Pobierz artykuł

Transkrypt

Pobierz artykuł

WANDA PATRZAŁEK
Uniwersytet Wrocławski
Dekonsumpcja — racjonalny wybór
czy ekonomiczny przymus?
Wprowadzenie
Współczesna konsumpcja warunkowana zmianami ekonomiczno-społecznymi stopniowo przechodzi od nadmiernych jej rozmiarów w kierunku względnego poziomu równowagi, determinowanego koniecznością ograniczeń wynikających ze wzrostu poziomu świadomości konsumenckiej i wyborów odbywających
się zgodnie z nowymi trendami, do których niewątpliwie należy dekonsumpcja.
Światowe zagrożenie recesją ekonomiczną wynikające z globalnych kryzysów,
choroby cywilizacyjne i postępująca degradacja środowiska naturalnego przyczyniają się do stawiania pytania o granice racjonalnej konsumpcji. Konsumpcja demonstracyjna zaczyna ustępować miejsca kompetencjom konsumenckim,
opartym na znawstwie i odpowiednich praktykach konsumenckich wynikających
z właściwości dobrego gustu1.
Nieefektywność rynku a racjonalność zachowań
Rozwój klasycznej teorii ekonomicznej opierał się na założeniu sprawnego funkcjonowania rynków. W XIX-wiecznej ekonomii powszechnie panowało
przekonanie, iż rynki mają zdolność do samoregulacji, a podmioty działające na
rynku zachowują się w sposób racjonalny, dążą do zachowania równowagi rynkowej. Mechanizmem ułatwiającym zbieżność interesów działających podmiotów miał być właściwy proces komunikowania się podmiotów za pośrednictwem
rynku. Na rynek jako proces komunikowania między podmiotami zwrócił uwa1
Szerzej P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005.
Forum Socjologiczne 4, 2013
© for this edition by CNS
forum_socjologiczne4.indd 15
2014-06-06 09:47:26
16
Wanda Patrzałek
gę jeden z twórców ekonomii klasycznej, uważany za prekursora ekonomii behawioralnej A. Smith. Jego następca Jeremy Bentham (1748–1832) dowodził, że
gospodarka jest pochodną naturalnych zachowań człowieka, jego uwarunkowań
psychologicznych. Wybitni kontynuatorzy to John Maynard Keynes i węgierski
ekonomista László Garai, który na początku XX w. stworzył pierwszą teorię o podejmowaniu decyzji pod wpływem przypadkowych wydarzeń i nawyków konsumenckich. W 1979 roku dwaj ekonomiści: Daniel Kahneman i Amos Tversky,
opublikowali An analysis of decisions under risk (Analiza podejmowania decyzji
w sytuacji zagrożenia). Rok później laureat Nagrody Nobla Herbert Simon w znanej pracy Ograniczona racjonalność za pomocą badań psychologicznych wyjaśniał
różnice w podejmowaniu decyzji w podobnych sytuacjach. Jako pierwszy odrzucił czysto monetarną analizę zysku. Twierdził, że ludzie mogą podejmować decyzje niekoniecznie zapewniające im największe zyski, a dzieje się tak wówczas,
kiedy przynoszą im one inne korzyści, jak satysfakcja czy spokój rodzinny.
Właściwy przepływ informacji między podmiotami stawał się gwarantem
podejmowania decyzji zrównoważonych i racjonalnych. Teza o efektywności
rynków, oparta na uwzględnianiu w cenach wszystkich znanych informacji, propagowana była w latach 70. XX wieku i zyskała uznanie wśród większości ekonomistów2. Wielu z nich wskazywało na słabe strony hipotezy efektywnego rynku.
Należał do nich Robert Shiller z Yale University3. Wraz z innymi ekonomistami udowadniał, iż aktywa rzadko znajdują się w stanie równowagi, a najczęściej
gwałtownie się zmieniają. Podmioty wówczas zachowują się w sposób nieracjonalny, reagując gwałtownie na nagłe zmiany cen, a ich działania mają impulsywny
charakter, zbliżony do zachowania tłumu.
Badaczami, którzy starali się wyjaśnić zachowania uczestników rynku pod
wpływem nagłych informacji spekulacyjnych powodujących irracjonalne kształtowanie się wysokości cen, byli przedstawiciele ekonomii behawioralnej. Prace
R. Shillera, J. Foxa, D. Hishleifera i innych wskazują, iż gospodarka rynkowa jest
wyjątkowo podatna na zmienność cykli koniunkturalnych.
