadzania koniecznych zmian, stąd długo przetrwały tu katolickie relikty, m.in. spowiedź uszna, żegnanie znakiem krzyża, składanie ofiar na ołtarzu przed komunią, a także pielgrzymki do maryjnego sanktuarium w Świętej Lipce. Wprowadzenie reformacji na Mazurach było też trudniejsze z powodu braku kaznodziei znających język polski. Począwszy od lat czterdziestych XVI w., wielu z nich przybędzie z Polski, m.in. wielce zasłużone dla luteranizmu w Prusach, czy też może nawet dla Mazur w ogóle, rodziny Myślentów, Wanowskich, Boreckich, Drygalskich, Wilanowskich i Grzegorzewskich. Luteranizm zaowocował nową koncepcją religijności. Jak zauważył Janusz Małłek w artykule „Życie religijne na Mazurach w czasach nowożytnych” (w: Ewangelicy na Warmii i Mazurach. Dzieje i współczesność, Olsztyn 2001), teraz aby być dobrym ewangelickim chrześcijaninem, nie wystarczało być ochrzczonym i za chrześcijanina się po prostu uważać. Wierny winien był pilnie wysłuchiwać kazań, regularnie przystępować do Wieczerzy Pańskiej, czytać Mały Katechizm Lutra, Postyllę Domową i inne krzepiące książki religijne, modlić się także w kręgu rodzinnym i domowym, śpiewać religijne pieśni, do tego chronić swą wiarę i życie od wszelkich pokus. Obraz dobrego luteranina uzupełniało punktualne płacenie dziesięciny, pomoc przy budowie i remontach świątyni oraz wspomaganie biednych. Mazurzy, którym jedną decyzją odebrano katolicyzm, ale – co ważne – pozostawiono na wieki polską mowę, poszli po 1525 r. protestancką drogą pobożności, pracowitości i skromności. Nie da się jednak ukryć, że odtąd katolicy będą dla nich wrogami, Matka Boska grzechem, a Polacy – czyhającymi na ich wyznaniową wolność sąsiadami. W latach II wojny Mazurzy i Polacy spotkają się najpierw na polskiej, później na mazurskiej ziemi. Bez zrozumienia i wybaczania. *Historyk-regionalista, mazurski wydawca i autor, twórca i redaktor serii książek „Moja Biblioteka Mazurska”. 39 Wdą z Remusowego Lipna Trasa tegorocznego, dwudziestego dziewiątego już z kolei, Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa wiodła niezwykle malowniczym szlakiem wodnym – Wdą, zwaną także Czarną Wodą. Jest to rzeka o charakterze nizinnym, meandrująca wśród łąk i lasów. Stąd nazwa, gdyż prasłowiańskie słowo Wda oznaczało nurt mocno wijący. Czarna Woda wzięła się z kolei stąd, że dawniej nad jej brzegami pracowali smolarze, trudniący się wypalaniem węgla drzewnego i wyrobem smoły; zanieczyszczenia powodowały zabarwienie rzeki na ciemny kolor. Obecnie jednak wody Wdy, poza wyjątkami, są czyste, a przyroda wokół niej piękna i urzekająca. W two rzonej dla kajakarzy międzynarodowej klasyfikacji trudności zalicza się ją do łatwych szlaków wodnych, a tylko miejscami uznaje się za umiarkowanie trudną do przebycia EDMUND SZCZESIAK W gościnnym Lipuszu-Lipnie Spływ Wdą można rozpocząć z Jeziora Wieckiego, już na trzecim kilometrze od jej początku. My na naszą przygodę wodniacką wyruszyliśmy z Lipusza, w odległości 20 km od źródła. Mamy szczęście do tej rzeki. Nie dość, że łagodna, nieobfitująca w przeszkody, to jeszcze podczas spływu Wdą sprzyja nam pogoda. Tak było zarówno cztery lata temu (powracamy na te same trasy w cyklu olimpijskim), jak i w tym roku. A przewaga gorących słonecznych dni i ciepłe noce to podstawa udanego spływu. Zanim wsiedliśmy do kajaków, pierwszy dzień – sobota 5 lipca – upłynął nam w Lipuszu (zakamuflowanym w powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa jako Lipno). Namioty rozstawiliśmy w pobliżu kompleksu nowych budynków i boisk Zespołu Szkół, na rozległym terenie przygotowywanym w zakolu Wdy jako stanica dla kajakarzy. Warunki znakomite: duży obszar, sanitariaty, wiata na spore imprezy. Chętni zwiedzili po południu Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego, 40 utworzone dwanaście lat temu w odbudowanym kościele poewangelickim. A oprowadzał ich kustosz Franciszek Lipiński. Spragnieni kąpieli udali się nad jezioro Karpno. Otwarcie spływu przesunęliśmy na godz. 20. Było to podyktowane udziałem niektórych uczestników w XVI Zjeździe Kaszubów w Pruszczu Gdańskim. Naszą uroczystość rozpoczęło tradycyjne odczytanie – po kaszubsku i po polsku – fragmentu powieści Majkowskiego (odtąd stało się to codziennym rytuałem). Na otwarcie przybył niezwykle życzliwy naszemu spływowi gospodarz gminy wójt Mirosław Ebertowski, obecni byli też wiceprzewodniczący Rady Gminy Stanisław Lipiński, prezeska Oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Lipuszu Barbara Lemańczyk i dyrektorka Gminnego Ośrodka Kultury, Rekreacji i Sportu Kamila Żywicka (wielkie dzięki wszystkim wymienionym za okazaną nam pomoc podczas pobytu w Lipuszu). Tego wieczoru odwiedził nas również prezes Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik, będącego głównym organizatorem spływu, Bernard Hinz. Wprost z Pruszcza przyjechała na swoich wspaniałych maszynach prawie cała sekcja motocyklowa Klubu Wanożnik pod wodzą Włodzimierza Dawidowskiego. Kaszubska flaga powędrowała na maszt w asyście pocztu złożonego z wieloletniego kapelana spływu ks. kanonika Romana Skwiercza, najstarszej kajakarki (lat 94), ale bardzo młodej duchem Barbary Wójcickiej i uczestniczki wszystkich dotychczasowych spływów Henryki Mułkowskiej. Oficjalnego otwarcia dokonał komandor Wojciech Kuc. Liczny pierwszy etap i strawa duchowa Kajaki czekały na nas nazajutrz (w niedzielę) za młynem, dzięki temu uniknęliśmy uciążliwej 500-metrowej przenoski, w zamian odbyliśmy orzeźwiający poranny spacer. Na pierwszy etap wyruszyło… 130 osób, gdyż na kajaki przesiadło się tego dnia także 20 członków sekcji motocyklowej Wanożnika, poza tym dołączyło do nas 39 harcerzy z Gorzowa Wielkopolskiego przebywających na obozie w okolicach Lipusza. Celem pierwszego etapu był Loryniec. Czekał tam na nas smaczny gulasz przyrządzony przez miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich, zawiadywane przez energiczną sołtyskę Bernadetę Pellowską. W szopie na boisku wiejskim pozwolono nam pozostawić kajaki. Odjechaliśmy autokarem na biwak do POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 Lipusza, aby stamtąd udać się do miejscowego kościoła na popołudniową mszę św. z liturgią w języku kaszubskim, mszę, którą w intencji uczestników spływu odprawił ks. Roman Skwiercz (po kaszubsku wygłosił też kazanie), w koncelebrze z proboszczem ks. kanonikiem Janem Ostrowskim. Dziękując od ołtarza za możliwość uczestnictwa w mszy świętej w rodny mòwie, przypomniałem, że drugą w historii Kaszub mszę w języku kaszubskim odprawił właśnie tutaj, w 1986 roku, ks. Marian Miotk, a było to na naszym I Kaszubskim Spływie Kajakowym Śladami Remusa (pierwszą mszę kaszubską odprawiono w Wygodzie dwa lata wcześniej). Zielony koncert Na godziny popołudniowo-wieczorne zaplanowaliśmy „Niedzielę z Remusem”, a w jej ramach – oprócz czytania fragmentu powieści o Lipnie-Lipuszu (lektorami byli ks. Skwiercz i burmistrz Kościerzyny Zdzisław Czucha) – występ Pawła Ruszkowskiego z Kościerzyny, laureata I nagrody ogólnopolskiego festiwalu „Pamiętajmy o Osieckiej” (zaśpiewał na nim „Zielono mi”, a ujął jury nie tylko wspaniałym głosem, ale także tym, że jedną ze zwrotek zaprezentował w języku kaszubskim). Dla nas wykonywał głównie znane światowe przeboje z tekstami kaszubskimi Tomasza Urbańskiego, w tym o Remusie. Koncert absolwenta kościerskiego liceum (klasa z lektoratem języka kaszubskiego), obecnie studenta Akademii Muzycznej w Gdańsku, został odebrany wręcz entuzjastycznie (niektórzy mówili, że było to na spływie Remusowym największe wydarzenie ostatnich lat). Na tym bynajmniej nie skończyły się atrakcje tego wieczoru. Pod wiatą wystąpiła jeszcze Orkiestra Dęta OSP z Lipusza, a między nami przez cały czas krążyła miejscowa maskotka – Remusek. Następnie udaliśmy się do ośrodka kultury, gdzie oczekiwali na nas członkowie Oddziału ZKP w Lipuszu. Był młodzowi kùch (ciasto drożdżowe) i bónkawa, a szefowa lipuskich zrzeszeńców opowiedziała, czym się ostatnio zajmowali i jakie mają plany. Wystąpił miejscowy zespół młodzieżowy, a potem ruszyliśmy w tany. POMERANIA RUJAN 2014 Po mszy św. „kaszubskiej” pora na pamiątkowe zdjęcie. Fot. archiwum parafii Lipusz Paweł Ruszkowski zachwycił wszystkich. Fot. archiwum GOKSiR w Lipuszu Długie nocne rozmowy… Nazajutrz mieliśmy do pokonania odcinek rzeczno-jeziorny, w tym płynięcie ramieniem Jezior Wdzydzkich – Radolnym – do Czarliny, na dwudniowy biwak do ośrodka Gdańskiej Stoczni „Remontowa”. Pole namiotowe rozpościera się na rozległym terenie pośród wysokich sosen, co sprawia, że w upalne dni dużo tu cienia. Są sanitariaty z prysznicami, więc standard zadowalający jak na pole namiotowe po niewygórowanej cenie. Na wieczór zaplanowaliśmy spotkanie z władzami Gminy Kościerzyna, a także z Oddziałem ZKP w Kościerzynie. Był obecny wicewójt Grzegorz Świtała i sekretarz Katarzyna Knopik, a z oddziału ponadto duża grupa z prezeską Beatą Jankowską na czele. Jak przebiegało to spotkanie, napisała już nazajutrz na swoim blogu Kasia Knopik, której należą się zarazem słowa podziękowania za pomoc w organizacji tego wieczoru. Ja nie pływam, niestety, ale co roku staram się odwiedzać przyjaciół na Kaszubskim Spływie Kajakowym Śladami Remusa. Kolejne fantastyczne spotkanie odbyło się wczoraj w Czarlinie. Było bardzo sympatycznie. Serdecznie powitał nas Edmund Szczesiak, przewodniczący Komitetu 41 Organizacyjnego i wicekomandor spływu. Otrzymaliśmy pamiątkowe plakietki, na których w tym roku widnieje herb Gminy Kościerzyna. Było czytanie „Życia i przygód Remusa”, tradycyjnie w językach polskim i kaszubskim. Wspólne śpiewy z akompaniamentem akordeonu naszej niezrównanej Kingi Lideke. Obejrzeliśmy film zrealizowany przez kościerski oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego pt. „Remus – człowiek stąd”. A potem były długie nocne rozmowy o kaszubskich sprawach… Cieszę się, że znowu miałam okazję wziąć udział w spotkaniu podczas Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa! Jak zawsze można tam było spotkać wielu znajomych, dla których nasza kaszubska ojczyzna jest ważna. Na wyspie jak marzenie Nazajutrz mieliśmy popłynąć kajakami do Wdzydz Kiszewskich, aby zwiedzić Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny, ale już w nocy zaczęło padać. Deszcz, bardzo potrzebny, z czasem ustał, wokół krążyła jednak burza i komandor Kuc nie zdecydował się puścić nas na wodę. Gdy jednak nadeszła godzina 16, pora wyruszenia z Czarliny na Ostrów Wielki, pojaśniało i burza ustąpiła. Popłynęliśmy stateczkiem Stolem, prowadzonym przez jego właściciela Grzegorza Turzyńskiego. Na wyspie oczekiwali na nas z poczęstunkiem, w tym z wyśmienitą grochówką, ale i pienistym napojem, obecny właściciel znacznej części Ostrowa Wielkiego, przedsiębiorca kościerski Jan Navus-Wysocki i jego brat Józek. Jako autor książki Wyspa jak marzenie opowiedziałem o dziejach gospodarstwa, które wbrew niesprzyjającym warunkom, oddzieleniu wodą od lądu, przetrwało tutaj około 200 lat i należało do najlepszych w okolicy. Obecny gospodarz zapewnił nas, że zachowa wyspę w naturalnym stanie. A były w przeszłości zakusy, żeby zbudować tu hotel z dyskoteką. Z kanału na rzekę Następnego dnia popłynęliśmy znowu ramieniem Radolne, ale już kajakami, aby wkrótce potem znaleźć się na Wielkiej Wodzie, jak jest nazywany największy z akwenów Jezior Wdzydzkich. Minęliśmy gościnny Ostrów Wielki i posuwając się wzdłuż kolejnych wysp: 42 Glonka i Ostrowa Małego, dotarliśmy do Borska. Tam, po posiłku, przenieśliśmy się z kanału na rzekę, która stawała się coraz szersza, a jeśli zdarzały się powalone drzewa, to tak przycięte, aby można było przepłynąć obok. W Bąku oddaliśmy kajaki pożyczone w Lipuszu, a sami zostaliśmy odwiezieni autokarem do Czarnej Wody, do ośrodka „Pod Świerkami”, prowadzonego przez przyjaciela kajakarzy Tadeusza Zarembę. Mieliśmy tu pozostać aż do zakończenia spływu. Staraliśmy się bowiem w tym roku tak planować biwaki, aby nie trzeba było codziennie zwijać namiotów, a następnie – po przepłynięciu etapu – ich rozstawiać. W tym roku udało się zmniejszyć liczbę biwaków do trzech: dwa dni spędziliśmy w Lipuszu, dwa w Czarlinie i cztery w Czarnej Wodzie. Nazajutrz powróciliśmy autokarem do Bąka, aby stamtąd spłynąć do Czarnej Wody – kajakami dostarczonymi z ośrodka „Pod Świerkami”. Za Miedznem część załóg zatrzymała się na prawym brzegu, aby zwiedzić magiczny i energetyczny rezerwat archeologiczny „Kamienne Kręgi w Odrach”. „Pomerania” na Kociewiu Wieczorem tego dnia na biwaku w Czarnej Wodzie odbyło się tradycyjne spotkanie z redakcją „Pomeranii”, która przez kilka początkowych lat była jedynym organizatorem Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa, a obecnie sprawuje główny patronat prasowy. Przybył redaktor naczelny Dariusz Majkowski, przywożąc świeży numer wakacyjnej „Pomeranii”, a kolegium redakcyjne reprezentowali Andrzej Busler i ja. Poświęciliśmy to spotkanie Kociewiu, regionowi, na którego obszar wkroczyliśmy już poprzedniego dnia. Była m.in. mowa o udziale tematyki kociewskiej w miesięczniku „Pomerania”. Mieliśmy ponadto okazję zapoznać się z nowościami wydawniczymi, a prezentowała je prowadząca Księgarnię Kaszubsko-Pomorską Czec Małgorzata Bądkowska. Można było nabyć nie tylko książki o Kaszubach i Kociewiu, ale także artystyczne, kaszubskie w charakterze, wyroby Małgorzaty. Wspaniała przygoda Za miejscowością Czarna Woda na Wdzie zrobiło się jeszcze szerzej (kajakarze mówią o takich rzekach, że to… autostrady). Ale nam to odpowiada, bo spływ Remusowy ma charakter rekreacyjny i rodzinny (w tym roku zmieniliśmy regulamin tak, żeby w spływie mogły brać udział rodziny z małymi dziećmi; najmłodszy uczestnik Mosi Augustyn miał… niespełna cztery miesiące). Podczas ostatnich wieczorów staraliśmy się oddać inicjatywę uczestnikom. A ponieważ w tym roku na spływ zgłosili się licznie bardowie i wokaliści, było kogo i czego posłuchać. „A wieczorem przy ognisku, to śpiewamy po kaszubsku” – głoszą słowa naszej piosenki spływowej. „A najpiękniej Ala śpiewa/ Konkurentką dla niej Ewa/ Czasem córki swe podmienia/ Najwierniejsza spływom Henia”. Była w tym roku – po rocznej przerwie – niespożyta Ala Werczyńska i jej siostra Ewa Kafarska, która mieszka obecnie we Wrocławiu. I – oczywiście – najwierniejsza spływom Henryka Mułkowska. Niemal co wieczór pojawiał się u nas niestrudzony bard z Płocic Andrzej Jocher. Pięknym głosem czarowała Dagmara Sławska, a własnymi tekstami poetyckimi Zbyszek Korpalski „Korpal” z Wrocławia. Z nowych u nas bardów olśniewała nas Krystyna Lisiecka z Bydgoszczy, laureatka wielu konkursów. Od Czarnej Wody uczestniczyła w spływie (i nie oszczędzała głosu) niewątpliwa gwiazda, wokalistka z ciekawym repertuarem kaszubskim i dużym już dorobkiem płytowym Damroka Kwidzińska. Mieliśmy zakończyć kajakowanie w Osowie Leśnym, ale ostatni odcinek okazał się zbyt krótki, jak na naszą, narastającą z etapu na etap chęć pływania i ostatecznie wylądowaliśmy – nieoficjalnie, ale ku zadowoleniu wszystkich – aż w Młynkach. Stamtąd autokarem wróciliśmy do Czarnej Wody, aby nazajutrz – w niedzielne przedpołudnie – oficjalnie zakończyć spływ. Czy był udany? W odpowiedzi posłużę się fragmentem artykułu „Jedni odpoczywali za granicą, inni w domu”, opublikowanego 29 sierpnia br. w „Gryfie Kościerskim” (piątkowym dodatku do „Dziennika POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 Niektóre załogi pływały śpiewająco. W środkowych kajakach nasze gwiazdy: Alicja Werczyńska, Damroka Kwidzińska i Dagmara Sławska. Fot. Krzysztof Kwiatkowski Bałtyckiego”). Pytano miejscowych VIP-ów, jak i gdzie odpoczywali latem. Między innymi można było w tym artykule przeczytać: Aktywny urlop preferuje Zdzisław Czucha, burmistrz Kościerzyny. – P rzez 9 dni uczest nicz yłem w spływie kajakowym „Śladami Remusa” – mówi burmistrz. – Wypoczynek w spartańskich warunkach, spanie pod namiotem, przygotowywanie posiłków, to była wspaniała przygoda. Za rok wyruszymy Brdą, a będzie to już trzydziesty spływ! Jubileuszowy! A że Wanożnik będzie w tymże 2015 roku obchodzić z kolei dwudziestopięciolecie swego istnienia, powinno się dziać! Oj, powinno! ORGANIZATOR Klub Turystyczny Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego Wanożnik POMAGAJĄCY W ORGANIZACJI Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Turystyki w Lipuszu, Oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Lipuszu i Kościerzynie WSPOMAGAJĄCY FINANSOWO Urząd Gminy w Kościerzynie – dofinansowanie POMERANIA RUJAN 2014 Wda niby łagodna, a i na niej zdarzały się wywrotki. Fot. Krzysztof Kwiatkowski pamiątkowej plakietki KOMITET ORGANIZACYJNY Przewodniczący Edmund Szczesiak, honorowy wiceprzewodniczący Janusz Kowalski, sekretariat i finanse Anna Zakrzewska, członkowie Eugeniusz Gutfrański, Wojciech Kuc i Zbigniew Wójcicki KIEROWNICTWO SPŁYWU komandor Wojciech Kuc, wicekomandor Edmund Szczesiak, pilot Eugeniusz Gutfrański, sekretariat i finanse Anna Zakrzewska, imprezy kulturalne Edmund Szczesiak i Zbigniew Wójcicki, kwatermistrzostwo Wojciech Kuc, opieka medyczna Barbara Łosińska, ratownicy Hadrian Lutogniewski i Adrian Kontrowicz, kajaki i transport Wojciech Kuc, Eugeniusz Gutfrański 43 LËDZE Szkólny z Chwaszczëna Wiôldżé ùwôżanié dlô lëdzy ë wiele òd sebie dac – hewò przédné wskôzë żëcowi drodżi Alojzégò Trellë z Chwaszczëna. Mòtto szkólnégò, strażaka a spòleznowégò dzejarza. RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, ANDRZÉJ KRAÙZE Ùrodzył sã w gromicznikù 1932 rokù w Pùckù, dze nôprzód mieszka jegò familiô, tej przecygnãlë do Żelëstrzewa. Doma bëło jejich 4 sztëk dzecy. Alojzy nôstarszi. Rok młodszi béł Zygmùnt, jaczi wëbrôł kapłańską drogã a bez wiele lat béł probòszczã w Mechòwie. Znóny béł na całëch Kaszëbach z òrganizacjów K aszëbsczic h P ielg rzi m ków do Czãstochòwë. Doma bëła jesz młodszô sostra Mariô, co pózni òsta szkólną, a téż brat Jan, rodzony w 1943 rokù. Szkòła z mionã pòlsczégò wieszcza Wasta Alojzy nôprzód krótkò robił jakno szkólny w Kòleczkòwie. Tej òstôł przeniosłi do Chwaszczëna, dze do dzys dnia mieszkô. Òd 1954 do 1991 rokù robił za czerownika w môlowi spòdleczny szkòle. To za jegò przëczëną w 1959 rokù dosta òna miono pòlsczégò wieszcza Adama Mickewicza. Latos, 9 maja, z ti leżnoscë òdbéł sã Zjôzd Absolwentów. Òbczas ùroczëznë ni mògło zafelac wspòminków wastë Alojzégò, chtëren przëbôcził zeszłim, jakùż z tim nadanim miona bëło. W tim czasu më bëlë pierszą spòdleczną szkòłą w pòwiece, jakô mia swòjégò patrona – z bùchą pòdsztrëchiwô. Béł to ju dzesąti zjôzd. Pierszi më zrëchtowelë w 1982 rokù – wspòminô. Cëż z tim béł za jiwer! Wòjnowi stón, wòjskowi kòmisarzowie, milicyjnô gòdzëna, ale më delë radã ë wszëtkò fejn sã ùdało… Dzysô ju nie żëje òsmëdzesąt jeden ùczniów, trzech szkólnëch i jeden ksądz. Wiedno pò mszë swiãti skłôdómë kwiatë na jejich grobach – òpòwiôdô. Dzysdnia gwësno je ju mało taczich lëdzy – gôdô 81 lat stôrô Léna Piernickô – wiedno dobrze wspòminóm wastã 44 Trellã i jegò białkã Małgòrzatã, téż szkólną, jakno ùtcëwëch ë ùżëcznëch lëdzy, na chtërnëch wiedno mòże liczëc. Mój nieżëjący ju chłop, Józef, béł mùlarzã, òn razã z bracczim wastny Małgòrzatë, Léónã Hallmanã z Czelna bùdowôł szkòłã, w jaczi ùczëłë sã nasze dzecë. A jô z mòją sąsôdką Czoskòwą ùczëlë sã jesmë wësziwac w szkòłowi swietlicë pòd bôcznym òkã wastnë Małgòrzatë Trellë. Wëchòwiwanié lëdzy dlô môlowi spòlëznë W 1957 rokù wëbùdowónô bëła nowô szkòła. Ùdało sã tedë wëgòspòdarzëc môl na swietlëcã, dze dzecë mògłë òdrabiac lekcje a starszi òbzérac tele wizjã. Dzejałë téż w ni dwa mùzyczné karna. Knôpi spiéwelë w chłopsczim sekstece wòkalnym, co zwało sã… Ciupurne koguty, a dzéwczãta w karnie Szade lale. Pierszé dzejało kòle trzech lat, zôs drëdżé sétmë. Béł téż zakłôdcą a czerownikã kaszëbsczégò, wòkalnoinstrumentalnégò karna Stolem, jaczé mô swòjã sedzbã w Chwaszczënie. Do te dochôdô m.jin. dzejanié w Ògniowi Strażë, za jaczé w 2012 rokù, z leżnoscë 80-lecégò OSP (Ochotnicza Straż Pożarna) w Chwaszczënie a 50-latny w ni POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LËDZE / LISTY drëcha Alojzégò prôcë, òstôł nôdgrodzony Złotim Znakã Karna OSP RP. Nie jem gwësny – gôdô wasta Alojzy – czë mòże rzec, że jem sã wpar łãcził, czë mie wparłãczëlë w to, co dzejało sã w Chwaszczënie. Codniowòsc spòlëznowégò żëcégò rzesziła sã z co dniowòscą robòtë w szkòle, w spòlëznie i w swòji rodzënie. Jakno czerownik i jakno òjc rodzënë jô ni mógł stojec na stronie tëch wszëtczich sprawów. Jakno czerownik szkòłë ë szkólny wëróżniwóm wëchòwanié dzecy, młodzëznë i dozdrzeniałëch dlô môlowi lokalny spòlëznë. Òd 1958 rokù wasta Trella je aktiwnym nôleżnikã Kaszëbskô-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. W 2003 rokù wëbróny òstôł na przédnika reaktiwòwónégò partu w Chwaszczënie. Kaszëbi wëzwëskiwają swòje mòżlëwòtë baro szerok. Je to téż widzec dzysô w szkòle, dze ùczi sã kaszëbsczégò jãzëka. Je òn przedmiotã jich starë ò jegò żëwòsc ë przekôzëwanié przińdnym pòkòlenióm jakno spôdkòwiznë, co mô wiôlgą wôrtnotã. Rozmieje sã, że to je ùdba, chtërna nie wëchôdô z dołu, ale òd lëdzy, co są zarzekłi kaszëbizną, równak to je wôżné, że ta inicjatiwa mô szeroczé karno òdbiérców Pro memoria JAN PIEPKA – kąsk mëslów zwëkłégò czëtińca Mòże to nie pasëje, żebë taczi zwëkłi człowiek, jaczim jem jô, pòzwôlôł sobie na swòje spòstrzeżenia na temat tegò, co je w (wëmieniony w titlu) ksążce prof. Józwë Bòrzëszkòwsczégò. Ale pò przeczëtónim ji, jakże przed òczoma wiele razy stôwôł òbrôz z mòjégò dzecyństwa i bëńlowëch lat – chòc jem wiele młodszi òd J. Piepczi. Jaż nie wiém, jak to ùjąc, żebë na papiór przelôc to wszëtkò, co tam głãbòkò POMERANIA RUJAN 2014 – gôdô ò kaszëbiznie wasta Alojzy. – Jem rôd, że mòżemë przeżëwac taczé sztótë, chtërne pòdczorchiwają parłãcz mieszkańców Chwaszczëna z kaszëbizną. Òdj. A. Kraùze na dnie serca sã tłëcze i domôgô, żebë napisac, pòwiedzec czë pôdsztrichnąc. Na sóm przódk pchô sã ta codzynnô proza żëcégò na Kaszëbach, òd pilowóniô gąsątków, paseniô krowów z òwcoma na smùgach abò w lese, gdze trzeba bëło òpasowac na lesnégò. Póz niészi czas to robòta w pòlu, òd zymkù do pózny jeseni, a w zëmie draszowónié i czëszczenié zbòża harfą abò klaprą. Jakże to żëcé w ti naszi małi Òjczëznie (Tatczëznie) piãkno, dokładnie i z taką naszą kaszëbską akùratnoscą, tradicją i achtniãcym tëch i tegò, co wëmôgô szacënkù i ùznaniô, je pòkôzóné i żëje w dokazach Staszków Jana, tak pisónëch prozą, jak i nade wszëtkò wierszem biôłim – to pòezjô w pòezji. Jak sã czëtô, to òd razu człowiek je w jinszim swiece – to, co bëło piérwi, òdżiwô i stôwô przed òczoma, jakbë to bëło wczora czë chwilkã temù – to je wiôldżi kùnszt, żebë człowiek pòtrafił w taczi prosti, zrozmiałi spòsób pisac i òpisëwac to, co serce i dësza Tekst je brzadã zéńdzeniô dlô piszącëch pò kaszëbskù w Wôrzenkù, jaczé òstało ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracji i Cyfrizacji. mówi i spiéwô – Pón Bóg òbdarził Gò wiôldżim talentem, a Òn gò nie zakòpôł, leno pòmnożiwôł. A trzeba téż mòcno docenic lekcje i edukacjã nôrodu, jaczé dôwôł i jaką robił w całim kraju, na spòtkaniach w szkòłach czë w jinëch môlach. To Òn niejednémù Pòlôchòwi rozjasniôł, że Kaszëbi to nie są Miemcë. Dlô mie pò przeczëtónim ksążczi Pro memoria JAN PIEPKA ten człowiek stôł sã WIÔLDŻIM KASZËBĄ, i kòżdi Kaszëba pòwinien jã przeczëtac, a jeżlë je z tim jaczis kłopòt, to przënômni dopitëwac sã, chto to béł Jan Piepka i co Òn dlô nas Kaszëbów dokònôł, napisôł. A aùtorowi, p. prof. J. Bòrzesz kòwsczémù, nôleżą sã wiôldżé słowa ùznaniégò i wdzãcznoscë za tak skrupùlatné zebraniô wszëtczégò, co sã ticzi żëcégò, pisarstwa i także ti codzynny prozë, jakô bëła trescą całégò doróbkù Jana Piepczi. Bóg zapłac. Franciszek Hirsz Kaszëba z głãbòczégò lasa 45 Z KOCIEWIA Myśli z wrześniowej niedzieli M A R I A PA J Ą KO W S K A -KENSIK Oprócz błękitnego nieba, nic mi dzisiaj nie potrzeba… – płynęła z radia optymistyczna piosenka. Bywają takie dni, że wystarczy błękit nieba, by poczuć, jak rosną skrzydła. Żeby jednak życiowy lot nad dolą i niedolą mógł trwać i nie zamienił się w lot Ikara, trzeba… jeść. Najpierw śniadanie. Pamiętam z dzieciństwa nad dolną Wisłą, gdzie łagodnie rozciąga się Kociewie, że w naszym domu mówiło się frisztik. Jeszcze jedno słowo, naprawdę ładne i swojskie pcha się przy okazji „pod pióro” – dziesióntka. Przepytałam studentów, prawie nikt nie miał skojarzenia, że chodzi o drugie śniadanie, które należało spożyć około dziesiątej. Na wsi drugie śniadanie należało się chorym (według zasady – choć ździebko musisz zjeść, bo nie wyzdrowiejesz), no i ciężko pracującym od świtu na polu. Pamiętam dziecięcą „misję”, gdy mama kazała zanieść ojcu dziesióntka, którą były skibki chleba i zbożowa kawa z mlykam we flaszce patentowy albo zatkany propkam. Gdy ojciec orał daleko od domu (nie wszystkie pola są wokół domu), zdarzało się zaniesienie mu obiadu. Też nie było to trudne, jeżeli do zaniesienia był ańtop (tak określaliśmy każdą jednogarnkową gęstą zupę). Wystarczył nieduży trygelek obwiązany chustkó. Natomiast bardzo prosty i często zwłaszcza latem obiad „dwuczęściowy”, czyli składający się ze szturanych kartofli okraszónych szpyrkami i do tego ganste mlyko abo maślónka, wymagał więcej zachodu. Zatrzymała mnie kiedyś metafora życiowej drogi z tobołkiem przejść, wrażeń, wspomnień związanych czterema rogami kolorowej chusty… Warto się starać, by ta chusta była jasna i czysta. Przedstawione wyżej myśli pojawiły się i wracały namolnie, gdy we 46 wrześniową niedzielę wybrałam się do Sopotu, by choć troszkę nacieszyć się i pomodlić morzem… Niedzielna odświętność sprzyja poetyckim nastrojom. Piękny, ciepły wrzesień (z przeczuciem babiego lata), dla mnie jeszcze wakacje, no i wspomniany błękit. Nieoczekiwanie przed wejściem na sopockie molo zatrzymał mnie Targ Śniadaniowy. Kiedyś bywał w parku przy Urzędzie Miasta, teraz kusił bliżej morza. Dużo przysmaków, też spoza Polski, m.in. litewskich, węgierskich. Sopot nazywany letnią stolicą Polski – wizytówka światowego szyku, rozrywkowy, nowoczesny, rozgadany wieloma językami – ma Chatę Smakosza, gdzie jest miejsce na „kuchnię polską i regionalną”. To, co swojskie, domowe, po latach zajadania się hamburgerami i innymi „fast foodami”, wróciło do łask, stało się znakiem jakości. Swojskie równa się dobre! Swojskie jadło jako element tradycji jest częścią dziedzictwa kulturowego. Do walorów potrawy należy też nazwa, co cieszy oczywiście językoznawców. Już sama nazwa potrawy przywołuje jej smak, zapach. Swojskie jedzenie było kiedyś raczej proste, natomiast w nazwach ukryło się bogactwo słowotwórczych formantów. Muszę tu wspomnieć o zwykłym smarowidle, jakim jest smalec. Kiedyś skromny, prawie „z biedy”, a już na pewno nie niedzielny, teraz świętuje na festynach chyba w całej Polsce. Na Pomorzu od Kaszub przez Kociewie, Bory Tucholskie, Krajnę. Często nawet ci, którzy czuwają ustawicznie nad poziomem cholesterolu (lub swoją wagą), mówią: „Raz zgrzeszyć można…” Smalec nie zasługuje pewnie na duży poemat, ale o zdrobnieniu nazwy wspomnieć muszę. Właściwie jest to forma spieszczona (hipokorystyczna) – smaluszek u nas na Kociewiu. Jak ktoś powie smalczyk, to widać, że je nie stónd… Osobiście mnie wszelkie „powroty do korzeni ” cieszą. Radość byłaby większa, gdyby nie te chmury nad światem zgromadzone przez ludzi złej woli, którzy naturalne różnice kulturowe, językowe, religijne wykorzystują jako punkt odbicia do szalonego skoku w przepaść. Jak się odnaleźć w zamglonej przestrzeni między pokusą separatyzmu a poczuciem wspólnoty ludzkiego losu? Przecież ustawiono nam drogowskazy… Jak patrzy (patrzyłby) teraz na świat nasz ukochany święty Jan Paweł II? Nim nie będę mogła żałować róż, chcę pochwalić ludzi dobrej woli, wszystkich naśladowców Syzyfa, który nie pozwala przez wieki o sobie zapomnieć. Właśnie – ku pokrzepieniu serc warto przywołać obrazy udanego działania, właściwie dużego dzieła z naszego podwórka, tj. południowego Kociewia. Już IX Festiwal Smaku w Grucznie. W gazetach napisano, że to „pierwszy i największy w Polsce festiwal dobrego jedzenia”. Głównym celem jest promocja twórców i producentów produktów tradycyjnych i regionalnych. Impreza z dużym rozmachem i wzorcowa dla innych. Gruczno jest południową bramą regionu, więc tym bardziej liczy się bogata i różnorodna oprawa imprezy. Muszę jeszcze dodać, że wyróżniona została (w turnieju nalewek) bulimączka, czyli bursztynowa nalewka z kwiatów głogu. Za rok będzie jubileusz – 10. festiwal, a zaczęło się od Święta Miodu… W tym roku, w sześciu kategoriach, wybierano „smak roku”. Na listę wpisano m.in. kiełbasę kociewską jak z weka, co wywołało dyskusję – jak daleko w Bory Tucholskie wchodzi Kociewie…, bo przygotowują ją na pograniczu regionów, które na Pomorzu wyznaczone kiedyś przez Kazimierza Nitscha, są umowne, niejednoznaczne… Ważniejsze jest to, że wiele nas łączy, a tożsamość regionalna stanowi ciekawe pole do badań kulturowych. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LËTERATURA Pierszi môl dlô dokazu „W raju” Tak prawie rozsądzëło jury, to je: pisôrz, pòéta i gazétnik Stanisłôw Janke – przédnik kònkùrsowi kòmisji, Bò gùmiła Cërockô – zastąpiôrka przéd négò redaktora cządnika „Pomerania”, i prof. Jerzi Tréder – jãzëkòznajôrz. Tim razã do sedzbë òrganizatora, jaczim bëło Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie, òstało przësłónëch 13 dokazów. Wszëtczé bëłë zgódné z regùlaminã. Òbsądzëcelóm nôbarżi widzało sã òpòwiôdanié „W raju” Grégòra Schramczi i to prawie òn je dobiwcą XV Kònkùrsu m. Jana Drzéżdżona. Drëdżi plac zajimnął Artur Jabłońsczi, a trzecy – Kristina Lewna. Jurorzë wëprzédnilë téż dwùch aùtorów: Rómana Drzéżdżona i Jarosława Kroplewsczégò. Dobiwcóm i wszëtczim ùczãstnikóm winszëjemë. A hewò dzélëk z nôlepszégò latoségò tekstu „W raju”: Wòda zaczã bùlgòtac. Marta pòłoża rãka na rączkã òd czajnika, a czej wëłącznik pstriknął, zalała kawã w przërëchtowóny tasce. Miłô pôcha pògilgòta jã w nozdra. Sztót pózni, òstróżno, białka wëszła bez kùchniowé dwiérze na niewiôldżi ògród, z trzech strón ògrańczony wësoczim na dwa métrë płotã, a z czwiarti dodomã. Wiedza, że równo pò prawi jak i lewi stronie, a téż przed nią cygną sã, òtoczoné taczim samim płotã, pòsobné plachce zelonoscë. Broadway Street bëła zwëczajnô dlô tegò, „fabricznégò” partu Burton. Òd krziżówczi do krziżówczi cygnãłë sã tu jednopiãtrowé pòprzëlepióné do se w jednã régã dodomë, zbùdowóné z cegłë, le ju w wiele placach wëtinkòwóné a pòmalowóné, co përznã zakriwało cegłowi, robòtniczi wëzdrzatk partu. Bùtnowé dwiérze dodomów zarô wëchòdzëłë na dosc wąsczi chòdnik, przë jaczim jeden za drëdżim bëłë casno pòùstawióné aùta. POMERANIA RUJAN 2014 Szasô do te bëła blós na tëli szerok, że czej sã jesz dorechòwało ne stojącé pò ji drëdżi stronie, we westrzódkù òstôwało le tëlé placu, że z biédą mògła sã tam przecësnąc smiecôrka. Z tëłu dodomów bëłë ògrodë, kòl sto piãcdzesąt métrów kwadratowëch wiôldżé. Le niechtërne sztrasë, jak na przëmiôr Oak Street bëłë szerszé, a dodomë zdebkò copniãté, tak że przed nima bëło kąsk wòlnégò placu, tam sam zamienionégò na taczé mikroògrodë. Marce równak barżi jak Oak Street sã widza ji szasô, spòkòjniészô a cëchszô, a do te nie bëło tu tëli mùzelmanów jak tam, chtërny bezwstëdno wëtrzészczalë slépia na młodé Eùropejczi, zdrzącë bez niżódny sromòtë na malëjącé sã pòd jich ruchnama piersë, biodra a klinë. Jo, tu òni sã czëlë jak wej wnet ù se. Na Oak Street mielë nawetka swój tôrg ze swiéżą ògardowizną a brzadã. Zajimalë tam téż wiãkszosc bùdinków, pòreszce tak samò, jak na sąsôdny Uxbridge Street, gdze sã wznosył jich meczet. Jo, w tim òkòlim bëło wiele mùzelmanów, do te nierzôdkò òblokłëch w te swòje szarawarë, galabije, kefije czë turbanë. Marta sadła na skraju czejbë minitarasu wëłożonégò kachlama a bòsé nodżi pòstawiła na trôwie. Latowé słuńce ju sã wdrapało wëżi bùdinków i swòjima parminiama mùjkało ji skórã. Białka baro lubiła tu pic kawã, òsoblëwie tak z rena, czej dzéń dopiérze co sã zaczął. Bëła szczestlëwô. Miło bëło tak tu so sedzec i rozmëszlac a wspòminac. (…) Za piãc trzecô zaczã sã ùstawiac réga do zégra. Béł to swòjégò ôrtu codniowi spòrt abò òbrządk, bë czej jegò wskôzanié przeskòczi na fùl gòdzënã, na miónczi òdbic na nim kôrtã, chùtkò przeńc do ùlëczczi, tam wëcygnąc wszëtkò z czeszeniów, przeńc bez niã, tej pònëkac do ruchnicë, bë sztót pózni, czasã nawetka z piszczenim òpònów, wëjachac za bramã składowiszcza a pònëkac dodóm. Rituał nen kąsk sã zmieniwôł w piątk wieczór, pò drëdżi szifce1, jakô sã kùńczëła ò jedenôsti wieczór. Tedë pò drodze bëło jesz nót wjachac do superkrómù pò anielsczi, niedobri kòrnus. Nié wszëtcë równak bralë ùdzél w òbrzãdze. Niechtërny do te jesz mielë chãc òstac na nadgòdzënach. Rëgnãlë tedë w drëgą stroną, na „gódzyny”2, z nôdzeją, że bãdą tam òwerczi3. Part nen béł tak zwóną „rakòwnią”, bez to nôprãdzy tam bëło mòżna dostac ne dodôwkòwé sztërë gòdzënë. Mùszało sã tam rozladowëwac tirë i to jak nôchùtczi. Jak chtos miôł pecha, trafiôł na taczégò, co béł wëladowóny na przëmiôr hantlama. Lëchò sã téż robiło na pòpôłniowi szëchce, w dnie taczé, jak prawie tegò lata, czej blaszanô przëczepa tira bëła tak nagrzónô, że pò szesc minutach kòszla na człowiekù bëła mòkrô, czejbë jã wëcygnął prosto z pralczi. Karól nimò wszëtkò lubił robic òwerczi na tim parce Tagòsu. Pòchôdôł ze wsë, gdze w ùwôżanim bëła cãżkô, chłopskô robòta. Béł niewësoczi, za to mòcnégò gnôta. Pò sztudiach dostôł zajãcé w rechùnkòwim biórze w jednym z krézowëch gardów na Kaszëbach. Nie bëła to lëchô robòta, równak widzôł, jak miãkł, jak bez sedzenié w papiórkach tracył wiele ze swòjégò kraftu, a do te zaczął sã robic sëti. Terô znôw czuł, że żëje. Jeżdżenié na kòle, robòta na returnach4, a òsoblëwie nadgòdzënë na gódzynach sprawiłë nié le, że przëszedł nazôd do swòjégò dôwnégò stónu, le jesz sã zmòcnił. I baro mù sã to widzało. (…) 1 zmiana, szëchta [òd aniel. shift] part składowiszcza [òd aniel. goods-in] 3 nadgòdzënë [òd aniel. overtime] 4 zwrotë [òd aniel. returns] – jeden z partów składowiszcza 2 47 GENIUS LOCI Goście na Jedwabce Świecie. Widok z południowej strony. Fot. Jolanta Szmechel J A C E K B O R KO W I C Z Wjazd do Świecia od południa, od strony wiślanych błoń, odkrywa nam osobliwy widok: pola i łąki, jak w średniowieczu, podchodzą tu pod samą linię murów obronnych. Za murami, zachowanymi jedynie na tym odcinku, piętrzy się smukła sylwetka gotyckiej fary. To wszystko, co zostało z dawnego miasta. Zalewane wodami Wisły, jeszcze w XIX wieku przeniosło się na wysoki brzeg za Wdą, która w tym miejscu uchodzi do królowej polskich rzek. Patrząc na Świecie z tej strony, nie przeoczmy drogowskazu kierującego nas ku nieodległej Żurawiej Kępie. To bardzo stara nazwa; nawet Niemcy, łamiąc języki, próbowali ją wymawiać po polsku: Surawakämpe. Nazwa przeżyła zresztą samą kępę – dawna wiślana wysepka zrosła się z głównym lądem mniej więcej wtedy, gdy obywatele miasta przeprowadzali się na wysoki brzeg. Dziś do Żurawiej Kępy (kilka domów) można dojechać samochodem lub dojść, nie mocząc nóg. Prawdopodobnie jeszcze dawniejszą metrykę ma kępa zwana Jedwabką, leżąca na wysokości Starego Miasta, na tyłach obecnych ogródków działkowych. Nazwa wyszła już z użycia, ale zachowała się na XIX-wiecznych mapach niemieckich. Podobnie jak Żurawia, jedynie w polskiej wersji: Jedwabkakämpe. Dziś to bezludna spłacheć lądu przylegająca do głównego nurtu Wisły. Dlaczego Jedwabka? Może od jedwabnej miękkości łąkowych traw? A może od kupców jedwabiu, którzy tutaj mogli przeprawiać się przez Wisłę? 48 Fałszywy trop. Nazwa kępy nie ma nic wspólnego z jedwabiem. Kryje w sobie ciekawszą niespodziankę. Przypomnijmy sobie inne „jedwabne” nazwy na terenie Polski. To Jedwabne na północnym Mazowszu (znane z nieszczęsnej rozprawy z Żydami) i Jedwabno na Mazurach. Obie miejscowości dzieli dawna granica niemiecka, ale i jedna, i druga leży w pasie dawnych puszcz, przez wieki oddzielających ziemie polskie od pogańskich, potem zaś krzyżackich Prus. Mazurskie Jedwabno w 1938 r. hitlerowcy, w ramach akcji usuwania polskich nazw miejscowości, przechrzcili na Gedwangen. Tak bowiem nazywała się owa miejscowość, zanim w XVI wieku przybyli z Mazowsza osadnicy nie zmienili po swojemu jej brzmienia. W dialekcie wschodniopruskim języka niemieckiego „g” często wymawiało się jak „j” (podobnie zresztą jak u nas: przypomnijmy sobie jenerała Dąbrowskiego z XII księgi Pana Tadeusza). Za czasów krzyżackich miejscowość ową nazywano zatem Jedwangen. Czy czegoś to państwu nie przypomina? Ciepło, ciepło… Bingo! Chodzi o Jadźwingów. Dziś posługujemy się nazwą spolszczoną, ale wtedy prawdopodobnie tak właśnie nazywano ten lud. Być może sami Jadźwingowie też tak o sobie mówili. W 1283 r., pod ciosem żelaznej krzyżackiej pięści waleczni, lecz słabsi Jadźwingowie opuścili swoją ojczyznę – pogranicze dzisiejszych Mazur i Suwalszczyzny – i rozproszyli się po sąsiednich krainach. Na nowe miejsca osiedlenia wybierali przeważnie najdziksze knieje, gdzie nie mogli ich wytropić najeźdźcy. Z pewnością część z nich wybrała wtedy Puszczę Galindzką, bezludny obszar na pograniczu Prus i Mazowsza. Z czasem ich dwie osady wtopiły się w otoczenie Mazurów, żyjących po obu stronach polsko-niemieckiej granicy. Jedwangen stały się Jedwabnymi. Ale skąd wzięli się Jadźwingowie na kępie wiślanej pod Świeciem? Otóż bywali w tej okolicy niejeden raz. Przeważnie jako wojownicy pustoszący krzyżacką Ziemię Chełmińską, która sąsiaduje ze Świeciem przez Wisłę. Znani z bitności Jadźwingowie pomagali w ten sposób swoim pruskim pobratymcom, Pogezanom, Warmom i Natangom, w kilku powstańczych zrywach, w których próbowano zrzucić jarzmo Zakonu. W 1263 r. jaćwiescy wojownicy pod wodzą Skomanda „dokonywali wielkich rzezi ludu Bożego” – jak żali się niemiecki kronikarz – na obszarze od Torunia do Kwidzyna. Można sobie wyobrazić, że jeden z ich oddziałów, z rozpędu czy też strategicznej konieczności, wylądował na wiślanej kępie w pobliżu grodu pomorskiego księcia. Był nim wtedy Świętopełk, wielki nieprzyjaciel Krzyżaków, a jednocześnie taktyczny sojusznik ich wrogów, Prusów. Zapewne z chęcią ofiarował on jaćwieskiej drużynie – szukającej schronienia przed krzyżackim pościgiem lub przeciwnie, pragnącej niespodzianie uderzyć nieprzyjaciela z pomorskiej flanki – miejsce na popas na błoniach pod swoim zamkiem. Jest jeszcze Jedwabno pod Toruniem, ale tamta nazwa na pewno Jadźwingów nie pamięta. Miejscowość została tak nazwana dopiero w okresie międzywojennym. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LEKTURY widzałé radio na Kaszëbach 800 000 słëchińców na Pòmòrzim dzéń w dzéń wôżné wiadła twòja òblubionô mùzyka pòzdrówczi ë kònkùrsë Niech je takô, jak na wieżë Babel Radio Gdańsk, Na bôtach i w bòrach, 13.07.2014 [RG, Tatiana Slowi] Albin Białk, inteligent z môłi wsë, trôfiô do Gdinie, zmieniwô juwernotã i zaczinô nowé żëcé. Czemù ùdôwô, że nie rozmieje gadac pò kaszëbskù? Dlôcze wieczoroma czëtô pamiãtnik młodégò dzéwczãca? Czë przińdze nazôd do stôrégò nôzwëska? Żebë to wiedzec, mùsz je przeczëtac Żôłti kam – roman napisôł Stanisłôw Janke. Sensacyjną sztótama ksążkã czëtô sã jednym tchã. Nie je to nowi roman, ale dopiérô terô mòże gò czëtac pò kaszëbskù. Jak gôdô aùtor i tłómacz w jednym, wszësczé wëdarzenia z ksążczi, chòc w całoscë historëjô je fikcją, zdarzëłë sã. Pò prôwdze. [Stanisłôw Janke] W całoscë to wszëtkò je przez mòje doswiôdczenié, przez to òczëtanié nawetka… bò tam je, jedno jô mògã zdradzëc, tam je taczi bòhater Gerard Pùstowsczi – to je Lech Bądkòwsczi. I ù niegò jô sã (…) szkòlił z ti wòlnotë kaszëbsczi. I ù niegò jô chòdzył na taczé zetkania lëdzy młodëch, chtërny chcelë sã dowiedzec, jakô bë mògła bëc Pòlskô, czejbë bëła demòkracjô parlamentarnô. A to jesz bëło przed 80 rokem. I òn nas tegò wszëtczégò ùcził. I téż mòje rozmajité doswiôdczenia, jeżlë jidze ò kaszëbiznã, to spòtkanié pisôrzów kaszëbsczich. Ù Józka Bòrzëszkòwsczégò më sã wiedno spòtikelë i òmôwielë sprawë, òsoblëwie gramatikã kaszëbską, pisënk kaszëbsczi. To wszëtkò je fikcjô w całoscë, ale to je przez mie przëżëté (…). [RG, Magdaléna Kropidłowskô] A czë wse òpisóné w ksążce téż mają swòje òdpòwiedniczi w rzeczëwistoscë? [SJ] Në ten główny plac, czëli Główczik, to je mòja rodzynnô wies Lëpùsz. I to mòje doswiôdczenia z bibloteką, 50 bò jô béł wiôldżim czëtincem (…) i nawetkã so marził, że jakbë jô nie béł gazétnikã, to béłbë mòże biblotekarzã. I tak ta pòstac jô zbùdowôł z ti mòji rojitwë, i tak (…) to mògło sã zdarzëc. Ale tam je jesz wiele jinëch lëdzy, chtërnëch jô tam pòznôwôł, na wczasach bëlë (…) pisôrzowie. To wszëtkò jô nagromadzył w sobie, żebë to piãkno, jak sã dô, òpisac. [RG] Pòjmë jesz rôz nazôd do głów négò bòhatera. Mie sã wëdôwô, że (…) kąsk sã wstidzy tegò, skądka je, ùkriwô to, bò zmieniwô swòje żëcé, je kims jinym… ale gdzes tam wstid w nim sedzy. [SJ] To bëło tak pò prôwdze i përznã mòje doswiôdczenié i përznã mòjich drëchów, że tak to bëło. Przeznôwanié sã do kaszëbsczégò (…) dzysô to je móda, to je wiôlgô chwalba, że sã chtos przeznôwô do kaszëbiznë, ale przódë tak nie bëło, przódë nawetkã bëło wstid, że chtos pòchòdzy ze wsë. Téż casus nôzwëska, że to nôzwëskò nie je tak bëlné, jak jaczis Wiśniewski, Kowalski, tëlkò Janke (tak twiardo sã wëgôdało). (…) to wszëtkò w człowiekù narôstiwało (…). [RG] Pewno nié wszëtczich Kaszëbów dô sã zadowòlëc, bò niejeden pòwié, jak bãdze czëtôł ksążkã: ù mie sã nigdë „prôca”, „prôcowac” nie gôdô, leno „robòta i „robic” (…), to nie je pò mòjémù napisóné. [SJ] Në tak pò prôwdze, tak to je w lëteraturze pòlsczi. Takô lëteratura klasycznô pòlskô – tam sã nawetk przekleństwów nie ùżiwô, tam je wszëtkò tak pòùkładóné. I ta leksyka téż nie je zgódnô z naszą leksy ką, jak më gôdómë pò pòlskù, w pò tocznym jãzëkù. Tak w całoscë jãzëk lëteracczi bãdze përznã jinszi òd jãzëka tegò, chtërnym sã gôdô na Kaszëbach dzysôdnia. To je wszëtkò pòmachtóné, ale mëszlã, że nôwôżniészi je ten zachãcënk, żebë sã lëdze zainteresowelë kaszëbizną jakò taką. Ale to wszëtkò przińdze. Niech òna je takô, jak na wieżë Babel, rozmajitô, że sã gôdô tak, pisze sã tak. Ale nôwôżnié szé je, żebë sã ti kaszëbiznë trzimelë, gôdelë, sejmikòwelë, bò kùltura mùszi miec wiedno jaczis zwadzënk w sobie, spór. Bez tegò kùltura nie dô sã przetrzëmac. W Mcëszejcach je jinaczi Radio Gdańsk, Na bôtach i w bòrach, 16.08.2014 [Radio Gdańsk, Tatiana Slowi] (…) chòcô dożinczi òdbiwają sã wnet wszã dze, to w Mcëszejcach wëzdrzi to jinaczi. Jak rozegracjô na żniwa, to mùszi ji towarzëc pòkôz k stôrëch maszinów, jak zagrac mô dãtô òrkestra, to kòncert je na przëczepach cygnionëch bez trëkrë, jak zapòwiedzony je pòkôzk ùnikatowëch jednoszlachów, to nié leno mòtorë, ale téż bicykl. To hasło „W Mcëszejcach je jinaczi” mieszkańcowie wsë ùdokazniwają, mówi starostka kartësczégò krézu Janina Kwiecień. [Janina Kwiecień] Podkreślam (…), że w Mściszewicach jest inaczej. Stawiam zawsze Mściszewice za wzór sołectwa, ponieważ jest tu taka integracja mieszkańców i taka wspólnota, że pozazdrościć można. (…) Są bardzo aktywni, są pomysłowi (…). [RG] Jak pòdsztrichiwô szôłtëska Mcëszejc Mariô Sztencel, wszëtkò, co w piątk dzejało sã w Mcëszejcach, robioné bëło rãkama mieszkańców. [Mariô Sztencel] Te dożynki są dzięki mieszkańcom, dzięki pomocy (…) i gbùrów młodszich, i gbùrów starszich, i emeritowónëch gbùrów, wszëscë (…) sã tu przëczëniwelë, żebë to ùpiãkszëc. Nôbarżi – nôwiãkszô zasługa tu je – Jacek Wòlsczich. Òn twierdzy wiedno, że w Mcëszejcach je jinaczi. Naprôwdã, mô ten chłop pòswiãcony wiele czasu, wiele pieniãdzy, wiele serca włożoné, żebë to bëło jak nôlepi, żebë mòżna pòkazac, jak to czedës bëło, òd dżada pradżada do terô – do nowòczesnégò żniwieniégò żniw na Kaszëbach. [RG] Wasta Jack Wòlsczi na placu dożinków pòkôzôł ùnikatową na skalã Pòmòrzô, a mòże nawetka Pòlsczi ekspòzycjã gbùrsczich maszinów. [Jack Wòlsczi] To są różné taczé zebróné, draszmaszinë są trzë gatënczi (…) dwie są z walcama, jedna je bez walca, ta je nôstarszô (…), kònie to bãdą cygnãłë, ale tim razem sztëczné, bò normalné nama wëzdëchałë (…). Są na przikłôd [maszinë] do seczeniô, (…) je przerobionô na żniwiarkã pòkòsową (…). I do te kómbajn je taczi nietipòwi, POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 Z DRUGIEJ RĘKI Òżniwinë 2014 w Mcëszejcach, w westrzódkù Jack Wòlsczi. Òdj. Kristión Wòlsczi stôrodôwny… Terô to bãdze wszëtkò pòùruchòmioné. (…) Jo, to je magiel (…). A tu są pralczi aùtomaticzné, taczé na szaré mëdło: balika i riwa. [RG] Czedë pierszi rôz bëłë tuwò pòkôzóné te maszinë? [JW] W 2010 rokù. Jak tu przëszedł taczi ksądz i òn gôdôł, że robi dożinczi z jednym wińcem. Czedë òn przëszedł do nas na kòlãdã, òn mówi, że më mùszimë w tim rokù taczé jiné dożinczi zrobic (…). Òn gôdô „z festinem czë cos taczégò”. Jô rzekł, że (…) jô bë wòlôł cos pòkazac, z taczich stôrëch maszin, tak, jak jô to piérwi robił z dżadkem, sóm pózni. (…) To są mòje maszinë, chtërne są terô òdnowioné (…). Ale trzeba bëło z nima cos zrobic i pòkazac to lëdzóm, a nié żebë to dali stojało pòd płotem, zgniło, abò bëło na złom wëwiozłé. To je za szkòda. A przede wszëtczim to sã zaczãło òd tegò (…) jô mógł gdzes bëc w drëdżi abò trzecy klase i më z dżadkem wëstôwielë rozwerk tam, gdze òn czedës stojôł, bò béł kùpiony silnik elektriczny, jak òne ju nastałë. I tedë jô gôdôł dżadkòwi, żebë to dac na złom (…) tã maszinã, bò to je stôré, niemódné, to dô wiele pieniãdzy, bò to je czażczé. A dżadek gôdôł: „Chłopkù, nigdë w żëcym, bãdze wòjna, nie bãdze prądu, czim më so seczczi ùrzniemë. I tak jô to przechòwôł. (…) A dzys jô (…) jem samòwëstarczalny bez prądu. Bez prądu jô so wëdraszëjã. Ale lepi żebë wòjnë nie bëło… POMERANIA RUJAN 2014 Të jes dobiwcą! Telewizja TTM, Gôdómë pò kaszëbskù, 11.09.2012 [Adóm Hébel] Gôdómë pò kaszëbskù i to je pòzytiwné. Òglowò mùszi sã skùpiwac na tim, co dobré, co pòzytiwné. Jeżlë chcemë zmieniwac swiat, to pamiãtôjma, to sã nie zaczinô gdzes bùten, gdzes dalek, lepszi swiat rodzy sã tu [pòkôzywô swòjã głowã], a pózni sã rozwijô. Tak nama gôdają kołczérowie. Në prawie drãdżé słowò: „coaching”. [Na ekranie tôblëca z kôrtką; to, co je na ni napisóné, czëtô lektor] Fakt 1: Coaching to są ùczbë zwënégòwiwaniô i zwiksziwaniô efektów dzejaniô. Je wëzwëskiwóny m.jin. w geszëftach i w spòrce. [AH] Coaching, pòzytiwné mëslenié, prawò przëcyganiô – te słowa nama cos gôdają? Mie gôdają baro wiele. Chcemë sã përzinkã temù przezdrzec. [głos lektora zeza zdrzadni, a na ekranie je widzec Adama Hébla w par kù i niechtërne kaszëbsczé słowa z òb jasnienim w pòlaszëznie, np. „zjiwrowóny – zmartwiony”] [AH] Jô ùdbôł wińc do parkù, cobë pòkazëwac zjiwrowónym lëdzóm dobrą stronã żëcégò. [AH do człowieka, chtëren sedzy na wiôldżim kamie] Cëż Të jes taczi zjakòsałi? [na ekranie: „zjakòsałi – nieswój”] [Człowiek sedzący na kamie] Yyy, jô móm dzewùsa, jô mùszã chòdzëc w parkù w jeséń na szpacérk miast so w karczmie pòsedzec. [AH] Co? Të chcesz w karczmie sedzec? Wzérôj, ti chłopi, co tam są, wiedno tam sedzą, kòżdi jich dzéń je jistny [na ekranie: „jistny – taki sam”], a të jes òriginalny, òni cë mògą ti brutczi pòzazdroscëc. Tak że kim të jes? Të jes dobiwcą! Kim të jes? Të jes dobiwcą! Pòj! [na ekranie: „pòj – chodź, dobiwcą – zwycięzcą”; terô ti dwaji, w gromadze, jidą dali, gdzes w parkù]. [AH] Hallo! Cëż sã stało? [Płaczący bëniel] Jô móm wiôldżi tôkel! [na ekranie: „tôczel – problem”] (…) Mie brutka rzucëla!!! [AH] A to wëòbrażë so taką sytuacjã: zemny wieczór, bùten chaja [na ekranie: „chaja – zamieć”], wiater dmùchô, a të sedzysz w karczmie i pijesz piwkò z kómplama. [Ju niepłaczący bëniel] Jo! Jô tak cali rok ni móg robiec. Mie brutka nie pòzwòlëła! [AH] Widzysz, terô të mòżesz. [Ju niepłaczący bëniel] Dzãka. Jô nie wiém, jak cë sã òdwdzãczã! [AH] Za to, że jô cebie wëcygnął z tegò rozwarkù? (na ekranie: „rozwark – rozterka”] Prosto bãdzë szczestlëwi! Bò kim të jes? Të jes dobiwcą! Kim të jes? Të jes dobiwcą. [głos lektora] Pò dobrim słowie krãtë-wãtë stôwają sã prostima drogama. [Na ekranie: „krãtë-wãtë – bezdroża”] (…) [AH] (…) Mëszlã, że samò w se pòzytiwné mëszlenié je dobré. [Na ekranie tôblëca z kôrtką; to, co je na ni napisóné, czëtô lektor] Fakt 2. Pòzytiwné mëszlenié to je dôwanié bôczënkù na dobré znanczi strzodowiszcza i lëdzy. [AH] (…) żebë to, co dobré, nie zasłoniwało nama tegò, co złé, żebë më mielë tegò swiądã, ale sã skùpiwelë na robienim tegò, co dobré. (…) Mòtiwacjowô gôdka je dobrô, chòc to je walenié taczich truizmów, to je tak cos, jak „w szczescym nôwôżniészé je, żebë të béł szczestlëwi” (…) Ale z drëdżi stronë baro wiele reglów, chtërne nama pòmôgają w żëcym, są baro prosté, na przëmiôr Dekalog. (…) Mëszlã, że ta mòtiwacjowô gôdka (…) jeżlë mô kòmùs pòmòc (…), në to baro dobrze, i jeżlë òn òd tegò w głowã nie zańdze, niech tak robi, niech tegò słëchô i niech pòzytiwno mëszli. (…) 51 Kaszëbizna w niebezpiekù Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia przypadku z polityki językowej – ksążkã pòd taczim titlã òpùblikòwôł latos znóny pòlsczi socjolingwista, badéra miészëznowëch jãzëków i pòliticzny jeleżnoscë miészëznów, Tomôsz Wicherkiewicz. Òmôwiô w ni problem kòlateralnëch regionalnëch jãzëków z socjolingwistnégò i jurislingwistnégò pòzdrzatkù, òbgôdiwô téż historicznojãzëkòwé téme a problemë jãzëkòwi pòliticzi państwów, w jaczich grańcach lëdztwò pòsługiwô sã kòlateralnyma jãzëkama. Co to je regionalny kòlateralny jãzëk? W mònografii Regionalne języki kolateralne Europy... òstôł òn zdefiniowóny jakno jãzëk, co je dërżéniową mòwą aùtochtoniczny spòlëznë, chtërna ni mô mòcny swiądë nôrodny apartnoscë, ale za to mô wiôldżé pòczëcé regionalny juwernotë; taczi jãzëk rozwijô sã w òbrëmienim gwësnégò państwa równobieżno z przédnym jãzëkã negò państwa, nie je to równak dialekt tegò jãzëka, a razã téż nie je to jãzëk cëzëch nôrodnëch czë etnicznëch mié szëznów. Kòlateralny jãzëk colemało je blëskò geneticzno krewny przédnémù państwòwémù jãzëkòwi, temù téż czãsto w historii jãzëczi te bëłë bróné za dialektalné òtmianë przédnégò państwòwégò jãzëka. Drãgòsc rozapartnieniô dialektów i kòlateralnëch jãzëków mòże bëc wëchôdënkã tegò, że tak jedna, jak i drëgô òtmiana colemało twòrzi kòntinuùm z òglowim państwòwim jãzëkã. Òkróm tegò dlô kòlateralnëch jãzëków colemało przirodné je periferijné ùmôlowanié i z ti przëczënë mają òne czãsto wielné archajiznowé znanczi. Tipicznô je dlô nich sztandarizacjô, normalizacjô i czãsto bòkadnô pismienizna. Kòlateralné jãzëczi mają 52 wiele znanków pòspólnëch z deją lëteracczich mikrojãzëków, dlô jaczich téż przirodnô je periferijnosc, wikszô nigle w przëtrôfkù dialektów fùnkcjonalnô ekspansywnosc, bòkadniészô słowizna i kòdifikacyjné tendencje. Wicherkiewicz w swòji ksążce wjimno analizëje jeleżnosc czile wëbrónëch eùropejsczich kòlateralnëch jãzëków. Jakno egzemplif ikacyjné sztudia przëtrôfkù òbgôdóné òstałë nôslédné jãzëczi: dólnomiemiecczi w nordowëch Miemcach i wschódnëch Niderlandach, scots w Szkòcji i ùlstersczi scots w Nordowi Irlandii, kaszëbsczi na nordze Pòlsczi, łatgalsczi na wschódnëch òbéńdach Repùbliczi Łotwë, asturijsczi w nordowim parce Hiszpanii i mirandijsczi w nordowi Pòrtugalii. Òkróm tegò w rozmajitëch rozdzélach ksążczi przë òmôwianim apartnëch zagadnieniów jakno przëmiôrë òdnotérowóné òstałë téż jiné kòlateralné jãzëczi: szląsczi, żmùdzczi, võro-seto, jãzëczi oïl, oc, frankòprowansalsczi, limbùrsczi, piemòncczi, lombardzczi i jiné. Aùtor mònografii zmerkôł w swòji pùblikacji, że wikszosc jãzëków swia ta to jãzëczi nachôdającé sã w nie bezpiekù wëmiarcô. Taczé zagrożenié tikô sã nié leno – jak bë sã to mògło pòzdrzatkòwò wëdawac – bùt en eùrop ejsczich jãzëków, kò wielëna jãzëkòw w Eùropie, jaczé są czësto bezpieczné, je skrajno niskô. Zagrożoné są w òsoblëwòscë ne jãzëczi, chtërne ni mają pisónégò sztandardu, co ùcãżiwô rozkòscérzanié jãzëka. Zagrożenié tikô sã téż môlowëch jãzëków, òsoblëwò kòlateralnëch regionalnëch jãzëków, jaczé brëkòwóné są w państwie równobieżno z przédnym jãzëkã i mają niższi òd niegò sztatus. Kòlateralné jãzëczi dërżéniowò wszëtczé są w niebezpiekù, le w rozmajitim stãpniu. Zgódno z rejestrã stãpniów zagrożeniô UNESCO, chtëren òkresliwô stãpiéń zagrożeniô mòwë (w skalë 1–4) zanôléżno òd zasygù przekôzywaniô jãzëka pòsobnym generacjóm: dólnomiemiecczi, scots, łatgalsczi są blós wëstawioné na zagrożenié (4. stãpiéń zagrożeniô), asturijsczi je przëmiérzno zagrożony (3. stãpiéń zagrożeniô), a kaszëbsczi nalôzł sã midzë jãzëkama pòwôżno zagrożonyma, tj. taczima, jaczé brëkòwóné są w pierszi rédze przez nôstarszą generacjã, strzédné pòkòlenié rozmieje jãzëk, ale nie ùżiwô gò ani w kòntaktach z dzecama, ani midzë sobą (2. stãpiéń zagrożeniô). Regres w brëkòwanim kòlateralnëch jãzëków mòże bëc wëchôdënkã tegò, że przedstôwcowie spòlëznów pòsługi wającëch sã nyma jãzëkama colemało sromią sã ùżëwac regionalnégò jãzëka – taką jeleżnosc mòże òbserwòwac nié blós kòl Kaszëbów, ale téż ù Asturijczików, Szkòtów i Łatgalów; czasã spòlëzna pòsługiwającô sã kòlateralnym jãzëkã czësto nie je zainteresowónô jegò rozkòscérzanim, co w slédnym czasu je widzec kòl Łatgalów; w niejednëch negò ôrtu spòlëznach są tendencje do òdbiéraniô chãcë jinym, òsoblëwò młodszim brëkòwnikóm jãzëka, do pùblëcznégò ùżiwaniô rodny mòwë. Czasã brëkòwanié kòlateralnégò jãzëka mô przirodã symbòliczną, co mòże òstatno òbserwòwac w spòlëznie Kaszëbów i Asturijczików. Colemało kòlateralné jãzëczi ùznôwóné są przez karna, jaczé sã nima pòsługiwają, jakno zôwada ùcãżiwającô spòlëznową pòdwëżbã, dlôte spichóné są na bòk, eliminowóné z pùblëcznégò żëcô, załómiwô sã jich midzëpòkòleniowô transmisjô i na skùtk tegò dżiną. Regresowi kòlateralnëch jãzëków żëcznô je téż pòwszechnô ùczba dzôtków w jãzëkù wikszoscë, rozwij ùrmòwëch strzódków kòmùnikòwaniô, w jaczich òbòwiązëje przédny jãzëk gwësnégò państwa. Jak przënôléżno pisze Wicherkiewicz, jedną ze spòdlowëch metodów rewitalizacji kòlateralnëch jãzëków je pasowno ùczerënkòwónô jãzëkòwô pòlitika państwa abò regionu i jãzëkòwi òbmëslënk, òbjimający planowanié kòrpùsu jãzëka i jegò sztatusu. Chòdzy ò to, cobë dzejania państwa zgrôwałë do pòdwëższeniô znaczënkù kòlateralnëch jãzëków. Wikszosc państwòwëch ùstôwów zagwësniwô òchronã dôżnym przédnym jãzëkóm, a prawa miészëznowëch jãzëków to colemało skùtk ùgòdów i kòmpromisów. Òglowòeùropejsczim dokùmentã, zagwësniwającym prawną òchronã regionalnym jãzëkóm je Eùropejskô kôrta regionalnëch abò miészëznowëch jãzëków, przërëchtowónô w 1992 przez Kòmitet Ministrów Radzëznë Eùropë. W Pòlsce dokùmentã, jaczi dôwô zôrãkã òchronë miészëznowim jãzëkóm i regionalnémù POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LEKTURY jãzëkòwi, je téż Ùstôw ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach a ò regionalnym jãzëkù. W pòstãpnym dzélu hewòtny recenzji mònografii Wicherkiewicza òmówionô òstónie jeleżnosc jãzëków rozezdrzéwónëch przez aùtora przë zwënégòwanim badérny metodë sztudium przëtrôfkù. W òmôwióny ksążce òpisóné òstałë pòsobicą: dólnomiemiecczi jãzëk, scots, kaszëbsczi jãzëk, łatgalsczi, asturijsczi i mirandijsczi jãzëk. Kaszëbizna òbgôdónô òstónie tuwò na kùńcu i przeznaczoné dlô ni mdze nôwicy placu, bò ji sytuacjô zdôwô sã bëc dlô kaszëbsczégò czëtińca nôwôżniészô, ale terôczasné jiwrë jeleżnoscë kaszëbsczégò jãzëka nôlepi je widzec w kònteksce jinëch jãzëków, tak tej te problemë pòòstałëch jãzëków nie mdą tuwò pòminiãté. Nôprzód aùtor przedstôwiô jeleżnosc dólnomiemiecczëznë. Dólnomiemiecczi jãzëk, ùżiwóny w nordowëch Miemcach i wschódnëch Niderlandach, je dzysdnia w dosc drãdżi socjolingwistny jeleżnoscë, co je wëchôdënkã tegò, że mô òn nisczi znaczënk w swiądze jegò brëkòwników. Spòlëzna pòsługiwającô sã nym jãzëkã nie czëje pòtrzébë przekôzëwaniô gò pòsobnym generacjóm i nie są dlô ni wôżné dzejania, jaczé zgrôwają do rewitalizacji negò jãzëka. Je to mòwa brëkòwónô przede wszëtczim przez starszé pòkòlenié lëdzy mieszkającëch na wsë. Miemcë ratifikòwałë Eùropejską kôrtã regionalnëch abò mié szëznowëch jãzëków, dólnomiemczëzna je jãzëkã ùznónym i chrónionym przez państwò, równak jegò bëcé w szkò łowiznie, w Kòscele, w pùblëczny i administracjowi sferze je përzinkòwé. Za to systematno emitowóné są radiowé aùdicje pò dólnomiemieckù, pòjôwiô sã téż artisticzné ùtwórstwò, w pierszi rédze fòlkloristiczné, ùsôdzóné w domôcëch dialektach dólnomiemczëznë przë wëzwëskanim miemiecczi abò niderlandzczi òrtografii. W dalszi pòsobicë òbgôdónô je w mònografii sytuacjô scots. Hewò na òbéńdze Szkòcji brëkòwóné są trzë jãzëczi: anielsczi, szkòcczi gaelicczi i jãzëk scots; ten slédny jãzëk ùżiwóny je téż w Nordowi Irlandii. Scots tradicyjno ùznôwóny béł za dialekt anielszczëznë, temù że je to jãzëk blëskò z nią krewny i wëstąpiwają w nim wielné POMERANIA RUJAN 2014 cësczi z anielsczégò. Òd zôczątkù XVIII stalatégò jãzëkòwô pòlitika Szkòcji bëła nieżëcznô tak gaelicczémù jãzëkòwi, jak téż scots, propagòwónô bëła anielszczëzacjô spòlëznë. Za brëkòwanié scots abò gaelicczégò jãzëka – juwerno jak w przëtrôfkù kaszëbiznë w 2. pòł. XX stalatégò – stosowóné bëłë w szkòłach celesné sztrôfë, bëłë to jãzëczi zakôzóné, co prowôdzëło do dërchnégò òbniżaniô prestiżu òbëdwùch nëch jãzëków, a zmòcniwaniô sã môlu anielszczëznë. Ta jeleżnosc zjinaczëła sã razã z kùńcã XX stalatégò, cësk na pòdwëższenié sztatusu scots miałë tej ùstôwë tikającé sã samòstójnotë Szkòcji w òbrëmienim Zjednónégò Królestwa. Jiwrã je równak wcyg to, że sami brëkòwnicë scots mają gò za wiesczi jãzëk, jaczim pòsługiwają sã niewësztôłconé personë pòchôdającé z nisczich spòlëznowëch wiôrztów. Problemã je téż fakt, że scots ni mô òglowò przëjimniãtégò pisënkù i skòdifikòwóny gramaticzi, a dialektë negò jãzëka jinaczą sã do negò stãpnia, że nierôz ni ma mòżlëwòtë wzôjnégò rozmieniô midzë jich brëkòwnikama. Pòsobno w ksążce Wicherkiewicza òmówiónô je sprawa kaszëbiznë, jakô òstónie w hewòtny recenzji òbgôdónô na kùńcu, a dali w mònografii przedstawiony je przëtrôfk łatgalszczëznë. Łatgalsczi jãzëk w Repùblice Łotwë je ùżiwóny na wschódnëch òbéńdach negò kraju w makroregionie zwónym Łatgalią. Mô òn nisczi prestiż, Łatgalczicë wëżi wenerëją łotewsczi i rusczi jãzëk nigle nã regionalną mòwã. W swòji historii łatgalsczi béł stigmatizowóny i diskriminowóny tak przez łotewską, jak téż ruską rządzënã, zakazywóné bëło jegò brëkòwanié w òficjalnëch jeleżnoscach, wprowôdzony béł zakôz pùblikòwaniô pò łatgalskù, ògrańczony béł môl negò jãzëka w szkòle, żëczny łatgalsczémù jãzëkòwi béł leno katolëcczi Kòscół. Przez lata łatgalskòsc bëła parłãczonô z fòlklorizną i lëdowim garnkòwnictwã. Jeleżnosc łatgalsczégò jãzëka zbëlniła sã dopiérze w slédnëch latach, równak pòłożenié negò jãzëka wcyg je słabé. Łotwa nie chce przëjimnąc Eùropejsczi kôrtë regionalnëch abò miészëznowëch jãzëków, ùdokazniwającë to na nen ôrt, że zôpisë tegò dokùmentu ni mògą tikac sã jãzëków migrantów (rusczégò) ani dialektów òficjalnégò jãzëka Łotewsczi Repùbliczi, taczich jak łatgalszczëzna. Bédënczi łatgalsczich elitów, cobë przëznac łatgalsczémù jãzëkòwi sztatus regionalnégò jãzëka, są kònsekwentno ignorowóné. Łatgalszczëzna mô ùsta nowiony sztandard pisónégò jãzëka, nie je òna ùczonô w szkòłach, a ùżiwónô w edukacji leno òb czas wëdarzeniów taczich, jak regionalné kònkùrsë, lëteracczé wieczorë itp., chòc są ùdbë wprowôdzeniô fakùltatiwny ùczbë łatgalsczégò do programów nôùczaniô, òkróm tegò łatgalszczëzna pòkazywô sã na internetowëch pòrtalach i w radiu. Slédno w mònografii Wicherkie wic za òbgôdónô òstała jeleżnosc asturijsczégò i mirandijsczégò jãzëka. Asturijsczi brëkòwóny je w nordowim parce Królestwa Hiszpanii w regionie zwónym Asturią, a mirandijsczi – na nordze Pòrtugalsczi Repùbliczi. Asturijsczi przez dłudżi czas ùznôwóny béł za dialekt hiszpańsczégò jãzëka, a mirandijsczi – za dialekt pòrtugalsczégò. Zôczątczi normalizacji asturijsczégò jãzëka bëłë ju òbserwòwóné òd XVIII stalatégò, wnenczas ùsôdzóny béł słowôrz i gramatika negò jãzëka, rozwijało sã téż lëteracczé