klinkij tutaj

Spis treści
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
XVI.
XVII.
XVIII.
Motyw snu ........................................................ 5
Motyw teatru mundi ....................................... 13
Motyw ojca ..................................................... 24
Motyw syna .................................................... 36
Motyw matki .................................................. 45
Motyw córki ................................................... 57
Motyw domu–rodziny .................................... 63
Motyw domu–ojczyzny .................................. 77
Motyw szaleńca .............................................. 82
Motyw miasta ................................................. 91
Motyw wsi .................................................... 105
Motyw tańca ................................................. 117
Motyw wędrowca (homo viator) .................. 122
Motyw axis mundi ........................................ 132
Motyw samotnika ......................................... 136
Motyw miłości silniejszej od śmierci ........... 147
Motyw miłości szczęśliwej, spełnionej ........ 154
Motyw miłości nieodwzajemnionej
lub odrzuconej .............................................. 159
XIX. Motyw holokaustu ........................................ 165
XX. Motyw nietolerancji ..................................... 172
Minisłownik utworów, w których występuje motyw .... 182
3
4
MOTYWY LITERACKIE
I. MOTYW SNU
Moje sny ścielę pod twoje stopy,
Stąpaj więc lekko, bo stąpasz po snach.
W. B. Yeats
Biblia
− Jakubowi przyśniła się drabina, po której aniołowie wstępowali i zstępowali do nieba. Sen ten
symbolizował świat, nad którym opiekę sprawuje
Bóg. (Księga Rodzaju)
− Sen faraona o siedmiu tłustych i siedmiu chudych
krowach, siedmiu pełnych i siedmiu pustych kłosach zapowiadał przyszłe losy Egiptu. Miały to być
czasy dostatku i czasy biedy. (Księga Wyjścia)
− Nabuchodonozor widzi we śnie posąg wyrzeźbiony ze szlachetnych kruszców, który rozpada się
uderzony kamieniem. Ten sen zapowiada rozpad
Babilonu. (Księga Daniela)
5
− Sen Józefa stanowił przestrogę przed prześladowaniami, jakie miały spotkać świętą rodzinę.
Anioł, który ukazał się we śnie Józefowi, nakazał
mu, by wraz z Maryją i Jezusem uciekł do Egiptu.
(Nowy Testament)
− Żona Piłata miała sen, w którym wiele wycierpiała
z powodu Sprawiedliwego. Sen ten opowiedziała
mężowi, ostrzegając go, by nie sądził Jezusa. Piłat
nie posłuchał jednak rad żony. (Nowy Testament)
Mitologia
− Hypnos – skrzydlaty Bóg snu, bliźniaczy brat boga
śmierci Thanatosa. Przynosił błogosławiony sen,
głaszcząc czoło gałązką lub sypiąc z rogu mak.
− Morfeusz – jeden z synów Hypnosa, który zsyłał
marzenia senne o ludziach. Jego dwaj bracia zsyłali sny o zwierzętach i przedmiotach.
„Tren XIX albo Sen” J. Kochanowskiego
− Poeta widzi we śnie swą matkę z Urszulką na rękach. Rodzicielka tłumaczy synowi, że dziewczynka, umierając tak młodo, uniknęła cierpień,
które dotykają człowieka w dorosłym życiu. Nakazała ona synowi, by ze spokojem i godnością
6
przyjmował to, co niesie ze sobą los: Ludzkie
przygody, ludzkie noś!...
− Sen przyniósł ukojenie cierpiącemu ojcu. Wiara
poety została ocalona. Pogodzenie z losem zajęło
miejsce metafizycznego buntu.
„Hamlet” W. Szekspira
− Złe sny nękają Hamleta, albowim lęki, wahanie,
niepewność zdominowały umysł bohatera i uniemożliwiły mu natychmiastowe pomszczenie śmierci
ojca.
− W słynnym monologu tytułowego bohatera śmierć
została porównana do snu.
„Sen nocy letniej” W. Szekspira
− Dualizm świata przedstawionego to ważna cecha
dramatów W. Szekspira. Obok świata realnego istnieje świat fantastyczny.
− Bohaterowie zapadają w sny, w których mają
możliwość poznania lepszego świata.
− W utworze obowiązuje zasada: wszystko może się
zdarzyć, np. człowiek przemienia się w osła, a zakochani do szaleństwa nagle odkochują się.