Problematyka kryzysów ekonomicznych jest przedmiotem dociekań wielu
dyscyplin naukowych. Jednym z pierwszych autorów, który starał się wyjaśnić
naturę kryzysów, był filozof i ekonomista John Stuart Mill. Jego argumentacja
w poszukiwaniu przyczyn zjawisk kryzysowych niejednokrotnie nawiązywała do
współczesnych przedstawicieli ekonomii behawioralnej. J.S. Mill uważał, iż podstawową przyczyną kryzysów są długi i kredyty. W warunkach pojawienia się informacji spekulacyjnych dotyczących wzrostu cen powstają jego zdaniem sprzyjające warunki do zaciągania kredytów, powodowane „panującymi powszechnie
lekkomyślnymi i ryzykanckimi uczuciami skłaniającymi ludzi zarówno do udzie2
N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Warszawa 2011, s. 62.
R.J. Shiller, Consumption, Asset Markets and Macroeconomics Fluctuations, „Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy” 17, 1982, s. 203–238.
3
2014-06-06 09:47:26
Dekonsumpcja — racjonalny wybór czy ekonomiczny przymus?
17
lania, jak i do zaciągania kredytu obficiej niż w innych czasach oraz dawania go
osobom nie uprawnionym do niego”4.
Największą rolę w wyjaśnieniu przyczyn kryzysów o zasięgu globalnym odegrał
John Maynard Keynes, a po nim monetaryści — M. Friedman, Hyman P. Minsky.
Istotę globalnych kryzysów wyjaśniają nowe subdyscypliny ekonomii: ekonomia
niepewności i ekonomia kryzysu. W trakcie ostatniego kryzysu finansowego, który rozpoczął się w 2007 roku w Stanach Zjednoczonych, zastosowano rządową
politykę otwartych linii kredytowych na niespotykaną dotychczas skalę. Dzięki
temu wiele banków inwestycyjnych, towarzystw ubezpieczeniowych i innych instytucji uniknęło niewypłacalności, a spirala spadku cen została zatrzymana5.
Dekonsumpcja jako współczesny nurt zachowań konsumenckich
Wielu badaczy współczesnych problemów konsumpcji podważa tezę o racjonalności potrzeb ludzkich. W miarę wzrostu rozwoju ekonomicznego potrzeby
są bardziej kreowane niż rozpoznawane, a zachowaniom jednostek towarzyszy
nadmierna konsumpcja wykraczająca często poza rzeczywiste potrzeby. Hiperkonsumpcja nieuzasadniona racjonalizmem konsumenckim generuje wiele niepożądanych skutków zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Na nadmierną
konsumpcję mają także wpływ czynniki społeczne związane z dążeniem do uwiarygodnienia swojej pozycji społecznej, aktualnej kondycji finansowej czy podniesienia swojego prestiżu w środowisku społecznym6. Powszechnym zjawiskiem
w bogatych społeczeństwach są otyłość, choroby krążenia i serca, zaburzenia psychiczne związane z pamięcią, depresją, nerwicami oraz uzależnieniami, a także
degradacja środowiska naturalnego powodująca nieprzewidywalne kataklizmy,
powodzie, huragany jako efekt globalnego ocieplenia i zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Z drugiej zaś strony wzrastająca świadomość konsumencka
i propagowanie zdrowego stylu życia przez organizacje i ruchy ekologiczne odwracają niekorzystne trendy na rzecz świadomej konsumpcji, opartej na racjonalnych wyborach konsumenckich, rezygnacji z żywności wysokokalorycznej i przetworzonej oraz stosowaniu diet zbilansowanych, odpowiednich do wieku, trybu
życia i aktywności fizycznej.
4
J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do ekonomii społecznej, t. 2,
przeł. E. Taylor, Warszawa 1966, s. 150.
5 N. Roubini, S. Mihm, op. cit., s. 74–75.
6 Zob. F. Bylok, Konsumpcja na pokaz jako cecha rynku konsumpcyjnego, [w:] Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Konsument jako uczestnik procesów rynkowych, red. A. Rosa,
A. Smalec, „Zeszyty Naukowe nr 777. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu” nr 32, Szczecin 2013, s. 31; por. F. Bylok, Konsumpcja. Konsument i społeczeństwo konsumpcyjne we współczesnym świecie. Studium socjologiczne, Katowice 2013.