ùtwórstwò. Òbniżenié sztatusu asturijsczégò jãzëka miało plac òd zôczątkù XX stalatégò, czej kastilijsczi zaczął przesztaturzac sã w jãzëk wszechswiatowi i imperialny, a asturijsczi trzimóny béł jakno jãzëk primitiwny, wiesczi, ò nisczim pòłożenim. Rewitalizacjô asturijsczégò zaczãła sã w latach 53 LEKTURY 70. XX stalatégò, czedë znôwù dozérónô bëła kùltura, lëteratura i mòwa Asturii; pòwòłónô òstała Radzëzna Asturijsczégò Jãzëka, jakô stwòrzëła sztrategiã rozwiju asturijsczégò jãzëka i lëteraturë. W 1998 rokù przëjimniãti òstôł Ùstôw ò brëkòwanim i promòcji asturijsczégò, jaczi zagwësniwôł edukacjã, prawò ùżiwaniô negò jãzëka i zakôz jegò diskriminacji, danié bôczënkù na nen jãzëk w prawòdôwstwie, administracji i jinëch òbrëmiach żëcô. Zaczãté òstało wprowôdzanié asturijskòjãzëczny topònimii i ùczba asturijsczégò w pù blëcznëch szkòłach. Asturijskô spòlëzna je żëcznô negò ôrtu dzejanióm, zgrôwającym do pòdniesieniô sztatusu asturijsczégò jãzëka i nen jãzëk je wôżnym wskôzywôczã ji regionalny juwernotë. Dlô starszich Asturijczików asturijsczi je pierszim jãzëkã i ùżiwają gò w kòmùnikacji przede wszëtczim temù, że nie są fùl kòmpetentny w kastilijsczim, dlô młodégò pòkòleniô regionalnô mòwa je wëùczonym jãzëkã, jaczi colemało je brëkòwóny przez nëch neòmówców w symbòliczny fùnkcji. Jinak mô sã sprawa z mirandijsczim jãzëkã w Pòrtugalii – òstôł òn òficjalno ùznóny za jãzëk dzãka ùstôwòwi z 1999 rokù, na mòcë chtërnégò nen jãzëk je chróniony i wspiéróny, wprowôdzóny do szkòlny ùczbë, wspiarcé mają téż nôùkòwé badérowania negò jãzëka, lëteracczé ùtwórstwò, wëdôwiznowé dzejania, emisje aùdicjów i programów w nym jãzëkù. Pòwòłóny òstôł Institut Mirandijsczégò Jãzëka, òdpòwiedzalny za badérné i normalizacyjné dzejania. Jakno sztudium przëtrôfkù wëbrónô òstała téż w òmôwióny mònografii Wicherkiewicza kaszëbizna. Jak pisze aùtor ksążczi, je to jãzëk ò kòlateralnym sztatusu, brëkòwóny na nordowëch òbéńdach Pòlsczi, jaczi òstôł w Pòlsczi Repùblice ùznóny za regionalny jãzëk na mòcë Ùstôwù ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach a ò regionalnym jãzëkù z 2005 rokù. Eùropejską kôrtã regionalnëch abò miészëznowëch jãzëków Pòlska mô ratifikòwóné w 2009 rokù, równak na pòlsczi òbéńdze donądka nen dokùment nie przëdôł niżódnëch dodôwkòwëch wôrtnotów òkróm nëch, jaczé zagwësniwôł ùstôw z 2005 rokù, je to prosto midzënôrodné ùmòcowanié krajowégò prawòdôwstwa. Dokùmentë 54 te równak miałë wiôldżi znaczënk temù, że kaszëbsczi przez dłudżi czas trzimóny béł za dialekt pòlaszëznë. Kaszëbi, gôdającë ò gwôsnym jãzëkù, nawlékają czasã do geneticzno-lingwistnégò argùmentu, to je do kòncepcji jistnieniô dôwnégò pòmòrsczégò jãzëka abò do deji lechicczich jãzëków. Sztefón Ramùłt sformùłowôł stanowiszcze, że mòwa Kaszëbów i Słowińców nie je geneticzno pòlskô, ale razã z wëmarłim pòłabsczim jãzëkã bëłë to dialektë apartnégò słowiańsczégò jãzëka – pòmòrsczégò jãzëka – przënôlégającégò do zôpadnosłowiańsczi rodzëznë. Równak kaszëbizna – juwerno jak jiné kòlateralné jãzëczi – wcyg mùszała sã definiowac w ùprocëmnienim do jãzëka wikszoscë, hewòtno do pòlaszëznë. Historiô kaszëbiznë to kawle przeczidaniô sã i wespółzgrôwaniô kaszëbsczi mòwë z miemiecczim i pòlsczim jãzëkã. Jak pisze Wicherkiewicz, terôczasno kaszëbskô mòwa pòwszechno zwënégòwónô je w kôrbiónkach personów, co są stôri 50 abò wicy lat, pòkòlenie w latach 30–50 to generacjô przeczidniãti midzëpòkòleniowi transmisji, a òsobë 15–30 lat stôri to pòkòlenié, jaczé òdbùdowiwô swòjã juwernotã, ùczącë sã kaszëbsczégò jakno drëdżégò jãzëka, zôs dzôtczi mają ùczbë kaszëbiznë w szkòłach. Załómiwanié sã midzëpòkòleniowégò przekôzëwaniô kaszëbiznë je wëchôdënkã w pierszi rédze jãzëkòwi pòliticzi PRL, jakô pierwòszno bëła diskriminacyjnô w ùprocëmnienim do kaszëbsczi mòwë i wszelejaczich miészëznowëch jãzëków. Pò rokù 1989 pòlsczé państwò pòdjimnãło rozsądzënczi ò òchronie miészëznów i jich jãzëków, i téż zbëlniła sã tej jeleżnosc kaszëbiznë. Ale prawa, jaczé przënôlégają miészëznóm, zwënégòwała kaszëbskô mòwa dopié rze na mòcë ùstôwù z 2005 rokù, dzãka chtërnémù ùdëtkòwioné je nôùczanié kaszëbsczégò jãzëka, pùblikacje pò kaszëbskù, kaszëbskòjãzëczné programë i radiowé aùdicje. Dzãka nemù ùstôwòwi przeprowôdzony w 2002 r. pòwszechny spisënk lëdztwa, w jaczim wicy jak 50 tësący personów zadeklarowało ùżiwanié kaszëbsczégò jãzëka, miôł prawno-administracjowé skùtczi, dôł mòżlëwòtã wprowôdzeniô kaszëbiznë jakno pòmòcnégò jãzëka w gminach, w chtërnëch 20% mieszkańców miało wpisóné przënôleżnotã do kaszëbsczi miészëznë abò pòsługiwanié sã regionalnym jãzëkã; ùstôw ten dôł téż prawò stwòrzeniô dwajãzëkòwi topònimii, a wszëtkò to miało cësk na pòdwëższenié sztatusu kaszëbiznë. Równak nót je scwierdzëc, że dzysdnia kaszëbsczi jãzëk – juwerno jak asturijsczi w Hiszpanii – mô colemało leno symbòliczną fùnkcjã w òficjalnëch jeleżnoscach, w pòlitice, w edukacji, w religii. Nômłodszé pòkòlenié rzôdkò ùżiwô negò jãzëka w priwatny i rodzëznowi sferze, co rozsądzô ò wësoczim stãpniu zagrożeniô kaszëbsczi mòwë. Ale razã brëkòwanié kaszëbiznë, nawetka symbòliczné, przëczëniwô sã bezpòstrzédno do bùdowaniô jãzëkòwi swiądë w spòlëznie Kaszëbów i doprowôdzô do pòdwëższeniô sztatusu negò języka w mëszlenim samëch jegò brëkòwników. Terôczasno kaszëbsczi jãzëk je rozkòscérzóny w lëteraturze, w strzódkach ùrmòwégò kòmùnikòwaniô. Nômni pòkroków zrobiła kaszëbizna w religijny sferze, nôprzód bëła òna wprowôdzonô do liturgii, równak terôzka mómë do ùczinkù ze stagnacją w nym òbrëmienim. Òbmëslanim jãzëkòwégò kòrpùsu kaszëbiznë i ji normalizacją zajimô sã Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka. Na kùńc nót je scwierdzëc, że Tomôsz Wicherkiewicz w swòji mònografii Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia przypadku z polityki językowej podjimnął témã aktualną i niezbadérowóną donądka na gruńce przistãpny w pòlsczim jãzëkù lingwistny lëteraturë. Je to dokôz pijonérsczi i nowatorsczi, przedstôwiający jeleżnosc kaszëbiznë jakno kòlateralnégò jãzëka w kònteksce jinëch eùropejsczich jãzëków ò szlachùjącym sztatusu. Robòta ta mô przërównawczą przirodã i w kòmparatisticznym ùjimniãcym prezentëje rozmajité mòdele brëkòwónëch przez państwa jãzëkòwëch pòlitików w ùprocëmnienim do regionalnëch kòlateralnëch jãzëków, a téż przedstôwiô rozmajité drodżi rewitalizacji zagrożonëch wëmiarcym jãzëków i spòsobë pòdwëższeniô jich sztatusu. Jeleżnosc wszëtczich zaprezentowónëch jãzëków je dinamicznô, zmieniwô sã na skùtk przëjimónëch przez państwa pasownëch POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LEKTURY sztrategiów w ùprocëmnienim do kòlateralnëch jãzëków. Mònografiô Wicherkiewicza mòże miec wôżny znaczënk dlô dalszich pòliticznëch dzejaniów wedle kaszëbiznë, tec wieleaspektno na diachrónny i synchrónny rówiznie, a téż w szeroczim kònteksce jinëch kòlateralnëch jãzëków pòkôzywô dobré i lëché stronë pòlsczi jãzëkòwi pòliticzi prowôdzony w ùprocëmnienim do regionalnégò kaszëbsczégò jãzëka. Hana Makùrôt Tomasz Wicherkiewicz, Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia przypadku z polityki językowej, Wydawnictwo Rys, Poznań 2014. Z przeszłości Czerska W 2010 r. ukazał się pierwszy numer lokalnego periodyku „Zeszyty Czerskie”. Pomysłodawcą pisma był Witold Jankowski-Burczyk, przedwcześnie zmarły wiceprezes Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Czerskiej. Jego dziełem jest też projekt okładki „Zeszytów”. Najnowszy, trzeci numer czasopisma, które wrasta powoli w pejzaż wydawniczy powiatu chojnickiego, zawiera 12 tekstów pięciu autorów. Bogumiła Milewska opracowała dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Czersku (działającej już w XIX w. jako straż ogniowa) oraz ukazała sylwetki 4 mieszkańców, którym nadano w XX w. tytuły Honorowych Obywateli Miasta i Gminy Czersk: Bronisława Zielińskiego, Józefa Ostrowskiego, Jerzego Rogańskiego i Piotra Ferensa. Autorem aż 4 publikacji pomieszczonych w trzeciej edycji „Zeszytów” jest Henryk Sikorski. Ten zasłużony czerski regionalista przedstawił historię szkoły w Mokrem oraz omówił zawartość Pamiętnika Ósmego Zjazdu Towarzystw Przemysłowych z Okręgów Zach. Pruskich w Czersku w roku 1910 i wydanej w Grudziądzu broszury Adresy miasta Chojnic i Czerska z 1924 r. Czytelników zainteresować może również Słownik czersko-polski. H. Sikorski uzupełnił zbiór słów opracowany wcześniej przez POMERANIA RUJAN 2014 Janusza Damrata. Opublikowany w periodyku słowniczek obejmuje 350 haseł związanych z życiem codziennym, obyczajowością, rzemiosłem, rolnictwem i innymi dziedzinami. Zdaniem autora „warto to słownictwo ocalić od zapomnienia i podać jako ciekawostkę, gdyż w niedalekiej przyszłości stanowić ono będzie już tylko historię” (s. 84). W zasobie dawnej czerskiej mowy znajdziemy zatem takie wyrazy jak czwarzyć – robić coś źle, psuć; flauma – kochanka, flyta – zupa, klapsztula – kanapka, kuńda – chuligan, rozpacha – swawola, szwela – belka, ufyfrany –zabrudzony czy laczkarze tudzież szlapiorze – pogardliwie o mieszkańcach Czerska. Tradycyjnie już łamy „Zeszytów” swoimi tekstami ubogacił też Roman Bystryk. Jego pióra jest otwierający wydawnictwo artykuł „Dzieje Czerska 1990–1998” (1 stycznia 1999 r. miasto i gmina w strukturach powiatu chojnickiego włączone zostały do województwa pomorskiego). Pozostałe teksty R. Bystryka dotyczą krótkiej analizy odpisu dokumentu lokacyjnego Czerska z 1382 r. (wraz z jego przytoczeniem z książki P. Panskego i przekładem polskim R. Kabacińskiego) oraz przypomnienia postaci urodzonego w Czersku w 1920 r. słynnego pisarza marynisty Jerzego Pertka. Dokonania tego wybitnego znawcy dziejów polskiej marynarki wojennej i handlowej zapewne dobrze znane są Czytelnikom „Pomeranii”, ciekawostką jest natomiast fakt, iż ten poznański publicysta do drugiego roku życia mieszkał w Czersku (s. 113). Kolejne teksty biograficzne przybliżają losy bohaterskiego pocztowca Ignacego Sikorskiego, zamordowanego przez Niemców w Gdańsku w 1939 r., i cenionego, wieloletniego nauczyciela czerskiego liceum Józefa Piekarka. Autorkami tych artykułów są Stefania Krauze (siostrzenica obrońcy Poczty Polskiej w Gdańsku) oraz Urszula Piskorzyńska (córka cenionego pedagoga i społecznika). Całość numeru wzbogacają wojenne wspomnienia mieszkańców Czerska i okolic zgromadzone przez Bogumiłę Milewską z okazji 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej. Trzeci numer „Zeszytów Czerskich” przygotował zespół redakcyjny w składzie: Henryk Sikorski, Roman Bystryk, Bogumiła Milewska i Andrzej Sabiniarz. Kazimierz Jaruszewski „Zeszyty Czerskie”, nr 3/2014, wyd. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Czerskiej. Fotograficzny portret powiatu gdańskiego Nic tak bardzo nie kształtuje naszych wyobrażeń o świecie, jak zdjęcia. Dotyczy to i teraźniejszości, i przeszłości. To dzięki fotografiom możemy zobaczyć, jak dane miejsce wyglądało dawniej. Co się zmieniło, a co ocalało… Przytoczona refleksja to niewątpliwie truizm, czasami jednak warto sięgnąć do prawd oczywistych. Tak właśnie jest w przypadku drugiego już albumu Bogdana Grotha – człowieka, którego pasja fotografowania pochłonęła bez reszty – zatytułowanego Zwiedzaj i odkrywaj powiat gdański. Można powiedzieć, że to tylko kolejny zbiór zdjęć, podobnych mamy niemało. Pytanie, ile z nich zapada w pamięć równie mocno, jak dzieło Bogdana Grotha. W jego pracach walory dokumentalne łączą się płynnie z dążeniem do artyzmu. Stąd w widokach żuławskich 55 LEKTURY pól, meandrów Raduni czy w portretach dworów i kościółków można dostrzec wspólny mianownik z dziełami klasyków gdańskiej XIX-wiecznej fotografii – Eduarda Flottwella czy Rudolfa Theodora Kuhna. Przesada? Niekoniecznie. Wspomniani fotografowie pokazywali to, co dla im współczesnych było zwyczajne, pospolite, może nawet nieciekawe. Dziś ich zdjęciami zachwycają się wszyscy. Rosnące zainteresowanie pracami Bogdana Grotha (dowodzi tego ich obecność w kolejnych książkach, folderach czy kalendarzach) to nie tylko potwierdzenie talentu, ale też wynik wielkiej pasji. Autor albumu przyznaje, że fotografowanie jest dla niego tym, czym dla innych numizmatyka lub zbieranie znaczków. To hobby kolekcjonerskie, tyle tylko, że w tym przypadku chodzi o gromadzenie różnych ujęć tych samych miejsc, architektury, pór roku... Oczywiście, trafiają się też zdjęcia pojedyncze, które zapierają dech, wzbudzają emocje, ale ich siła zawsze wzrasta, kiedy znajdą się w zbiorze. „Fotografia od dwunastu lat trzyma mnie w swym uścisku, a ja nadal czuję niedosyt – mówi Bogdan Groth. – W trakcie zdjęć tracę kontakt z rzeczywistością. Jak trafię na coś ciekawego, nie czuję upływu czasu, zimna czy zmęczenia. Od poprzedniego autorskiego albumu minęło sześć lat i był to okres różnych doświadczeń. Jak w metronomie: od oklasków i nagród do bojkotu i osamotnienia. Jest zresztą 56 powiedzenie, że sukces jest samotny. Ja tego doświadczyłem”. W nowym albumie, podobnie zresztą, jak w poprzednim, Bogdan Groth pokazał swoje okolice w sposób najpiękniejszy, jak tylko potrafił. Chciał się pochwalić tym, co w powiecie gdańskim jest najciekawsze, tajemnicze, po prostu wyjątkowe. „Jeśli sami tego nie zrobimy, to tym bardziej nikt za nas tego nie zrobi – tłumaczy. – Tak szczęśliwie się składa, że nasz powiat łączy trzy krainy: Kaszuby, Kociewie oraz Żuławy, poprzez to stajemy się ambasadorami tych wspaniałych terenów”. Dwieście zdjęć, które złożyły się na album, to zaledwie skromna cząstka bogatego dorobku Bogdana Grotha. Pewne jest za to, że dobrze oddają one charakter siedmiu sportretowanych gmin (Cedry Wielkie, Kolbudy, Pruszcz Gdański, Przywidz, Pszczółki, Suchy Dąb, Trąbki Wielkie) oraz miasta Pruszcz Gdański. Książkę poprzedza rys historyczny powiatu gdańskiego autorstwa Moniki Ambros-Zezuli, który przetłumaczono na języki angielski, niemiecki i rosyjski. Marek Adamkowicz Bogdan Groth, Zwiedzaj i odkrywaj powiat gdański, Oficyna Wydawnicza Agni, Pruszcz Gdański 2014. Mòje rozmiszlania ò ksążce Smùgã W lëpińcu tegò rokù ùkôzôł sã drëdżi (pò Namerkônym) roman Artura Jabłoń sczégò Smùgã. Je to drëdżi wëdôwk, ze zmianama, dokazu, chtëren dobéł pierszą nôdgrodã w XIV Òglowòpòlsczim Kònkùrsu Prozatorsczim miona Jana Drzéżdżona w 2013 rokù w Wejrowie. Apartny je, tak jak i w pierszim ùsôdzkù, jãzëk tegò romana. Je òn napisóny w bëlacczi kaszëbiznie splotłi z bògatą leksyką z prôcë Słownik polsko-kaszubski Méstra Jana Trepczika. Co wicy, je to w całoscë stilizacjô jãzëkòwô, chtërna òdchôdô òd òbòwiązëjącégò dzys pisënkù i mô téż apartny graficzny zôpis. Je takô lëdowô òpòwiedniô, że Kaszëbi z pôłnia nie rozmieją Kaszëbów z nordë. Jô pòchòdzã z pôłnia i jô przeczëtôł dokôz Jabłońsczégò w jeden dzéń i ze zrozmienim wszëtczégò (chòc tuwò mùszã dlô prôwdë pòdsztrichnąc, że robiã warkòwò w kaszëbiznie od 35 lat). Jô tã ksążkã przeczëtôł, jak to sã rzecze, jednym dechã, bò mie pò prôwdze ten dokôz baro wcygnął. Je tamò seks, pòlitika, sensacjô, kriminał, zwëk i jakbë wszëtczégò jaż skòpicą. Żele jidze ò seks, to nie je to bënômni erotika, a zwëczajnô pòrnografiô. Z zadzëwòwanim sã to czëtô, bò aùtor ùżiwô kaszëbsczich nazwów rozrodnëch nôrządów, chtërne w wikszim dzélu mają pejoratiwné znaczenié, jakò neùtralnëch. Pamiãtóm, jak pòd kùńc lat sétmëdzesątëch òbczas jednégò z Zetkaniów Ùtwórców Kaszëbskò-Pòmòrsczi Lëteraturë we Wdzydzach kònserwatiwny pisôrz Józef Cénowa (Ceynowa) szkalowôł na nieòbëczajną prozã jednégò z kaszëbsczich ùsôdzców. Tej sedzący kòl mie Jan Piepka rzekł: „To je na Janeka Drzéżdżona”. Rzec, że Jabłońsczi pòszedł w tim dali niżle Drzéżdżón, to je za mało pòwiedzóné. Nawetka ni mògã sobie wëòbrazëc, co bë dzys na to pòwiedzôł Józef Cénowa. Czekawé je rozwiązanié fòrmalné tegò dokazu. Smùgã mô trzech rów norzãdnëch przédnëch bòhaterów: Gerata Lajka, Wincęta Lasfóra i Trudã Biôłą (vel Piotrowskô). Tëch bòhaterów parłączi baro wiele (m.jin. drëszstwò i seks). Czôrną pòstacą je tuwò Gerat – jak sã wëdôwô – człowiek bez mòralnëch zasadów, chtëren jakò òperacjowi òficéra Ùrzãdu Òbarnë Państwa nié le nagriwô swòjégò drëcha Wincęta, bùrméstra Wiôldżi Wsë, ale i robi procëm niemù pòliticzną prowòkacjã. Pierwòmódłã ti intridżi je, jak mëszlã, sprawa agenta CBA Tomasza Kaczmarka, chtëren zòrganizérowôł nielegalną prowòkacjã przëjãcô łapówczi przez bùrméstra Helu Mirosława Wądołowsczégò. Ale zakùńczenié ti intridżi ù Jabłońsczégò je czësto jiné, niżle bëło w jawernoce… W tim romanie Artur Jabłońsczi w jaczims dzélu rozrechòwuje sã ze swòjim dzejanim jakò gazétnik i pùcczi starosta, a móm téż pòdezdrzenié, ale mògã sã milëc, jakò gwôscëcel CSB TV (chtërną w ksążce zastąpiwô internetowi pòrtal Trzëgard.pl). Akcjô ksążczi bë sã mògła dzejac wszãdze, ale równak ùtwórca chce, żebë dokôz miôł kaszëbską tożsamòsc, POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 LEKTURY temù téż garscama òkrôszô gò rodnyma òpòwiedniama, w tim w wikszim dzélu z ôrtu niesamòwitëch – ò wieszczich i òpich. Tuwò nawetka próbùje przedstawiac je tak, jakbë bëłë naturalno splotłé z jawernotą. W całoscë sã zgôdzóm z notą na slédny stronie òbkłôdczi, chtërna zaczinô sã słowama: „Dokôz »Smùgã« Artura Jablońsczégò je mòderną prozą. Wcygającą i wielorëmną”. Tej pò prôwdze wôrt jã przeczëtac. Stanisłôw Janke Artur Jablonsczi, Smùgã, Region, Gdynia 2014. Kamiéń òdszmërgniony Czedë sã dzys wezmie w rãkã Żôłti kam Stanisława Jankegò, mòże ò tim romanie miec mëszlenié „kamiéń òd szmërgniony”... Kò prawie mijô séd mënôsce lat òd jegò pòwstaniô. Tëli samò czasu ùpłënãło, òdkąd ùdostôł nôdgrodã w lëteracczim Kònkùrsu Miasta Gduńska. Rok pózni, czedë wëda gò òficyna Marpress, zdôwało sã, że terô mdze òglowò òmôwióny i interpretowóny przez kritików i zwëczajnëch czëtińców. Równak cãżkò rzec, żebë ksążka wëwòła szerszi pòmión, chòc prôwdã rzekłszë, òdezwałë sã głosë recenzentów. Terô w 2014 rokù, dzãka wëdôwiznie Region, roman POMERANIA RUJAN 2014 ùkôzôł sã w pòstacji kaszëbskòjãzëkòwi. Czësto taczi sóm notérënk tekstu, bez pòzmianów fabùłë, rozwicô pòrtretu pòstacjów, rozpisónëch òpisowëch czë dialogòwëch wątków. Òdmienił sã leno fòrmat, jakòsc papioru, graficzny wëzdrzatk òbkłôdczi (ò pôrã klasów wëższi niżlë w pòlsczim wëdanim), kòszt... Czë wôrt je wëdawac dôwną ksążkã w nowim jãzëkòwim medium? Zdôwô sã, że jo... Kaszëbsczi lëtera turze, a òsoblëwie epice, felô rozmajitoscë i artisticznégò „òddichnieniô”, to je taczi rëmi, w chtërny mògłabë swòbódno òdéńc òd mimeticznégò realizmù, prosto pòjmòwóny psychòlogii i rozëmòwi logiczi. To nie òznôczô, że te wôrtnotë lëteraturë są przestarzałé abò artisticzno ju wiele nie znaczą. Barżi rozchòdzy sã ò fakt, że kaszëbskòjãzëcznô pòwòjnowô proza do lat dzewiãcdzesątëch XX wiekù nalôża sã pòd przemòżnym cëskã pò éticzi historizmù, a do te jesz w pòzy tiwisticzno-lëdowim ùjimniãcym. Òpiarł sã temù leno Jan Drzéżdżón, tëli że òn pòstawił na pisanié przédno pò pòlskù, a jedinô jegò kaszëbskòjãzëkòwô ksążka prozatorskô Twarz Smętka nigdë nie nalazła sã w òglowim krwiobiegù pòmòrsczégò czëtelnictwa. Òd lat òsmë dzesątëch pò kaszëbskù zaczął pisac Janke, ale òdbiércë nie nalôz... Na nim kaszëbsczi czëtińcowie nie chcelë? ni mòglë? nie rozmielë? wëstawic swiątnicë swòji lëteraturë... Stanisłôw Janke òbjawił sã w 1988 rokù jakno aùtór prozë wëdanim ksążeczczi pòd titlã Łiskawica. Równak bëła to dosc skrómnô zwënéga, barżi strzodowiskòwô niżlë wëdôwiznowô czë artisticznô. Z wiôlgą tak dlô pisarza, jak i całi kaszëbsczi epiczi szkòdą, bò ni ma za wiele tak cekawëch i bël nëch romanów, jak prawie ten. I mòże dëcht òstróżnosc w òbsądze ny prozë, òsoblëwô wzglãdã ni niedowiérnota i chwiądanié w òdniesenim do zawiartëch bënë lëteracczich wôrtnotów sprawiłë wnenczas, że pisôrz we wiãkszim dzélu kaszëbskòjãzëkòwi zaczął rozwôżac, w jaczim to jãzëkù nót bë bëło pisac, cobë ùdostac przënôleżné znaczenié i bëc wësłëchónym. Żôłti kam napisôł nôprzód pò pòlskù. Wëdanié gò w 1998 rokù dozwôlało przëzdrzec sã z czasowim distansã na wëzwëskóné wëdarzenia z lat sédmëdzesątëch XX wiekù, chòc wcyg nie bëłë òne tedë jesz tak daleczné òglowim przeżëcóm czëtińców. Jeleżnoscë są barżi pòmachtóné, zdrzącë na dzysdniowé kùlturowé òdniesenia, bò kaszëbskòjãzëkòwé wëdanié przenôszô nas w jawernotã sprzed bez mała trzëdzescë piãc lat. Tak tej to, co Janke pisôł jakno tejczasny òbëczajowi dokôz, co miało przëcëgac nowòscą zawiartoscë i swiéżoscą pòrësziwónëch wątków, dzys dnia ju nie mdze przemawiac tim samim òbrazowanim. Òsoblëwie całé, wplotłé bez Jankegò pòliticzné spòdlé romana, czas pòwstôwaniô Samòstójny Samòsprôwny Warkòwi Zrzeszë Solidarnosc (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność) i bënowòspòłeczné òdniesenia na Pòmòrzim i Kaszëbach ùtracëłë swòje rozskôcającé òbrëmié, w jaczi wcygłëch bëło wiele serców i rozëmów. Cëż tej òstało? W tim dokazu nôwôżniészi są lëdze, a przédno Albin Białk. Przëtrôfczi bòhatera pierszégò planu są swójnym pòrtretã całégò pòkòlenia Kaszëbów-intelektualistów, chtërny mùszelë biôtkòwac sã z procëmnotama żëcégò w kraju zniewòlonym bez socjalisticzny państwòwi pòrządk. Wëapartniwającé sã jednostczi w nëch czasach mùszałë stawac naprocëm lelekòwatëch lëdzy, systemów partijnëch zanôleżnosców, służbë bezpieczeństwa i wielnëch ùdôwónëch i leno na pòzdrzatk pòdjimónëch dzejaniów w sferze kùlturë czë kùńsztu. Janke, òdmalowùjącë biografiã Białka, ùchòwôł sã òd stwò rzeniô opòwiescë ò kómbatancczim wëzwãkù, jaką terô mòże co rusz ùczëc w òficjalnëch przemòwach rozmajitëch kaszëbsczich dzejarzów. Jegò bòhater ùrodzył sã w kaszëbsczi rodzënie, gdze òjc je w pòłowie dzyrzczim, a w pòłowie szôlałim wëchwôlcą miłotë do tatczëznë, a matka zamkłą w se, zrobiałą i nieszczestlëwą białką. Albin „wësôdzô sã” na stanowiszcze wsowégò bibliotekarza i prawie tam pierszi rôz w żëcym stikô sã z òpòzycyjnyma bezdebitowima wëdôwiznama. To mô swòje dalszé kònsekwencje w cëskù na jegò pòliticzny pòzdrzatk. Nawielony wiesczi jawernotë dosc przëtrôfkòwò nalôżô sã w Gdini. Tu 57 LEKTURY w baro niespòdzóny spòsób narôz je miéwcą zacht sztapla dëtków. Terô mòże zacząc nowé żëcé i robi to pòd falszëwim nôzwëskã, stôwającë sã gazétnym pùblicystą. Nie je brëkòwné przedstôwianié zestôwkù romana ani òpisywanié zdarzeniôw, jaczé są ùdzélã naszégò bòhatera, nôleżi le pòdczorchnąc, że Białk-Wòlsczi òbrôcô sã w krãgù lëdzy zajimającëch sã regionalną, w tim òsoblëwò kaszëbską kùlturalną dzejnotą. Mdącë gazétnikã, przédny protagònista dokazu mòże òd bëna przëzerac sã rozwijowi kaszëbsczi rësznotë. Widzy tej przëmùsziwania pòliticzné rządzącëch, chcącëch ùpchnąc te sprawë w nórt bezpiecznégò i kòntrolowónégò fòlkloru i wsowi kùlturë. Dostôwô sã téż do strukturów Kaszëbsczégò Zjednoczeniégò, chtërno niepòpùstno cygnie w swòjich pòdjimiznach do prôwdzëwi wòlnotë wëpòwiôdaniô swòjich przekònaniów i mòżlëwòtë manifestowaniô swòji kaszëbskòscë. Slédny òbrôzk je jakbë zôpòwiescą pòstãpnégò rozwiju samòswiądnotë pierszégò bòhatera dokazu. Równo z historią Albina Białka cygnie sã w ksążce wątk ò Antoninie Wid-Gwiôzdowsczi – przedstôwnicë stôrégò pòmòrsczégò rodu. Ji dzeje przëblëżiwóné są czëtińcowi za sprawą pamiãtnika, z jaczim zapòznôwô sã Białk. Dorôstającé w kòscersczich stronach dzéwczã przedstôwiô w nim m.jin. spòdlé kùlturowé midzewòjnowégò cządu, w tim môleczną, bògatą szlachtã, jakô sromô sã swòjich kaszëbsczich kòrzeni i nôbiédnié szą wsową spòlëznã, chtërna z mniészą abò wiãkszą swiądą mô starã ò swòjã kaszëbską juwernotã. Dopiérkù czej w ne stronë przëbiwają nôùkòwcowierozskaceńcowie zeza Kaszëb, Antonina i jiny młodi lëdze òpisywóny w ji pamiãtnikù (westrzód nich Frãck Ògrzech, chtëren miôł wiôldżi cësk na nastawienié dzéwczëca) ùswiądniwają so, jak wôżné je ùzmësłowienié sobie swégò kùlturowégò pòchòdzeniô, co w najiwno rozpłomieniony młodzëznie przekłôdô sã na próbë bùdowaniô realnégò spòdlégò etniczny juwernotë. Wszëstkò niszczi II swiatowô wòjna, a socjalisticzné pòrządczi ùcynają rojenia ò kaszëbsczi apartnoscë. Na szczescé zaòstôł żôłti kam, jaczi Frank dôł Antoninie, a Białk nalôz westrzód ji rzeczów. Mòże dbac, że dzãka niemù bùrsztin mdze przekôzóny pòstãpnym pòkòlenióm... Nama czëtającym... Roman Jankegò je dokazã, jaczi dô sã rozmiec leno dzãka historicznémù kluczowi. Kò nawleczenia do ùtwórstwa przedwòjnowëch kaszëbsczich regionalistów i pòwòjnowëch dzejarzów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô nie są tak czësto fikcyjné. Historiczny klucz tak pò prôwdze òtmikô nié leno kaszëbską rëmią, ale téż pòmòrską, skądka mòże sã przëzerac artisticznémù przedstôwkòwi zawiązywaniô sã òbiwatelsczi rësznotë òpòzycji, zdãpiony stanã wòjennym. W pòznôwny perspektiwie ùsôdzkù Jankegò leżi téż òpisënk spòsobù bëcégò i mëszleniô lëdzy, chtërny żëją w swiece òbgrańczony wòlnotë i le blós dzélowégò szczescégò. Nie są to òsobë wëzbëté leno bez bùtnowé przëczënë gódnoscë, mają przed sobą mòżnotã dokònywaniô wëbiérów, tëli że nié wiedno rozmieją to wëzwëskac, bò felô jima dzyrzkòscë abò zòbrazënë. To lëdze, chtërny i dzys wcyg żëją jakbë z bòkù, a spòtikô sã jich tak westrzód Kaszëbów jak i Pòmòrzôków. Trzecy kùreszce wëmiar dokazu, jaczi òbjawił sã dopiérkù dzãka kaszëbsczémù tłómaczeniémù romana, mô zdrzódło aùtotematiczné. Mòże przëjąc, że wëdanié kaszëbsczi wersji Żôłtégò kama je pòsobnym dzélã pisarstwa dlô włôsnégò strzodowiszcza w jegò włôsnym jãzëkù. Równak terô to bë sã chcało wząc w kùńcu do rãczi czësto nową prozã Jankegò, taką òd pòczątkù pisóną pò kaszëbskù. Widu doch nie je nót trzëmac pòd kòrcã. Daniel Kalinowsczi, tłómaczëła Bòżena Ùgòwskô Stanisław Janke, Żôłti kam, tłum. Stanisław Janke, Wydawnictwo Region, Gdynia 2014. 58 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 WËDARZENIA „Neokaszubia” to je wicy jak nôdzeja Czedë 11 séwnika 2014 rokù, krótkò przed 7 wieczór, lëdze zaczãnë sã schadac do kaszëbsczi fil harmónie w Wejrowie, nick jesz trzãseniô zemie nie zapòwiôdalo. Teater „Neokaszubia”, projekt, ò chtërnym dalo sã czëc ju dzes òd rokù, wëstôwiôl szpetôczel „Sąd niéòstateczny” na spòdlim mòralitetu Lecha Bądkòwsczégò, chtëren ju lata temù aktór Zbigórz Jankòwsczi a dolmacz Eùgeniusz Gòląbk na binã przenioslë. Milota, zdrada, pieniądze, chòroba... Në kò prosto – żëcé. ARTUR JABLONSCZI Le to, co z tegò tekstu pòtrafia zrobic piątka mlodëch aktorów z „Neokaszubie”, bëlo dlô wszëtczich, tak mëszlã, nowim kwalitetã w kaszëbsczim teat rze. Ò tim zaswiôdczają chòcbële pierszé wpisë, jaczé zarôz pò pòkôzënkù më mòglë przeczëtac na fejsbùkù (napisóné abò pò pòlskù, abò pò kaszëbskù). Pisôrz Stanisłôw Janke napisôl: Jô jem pòd doznanim tegò teatru, nôlepszégò widzawiszcza pò kaszëbskù, jaczé jem donenczôs òbzérôl. Fach aktorów, zdrzadowniô, wizualizacjô, to wszëtkò na kòlana mie rzucëlo. Zôs dzëjôrz kùlturë Róman Drzéżdżón tak to widzôl: Peszno zrëchtowóny dokôz. Szmakô za wicy, wiele wicy. Sławina Kòsmùlskô, córka Lecha Bądkòwsczégò, napisa krótkò: Snôżi szpetôczel, terôczasny, zagróny z zadzéwkã. Chto wiele do teatru chòdzy, móże rzec, że dzysdniowô bina doch takô je. Wëzwëskùje mùltimedia, nowòmódné zdrzenié, a nade wszëtkò przemôwiô przez wseczëcé aktorów ë jichné granié. Në kò ó to prawie jidze, ó nã terôczasnosc. Chto sã chòc përznã za teatrã czerëje, ten wié, że pierszé wëstôwczi pò kaszëbskù to są lata dwadzesté ùszlégò stalata. Co donenczôs nen nasz teater wëapartnialo, to bëla na predylekcja do ludycznego lub etnograficznego rozumienia teatru, przez co zatraca się jego tożsamościowy oraz artystyczny wymiar, POMERANIA RUJAN 2014 jak pisôl prof. Daniél Kalinowsczi w „Pomeranie” (w 12. numrze z 2013 rokù, w artiklu „Kaszubska scena Tespisa”). W przëpôdkù Teatru „Neokaszubia” to sã nie sprôwdzô. – Më przenioslë akcjã dokazu Bąd kòwsczégò z lasu do karczmë – gôdôl zarôz pò szpetôczlu Adóm Hébel, aktor ë aùtor drëdżi ju adaptacje „Sądu niéòstatecznégò”. – Nama mlodim las parlączi sã z kòlową wanogą, a nié z diôbelsczima mòcama. Znajemë jiné place, dze diôbel móże dzysô dnia dzejac ë nacëskac na lëdzy – przekònywôl pòzeszlëch w kònferencjowi zalë pò prapremierze „Sądu niéòstatecznégò”. – Nama zanôlégô na tim, cobë gadac ò lëdzczich sprawach pò kaszëbskù, le bez tegò kòlonialnégò namerkaniégò – wtórzil mù aktor Jan Jablonsczi. – Më ni mómë negò wseczëcégò bëcégò kims gòrszim. Tomôsz Fópka pò wejrowszczi prapremierze napisôl na swòji internetowi starnie: To, co mlodi pòkôzalë, nie bëlo letczé. W cãżczich czasach lëdze dulczą barżi kòmedie. Le, że z tegò przërównaniô „Neokaszubia” wëszla „na szczice”. – Përznã to waralo, bò më ten nasz pòkôzënk przërëchtowiwalë òd rujana 2013 rokù – gôdala zarô pò prapremierze Patricjô Pionke, reżiserka ë animatorka negò calégò projektu. – Mé chcelë pòwiedzec ò lëdzczich sprawach w taczim jãzëkù, w jaczim më gôdómë, ë cobë to bëlo dobrze zrobioné. Òdj. AJ Nié ò kaszëbiznã, pòlaszëznã czë ò anielszczëznã tu jidze, le nôbarżi ò pòd skôcenié, ò wseczëcé. A to sã jima ùdalo. – Chto tegò pò kaszëbskù nie zrozmiôl – gôdôl aktor Róman Hinca – ten w żódnym jinym jãzëkù téż tegò nie mdze rozmiôl. – Jãzëk teatru je òglowòbëti – przë wtórzala Paùlina Prëczkòwskô, chtërna fachòwò òdegrala jedną z dwùch bialkòwsczich ról. W jedny scenie „Sądu Niéòsta tecznégò” Smãtk gôdô do Pùrtka, co Nôdzeja to je wicy jak gwësnota. A jô wama pòwiém, co „Neokaszubia” to je wicy jak nôdzeja. To je richtich zôczątk warkòwégò nôrodnégò kaszëbsczégò teatru. Òd 11 séwnika 2014 rokù ju nicht nie mdze móg zlezc z ti niwiznë, jaką pòkôzôl nen teater. A wa móżeta w to wierzec abò nié. W teksce napisónym bëlacczim dialektã mómë òstawioné niechtërne znanczi ti nordowi òdmianë kaszëbiznë. 