7
„Dziady” cz. III A. Mickiewicza
Sen Konrada
− We śnie o duszę poety walczą duchy dobra z duchami zła (psychomachia). Aniołowie, choć czuwają nad duszą bohatera, poddają go jednak próbie, której nie jest w stanie sprostać. (Przekonanie
o własnych możliwościach, poczucie wyższości
sprawią, że bohater zmierzy się z Bogiem. W Wielkiej Improwizacji, wadząc się z Bogiem o „rząd
dusz”, przegra. Zgubi go duma i pycha. Od potępienia uchronią go jednak modlitwy Ewy i księdza
Piotra.)
Sen Senatora
− We śnie Senatora pojawiają się dwie sceny:
• pierwsza to marzenie senne o sławie i pieniądzach
– bohater występuje jako człowiek wyróżniony
orderami, bogaty, otoczony łaską cara;
• druga scena to koszmar senny – bohater jest pozbawiony względów cara.
− Kat młodzieży wileńskiej słyszy we śnie, jak
wszyscy z niego kpią i szydzą. Najbardziej ranią
go słowa: Senator wypadł z łaski.
8
Sen Ewy
− Sen Ewy poprzedzony jest modlitwą za polską
młodzież więzioną i prześladowaną przez władze carskie. We śnie wianek, którym dziewczyna miała
ozdobić obraz Matki Boskiej, został jej odebrany
przez Maryję i podarowany Chrystusowi. Kwiatami z wianka Chrystus obsypał Ewę. Jeden
z kwiatów, róża, żalił się nad swym losem. Cierpienie kwiatu ma znaczenie symboliczne. Zerwana róża miała zdobić obraz Matki Boskiej. Jej los
był więc od początku przesądzony: by zyskać
chwałę, musiała zginąć.
„Lalka” B. Prusa
− Izabela Łęcka czuje się osaczona przez Stanisława
Wokulskiego zarówno na jawie, jak i we śnie.
− W sennym koszmarze ukazuje się jej jako potwór
z czerwonymi rękoma, który zrobi wszystko, by
podporządkować sobie ją i jej ojca.
− Według Olgi Tokarczuk jest to sen będący ostrzeżeniem i głosem wewnętrznym osaczonej panny Izabeli.
9
„Wesele” S. Wyspiańskiego
− Co się w duszy komu gra, / Co kto w swoich widzi
snach – zgodnie ze słowami Chochoła bohaterowie widzą swoje alter ego podczas snu lub wizji.
− Osoby dramatu, postacie fantastyczne, stają się
symbolami kompleksów każdego z bohaterów.
− W utworze rozgrywa się oniryczny dramat narodowy.
„Sklepy cynamonowe” B. Schulza
− Oniryzm staje się w utworze techniką, która przenosi czytelnika do świata odchodzącego w przeszłość. Świat ten to dla narratora świat dzieciństwa. Obrazom z przeszłości, zniekształconym pod
wpływem upływającego czasu, towarzyszy zapach
cynamonu, farby, kadzidła.
− Jakub, ojciec narratora, to kupiec bławatny występujący jako obrońca tradycji. Walczy on z bezduszną rzeczywistością, w której zwyciężają manekiny, będące symbolami nowoczesności, cywilizacji.
10
„Mistrz i Małgorzata” M. Bułhakowa
− Nikanor Iwanowicz Bosy – pacjent kliniki psychiatrycznej – ma sen o teatrze, w którym aktorami są obywatele posądzeni o handel obcą walutą.
Spektakl ma charakter przesłuchania. Sen ten stanowi odzwierciedlenie radzieckiej rzeczywistości,
w której życie jest rodzajem gry teatralnej.
− Sen Iwana Bezdomnego to uzupełnienie powieści
Mistrza. Kiedy Woland opuści Moskwę, następca
pisarza śnić będzie o kaźni Ha-Nokri. Mesjańskie
znaczenie posłannictwa Jeszui ma wpłynąć na kształt
nowego życia Iwana Ponyriowa.
− Sen Piłata o wędrówce po księżycowej smudze
światła w towarzystwie Jeszui jest odbiciem podświadomości prokuratora. Chciałby on śnić wiecznie
i wierzyć, że nie wydał wyroku. Przebudzenie jest
karą, od której Mistrz uwolni Piłata.
„Bramy raju” J. Andrzejewskiego
− Sen mnicha ma wymiar proroczy. Widzi on katastroficzne zakończenie krucjaty do Jerozolimy.