2014-06-06 09:47:26
18
Wanda Patrzałek
Współcześni konsumenci wydają się zmęczeni masową konsumpcją, która
w wysoko rozwiniętych krajach doprowadziła do zjawiska niezrównoważonej
konsumpcji wykraczającej poza potrzeby biologiczne i społeczno-kulturowe.
Dzięki wielu kampaniom edukacyjnym na rzecz racjonalnego i zdrowego stylu
życia narasta krytyka wobec niepohamowanej konsumpcji i próba racjonalizacji
niektórych jej dziedzin, dotyczy to zwłaszcza sposobu żywienia, zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, usług medycznych, rozrywki i wypoczynku. Istotne stają
się w tej kwestii także względy ekologiczne7.
Do czynników stymulujących procesy dekonsumpcji zalicza się:
— narastające znużenie i rozczarowanie konsumpcją,
— wzrost świadomości potrzeby racjonalizacji konsumpcji ze względu na
zdrowie człowieka,
— instrumentalizację konsumpcji, czyli obniżanie się rangi konsumpcji w systemie wartości człowieka, traktowanie jej nie jako celu, lecz głównie jako środka
do życia,
— serwicyzację i dematerializację konsumpcji,
— konieczność ochrony środowiska naturalnego, w tym nieodnawialnych zasobów8.
Zjawisko dekonsumpcji można rozpatrywać w wielu wymiarach:
— ograniczania konsumpcji ze względu na wzrost niepewności współczesnych
gospodarstw domowych (konsumpcja asekuracyjna),
— ograniczania konsumpcji ilościowej na rzecz zwiększania aspiracji jakościowych,
— ograniczania konsumpcji w sferze materialnej na rzecz sfery niematerialnej,
— ograniczania konsumpcji w celu jej racjonalizacji9.
Współcześnie, w warunkach zagrożenia recesją ekonomiczną wynikającą
z globalnych problemów gospodarczych skutkujących wysokim bezrobociem, zagrożeniami chorobami cywilizacyjnymi i katastrofami ekologicznymi, społeczeństwa wybierają coraz częściej konsumpcję asekuracyjną, przejawiającą się ograniczeniami w zakupie dóbr, odraczaniem zakupów i gromadzeniem oszczędności.
Ograniczanie ilościowe konsumpcji na rzecz wzrostu jej jakości oznacza rezygnację z zakupu większej ilości tanich dóbr w celu wyboru oferty o wyższych
parametrach jakościowych i użytkowych. Konsumpcja demonstracyjna zaczyna
ustępować zakupowi produktów funkcjonalnych w korzystnej cenie. Wśród młodych konsumentów rośnie popularność zakupów przez Internet, związany nie tylko z niższą ceną zakupu, ale też z pełniejszym dostępem do informacji o produk-
7
Por. C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, Warszawa 2002, s. 142–144.
Ibidem, s. 143.
9 J. Carpentier, Konsument i konsumpcja w społeczeństwie postmodernistycznym, Warszawa
1996, s. 15.
8
2014-06-06 09:47:26
19
cie i korzystniejszymi warunkami podejmowania decyzji w zaciszu domowym,
stąd wzrastająca rola zjawiska domocentryzmu w konsumpcji.
Ograniczenia konsumpcji w sferze materialnej na rzecz sfery niematerialnej oznaczają zastępowanie wielu produktów usługami. Wzrost znaczenia usług
w konsumpcji stanowi jeden z jej najbardziej charakterystycznych przejawów powiązanych ze współczesnymi megatrendami. Postęp technologiczny i zapotrzebowanie na usługi telekomunikacyjne, satelitarne, internetowe stworzyły konsumenta nowego typu, nastawionego na globalną ofertę.
Postępująca serwicyzacja konsumpcji oznacza wzrost wydatków w sferze
usług związanych z turystyką, wypoczynkiem, edukacją, zdrowiem, kulturą czy
rekreacją.
