streszczenie rozprawy doktorskiej

Krzysztof Morawski
Ornament w rzemiośle Indonezji
streszczenie
W niniejszej pracy poruszono problem nieznany szerzej i mało przebadany w Polsce ornamentu w rzemiośle Indonezji i związanej z nim symboliki. Indonezja jest zróżnicowanym
etnicznie i rozległym krajem wyspiarskim, krajem wielu ludów o różnym poziomie kultury
materialnej, mówiących różnymi językami, w większości w ramach rodziny austronezyjskiej.
Od wyzwolenia się po II wojnie światowej ze statusu holenderskiej kolonii, kraj buduje
poczucie narodowej jedności, dawniej nieistniejące. Leżąc na czynnym od starożytności
morskim szlaku handlowym łączącym Indie i Bliski Wschód z Chinami - podlegała Indonezja
rozmaitym zewnętrznym wpływom kulturowym. Szczególnie mocno oddziałały Indie, choć nie
na całym obszarze; ponadto kultura islamu, a prócz niej Chiny i na końcu Europa, nakładające
się - w różnym stopniu w różnych częściach kraju - na autochtoniczną podstawę kulturową,
wytworzoną w czasach prehistorycznych, w epoce neolitu i brązu. Zachodnia Indonezja
(zwłaszcza Jawa, Bali i Sumatra) podległa zewnętrznym wpływom znacznie mocniej niż
wschodnia, gdzie do obecnych czasów przetrwały elementy własnych, pradawnych kultur.
Specyfiką Indonezji okazała się zdolność do asymilowania tych wpływów i tworzenia
m.in. dzieł rzemiosła o indywidualnym charakterze, łączących te wpływy w jednym dziele (co
uwidoczniło się w takich dziedzinach zdobnictwa, jak np. batik i w ogóle tkaniny, snycerstwo,
zdobnictwo metali). Ornamentyka nie jest jednak bynajmniej jednorodna na całym obszarze
kraju: występuje zróżnicowanie ornamentów w zależności od tła etnicznego i stopnia nasycenia
wpływami zewnętrznych religii i związanych z nimi kultur, zewnętrznym wpływem.
Indonezyjska ornamentyka jest zatem różnorodna jeśli idzie o stosowane w niej formy, często
bogata w sensie jej obfitego użycia i często odznacza się złożoną symboliką.
W pracy starano się przedstawić zdobnictwo całego kraju w odniesieniu do ludów
austronezyjskich, zarówno kultur „wysokich”, związanych zwłaszcza ze wspomnianym
wpływem Indii, jak i kultur megalitycznych, „staroindonezyjskich” i sytuacji pośrednich. W
związku z tak podjętym tematem, przedstawiono różnorodność form ornamentyki w
zależności od tła etnicznego. Służył temu przegląd ornamentów poszczególnych wysp i
ludów Indonezji w układzie geograficznym: od zachodniego do wschodniego krańca, tj. od
Sumatry do Moluków (pominięto w większości papuaską Zachodnią Nową Gwineę, która leży
w dzisiejszych granicach kraju, ale reprezentuje kulturę całkiem odrębną od w większości
austronezyjskich ludów Indonezji). Przegląd typów zdobień stanowi rozdział 2 tej pracy,
następujący po wprowadzeniu do historii i środowiska geograficznego kraju.
W następnym, trzecim rozdziale podjęto próbę w zasadzie chronologicznego ujęcia
ornamentyki, czyli zestawienia w osobne grupy typów zdobień wywodzących się z
poszczególnych kultur, nawarstwiających się w Indonezji. Służył on ukazaniu m.in.
najdawniejszej, autochtonicznej podstawy w obrębie tej ornamentyki - podstawy ciągle
uzewnętrzniającej się pomimo późniejszych nawarstwień, co znajduje odpowiednik w
występowaniu do dziś pradawnych wierzeń oraz prawa zwyczajowego adat w kraju w
większości muzułmańskim.
Symbolika ornamentów i barw stanowiła temat czwartego rozdziału. Opisu dokonano
na zasadzie przeglądu opartego na morfologicznym podziale na pięć grup, tj. na ornamenty
geometryczne, antropomorficzne, zwierzęce, roślinne oraz zbudowane z symboli.
Funkcja ornamentów zmieniała się z czasem, od magiczno-ochronnej do dekoracyjnej.
Funkcje zdobień stanowiły temat następnego rozdziału, w którym przedstawiono
zastosowania ornamentów w ich podziale na pięć wspomnianych grup, oraz ich zastosowania
u wybranych ludów z różnych fragmentów Indonezji
Uważam, że szczególna uwaga należy się polskim zbiorom dzieł indonezyjskiego
rzemiosła, gdyż umożliwiają one zarówno poznanie i badania tychże dzieł, jak i stanowią
świadectwo rozwoju polskiego muzealnictwa i działalności Polaków w Indonezji. Badania
indonezyjskich eksponatów ze zbiorów krajowych stanowią 6. rozdział tej pracy. Okazało się
przy tym, że krajowy zasób tych eksponatów jest różnorodny i stosunkowo znaczny liczbowo
(łącznie około 8 000 obiektów), przy tym bardzo nierównomiernie rozmieszczony. W szóstym
rozdziale przedstawiono zarys powstawania poszczególnych kolekcji oraz opisano konkretne
dzieła rzemiosła - zajmujące z punktu widzenia ornamentyki. W przeglądzie tych kolekcji
zastosowano - przyjęty w tej pracy dla przejrzystości - podział ornamentów na pięć rodzajów
ich kształtów. Zarówno w nim, jak i w pozostałych rozdziałach, po częściach opisowych
odnoszących się do danej grupy ornamentów - zamieszczono fotografie eksponatów (w
przypadku wcześniejszych rozdziałów są to reprodukcje z literatury przedmiotu z podaniem
źródła i fotografie eksponatów z krajowych zbiorów).
W niniejszej pracy nie chodziło o przedstawianie którejś z poszczególnych,
specyficznych dla Indonezji dziedzin rzemiosła, takich jak tkaniny, biała broń i lalki teatru
cieni. Nacisk położono na typologię, funkcje i symbolikę ornamentu w różnych dziedzinach
zdobnictwa, a celem było ukazanie różnorodności indonezyjskiej ornamentyki w jej rozmaitych
przejawach.
(tekst tożsamy z Zakończeniem w wydrukowanej, papierowej wersji tejże pracy oraz w wersji
PDF umieszczonej na płycie CD)