− Z grupy dzieci idących do Świętego Miasta ocaleje jedynie niewidomy Jakub, dla którego wyprawa
jest wytworem wyobraźni.
11
− Powieść w formie dwóch zdań zachwyca mistycyzmem i jednocześnie realizmem opowiadanej historii.
ZESTAWIENIE PROBLEMOWE
− sen proroczy, ostrzeżenie: sen faraona; sen Józefa; sen Nabuchodonozora; sen Senatora z „Dziadów” cz. III A. Mickiewicza; sen Izabeli Łęckiej
z „Lalki” B. Prusa; sen Nikanora Iwanowicza Bosego z „Mistrza i Małgorzaty” M. Bułhakowa
− sen jako możliwość kontaktu ze zmarłymi:
„Tren XIX” J. Kochanowskiego
− sen jako odzwierciedlenie stanu psychicznego
śniącego: „Hamlet”, „Makbet” W. Szekspira; sen
Konrada z „Dziadów” cz. III A. Mickiewicza; sny
osób z „Wesela” S. Wyspiańskiego
KORESPONDENCJA SZTUK
− film: P. Weir „Piknik pod wiszącą skałą”
− psychologia: Z. Freud, C.G. Jung
− literatura powszechna: G. G. Márquez „Generał
w labiryncie”
− malarstwo: J.H. Füssli „Koszmar”
12
J.H. Füssli – „Koszmar”
− Obraz ukazuje kobietę (być może ukochaną malarza – Annę Landorf), która pogrążona jest w koszmarnym śnie. Jej wpółotwarte usta mogą sugerować ostatnie tchnienie. Na jej piersiach siedzi
stwór podobny do małpy, która według starożytnych (Arystotelesa, Pliniusza) symbolizowała istotę
wynaturzoną, podobną do człowieka. Także koń,
który wyłania się z ciemności, to znak śmierci.
− Obraz może ukazywać zarówno koszmar śmierci,
jak i życia.
II. MOTYW TEATRU MUNDI
W teatrze życia każdy może się ubawić,
z wyjątkiem autora.
B. Shaw
Biblia
− Historia Hioba to wynik zakładu Boga z szatanem.
Hiob stracił majątek, umarły mu dzieci, a on sam
zachorował na trąd. Nie utracił jednak wiary, nie
złorzeczył Bogu. Przeszedł zwycięsko przez szatańską próbę. (Stary Testament)
13
Mitologia
− Mojry – trzy boginie przeznaczenia i losu: Kloto,
Lachesis, Atropos – czuwały nad żywotem człowieka.
− Ananke – bogini konieczności, fatum.
− Delfy – miejsce święte dla starożytnych Greków,
gdyż tu przybywali po wyrocznię Apollina zamożni królowie. Wyroki bogów obwieszczała Pytia.
Mit o rodzie Labdakidów
− Edyp, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z wyrokiem
przepowiedni miał zabić ojca i ożenić się z matką.
Gdy prawda o królu Teb wyszła na jaw, Jokasta,
nie mogąc znieść hańby, powiesiła się, a Edyp wykuł
sobie oczy.
− Tragiczne są także losy dzieci z kazirodczego
związku Edypa z Jokastą – Antygony, Ismeny,
Eteoklesa i Polinejkesa. Bracia giną w bratobójczej walce o tron w Tebach, a Antygona, uwięziona przez Kreona popełnia samobójstwo.
Platon
− Koncepcja Platona zakłada, że świat został stworzony przez demiurga–reżysera wszystkich wydarzeń. Uwaga filozofa koncentruje się na zagubieniu człowieka w świecie odległym od świata idei.
14
„Antygona” Sofoklesa
− Podejmowane przez Antygonę decyzje okazują się
grą Fatum. Przeznaczenie musiało się wypełnić –
bohaterka, przeciwstawiając się zakazowi Kreona,
straciła życie.
− Wierna swym ideałom, zdolna do „współkochania”, uznała samobójstwo za konieczność. Przegrała w walce z losem, zwyciężyła zaś w sporze
z Kreonem.
„Boska komedia” D. Alighieri
− Ludzie grają w życiu komedię, zapominając o surowym reżyserze, jakim jest Bóg. Poeta, spacerując wraz z Wergiliuszem po piekle, widzi obok
Judasza czy Kasjusza i Brutusa siedmiu papieży.