Konsumenci zaczynają przedkładać różnorodne doznania i przeżycia nad posiadanie dóbr materialnych, czyli następuje pewna transformacja podejścia do
produktów od materialnego do emocjonalnego10. Kształtuje się „rynek doznań”,
który jest tworzony przez produkty „piękne, fascynujące, przyjemne, stylowe, interesujące” itp. Wartość emocjonalna w stosunku do wielu dóbr przewyższa ich
wartość użytkową11.
Dekonsumpcji sprzyjają działania kampanii edukacyjnych na rzecz zdrowego stylu życia, a także organizacje wspierające, takie jak Światowa Organizacja
Zdrowia czy powstały w latach 80. ruch Voluntary Simplicity (Dobrowolna Prostota), głoszący hasła powrotu do umiarkowanej konsumpcji zgodnej z prawami natury i zdrowiem człowieka. Kolejny ruch propagujący zwolnienie tempa
życia i konsumpcji pod nazwą „Powoli” powstał w opozycji do sieci fast food,
a jego idee dotyczą nie tylko powolnego żywienia slow food, ale również powolnej pracy slow work, rozumianej jako dokładna, solidna i precyzyjna. Organizacja ta stworzyła odpowiednią architekturę miejsca zamieszkania, umożliwiającą
spowolnienie tempa życia poprzez wybudowanie powolnego miasta slow city ze
specjalnie stworzoną infrastrukturą w postaci ścieżek rowerowych i spacerowych,
centrów handlowych, a także zaproponowała zmiany w sposobie komunikowania
się, ograniczenie użycia elektronicznych komunikatorów na rzecz bezpośredniej
komunikacji12.
W Polsce stowarzyszeniem działającym na rzecz dekonsumpcji jest powstała
w 2006 roku w Warszawie grupa EFTE. Jej hasło przewodnie brzmi: Świadoma
konsumpcja & fair trade. Celem działalności stowarzyszenia jest upowszechnianie
idei sprawiedliwego handlu, propagowanie wśród konsumentów świadomości na
10
J. Berbeka, Nowe tendencje w zachowaniach konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1,
s. 17.
11
R. Lusawa, Zmiany postaw europejskich gospodarstw domowych na rynku artykułów spożywczych — szanse i zagrożenia dla polskich producentów żywności, Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. Polskie gospodarstwa domowe w perspektywie integracji z Unią Europejską, Warszawa 1999, s. 309.
12 C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Warszawa 2007, s. 151.
2014-06-06 09:47:26
20
Wanda Patrzałek
temat konsekwencji wyborów konsumenckich, działanie na rzecz dialogu międzykulturowego i propagowanie kontaktów międzynarodowych, integracja środowisk podmiotów działających na rzecz sprawiedliwego handlu i odpowiedzialnej konsumpcji, a także promocja działalności kulturowej i artystycznej krajów
rozwijających się.
Dekonsumpcja polega też na konsumpcji etycznej. Przy wyborze produktów
konsument powinien uwzględniać politykę firm, zwracać uwagę na to, czy nie
są łamane prawa pracownicze, nie dochodzi do sytuacji wyzysku, czy firma jest
odpowiedzialna społecznie.
Konsument może powiedzieć „nie” firmom, które nie działają odpowiedzialnie i etycznie.
Z badań przeprowadzonych przez GFK dla „Rzeczpospolitej” wynika, że etyka
w działalności firm nie jest ważnym czynnikiem wpływającym na podejmowane
decyzje konsumenckie. Tylko co piąty Polak deklaruje, że zapłaciłby do 10% więcej za produkty firm działających etycznie. Polacy nie znają też firm działających
etycznie13.
Nadkonsumpcja tworzy biernego konsumenta podatnego na bodźce zewnętrzne, dekonsumpcja zaś wymaga od konsumentów aktywności, muszą oni
poszukiwać informacji o produktach, aby podejmować odpowiedzialne decyzje.
Akceptacja wielości, mnogości, którą oferuje rynek, powoduje niepewność, troski
i zmęczenie wymagające ciągłych wyborów i rodzące obawy, czy są one trafne14.
Pojawiające się w ostatnich latach recesje ekonomiczne miały wpływ na większą ostrożność w zachowaniach konsumentów, polegającą na ograniczeniu kupowania zbędnych produktów, zwłaszcza na kredyt. W badaniach własnych podjęta
została próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zadłużenie Polaków determinuje ich poziom racjonalizacji konsumpcji.