59 KLËKA ŁUBIANA. LËDOWÒ-SWIĄTECZNY PLENER Przez trzë dnie lëdowi artiscë Kaszëb i Kòcewiô robilë to, co lubią nôbarżi – zajimalë sã lëdowim kùńsztã, wë mieniwalë doswiôdczeniama i dobrze sã razã bawilë. A wszëtkò to w Chëczë Bòrzeszkòwò w Łubianie na Plenerze gduńsczégò partu Stowôrë Lëdowëch Ùtwórców, na jaczi zjachalë 14 zélnika. Gòscëlë tu ù wespółòrganizatorczi pleneru Felicji Basczi-Bòrzëszkòwsczi i gôdelë ò sprawach zrzeszonëch z lëdową kùlturą i kùńsztã. Gôdka przédno tikała sã przekazéwaniô przez artistów swòji wiédzë i ùmiejãtnosców dzecóm i młodzëznie. Ùczãstnicë zmerkelë, że czãsto ò lëdowim ùtwórstwie młodim lëdzóm òpòwiôdają òsobë, chtërne nie są do tegò przërëchtowóné, przez co robi sã wiele felów. Ùtwórcë doszlë do swiądë, że je mùsz miec starã, cobë szkólny delë bôczënk na ten jiwer. Pòstãpnégò dnia, w swiãto Matczi Bòsczi Zelny, ùtwórcë zrobilë pòkôzk wkół kaplëczczi sw. Antoniégò, chtërna je kòl Chëczë Bòrzëszkòwò. Bëłë tam òbrazë malowóné na płótnie i szkle Jolantë Steppun i Alicji Serkòwsczi, ptôchë w drewnie Janinë Glëszczińsczi, rzezbë Lészka Baczkòwsczégò i Jerzégò Kamińsczégò, plotłé kòsze i różańc Redżinë Białk, a téż prôce zrobioné na spòsób decoupage przez Katarzënã Toczek. W sobòtã artiscë robilë nowé dokazë i kùńczëlë te, chtërne ju bëłë zaczãté. Alicjô Serkòwskô, tłom. KS Òdj. Alicjô Serkòwskô GDINIÔ. Ò BÔŁTËCCZIM MÒRZU PÒ KASZËBSKÙ Òd pòczątkù séwnika ùczniowie spòd lecznëch szkòłów i dzecë z przedszkòlów, chtërne ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka, mògą brac ùdzél w projekce „Kaszuby na fali/Kaszëbë na walë” w Gdińsczim Akwarium. Zajãca pòlégają na pòznôwanim mòrsczi nôtërë pò kaszëbskù. Projekt pòdzelony je na dwa dzéle, pasowno do wiekù. Dzél „Kapitón Kur Diôbeł i kaszëbsczé burczibasë” sczerowóny je do dzecy òd 4 do 6 lat. Zajãca prowadzoné na zort nôùczi przez zabawã, przenoszą dzecë na òkrãt kapitana Kura Diabła, gdze wëkònëją òne wiele zadaniów zrzeszonëch z pòznanim strzodowiszcza Bôłtëcczégò Mòrza. Drëdżi dzél „Bôłt pòd kaszëbską banderą” sczerowóny je do dzecy òd 8 do 11 lat. Ùczbë z wëzwëskónim nowaczasnëch mùltimedialnëch techników skłôdają sã z krótczi prezentacji przedstôwiający apartné znanczi Bôłtëcczégò Mòrza i laboratorijnégò dzélu, w jaczim bëtnicë mają bezpòstrzédny kòntakt z przedstôwcama faùnë Bôłtëcczégò Mòrza. Wszëtczé zajãca prowadzoné są przez dwùch lëdzy – szkólnégò kaszëbsczégò jãzëka i znajôrza òd meritoriczny pòprawnoscë biologicznégò dzéla. Partnerã projektu je Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Red., tłom. KS ZAKÒPÓNÉ. ZGÒRZAŁCZI PROMÙJĄ KASZËBË Stowôra Białków Zgòrzałégò bëlno reprezentowała Kaszëbë na V Eùro pejsczich Tôrgach Regionalnëch Produktów w Zakòpónym w dniach 10–15 zélnika. W wëdarzenim wzãlë ùdzél przedstôwcowie rozmajitëch kùltur POMERANIA RUJAN 2014 z wiele regionów. Wszëtczich gòscy zainteresowónëch kùchnią i kùlturą nordowi Pòlsczi przëcygałë smaczczi prezentowóné na kaszëbsczim stojiszczu. Nôczãscy zwiedzający pitalë ò tobakã. Bëtnosc Stowôrë Białków Zgòrzałégò na tëch tôrgach sparłãczonô bëła téż z promòcją gminë Stãżëca i kartësczégò krézu. Red., tłom. KS 61 KLËKA WEJROWÒ. SIENKIEWICZ PÒ KASZËBSKÙ! W Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pis mieniznë i Mùzyczi (MKPPiM) we Wejrowie 6 séwnika mòżna bëło wësłëchac interpretacji dzélów Trzëksãdżi (Trylogia) Henryka Sienk iewicza òb czas nôrodny akcje pòd patronatã Prezydenta RP Bronisława Kòmòrowsczégò. Inscenizacje wëbrónëch scen zapre zentowelë nôleżnicë Teatru „Prawie Lucki” i absolwencë I Òglowòsztôłcącégò Liceùm m. Króla Jana III Sobiesczégò w Wejrowie, a dzys sztudérze krakòwsczi Państwòwi Wëższi Teatralny Ùczebnie (PWST, Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. Ludwika Solskiego). Òkróm òriginalnëch tekstów – pò pòlskù – zaprezentowóné bëłë téż dzéle ksążczi Ogniem i mieczem pò kaszëbskù. Tłomaczenié przërëchtowôł robòtnik Mùzeùm – Róman Drzéżdżón. Tekstë w kaszëbsczim jãzëkù przeczëtelë: Ana Kąkol (prôcownica MKPPiM) i Tomôsz Fópka (direktor Mùzeùm). Gòsce wzãlë téż ùdzél w zaimprowizowónym kònkùrsu czëtaniô Sienkie wicza. Òceniwała jich kòmisjô pòd przédnictwã direktorczi wejrowsczégò I Òglowòsztôłcącégò Liceùm – Bòżenë Conradi. Kòòrdinatorã wëdarzenia bëła kùs toszka MKPPiM Małgòrzata Wiszowata. Red., tłom. KS Òdj. ze zbiérów MKPPiM KLUCZI. PRZËWITANIÉ JESENI W Mùzeùm Słowińsczi Wsë w Klukach òb czas imprezë „Pożegnanie lata w skansenie. Jesień się pyta, co lato zrobiło” (21 séwnika) białczi pòkazywałë, jak bëlno nafùlowac kùchniowé kòmòrë, zamëkającë w wekach i beczkach rozmajité szmaczczi lata. Tegò dnia dało w Klukach pòszmakac Klitundplome, to je slëwkòwi zupë warzony na wãdzonym gãsym miãsu, zupë z wrëków i rëbny. Nie felowało téż wôrztów, rëbów, pùlków. Wikszosc bëtników rôd téż próbòwa słowińsczégò chleba ze szmôłtã i kiszoną gùrką a téż plińców. Pò taczi kùlinarny czesce czekała na ùczãstników rozegracji mùzycznô atrakcjô. Na terenie leżącym krótkò dôwny szkòłë w Klukach pierszi rôz òdbéł sã Festiwal Fòlkloru Pòmòrzô „Pomerania Cantat”. Wëstąpilë: Nadolanie z Nadola, Marëszczi i Skrzatë z Céwiców, Kaszëbskô Rodzëzna z Lëni, Mòdraczi z Parchòwa, Karno Spiéwë i Tuńca Gòleniowsczi Zemi „Ina”, Karno Spiéwë i Tuńca Gduńsczégò Ùniwersytetu „Jantar”, Karno Spiéwë i Tuńca „Ziemia Lęborska”, Dzecné Kaszëbsczé Karno Spiéwë i Tuńca „Tuchlińskie Skrzaty”, Dzecné Kaszëbsczé Karno Spiéwë i Tuńca „Mali Tuchlinianie”. Red. Òdj. ze zbiérów Mùzeùm Słowińsczi Wsë w Klukach CHWASZCZËNO. V KASZËBSCZI FESTIN Wiele gòscy przëszło 31 zélnika na chwaszczëńską pòlanã, żebë wząc ùdzél w V Kaszëbsczim Festinie. Impreza znónô je z bëlny zabawë i lëcznëch atrakcji. Latos mòżna bëło òbaczëc m.jin. Dzecny Teater „Zaczarzony kùgel” z Lëzëna, karno Kacper i Lénka z Niezabëszewa (w bëtowsczi zemi) i téż swójsczé, 62 chwaszczińsczé karna, jaczima są Kaszubki i Stolem. Dlô dzecy bëłë zòrganizowóné rozmajité rozegracje i kònkùrsë z nôdgrodama. Bëłë téż wëstãpë sczerowóné do starszi pùbliczi, np. swiatowé i pòlsczé dobrze znóné spiéwë zaprezentowôł pò kaszëbskù chùr Strzelenka z Tëchómia. Kòło Wiejsczich Gòspòdëniów z Chwaszczëna przë akómpaniamence wëstrzałów smiechù wëkònało dwa skecze Kazmierza Jastrzãbsczégò i zatańcowało… brazylijską sambã. Swój kùńszt pòkôzalë téż mediczny retownicë gdińsczégò Pòlsczégò Czerwònégò Krziża i szkòła karate. Biesadną atmò sferã wprowadzëła kapela Zdzysława Plichtë, a młodi akòrdionista Michôł Brodalsczi z Wejrowa pòpisôł sã kùńsztã solistë. Festinową nowòscą bëłë zrãcznoscowé zawòdë. Swòjã wiédzã ò Chwaszczënie i Kaszëbach mógł sprôwdzëc w Wiôldżi Grze. Òkróm tegò chãtny mòglë òdwie dzëc stojiszcze kòła kaszëbsczégò wësziwkù, stojiszcze z ksążkama i ka szëbsczima platkama, spróbòwac swój sczégò miodu czë zapòznac sã z dzejnotą Szôłtësczi Radzëznë. Òrganizatorama festinu bëlë: Ka szëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié part w Chwaszczënie, Szôłtëskô Radzëzna Chwaszczëna i Gminny Òstrzódk Kùl turë i Spòrtu w Żukòwie. T. Fopke, tłom. KS Òdj. z archiwùm KPZ p. Chwaszczëno POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KLËKA TUCHÒLA. 30 LAT PROMÒCJI REGIONU Ka r no Kaszëbsczégò Wësziwk ù „Złotnica” z Tuchòlë òbchòdzy latos jubileùsz 30-lecô brzadny dzejnotë. Z ti leżnoscë w Mùzeùm Bòrów Tuchòlsczich w Tuchòlë zòrganizowóny béł pòkôzk dokazów ùtwórców zrzeszonëch w karnie. Òdbéł sã òn 28 zélnika i je pòdrechòwanim trzëdzescëlatnégò doróbkù ùtwórców. Ùroczëstosc przë cygnãła wiele gòscy, przedstôwców samòrządzënowëch wëszëznów, lëdowëch ùtwórców, nôleżników zdrëszonëch karnów téż spòza Tuchòlë. Antonina Òlszewskô, czerowniczka karna, òdbiérała skłôdóné na ji rãce winszowania i pòdzãkòwania za dotëchczasową dzejnotã „Złotnicë”, promòwónié regionu i kùltiwòwónié tradicyjnégò rzemiãsła. Karno téż dało môłé darënczi lëdzóm, chtërny przez całi czas jemù pòmôgają. W „Złotnicë” je 15 dokôzców, w tim: 10 wësziwôczków, 3 rzezbiarzów i 2 lëdzy robiącëch plotłé kòsze. Wszëtcë nôleżą do Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Dzél z nich do tegò je w Stowôrze Lëdowëch Ùtwórców (Stowarzyszenie Twórców Ludowych, STL) w Lublënie. Jich dokazë mòżna òbaczëc w mùzeach m.jin.: w Chònicach, Toruniu, Bëtowie, Bëdgòszczë, w STL w Lublënie. Òkróm wësziwków karno òrganizëje plenerë i téż warkòwnie w szkòłach, chtërnëch célã je szukanié młodëch talentów – nastãpców westrzód dzecy i młodzëznë. Red., tłom. KS WEJROWÒ. WÒDA JAKNO ZDRZÓDŁO ŻËCÔ „Dziedzictwo – źródło tożsamości” – pòd taczim titlã òdbëłë sã 13 séwnika w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie Eùropejsczé Dnie Spôdkòwiznë [Europejskie Dni Dziedzictwa]. Przédną témą wëdarzenia bëła wòda jakno zdrzódło żëcô. Gôdka szła m.jin. ò òkrãtowim bùdownictwie, mòrsczich latarniach na Pòmòrzim, mòstach, wòdnëch młinach, òbrzãdach zrzeszonëch z żeglowanim, ò marinisticznym abò kùcharsczim kùńszce. W programie bëła m.jin. terenowô gra dlô dzecy i młodzëznë pt. „Od młyna do chleba”, w chtërny wzãło ùdzél kòl 40 dzecy z Samòrządzënowi Spòdleczny Szkòłë w Bólszewie. Gra pòlégała na nalézenim i zrobienim òdjimkòwi dokùmentacji terôczasnégò wëzdrzatkù wòdnëch młinów i gòs cënie w piekarniach, jaczé są w òkòlim. Baro wiôldżim zacekawienim ceszëła sã prezentacjô „dżinącëch warków”, np. Paweł Sela z Gòwidlëna pòkôzôł grónkòwnictwò, a Jón Drzéżdżón ze Starzëna gôdôł ò technice robieniô rogów do tobaczi i jinëch wërobiznów z rogù. Stanisłôw Kònkiel z Kùsfeldu pòkôzëwôł, jak dôwni bëłë robioné rëbacczé sécë, chtërne terô czãsto je mùsz ùprawiac i dlôte te ùmiejãtnoscë są jesz pòżëteczné. Ùczniowie mòglë lepic na kòle glëniane zbónczi, wë szlifòwac strojeniowé elementë z rogù i zrobic dzél rëbacczi sécë. Dod ôwkòwą atrakcją béł wëstãp Teatralnégò Zespòłu Mix Blue z Bólszewa pòd czerënkã Marka Czosczi ze skróconą wersją dokazu na binã Gabrieli Zapòlsczi pt. „Moralność Pani Dulskiej”. Zwiedzającym mùzeùm i szpacérëjącym w parkù widzałë sã téż stojiszcza z kaszëbsczima miodama i regionalnym jestkù przërëchtowónym przez Stowôrã Niezanôleżnëch Białków z Chmielna. Kòòrdinatorã wëdarzenia bëła kùs toszka mùzeùm Jôana Cëchòckô. Red., tłom. KS Òdj. ze zbiorów MPiMKP GDINIÔ. NA WDÔR WIÔLDŻÉGÒ KASZËBË Na terenie Spòdleczny Szkòłë nr 40 òdbëło sã 20 séwnika „Pòsadzenié dãbù m. Antóna Jasyńsczégò”. Òrganizatorzë wëdarzeniô to: Prezydent Miasta Gdini Wòjcech Szczurek, chtëren wzął ùdzél w ùroczëznie, Spòdlecznô Szkòła nr 40 w Gdini i tameczny part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Westrzód gòscy bëła m.jin. pòsélcka Teréza Hòppe, gdińsczi radzëcele, familiô POMERANIA RUJAN 2014 Jasyńsczich, spòlëzna szkòłë nr 40 i môlowi Kaszëbi. Wôrt przëbôczëc, że òd 6 czerwińca latoségò rokù drogòwi wãzeł na krziżówce szas. Mòrsczi i Chilońsczi mô miono A. Jasyńsczégò. Red. 63 KLËKA NÔDOLÉ. SMACZNY CHLÉB I MIÓD Òd piãc lat w nôdolsczim skansenie swiãtowóny je Dzéń chleba i miodu. Latos festin béł 24 zélnika i pòłączono gò z parafialnymi òżniwinama. Ùro czëstoscë zaczãté bëłë mszą sw. w kòs cele pw. sw. Agùstina w Nôdolim òd prôwioną w intencji gbùrów i jich familiów. Nastãpno, w towarzëstwie Dãti Òrkestrë Gminë Gniewino, z piã knyma òżniwinowima wińcama przë szëkòwónyma przez gniewińsczé szôł tëstwa, gòsce przemaszerowelë do Gbùrsczi i Rëbacczi Zôgardë. Mòglë tam spróbòwac swójsczégò chleba piekłégò w stôrim chlebòwim piecu, miodu, masła wërôbianégò w tradicyjny czerzence, wãdzonëch worztów i rëbów. Kòżdi mógł òbezdrzec stałi pòkôzk dôwnëch gbùrsczich maszinów i dowiedzec sã, jak czedës bëło draszowóné zbòżé. Trzecy rôz òb czas festinu rozegróny béł kònkùrs òżniwinowëch wińców, w jaczim wzãło ùdzél 11 szôłtëstwów z gminë Gniewino. Na binie wëstąpilë: Dãtô Òrkestra Gminë Gniewino, karno Nasze Stronë z Prësewa, karno Kartësczé Zwónczi z Kartuz, duet Tropico z Kartuz i fòlklo risticzné karno Nadolanie z Nôdola. Red., tłom. KS Òdj. AM GDUŃSK. PROMÒCJÔ I WSPÒMINANIÉ Bezsens i sens choroby nieodwracalnej to slédny dokôz profesora Bruna Synaka. Pòtkanié, na jaczim bëła promòwónô ta pùblikacjô (wëdónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié), òstało zòrganizowóné 11 séwnika w Kaszëbsczim Dodomù we Gduńskù. Pò laùdacji, wëgłoszony przez prof. Cezarégò Òbrachta-Prondzyńsczégò (ji tekst mòże przeczëtac na starnach 11–14), gôdelë m.jin. białka aùtora ksążczi Jadwiga i abp senior Tadéùsz Gòcłowsczi. Profesora, chtëren ùmarł w gòdnikù zeszłégò rokù, wspòminelë téż Jegò drëchòwie, wespółrobòtnicë i wëchòwankòwie. Swòjã òstatną ksążkã prof. B. Synak pisôł òd 2009 r. Do pùblikacje dołączonô je platka DVD z filmã „Pro memoria Brunon Synak”, jaczi pòwstôwôł w slédnëch tidzeniach żëcô aùtora ksążczi, a zamikają gò scenë nagróné na pògrzebie Profesora na gduńsczim Srebrziskù 21 gòdnika 2013 r. Red., tłom. KS Òdj. D.M LËNIÔ, LËZËNO, SZËMÔŁD. PROMÒCJÔ KASZËBSCZI KÙLTURË Wëdóny òstôł albùm Poczuj kaszubskiego ducha. Je to prezentacjô kaszëbsczi kùlturë gminów: Lëniô, Lëzëno i Szë môłd. Ksążka je wëdónô dzãka ùnijnym dëtkóm przez Môlowé Karno Dzejaniô [Lokalna Grupa Działania] „Kaszubska Droga”. Dofùlowónim ti pùblikacje z wiele òbrôzkama są dwie platczi z nagraniama 28 dokazów. Ùczëc mòże na nich Gminną Dãtą Òrkestrã i chùr Pięciolinia z Lëni, Regionalny Zespół Koleczkowianie z Kòleczkòwa i chùr Lutnia z Lëzëna. Na jedny platce są nagrania trzech kaszëbsczich bôjków sprzed sta lat w interpretacji nôleżników trzech karnów: Koleczkowianie, Pięciolinia i Lutnia. Do tëch dokazów dołączoné są pasëjącé tematiczno spiéwë. Je to dalszi cyg „Bôjczi na głosë”, cyklu, jaczi Radzëzna Kaszëbsczich Chùrów zaczãła szëkòwac czile lat przódë; pierszim dzélã bëła „Bôjka ò zbójcë Czôrlińsczim” w wëkònanim wejrowsczégò chłopsczégò chùru Harmonia. Przédnikã projektu je gmina Lëniô, a ji partnerama Gminny Dodóm Kùlturë w Lëni, Gminné Centrum Kùlturë, Spòrtu i Rekreacji w Szëmôłdze, Gminny Òstrzódk Kùlturë w Lëzënie i Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie. Ksążkã wëdała gdińskô òficyna Region, a platka òstała nagrónô w North Studio w Swôrzewie. T. Fopke, tłom. KS 64 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 KLËKA SËLËCZËNO. XXX-LECÉ PARTU Sëlëczińsczi part KPZ swiãtowôł 14 séwnika trzëdzestą roczëznã jistnieniô. Òbchòdë jubileùszu zaczãté bëłë ùroczëstą mszą swiãtą w kòscele Swiãti Trójcë w Sëlëczënie. Pòtemù delegacje ze stanicama, rôczony gòsce, nôleżnicë KPZ i mieszkańcowie Sëlëczëna przeszlë na plac przed Gminnym Òstrzódkã Kùlturë. Na pòczątkù czëc bëło kaszëbsczi himn, pò jaczim przédnik KPZ part w Sëlëczënie Ireneùsz Kòrda i wójt gminë Sëlëczëno Bernat Grucza òtemklë ùroczëstosc. Głos zabrôł téż przédnik KPZ Łukôsz Grzãdzëcczi i przédnik Radzëznë Gminë Sëlëczëno Kadzmiérz Gawin. Nastãpno, w miono załóżców sëlëczińsczégò partu, gôdôł prof. dr hab. Józef Bòrzëszkòwsczi. Òb czas ùroczëznë swòje wëstąpienia mielë téż dotëchczasowi przédnicë KPZ Sëlëczëno: Stanisłôw Gòstkòwsczi, Riszard Leszkòwsczi, Riszard Paszilk, Gerat Gawin i Janina Krefta. W artisticznym dzélu wëstąpiło kaszëbsczé karno Motylki, zdrëszoné z Sëlëczënã karno Lewino i łączonô kapela z Kòscérznë i Sëlëczëna. Pòdrechòwóny béł téż VII etap Kaszëbsczi Grë w Baszkã ò Pùchar Przédnika KPZ p. Sëlëczëno Ireneùsza Kòrdë, w chtërnym nôdgrodë dostelë: Stanisłôw Złoch (I plac), Ignacy Błaszkòwsczi (II) i Tomôsz Leyk (III). Mòżna bëło téż òbezdrzec pòkôzk òdjimków pt. „Kaszuby w obiektywie”, przërëchtowóny przez LGR (Lokalna Grupa Rybacka) „Kaszuby”, i prezentacjã ò dzejnoce partu w slédnëch latach. Òkróm tegò Teatr Młodych Gotów pòkôzôł plenerowi szpetôczel pt. „Mój Remus”. Przed mszą swiãtą na sëlëczëńsczim smãtôrzu òstałë złożoné kwiatë na grobie starszich sp. prof. Bruna Synaka. Na spòdlim gazétny nadczidczi GÒK w Sëlëczënie Tłom. KS Òdj. z archiwùm GÒK Sëlëczëno LINIA. GMINA, KTÓRA NAJSZYBCIEJ SIĘ ROZWIJA Pismo samorządu terytorialnego „Wspólnota” opublikowało ranking „Najszybciej rozwijających się gmin w latach 2010–2014”. Został on przygotowany przez zespół doradców finansowych Curulis sp. z o.o. na podstawie wartości poddanych interpretacji wskaźników, które prezentują potencjał finansowy, gospodarczy, infrastrukturalny i społeczny polskich gmin (wzięto pod uwagę dane z ostatnich czterech lat działania władz samorządowych). Najwyższe pozycje w rankingu ogólnym (bez podziału na kategorie) zajęły następujące gminy: Linia (pomorskie), Wielka Wieś (małopolskie), Kobierzyce (dolnośląskie), Niepołomice (małopolskie), Suwałki (podlaskie) i Cedry Wielkie (pomorskie). Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie: http://www.wspolnota. org.pl/aktualnosci/aktualnosc/najlepsza-jest-linia-z-pomorza/ Red. WEJROWÒ. 65 LAT DLÔ KASZËBIZNË Édmùnd Kamińsczi, kaszëbsczi dzejôrz, fòtografik, wëdôwca swiãtowôł 24 séwnika swój jëbleùsz 65-lecô ùtwórczi POMERANIA RUJAN 2014 i spòlëznowi robòtë a téż 80. roczëznã. Z ti leżnoscë w wejrowsczim Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi òdbëło sã ùroczësté zéńdzenié. Gòscy przëwitôł direktor môla Tomôsz Fópka. Laùdacjã wëgłosył prof. Tadéùsz Linkner. Ò mùzyczną stronã miało starã Spiéwné Towarzëstwò m. Jana Trepczika, w jaczim wëstãpiwô téż É. Kamińsczi. Bëtnicë wëdarzeniô mòglë téż òbezdrzec wëstôwk òdjimków jubilata pòd titlã „Kaszuby sercu bliskie”. Òsta téż przëszëkòwónô i wëdónô ksążeczka Edmund Kamiński. Katalog dokonań, jaką bòhatéra tegò wieczoru sóm wrãcziwôł ùczãstnikóm zéńdzeniô. Jubilat je aùtorã wiãcy jak 200 rozmajitëch pùblikacjów i 3 fò tografnëch albùmów, przëszëkòwôł 238 òdjimnëch wëstôwków, wëdôł mònografie, biografie, antologiã pòézji. Wôrt téż pòdczorchnąc jegò zasłëdżi dlô Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie, w jaczégò pòwstanim, a pózni rozwiju, miôł wiôldżi ùdzél. Red. É. Kamińsczi. Òdj. A. Kąkòl 65 KLËKA KROJANTY. POŚWIĘCILI TABLICE BOHATERÓW SZARŻY 7 września br. miała miejsce trzynasta już inscenizacja szarży dwóch szwadronów 18. Pułku Ułanów Pomorskich pod Krojantami. Do tej podchojnickiej miejscowości co roku przyjeżdżają miłośnicy historii z różnych zakątków Polski, aby uczcić pamięć bohaterskich ułanów i ofiar II wojny światowej. Członkowie licznych grup rekonstrukcyjnych wraz z mieszkańcami Krojant, Kłodawy, Chojnic i okolic uczestniczyli w przeddzień tych wydarzeń w uroczystej mszy świętej. W kościele w Krojantach pojawiły się poczty sztandarowe, delegacje organizacji wojskowych, reprezentanci samorządów, aby oddać cześć poległym w walce z niemieckim najeźdźcą. Mszę koncelebrowali ks. proboszcz Piotr Kotewicz, ks. prałat Zdzisław Wirwicki oraz kapelan Żołnierzy Niepodległości paulin Eustachy Rakoczy z sanktuarium jasnogórskiego. Po mszy św. nastąpiło odsłonięcie i poświęcenie dwóch pamiątkowych tablic znajdujących się we wnętrzu świątyni. Na jednej z nich znalazły się nazwiska 60 osób z parafii Krojanty, które zginęły podczas II wojny światowej. Po drugiej stronie kościoła umieszczono natomiast tablicę upamiętniającą poległych ułanów oraz ich dowódcę. Starannie wykonane tablice poświęcił ojciec E. Rakoczy w obecności m.in. Marka Mastalerza, bratanka pułkownika Kazimierza Mastalerza, który dowodził słynną szarżą. Zwłoki dowódcy Niemcy po bitwie zakopali w nieznanym miejscu. K. Jaruszewski Fot. Alina Jaruszewska KÒSCÉRZNA. BÔJKÒWÔ ROZEGRACJÔ 21 séwnika kòscersczi rënk zmienił sã w plac zôbawów dlô nômłodszich. Prawie tuwò òstała zòrganizowónô promòcjô nowi platczi z nôpiãkniészima kaszëbsczima bôjkama, nagróny w òbrëmienim pòspólny spòlëznowi kampanie Ka szëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Radia Gduńsk – „Kaszubskie Bajania”. Na czwiôrtim dzélu platczi, jaczi niedôwnô béł wëdóny, mómë 16 nagraniów z pòwiôstkama dlô dzecy. Westrzód lektorów są m.jin. Abelard Giza, Julia Pietrucha, Paweł Huelle i Bernard Szyc. Niejednëch sztëczków z platczi mòżna bëło pòsłëchac w Kòscérznie. Na żëwò czëtelë je m.jin. kaszëbskô pòétka Éwa Warmòwskô, gazétnik Pioter Lessnaù, szkólnô kaszëbsczégò jãzëka Iwóna Makùrôt czë kòscersczi bùrméster Zdzysłôw Czucha. Nôczãscy równak na binie pòjôwiałë sã dzecë. Tradicyjné kaszëbsczé spiéwë i tuńce zaprezentowałë karna Młoda Kościerzyna i Mali Kaszubi z Wąglëkòjc. W swiat dzysdniowégò tuńca wprowadzëło òbzérôczów karno Rytm. Na dzôtczi atrakcje żdałë równak nié le na binie. Dlô nômłodszich òstôł przërëchtowóny plasticzny kònkùrs „Moja magiczna podróż po Kaszubach”. Béł téż kònkùrs znajemnotë kaszëbiznë, jaczi przëszëkòwała i prowadzëła Tatiana Slowi. Na zakùńczenié rozegracji na binie zagrała i zaspiéwała gwiôzda wieczoru – karno Strzecha z Kòscérznë, jaczé graje kaszëbską lëdową mùzykã w dzysdniowëch aranżacjach. Red., òdj. jb CHOJNICE. SPISALI SWOJE WOJENNE WSPOMNIENIA Staraniem Chojnickiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Miejskiej Biblioteki 66 Publicznej i Urzędu Miejskiego w Chojnicach zorganizowano konkurs historyczny „Druga wojna światowa w pamięci chojniczan”. Na konkurs napłynęło 10 wspomnień ośmiu autorów. Najważniejszym celem konkursu było utrwalenie wydarzeń, które zachowały się w pamięci obecnych bądź dawnych mieszkańców Chojnic. Miasto w 1939 r. było ośrodkiem przygranicznym i jako jedno z pierwszych dostało się w ręce Niemców. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło w 75. rocznicę wybuchu wojny. Jury pod przewodnictwem prof. Włodzimierza Jastrzębskiego przyznało trzy nagrody i pięć wyróżnień. Na największe uznanie komisji konkursowej zasłużył Jan Malicki, zamieszkały w Kowalskich Błotach w Borach Tucholskich. Jego wspomnienia, opatrzone komentarzem naukowym prof. Jastrzębskiego, ukażą się w tegorocznym numerze „Zeszytów Chojnickich”. K. Jaruszewski Fot. KJ POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ Czedë chłop mô sznëpã TÓMK FÓPKA Czedë chłop mô chòcle letką chòrosc, razã z medicyną z chãcą skòpicą zapisze, pilëje białka. Bò te całé receptë nie wchôdô w jegò żëcé i żëcé jego nôblëższich – astronomiô. Na- są na chłopsczé mëszlenié. To trzë razë dzénno, to le rôz. rôz całô zemskô kùgla jakbë sã zaczãła wkół niegò krãcëc… To na noc, a to na… nos. Tim sã smarowac, a to wdichac. Wezmë taką sznëpã. Cecze z nosa. Białka wiedno mô przë A to? Tegò lepi do rãczi mù nie dawac, bo to je farwa do włose jaczi sznëpelnuk, zwëczajną papierzaną chùstkã do nosa. sów, co bez przëtrôfk białka nié w tã reklamówkã włożaWëcygnie, òbetrze i… załatwioné. A tak cëchò dmùsze, że ła… A jesz do kòżdi driakwie je lecónka doparłãczonô. Po ji przeczëtanim taczémù wrażliwcowi colemało sã ju tegò lékù nick czëc ni ma. Chłop, chòcô mù stënka na pół métra wisy, jesz za czims nie chce na òczë òbzerac. Za sznëpą cygnie rzëpa, to je kaszel. A czichanié. Tak sã òbzérô. Mòże czekô na brawa, że takcos sóm zrobił, i nawetk przë tim rãką nie rëszi? Abò mù sã w mùskù fazë pò prôwdze to pierszé je czichanié, co zapòwiôdô, że je cos ùzemniłë bez taczi òdgromnik. Żelë je kąsk nerwés, to nigle z chłopùlkã nié tak. Żlë je alergikã – pewno jaczi kòt je doma abò co bùten kwitnie. Abò chëcz dôwno nie bëła sprzątónô… białka z chùsteczką dobiegnie, òn mô ju to: Są téż taczi, co jich pò tobace w nosu gëldzy. Në i są ti przeznoa. Rãkôwã òbcarté biony abò ti, co do nich chëra b. Zgùbioné òb drogã z lëftu przëszła. Czichanié je c. Nazôt wcygnioné. baro niebezpieczné w całoJak równak ta wspòmóżka scë dlô òkùlôrników a tëch, co na czas przińdze, chłopiszcze Je wiedzec, że taczi jesz nie są nôłożny swòji nowi dmùsze, jakbë òdżin w wiôl dżim piéckù chcôł pòdskacëc. chòri chłop brëkùje państwòwi szczãczi. Mòże téż òstrégò strachù nanëkac tima, A trzôskù przë tim je tëli, że wiele wiãcy robòtë jak co krótkò czichôcza są. A je na starszi sąsôdze wòjnã wspò minają… troje sztëk dzecy. Kaszëbach ród głosnoczichającëch, co jich bòdôj pòznac mòże Czej chłop dmùsze w chùs pò wiôldżich knérach… teczkã, tej ju wiész, że òn je Po głosnym czichniãcym je chòri. Nôlepi zarô mù łóżkò rizykò, że zabòli głowa, bò taprzërëchtowac a tidzéń wòl négò na jegò dozéranié wząc, tzw. chłopòrzińsczé. Je wie- czi czich zarô w głowã jidze. Pòdobno je z kaszlã. Tuwò jesz dzec, że taczi chòri chłop brëkùje wiele wiãcy robòtë jak troje płëca bòlą a człowiek chrapieje. Kaszle są różné. Taczé, co sztëk dzecy. Czedë chòrô na letką chërã białka bierze léczi rwią. Co zatikają a dëszą… Na rzëpienié dôwają syropë. Są i jidze do robòtë, chłop we wërach stãkô a ùmiérającym głosã òne gòrzczé, słodczé a nijaczé. Te słodczé są dlô dzôtk. Mòże téż swòjégò chòrëchnégò chłopka pòd klukã dac prosy ò ksãdza. Nôlepi mù w tim łóżkù całé chëczë zmiescëc. Zdrzélnik wstawic, pilotë na stoliczk pòłożëc. Hùpã ksążk (lampã do nagrzéwaniô) a kruk z gòrącą wòdą do nogów przë łóżkù, ga chcôłbë co przeczëtac. Laptop z internetã mù pòłożëc. Pierzną zawinąc. Pòdëszkã pòprawic a szrëpë – òbrzészkòwi. Òkna pòzamëkac, bò przecąg. (Przez pôrã na plecach pòstawic. Mùszi przë tim òpasowac, cobë do tidzéniów w taczim apartamence nie ùchòwô sã żódnô jaczégò gnôta jich nie przësusac… Inhalacją mòże zrobic. mùcha). Òdswiãtné szlorczi na stopczi wsënąc. W piżamã, Jaczi felietón za niegò napisac. Kùsznąc na bëlny spik i na tã, co na czôrną gòdzënã je schòwónô, òblec. Môltëchë trzë pôluszkach z jizbë wińc. A reno òd nowa… jaż do cëdownégò razë dzénno donaszac. Na cepło. Smùkac, mùjkac a przede òzdrowieniô… ze sznëpë. Przë pòwôżny chòroscë białka sama jidze do doktora. wszëtczim – żałowac. Jaczi të biédny… Jaczi chòrëchny… Czedë spi, tej ni ma sprawë. Gòrzi, jak łazy pò jizbach Czedë chłop je mòcno chòri, gôdô, że nick mù nie je i leno a gãstoli. Tedë trzeba òtemknąc òkno. Chùtkò wléze taczi żebë nié do doktora… Dze w tim szëk? Mòże temù białczi dërda nazôd pòd gãsé górë. I bãdze cerpiôł. A przeżiwôł. są zdrowszé i dłëżi na tim swiece gòscą? A mòże to wszëtkò Ale gòdzënów przëjimaniô jegò pëlów, co mù kòżdi doktór wina refòrmë służbë zdrowiô? POMERANIA RUJAN 2014 67 Z BÙTNA Brifkòwi òbsąd „Nieòstatecznégò sądu” RÓMK DRZÉŻDŻÓNK – Cëż të pòwiôdôsz? Pëlckòwsczi téater? Nijak nié! Akt 1 Na zôczątkù séwnika ma dwaji z brifką zôs sã do Miasta Wszëtkò wszëtczim, ale na gwës to nie béł pëlckòwsczi téater. wëbrelë. Na téater! Mie sã jak wiedno nie chcało jachac, ale Wszëtczé znanczi najégò nôrodnégò téatru jô znajã. Nick tu nie pasérowało! brifka baro a długò prosył: – A cëż cë nie pasérowało? – Në pòj sa, dwignij nen swój sëti slôdk z ti łôwczi a pòj sã – Biôj a gôdôj głëpiémù. Żebë mógł bëc pëlckòwsczi, téater ùkùlturalnic. Pòsmiejemë sã kąsk. Tak jem wstôł, pają kąsk bùksë wëplatowôł, wsôdł na kòło mùszi bëc… pò pierszé – do smiéchù, a jô sã le rôz ùsmiôł a më pòcësnãlë. Robia sã ju cemnawò, czej më wlôzlë do negò ë to tak lëbawò, pò drëdżé – to widzawiszcze nijak ni mia bùdinkù, co w nim miôł nen téater bëc, pòdeszlë do kasë a za- pëlckòwsczégò dëcha. – Mia dëcha – spróbòwôł jem sã z brifką nie zgòdzëc. żëczëlë so dwa bilietë. – Jo, mia dëcha, baro złégò dëcha – wësłowacził brifka, – Wiele nen biliet na „Sąd” kòsztô? – brifka ùsmiéchnął sã a w jegò òczach dało sã widzec taczé malińczé łiskawice. do białczi, co sedza za tómbachã. – Nawetka trzech dëchów złëch: pùrtka, smãtka a slédnika. – Bilietë są darmôk, ale ju ni ma – na òdrzekła. Bëło to mało? – cygnął jem dali, chòc jô wiedzôł, że to mòże dac – Jakùż ni ma? – zadzëwòwôł sã brifka. trzôsk, a pòtemù cëché dnie w najim drëszstwie òbez dwie– – Wszëtczé wëkùpioné. –trzë niedzele. – Jakùż mògą bëc wëk ù – Jenë jo, cëż to béł za pioné, czej bëłë darmôk – ną pùrtk? Bòże zmiłuj sã nad tarazą jem sã zadzëwòwôł, a brifczim pùrtkã. Ani smiészny, ani ka skrzëwił mùniã. Téater, dobri téater… straszny. Ani razu nie pùrtnął, Mést białka, zdrzącë na brifkã, mùsza sã ùrzasnąc, kò Rzekã wicy baro dobri nawetka rogów ni miôł! A të zarô nama doradzëła. téater! Bóg cë drëchù babë? W pëlckòwsczim téatrze baba mùszi nad pùrtkã dobëc. – Pòpitôjta lëdzy, mòże chto zapłac, Ni razu nie bëło „kùsznij mie mdze miôł nëch bilietów wicy. Kò lëdze są dzywny. Nôprzód że të mie nagôdôł. w rzëc”, mariczënë bùksë ze slôdka nie spadłë. Prôwdac, cos bierzą dzesãc bilietów, bò dartam ti achtorzë pilë, ale nie bëlë môk, a tej nie przëchôdają, bò ùżarti. Niżódnô Hanka sã nie żenia, niżódné spiącé wòjskò sã są ti dbë, że wszëtkò, co je darmôk, je do nicz. Mia białeczka prôwdã. W dómie stojôł jeden chłop, jaczi nie bùdzëło, biôtczi ò dzéwczã ë miedzã nie dało, gwiôzdka ze trzimôł w rãkù lopk bilietów a dërch sã wkół rozzérôł. Brifka, Gduńska nie przëszła… Dôjta lëdze pòkù! Wejle, zdrzij na tegò chłopa, co nama bilietë darmôk sprzedôł, nen téż mô pò tim wiele nie żdającë, pòdeszedł do niegò a zagôdôł: – Widzã, że wë môce za wiele nëch bilietów a drëszë nie widzawiszczu krzëwą mùniã. Pòdeszlë më do niegò, brifka rãkã mù pòdôł a rzekł: przëchôdają. Mòże sprzedôce nama dwa? – Gratulëjã starczi. Mùszi bëc mądrô białka, że nie przëszła. – A mòże starkã nazwac drëchã? – mrëknął rozgòrzony chłop. – Nôprzód mie gniotła: „Dlô mie wez dwa, co jô so wëgód- Na gwës wiedza, co to za „Sąd” miôł bëc! – Chłopie, kò jô wama ne bilietë dôł, wa wlazła, jô ju béł no sadnã, a na drëdżim zeslu mańtel ùlożã”, a tej, wa sami widzyta, czas ju wchadac, a tu ani mańtla, ani starczi. A pùrtk z nią kòl dwiérzi na zalã, czej na diôblëca za mną zawrzeszcza „Dze të łazysz, të mackù, bilietë mie dôj!”. Kò jô swój biliet mùszôł – rzekł chłop a nama dwa bilietë darmôk sprzedôł. ji òddac a jem tuwò, w dómie, òstôł, gòdzënã za nią żdającë. Akt 2 Bëło ju pò wszëtczim. Wëlôzlë më z zalë. Zdrzã na brifkã, Rzeczëta, bëło to wôrt, bò ta pùrtnica… – Mùsza bëc pewno fëst na waju rozgòrzonô, że wë jã na a nen le smùkô sã pò szadëch klatach. Widzec bëło, że je czësto òd se. Kùreszce, zdrzącë dzes w lëft łiszczącyma pòdskacenim tak co wzãlë – dokùńcził za chłopa brifka. – Rozgòrzonô? Ale dze! Kò rzekła, że bez no sétmëdzesąt slépiama, spitôł: trzë lata jak żëje, jesz tak dobrégò téatru ni mia widzóné. Ma– Cëż to, do pùrtka, mia bëc?! – Téater, dobri téater… Rzekã wicy: baro dobri téater! Bóg riczënë panie jo, czemùż jô wama ne bilietë mùszôł sprzedac cë drëchù zapłac, że të mie nagôdôł – òdrzekł jem, jesz wcyg – tej chłop sã wzął, nawetka sã z nama nie òddzëkòwôł, le szedł sã do kasë pëtac, czedë zôs mdą „Nieòstateczny sąd” grelë. rozmëszlającë ò nym bëlnym widzawiszczu. 68 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2014
Podobne dokumenty
Listopad 2012
• zamówić w Biurze ZG ZKP, telefon: 58 301 27 31, e-mail: [email protected] „Pomeranię” można zaprenumerować na poczcie, a także na stronie internetowej: www.poczta.lublin.pl/gazety. Numery a...
Bardziej szczegółowo