Dla Dantego upadek obyczajów był konsekwencją
moralnego zepsucia duchowieństwa.
− Podobnie opisywał świat hiszpański dramatopisarz Calderon między innymi w utworze „Wielki
teatr świata”.
„O żywocie ludzkim” J. Kochanowskiego
− We fraszce autor w sposób pesymistyczny przedstawił życie człowieka.
15
− Podejmowany przez człowieka wysiłek nie ma
większego znaczenia: Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy/ Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy.
− Ludzie zostali ukazani jako kukiełki, które wychodzą na scenę życia, odgrywają rolę i schodzą
ze sceny. Życie ludzkie przemija jako polna trawa.
− Poeta nawiązuje w utworze do starożytnego hasła:
„Człowiek boże igrzysko”.
„Tren XI” J. Kochanowskiego
− Utwór jest świadectwem zwątpienia poety w słuszność zasad filozofii stoickiej oraz odrzucenia wiary w boski porządek świata, skoro ani pobożność,
ani dobroć nie gwarantują człowiekowi szczęśliwego życia. Człowiek jest jedynie kukiełką, gdyż
nieznajomy wróg kieruje jego losem.
− Wrogiem może być Bóg lub Fatum, które pozwalają na to, by ojciec patrzył na śmierć swego
dziecka.
16
„Hamlet” W. Szekspira
− Tytułowy bohater chce dociec prawdy o zabójstwie swego ojca. Okazją do zdemaskowania zabójcy ma być występ na zamku trupy aktorskiej.
− „Zabójstwo Gonzagi” z dopisanym przez Hamleta
tekstem stanowi potwierdzenie wypowiedzi ducha
ojca. Klaudiusz zostaje oskarżony o zabójstwo
poprzedniego króla. Motyw teatru w teatrze wprowadzony przez autora potwierdza, że granica między życiem a teatrem jest bardzo płynna.
„Faust” J.W. Goethego
− W utworze, podobnie jak w historii Hioba, pojawia się motyw zakładu Boga z szatanem o duszę
człowieka.
− Faust jest uczonym. Mefistofeles obiecuje bohaterowi szczęście i wiedzę o życiu w zamian za jego
duszę. Walka między siłami dobra i zła sprawia,
że Faust staje się kukiełką walczącą o siebie samego. W chwili śmierci jego duszę ratuje chór
aniołów, doceniając tego, który wiecznie dążąc się
trudził.
17
„Dziady” cz. III A. Mickiewicza
− Konrad stał się marionetką w rękach złych duchów. Wielka Improwizacja potwierdza nie tylko
patriotyzm młodego poety, ale także desperację
i gniew bohatera. Walcząc z Bogiem o „rząd dusz”,
stawia siebie wyżej od Stwórcy, uznając go winnym zła panującego na świecie.
− Egzorcyzmy księdza Piotra uwalniają duszę „cierpiącego za milijony” spod jarzma sił nieczystych.
„Kordian” J. Słowackiego
− Według historiozofii autora światem rządzi nie
tylko Bóg. Nad losami narodów i ludzi pieczę
sprawuje także szatan. Świadczy o tym scena
z Przygotowania, w której aktorami będą przywódcy powstania listopadowego wyłonieni z platynowego kotła, a stworzeni przez czarne moce.
− Kordian także ulega sile szatańskiej, wszak Mefistofeles, wybierając igraszkę wśród ziemskiej czeredy, obłąkał młodego żołnierza.
18
„Marionetki” C.K. Norwida
− Niedoskonała scena, marni aktorzy, spektakl od
wieków ten sam, czyli świat, człowiek i jego życie
widziane oczami wybitnego poety.
− Nietolerancja, głupota, żądza pieniądza, zawiść –
to tytuły sztuk najczęściej grywanych. Jedyna rada
podmiotu lirycznego to gra do końca z „zapiętym
ślicznie krawatem”.
„Lalka” B. Prusa
− Według autora świat wypełniają nakręcane lalki.
Zaduma nad losem człowieka to domena starego
subiekta – Rzeckiego. „Ostatni romantyk”, filozof,
nakręcając zabawki w sklepie Wokulskiego, zauważa, że są one jak ludzie popychani przez ślepą
siłę.
− Marność świata odczuwa również Stanisław Wokulski. „Pień z czerwonymi rękami” nie pasuje do
sztucznego salonu Izabeli Łęckiej. Niestety, miłość bywa ślepa, a gdy przychodzi opamiętanie
jest już za późno. Spektakl dobiega końca, a finał
najczęściej jest tragiczny.