Problem zadłużenia gospodarstw domowych a racjonalność konsumpcji
W tej części została wyjaśniona zależność przejawów zachowań dekonsumpcyjnych Polaków od warunków zagrożeń sytuacji finansowej ich gospodarstw
domowych, wynikających z uwarunkowań makroekonomicznych. Zbadano też,
czy jest to wynik zachowań asekuracyjnych, czy też rezultat zracjonalizowania
wyborów konsumenckich. Badania zostały przeprowadzone metodą ankiety elektronicznej pod kierunkiem autorki opracowania w latach 2009–2010 na próbie
140 respondentów dobranych kwotowo pod względem liczby osób w gospodarstwie domowym, wieku i płci respondenta, stanu cywilnego, wykształcenia, liczby
13 P. Mazurkiewicz, A. Biały, Dla klientów ważna jest cena, a nie etyka, „Rzeczpospolita”
z 3.03.2010.
14 D. Loreau, Sztuka prostoty, Warszawa 2011, s. 23.
2014-06-06 09:47:26
21
dzieci, dochodów indywidualnych respondenta i całego gospodarstwa domowego oraz aktywności zawodowej w miastach: Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz,
Chorzów, Częstochowa, Gdańsk, Gdynia, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łódź,
Opole, Poznań, Radom, Rzeszów, Sopot, Sosnowiec, Szczecin, Tychy, Warszawa,
Wrocław, Ząbkowice Śląskie, Zielona Góra.
W badanej grupie aż wśród 70% respondentów wystąpiły zmiany w warunkach zatrudnienia w ciągu ostatniego 1,5 roku, a należały do nich zmiany:
— warunków wynagrodzenia — 53% badanych respondentów,
— miejsca pracy — 26% respondentów,
— stanowiska — 17% respondentów,
— okresu zatrudnienia — 3% badanych,
— wymiaru czasu pracy — 1% badanych.
Zmiany dotyczące warunków zatrudnienia częściej dotykały osoby z wykształceniem wyższym (71,3% badanych) niż zawodowym (6,3%) czy średnim (2,5%).
Nie objęły one respondentów z wykształceniem podstawowym (0,0% badanych),
zob. tab. 1.
Tabela 1. Wykształcenie a zmiana warunków zatrudnienia respondenta, w %
Wykształcenie
Zmiana warunków zatrudnienia
tak (80)
nie (20)
Podstawowe
0
0
Średnie
2,5
0
Zawodowe
6,3
0
Niepełne wyższe
0
2,1
71,3
9,3
Wyższe
Źródło: badania pod kierunkiem autorki.
Zmiany warunków zatrudnienia wpływały na możliwości zakupu większości
dóbr i usług wśród respondentów (tab. 2).
Subiektywna ocena warunków zatrudnienia najsilniej wpływała na możliwości zakupu wszystkich produktów w grupie respondentów uznających ją za lepszą. Wśród respondentów oceniających warunki zatrudnienia jako dużo gorsze
możliwości zakupu wielu produktów utrzymywały się nadal, choć na znacznie
niższym poziomie niż w grupie respondentów oceniających warunki zatrudnienia jako lepsze.
W celach porównawczych odwołajmy się do oceny sytuacji finansowej gospodarstw domowych w warunkach kryzysu w różnych grupach społeczno-ekonomicznych w badaniach ogólnopolskich, prowadzonych w roku 2009 (tab. 3).
Z tabeli 3 wynika, że z wielką trudnością „wiążą koniec z końcem” utrzymujący się ze źródeł niezarobkowych — 45,6% i renciści — 31,8%, a także emeryci —
17,7% oraz z trudnością — 29,1% rencistów i 23,7% emerytów. Znacznie wzrósł
2014-06-06 09:47:26
22
Wanda Patrzałek
Tabela 2. Możliwości zakupu różnego rodzaju dóbr i usług a ocena zmian warunków zatrudnienia, w %
Wybrane dobra, na których
zakup stać gospodarstwa
domowe
Ocena warunków zatrudnienia
dużo lepsze
(8,6)
lepsze
(50,0)
trudno
powiedzieć
(10,7)
gorsze
(15,0)
dużo gorsze
(15,7)
10,7
10,7
15,7
Żywność
8,6
50
RTV
8,6
45,7
4,3
4,3
6,4
AGD duże
8,6
40,7
2,9
2,9
5,7
AGD małe
8,6
50
8,6
8,6
12,9
Odzież i obuwie
8,6
50
10,7
10,7
15,7
Kosmetyki
8,6
50
10,7
10,7
15,7
Artykuły biurowe
7,8
47,8
10
10
14,3
Prasa
8,6
47,8
10
10
13,6
Muzyka
8,6
45,7
Wyjście do kina raz na
3 miesiące
8,6
48,6
Wyjście do teatru raz na
3 miesiące
8,6
47,8
7,6
7,6
12,9
Tygodniowy pobyt wakacyjny
w Polsce raz w roku
8,6
45,7
8,6
8,6
13,6
Tygodniowy pobyt wakacyjny
za granicą raz w roku
7,8
39,3
4,3
4,3
8,6
Leki
8,6
49,3
Samochód
7,1
31,4
1,4
1,4
4,3
Płatna telewizja kablowa,
satelitarna
8,6
46,4
7,1
7,1
9,3
Dom letniskowy
5
2,9
0
0
0
Działka rekreacyjna
5
5,7
1,4
1,4
0
Telefon domowy
7,8
45
7,1
7,1
11,4
Internet
8,6
50
10,7
10,7
15,7
7,1
10
10
7,1
10
10
11,4
13,6
15
odsetek grup „wiążących koniec z końcem” z pewną trudnością — do 45,4%
rolników, 35,6% pracowników oraz 35,5% emerytów. Ponadto 79,2% rencistów
i 76,5% utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych deklarowało brak możliwości pokrycia z własnych środków nieoczekiwanego wydatku w wysokości 680 zł,
analogiczny wskaźnik dla emerytów wynosił 58,7%.
W badanej grupie respondentów oceniano skłonność do korzystania z kredytów lub pożyczek. Strukturę zadłużenia gospodarstw domowych respondentów
w zależności od jego wysokości przedstawia wykres 1.
2014-06-06 09:47:26
23
Tabela 3. Subiektywne odczucie oceny sytuacji finansowej gospodarstw domowych w warunkach
kryzysu w różnych grupach społeczno-ekonomicznych, w %
Wyszczególnienie
Gospodarstwa
domowe deklarujące brak
możliwości
pokrycia z własnych środków
nieoczekiwanego
wydatku w wysokości 680 zł
Gospodarstwa domowe, które określiły, że przy aktualnym
dochodzie „wiążą koniec z końcem
z wielką
trudnością
z trudnością
z pewną
trudnością
dość
łatwo
łatwo
bardzo
łatwo
Ogółem
51,9
15,7
20,1
34,3
20,9
7,7
1,2
Pracownicy
45,5
10,9
18,1
35,6
24,7
9,0
1,6
Rolnicy
38,8
11,3
19,3
45,4
18,3
5,2
.
Pracujący na własny
rachunek
24,9
6,0
8,6
33,6
29,8
18,1
3,9
Emeryci
58,7
17,7
23,7
35,5
16,8
5,7
.
Renciści
79,2
31,8
29,1
25,6
10,6
2,6
.
Utrzymujący się ze źródeł
niezarobkowych
76,5
45,6
19,2
21,8
10,1
.
.
Źródło: opracowano na podstawie: Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC
2009), GUS, Warszawa 2011, s. 105.
Wykres 1. Wysokość łącznego zadłużenia gospodarstw domowych respondentów
2014-06-06 09:47:26
24
Wanda Patrzałek
Badani respondenci najczęściej zaciągali kredyt powyżej rocznych dochodów
gospodarstwa domowego i stanowili 38% ogółu, w dalszej kolejności 18% zaciągało kredyt do wysokości miesięcznych dochodów gospodarstwa domowego. Natomiast 14% badanych zaciągało kredyt powyżej półrocznych do rocznych dochodów gospodarstwa domowego.
Respondenci najczęściej zaciągali kredyt lub brali pożyczkę na cele mieszkaniowe (32% ogółu badanych), następnie na zakup dóbr trwałego użytku: sprzętu
RTV i AGD bądź samochodu (24% respondentów). W dalszej kolejności na remont domu, mieszkania, bieżące wydatki konsumpcyjne, jak: odzież, obuwie etc.
— około 10% badanych (wykres 2).