− Belcia to najważniejsza marionetka występująca w
powieści. Trochę zagubiona, ale pewna swych
19
wdzięków, uwodzicielska. Ładna buzia, szyk stroju i pustka wewnętrzna – lalka idealna. To typowy
wytwór ówczesnych salonów arystokratycznych,
dodajmy – zubożałych.
„Wesele” S. Wyspiańskiego
− Słowa Księdza sami swoi, polska szopa potwierdzają, że bohaterowie narodowego dramatu zostali
ukazani jako figury jasełkowe. Pojawiają się parami i znikają po przeprowadzonej rozmowie, która ukazuje polskie przywary i niemoc działania.
Pojawiające się widma, między innymi Stańczyk,
Rycerz, Upiór, Hetman, Wernyhora, uwypuklają
charakterystykę osób, do których przybywają.
„Ferdydurke” W. Gombrowicza
− Świat to teatr, a człowiek ma w sobie imperatyw
form – słowa autora odzwierciedlają tematykę tej
powieści.
− Józio Kowalski nie chce być aktorem, ale jego zdanie nie ma znaczenia wobec potęgi Formy. Musi
przegrać w walce z „pupą”, „łydką” i „gębą”.
20
„Proces” F. Kafki
− Powieść jest odzwierciedleniem przekonań autora
na temat życia i losu człowieka, który gubi się
w labiryncie świata. Nie uzyska uniewinnienia,
ponieważ samym swym życiem jest winien.
− Józef K. chciał dociec prawdy o swym osądzeniu.
Nie złamał prawa, a jest winny. Z tej absurdalnej
sytuacji nie ma wyjścia. Bunt przeciw wyrokom
Sądu czy Boga zawsze musi zakończyć się katastrofą. Józef K. zostaje zamordowany.
„Życie na poczekaniu” W. Szymborskiej
− „Panta rei” – wszystko płynie, a człowiek nigdy
nie wejdzie do tej samej rzeki, nigdy nie przeżyje
swego życia od nowa. Ma on tylko jedną premierę, bez wcześniejszych prób. Co najgorsze, gra,
nie mając scenariusza w ręce. Jedynie scenografia
jest niezmienna od tysięcy lat.
„Życie to nie teatr” E. Stachury
− Życie to nie teatr – to znamienne, tytułowe zdanie
staje się życiowym credo podmiotu lirycznego.
Należy odrzucić maskę, być sobą. W innym przy21
padku człowiek stanie się maszyną, kukłą, najważniejsze będzie dla niego udawanie.
− Świadomość samego siebie to według podmiotu
największy dar.
ZESTAWIENIE PROBLEMOWE
− teatr mundi, czyli człowiek traktowany jako
marionetka, aktor w teatrze świata: mit o rodzie
Labdakidów; „O żywocie ludzkim”, „Tren XI”
J. Kochanowskiego; „Kordian” J. Słowackiego; „Marionetki” C.K. Norwida; „Lalka” B. Prusa; „Wesele”
S. Wyspiańskiego; „Ferdydurke” W. Gombrowicza;
„Proces” F. Kafki; „Życie na poczekaniu” W. Szymborskiej; odrzucenie koncepcji teatru mundi:
„Życie to nie teatr” E. Stachury
− człowiek, o którego duszę walczą siły zła i dobra
(psychomachia): „Dziady” cz. III A. Mickiewicza;
„Kordian” J. Słowackiego; „Proces” F. Kafki
− wystawienie człowieka na próbę, zakład o ludzką duszę: historia Hioba; „Faust” J.W. Goethego
22
KORESPONDENCJA SZTUK
−
−
−
−
−
film: W. Allen „Purpurowa róża z Kairu”
filozofia: Platon, Senka
socjologia: E. Goffman
muzyka: L.Cohen, np. „Strzępy próby kostiumowej”
malarstwo: I. M. Strudwicki „Złota nić”
L. Śleńdziński – „Ananke”
− Obraz ukazuje boginię przeznaczenia, fatum.
Ananke trzyma w dłoni wskazówki zegara, przypominając żywym, że ich los spoczywa w jej rękach. Jej kamienna twarz i złowrogie spojrzenie
oznaczają nieodwołalnie wypełniające się przeznaczenie.
23