Wykres 2. Cele zaciągania kredytu bądź pożyczki wśród respondentów
Przyczynami świadomej dekonsumpcji wśród respondentów były ograniczenia w celu jej racjonalizacji (54% badanych), w dalszej kolejności wskazywano na
ograniczenia z powodu niepewności sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego (22%) oraz ograniczenia zakupu produktów niskiej jakości na rzecz produk-
2014-06-06 09:47:27
25
tów wyższej jakości (22%), pozostałe 2% badanych ogranicza zakup produktów
na rzecz zakupu usług (wykres 3).
Wykres 3. Powody dekonsumpcji wśród respondentów
W grupie badanych respondentów 56% wskazywało, iż zachowują się proekologicznie. Do najczęściej podejmowanych działań proekologicznych należały:
— segregacja odpadów — 39% badanych,
— oszczędność wody, prądu i gazu — 20%.
Wśród pozostałych zachowań w tym obszarze wskazywano na:
— selektywną zbiórkę odpadów, takich jak: sprzęt elektroniczny, baterie, tonery,
— nabywanie żywności ekologicznej,
— oszczędność mediów poprzez zastosowanie nowych technologii budowlanych, wyposażenie domu w sprzęt klasy A (o najwyższej efektywności energetycznej), żarówki energooszczędne etc. (wykres 4).
Ważną kwestią w dokonywaniu racjonalnych zakupów są czynniki mające
wpływ na decyzje konsumenckie. Większość badanych (56%) kierowało się się jakością produktów i usług, co wskazywało na zachowania dekonsumpcyjne ograniczające zakupy ilościowe na rzecz ich jakości. W dalszej kolejności wybory te
były determinowane ceną (35% respondentów). Do pozostałych mniej znaczących czynników respondenci zaliczyli: markę, nowości i inne (wykres 5).
2014-06-06 09:47:27
26
Wanda Patrzałek
Wykres 4. Rodzaje zachowań proekologicznych wśród respondentów
Wykres 5. Czynniki wpływające na decyzje nabywcze respondentów
W badaniach zachowań nabywczych 44% respondentów w zakresie podejmowanych decyzji konsumenckich charakteryzowało siebie jako nabywców oszczędnych, poszukujących promocji, wybierających tańsze substytuty i gospodarują-
2014-06-06 09:47:27
27
cych środkami gospodarstwa domowego w taki sposób, aby zostały wolne środki
pieniężne do dyspozycji. Ta grupa prezentowała zachowania dekonsumpcyjne
o charakterze asekuracyjnym, kierując się sytuacją dochodową gospodarstwa domowego.
Podobnie 44% badanych oceniło sposób gospodarowania wydatkami jako racjonalny, pozwalający zaspokajać potrzeby w taki sposób, żeby nie musieli wybierać między tańszymi odpowiednikami. Z kolei ta grupa wskazywała na zachowania dekonsumpcyjne wynikające z kierowania się przy zakupach głównie jakością,
a nie ilością produktów.
Pozostałe 12% respondentów oceniło siebie jako nabywców nieumiejących
rozporządzać dochodem, często kierujących się impulsem przy dokonywaniu
zakupów i zdarzało im się, że nie posiadali środków finansowych przed kolejną
wypłatą wynagrodzenia (wykres 6).
Wykres 6. Modele zachowań dekonsumpcyjnych wśród respondentów
Z przeprowadzonych badań wynika, iż polskie gospodarstwa domowe stają się
coraz bardziej świadomymi konsumentami. Zadłużenie badanych gospodarstw
domowych miało umiarkowany charakter w stosunku do wysokości osiąganych
dochodów. Wśród respondentów były widoczne zachowania dekonsumpcyjne
zmierzające do racjonalizacji konsumpcji, ale także wynikające z ograniczeń
finansowych ich gospodarstw domowych oraz kierowania się w zachowaniach
nabywczych jakością, a nie ilością produktów. W ograniczeniach dotyczących
zachowań w dziedzinie przestrzegania ekologii dominowały formy dość tradycyjne, związane z segregacją śmieci oraz oszczędnością mediów (wody, energii,
gazu etc.). Mniejsze znaczenie miały pozostałe rodzaje zachowań proekologiczForum Socjologiczne 4, 2013
2014-06-06 09:47:27
28
Wanda Patrzałek
nych, związane z korzystaniem z energooszczędnych technologii, zakupem żywności ekologicznej czy korzystaniem z ekologicznych środków komunikacji przestrzennej.
Podsumowanie
W artykule podjęto próbę wyjaśnienia mechanizmów zachowań racjonalnych
podmiotów w perspektywie nieefektywności rynków analizowanej w ujęciu ekonomii klasycznej, behawioralnej i ekonomii kryzysu. Przedstawiono zjawisko
dekonsumpcji jako jeden ze współczesnych nurtów zachowań konsumpcyjnych.
Ocenie poddano przyczyny wywołujące zjawisko dekonsumpcji, próbując wyjaśnić mechanizm tych zachowań w aspekcie oceny sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego i ograniczeń wynikających z przymusu ekonomicznego
oraz świadomych ograniczeń determinowanych chęcią racjonalizacji konsumpcji
z powodów ekologicznych: zdrowe odżywianie się, zachowania proekologiczne
bądź zmiany zachowań nabywczych uzależnionych od jakości, a nie ilości kupowanych produktów. Egzemplifikację rozważań stanowiły badania pod kierunkiem
autorki, w których poddano ocenie zachowania dekonsumpcyjne respondentów
determinowane sytuacją ekonomicznego przymusu wynikającego z poziomu zadłużenia gospodarstw domowych bądź chęcią racjonalizacji konsumpcji z powodów ekologicznych, wyborów jakościowych produktów czy usług.
Bibliografia
Berbeka J., Nowe tendencje w zachowaniach konsumentów, „Marketing i Rynek” 1999, nr 1.
Bourdieu P., Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
Bylok F., Konsumpcja. Konsument i społeczeństwo konsumpcyjne we współczesnym świecie. Studium
socjologiczne, Katowice 2013.
Bylok F., Konsumpcja na pokaz jako cecha rynku konsumpcyjnego, [w:] Marketing przyszłości.
Trendy. Strategie. Instrumenty. Konsument jako uczestnik procesów rynkowych, red. A. Rosa,
A. Smalec, „Zeszyty Naukowe nr 777. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu” nr 32,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013.
Bywalec C., Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, PWN, Warszawa 2007.
Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002.
Carpentier J., Konsument i konsumpcja w społeczeństwie postmodernistycznym, Wydawnictwa
WSzZiM, Warszawa 1996.
Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2009), GUS, Warszawa 2011.
Loreau D., Sztuka prostoty, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.
Lusawa R., Zmiany postaw europejskich gospodarstw domowych na rynku artykułów spożywczych
— szanse i zagrożenia dla polskich producentów żywności, Materiały ogólnopolskiej konferencji
naukowej pt. Polskie gospodarstwa domowe w perspektywie integracji z Unią Europejską,
Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999.
Mazurkiewicz P., Biały A., Dla klientów ważna jest cena, a nie etyka, „Rzeczpospolita” z 3.03.2010.
2014-06-06 09:47:27
29
Mill J.S., Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do ekonomii społecznej, t. 2, przeł.
E. Taylor, PWN, Warszawa 1966.
Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.
Shiller R.J., Consumption, Asset Markets and Macroeconomics Fluctuations, „Carnegie-Rochester
Conference Series on Public Policy” 17, 1982.
Deconsumption — rational choice or economic pressure?
Summary
In the article the mechanisms of rational consumer choices are shown from the point of view of
inefficiency of markets described from the perspective of classical, behavioral and crisis economics. The paper concerns the main processes of deconsumption phenomenon as one of the modern
trends in consumer behaviors. In particular, the causes of deconsumption have been evaluated in an
attempt to explain the mechanisms governing these behaviours in terms of the economic condition
of a household as well as limitations resulting from economic pressure and conscious limitations
determined by the will to rationalize consumption for ecologic reasons: healthy diet, pro-ecological
behaviours or changes in purchasing behaviours depending on the quality and not the quantity of
goods purchased. The exemplification for these considerations is author’s own research in which
deconsumption behaviours of respondents were evaluated, which are determined by the situation of
economic pressure resulting from the level of debt, the will to rationalize consumption for ecological
reasons or choosing quality products or services.
2014-06-06 09:47:27

Pobierz artykuł

Transkrypt

Podobne dokumenty

Forum Socjologiczne

Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne

Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne

Żarówkowy spisek Hiszpania, 2010, 75` Reż. Cosima Dannoritzer

środowisko naturalne a konsumpcja

Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne