program nauczania historii.indd

Paweł Kozłowski • Wiesław Zdziabek
PROGRAM NAUCZANIA
HISTORII
Dla dwuletniego uzupełniającego
liceum ogólnokształcącego oraz
trzyletniego technikum uzupełniającego
po zasadniczej szkole zawodowej
Dopuszczony do użytku szkolnego przez
Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
Numer dopuszczenia: DKOS-5002-64/04
REA
Projekt okładki:
Joanna Plakiewicz
Redakcja:
Barbara Gers
Redaktor prowadzący:
Stanisław Grzybek
ISBN 83-7141-648-2
© Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2004
Wydawnictwo REA s.j.
01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11
tel./fax: (22) 632-21-15, 631-94-23
http://www.rea-sj.pl
e-mail: [email protected]
Wszystkie prawa zastrzeżone. Zakaz publikowania bez zgody Wydawcy zarówno
części, jak i fragmentów bez względu na technikę reprodukcji.
2
Spis treści
1. Charakterystyka programu . . . . . . .
2. Warunki realizacji programu . . . . . .
3. Plan nauczania a orientacyjny przydział godzin
4. Cele edukacyjne . . . . . . . . . .
5. Treści kształcenia . . . . . . . . . .
6. Przewidywane osiągnięcia ucznia . . . . .
7. Procedury osiągania celów . . . . . . .
8. Ocenianie postępów ucznia . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
8
9
11
13
19
29
34
1. Charakterystyka programu
Program przeznaczony jest do realizacji w dwuletnim uzupełniającym liceum
ogólnokształcącym oraz trzyletnim technikum uzupełniającym, które realizować będą podstawowy zakres edukacji historycznej w wymiarze trzech godzin
tygodniowo. Dla ucznia jest to kolejny etap nauki, kończący się egzaminem
maturalnym. Stąd program, nawiązując do wiedzy i umiejętności opanowanych
w gimnazjum i zasadniczej szkole zawodowej, stwarza warunki do ich uzupełniania, wzbogacania i rozwijania.
Należy podkreślić, że proponowany program jest uzupełniający w stosunku do
programów realizujących podstawy programowe zasadniczej szkoły zawodowej.
Ze względu na niewielką liczbę godzin, jak również przekonanie, że taka właśnie
była intencja autorów podstaw programowych, autorzy tego programu zdecydowali się na pominięcie treści, które zostały wydzielone do realizacji w zasadniczej szkole zawodowej:
1. Państwo jako forma zorganizowania społeczeństwa. Państwo polskie na
tle Europy i jego przemiany. Procesy integracyjne z Unią Europejską.
2. Obywatel a władza w państwie: patrymonialnym, stanowym, absolutystycznym, konstytucyjnym, totalitarnym, autorytarnym i demokratycznym.1
3. Przemiany form gospodarowania od czasów najdawniejszych do współczesności. Rozwój kultury materialnej i techniki.
4. Przemiany w strukturze społeczeństwa, w powiązaniu z przemianami
w sferze polityki i gospodarki.2
1
Podstawa programowa dla zasadniczej szkoły zawodowej nie obejmuje relacji między obywatelem
a władzą w państwach starożytnych, dlatego treści te zostały uwzględnione w niniejszym programie.
2
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół (Dz. U. Nr 51, poz. 458, z 2003 r. Nr 210, poz. 2041).
5
Autorzy wprawdzie podzielają niepokój wielu nauczycieli, że poziom opanowania tych treści w zasadniczej szkole zawodowej może okazać się niewystarczający, a aktualny stan wiedzy uczniów będzie dodatkowo uszczuplony w wyniku
naturalnych procesów zapominania, jednakże są świadomi, że ponowny systematyczny powrót do nich musiałby spowodować radykalne uszczuplenie tych treści,
które zgodnie z podstawami programowymi nie były realizowane w zasadniczej
szkole zawodowej. Doprowadziłoby to do sytuacji niepożądanej, którą można
skwitować lapidarnym stwierdzeniem: „absolwent dwuletniego uzupełniającego
liceum ogólnokształcącego i trzyletniego technikum uzupełniającego nie wie nic
o wszystkim”.
W tym miejscu wypada podkreślić, że dla tych typów szkół jednym z ważniejszych zadań nauczyciela będzie przeprowadzenie rzetelnej diagnozy wyjściowych kompetencji uczniów oraz dostosowanie do wyników tej diagnozy
harmonogramu lekcji powtórzeniowych, syntetyzujących wiedzę świeżo nabytą
z wiedzą już posiadaną w taki sposób, by w ich rezultacie powstał w miarę spójny obraz przeszłości.
Autorzy programu są nauczycielami z bogatym doświadczeniem zawodowym i mają świadomość, że przeprowadzenie tej operacji będzie wymagało
dużej sprawności, a skuteczne doprowadzenie jej do końca w postaci udanego
egzaminu maturalnego będzie wymownym świadectwem wysokich kwalif ikacji
zawodowych nauczycieli pracujących w tego typu szkołach.
Przewidziane w tym programie wiedza i umiejętności, w połączeniu z programami realizującymi podstawy programowe dla zasadniczej szkoły zawodowej,
są zgodne z podstawami programowymi kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów prof ilowanych i techników oraz odpowiadają standardom
wymagań egzaminacyjnych dla poziomu podstawowego, zawartym w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 kwietnia 2003
roku zmieniającym rozporządzenie w sprawie standardów wymagań będących
podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (Dz. U. z 2003 r. Nr 90,
poz. 846)
Treści kształcenia są uzupełnieniem treści opanowanych w zasadniczej szkole
zawodowej i obejmują:
1. Dzieje ludzkości od starożytność poprzez średniowiecze, czasy nowożytne,
wiek XIX do czasów współczesnych.
2. Dziedziny życia człowieka, które nie zostały zaprezentowane w zasadniczej szkole zawodowej.
3. Dzieje Polski i dzieje powszechne – Europy i świata.
6
Doboru treści z zakresu historii regionalnej nauczyciel musi dokonać sam.
Autorzy zdecydowali się na przyjęcie chronologicznej koncepcji układu treści.
W ramach poszczególnych epok i okresów historycznych przedstawione są typowe dla nich problemy w układzie pozwalającym na uwzględnienie wzajemnych
zależności. Ujęcie takie ułatwia zrozumienie związków przyczynowo-skutkowych między zjawiskami i procesami historycznymi.
Program respektuje podstawowe zasady nauczania historii:
• obiektywizmu w przedstawianiu wydarzeń historycznych,
• respektowania praw ucznia do formułowania własnych wniosków i ocen,
• przechodzenia od szczegółowych wydarzeń do uogólnień i stosowanie
ujęcia syntetycznego,
• ukazywania dziejów Polski na tle historii Europy i świata z uwzględnieniem historii lokalnej,
• korelacji z innymi przedmiotami.
Przedstawiony program stwarza warunki do realizacji następujących ścieżek
edukacyjnych:
• czytelniczo-medialnej,
• ekologicznej,
• edukacji f ilozof icznej,
• europejskiej,
• regionalnej.
Szkoła może realizować ścieżki edukacyjne w ramach przedmiotów przez
włączenie ich treści do programu nauczania jednego lub kilku przedmiotów,
w postaci odrębnych zajęć lekcyjnych albo przez włączenie treści ścieżek do programu nauczania bloku przedmiotowego. Konstrukcja tego programu pozwala
nauczycielowi na szybkie ich wyodrębnienie.
7
2. Warunki realizacji programu
Realizacja proponowanego programu wymaga przynajmniej trzech godzin
tygodniowo w dwu- lub trzyletnim cyklu kształcenia. Zwiększenie liczby godzin
dla całego cyklu o jedną godzinę stworzyłoby optymalne warunki pracy.
Wymiar godzin nauczania w poszczególnych klasach może być zróżnicowany
i zależy od ustaleń dyrektora lub Rady Pedagogicznej. Nauczyciel dokona podziału treści, uwzględniając wyniki wstępnej diagnozy kompetencji uczniów.
Wśród środków dydaktycznych w dalszym ciągu dużą rolę odgrywa podręcznik. Dla ucznia jest źródłem podstawowych informacji. Ukazuje sposoby
interpretacji omawianych wydarzeń. Zawiera elementarny zbiór źródeł historycznych, pozwalający zorientować się w ich różnorodności i opanować umiejętność
interpretacji. Zawiera również pytania i zadania umożliwiające samodzielne
kontrolowanie poczynionych postępów. Jego podstawowa rola polega jednak
przede wszystkim na tym, że pozwala uczniowi na samodzielne systematyzowanie zdobywanej wiedzy, i jest tym większa, im częściej nauczyciel korzysta
z alternatywnych mediów.
Uzupełnieniem podręcznika jest zeszyt ćwiczeniowy (zbiór zadań), pomocny
w doskonaleniu umiejętności z zakresu interpretacji źródeł historycznych oraz
kształceniu umiejętności z zakresu samodzielnego tworzenia informacji. Można
go zastąpić materiałami przygotowanymi przez nauczyciela i jest to rozwiązanie
korzystniejsze, bowiem nauczyciel może w sposób bardzo elastyczny dobierać
materiał ćwiczeniowy, ze względu na jego treść, jak i formę, i tym samym skutecznie reagować na aktualny stan wiedzy i umiejętności uczniów.
Podręcznik nie może być jedynym źródłem wiedzy dla ucznia. Realizując program, nauczyciel musi tak organizować pracę uczniów, żeby zmobilizować ich
do korzystania z dodatkowych źródeł informacji i to w taki sposób, by stopniowo
zwiększać samodzielność uczniów w doborze i pozyskiwaniu wiadomości.
Do realizacji programu nauczycielowi potrzebne będą następujące
środki dydaktyczne:
• czasopisma historyczne i historyczno-dydaktyczne, a zwłaszcza „Wiadomości Historyczne” i „Mówią Wieki”,
• zbiory tekstów źródłowych,
• zbiór alternatywnych podręczników,
• literatura popularnonaukowa i literaturę piękna,
• wydawnictwa encyklopedyczne, słowniki, atlasy historyczne, roczniki
statystyczne,
8
• środki symboliczne w postaci map ściennych, planów, szkiców,
• materiały dydaktyczne: foliogramy, reprodukcje, serie przeźroczy historycznych, f ilmy, programy telewizyjne (np. nagrane programy publicystyczne, traktujące o sprawach bieżących), programy multimedialne itp.,
• urządzenia techniczne: komputer, telewizor, magnetowid, rzutnik pisma,
magnetofon.
Dokonane w 2004 r. zmiany w prawie autorskim stwarzają zupełnie nowe
warunki pracy szkoły. Dzięki nim nauczyciel historii i biblioteka mogą stworzyć
zbiór kopii wybranych artykułów z pism popularnonaukowych lub zarejestrowanych na taśmach wideo lub płytach CD i DVD emitowanych w telewizji f ilmów
popularnonaukowych oraz audycji radiowych i udostępnić je w ramach procesu
dydaktycznego uczniom. Pozwala to na przeniesienie niektórych czynności
ucznia poza salę lekcyjną i stwarza nadzwyczaj korzystne warunki do stopniowego usamodzielniania ucznia w procesie uczenia się.
Zorganizowanie bogatej, dostępnej dla ucznia bazy dydaktycznej stwarza
warunki do rozwoju specyf icznych zainteresowań uczniów i samodzielnych
poszukiwań w zakresie rozbudzania i zaspokajania indywidualnych potrzeb
intelektualnych i emocjonalnych. Zmienia również relację między nauczycielem
a uczniem, nauczyciel staje się przewodnikiem i pomocnikiem w samodzielnych
poszukiwaniach uczniów.
Nauczyciel powinien dopuścić uczniów do współtworzenia tej bazy, zwłaszcza
w jej aspekcie twórczym. Coraz większa dostępność sprzętu komputerowego
i wideo sprawia, że uczniowie mogą bez większych trudności zaistnieć jako
autorzy zbiorów źródeł informacji, jak i w pełni samodzielnych dzieł. Możliwość
tę należy wykorzystać, stwarzając tym samym warunki do praktycznego zastosowania zdobytej przez uczniów wiedzy.
Ze względu na specyf ikę tego typu szkoły jednym z najważniejszych zadań
nauczyciela będzie takie pokierowanie procesem dydaktycznym, by w wyniku
połączenia treści przekazywanych w zasadniczej szkole zawodowej i liceum/
technikum uzupełniającym uczeń uzyskał spójny obraz dziejów.
3. Plan nauczania a orientacyjny przydział godzin
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r.
w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 15,
poz. 142, Nr 137, poz. 1155, z 2003 r. Nr 39, poz. 337, Nr 116, poz. 1093, z 2004 r.
Nr 43, poz. 393) wskazuje, że w uzupełniających szkołach średnich dla młodzieży – absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, przewidywana jest liczba
9
3 godzin tygodniowo w dwu- lub trzyletnim okresie kształcenia. Zwiększenie
liczby godzin dla całego cyklu o jedną godzinę stworzyłoby optymalne warunki
pracy. O przydziale godzin decyduje dyrektor lub Rada Pedagogiczna szkoły; odpowiednio uzasadniona opinia nauczycieli może sprawić, że zostanie zwiększony
wymiar godzin nauczania. Taka sytuacja szczególnie zalecana jest w przypadku
dużej liczby uczniów chcących zdawać egzamin maturalny z historii.
Poniżej przedstawiamy propozycję planu nauczania historii w różnych typach
szkół (tabela I). W konkretnych placówkach może wyglądać on inaczej. Przedstawiamy również orientacyjny przydział godzin na poszczególne działy programu
(tabela II). Przypominamy, że zajęcia w klasie trzeciej kończą się w połowie kwietnia, tak więc ograniczona jest wtedy faktyczna liczba zajęć do 24 godzin. W całym
cyklu nauczania nauczyciel ma do dyspozycji 96 godzin. W przypadku przydzielenia dodatkowej godziny tygodniowo przez dyrektora, liczba godzin faktycznie
zwiększy się o 24 (liceum) lub o 36 (technikum). Wydaje się celowe, by w ostatniej
klasie danego typu szkoły realizowane były zajęcia z historii – uczniowie mają
wtedy zwiększone szanse na pozytywny wynik egzaminu maturalnego.
Tabela 1
Ramowy plan nauczania historii w szkołach dla młodzieży
liczba
godzin
tygodniowo
w całym
okresie
nauczania
Klasa I
liczba godzin tygodniowo
(faktyczna
liczba godzin)
Klasa II
liczba
godzin tygodniowo
(faktyczna
liczba godzin)
Klasa III
liczba
godzin tygodniowo
(faktyczna
liczba godzin)
Lp.
Typ szkoły
3
(96)
2
(72)
1*
(24)
-
1.
Dwuletnie uzupełniające liceum
ogólnokształcące
dla absolwentów
zasadniczej szkoły zawodowej
3
(96)
1
(36)
1*
(36)
1
(24)
2.
Trzyletnie
uzupełniające
technikum dla
absolwentów zasadniczej szkoły
zawodowej
*zalecane dodatkowe zwiększenie wymiaru zajęć o 1 godzinę, tak by w całym cyklu odpowiednio
dwu-, trzyletnim przypadały 4 godziny tygodniowo.
10
Tabela II
Orientacyjny przydział godzin
Lp. Dział programu
Liczba
godzin na
realizację
tematów
Liczba
godzin do
dyspozycji
nauczyciela*
1.
Starożytność
12
4
2.
Wieki średnie
16
4
3.
Czasy nowożytne
17
3
4.
Świat w XIX wieku
13
3
5.
Świat w okresie konf liktów
globalnych
12
2
Klasa
w dwuletnim
liceum
Klasa
w trzyletnim technikum
I
I
II
6.
Świat po II wojnie światowej
razem
II
8
2
78
18
III
* godziny przeznaczone przede wszystkim na lekcje podsumowujące i sprawdziany.
4. Cele edukacyjne
Cele nauczania historii
Usystematyzowanie i pogłębienie wcześniej zdobytej wiedzy.
Poszerzanie i pogłębianie zainteresowań uczniów.
Uświadomienie uczniom stopnia zróżnicowania źródeł współczesnego świata.
Przygotowanie do aktywnego udziału w życiu rodzinnym i publicznym.
Kształcenie umiejętności samodzielnego i krytycznego myślenia.
Kształtowanie obiektywnego poglądu na stosunki między państwami w świecie.
Zaznajomienie z dziejami miejscowości rodzinnej.
Wzbudzanie szacunku dla osiągnięć cywilizacyjnych i kulturowych rodzimych
i obcych.
11
Zakres i wiadomości
Zapoznanie się z zasadami naukowego postępowania badawczego w historii.
Znajomość różnych ideologii i ich wpływu na bieg historii.
Znajomość różnych religii i ich wpływu na przyjęty przez ich wyznawców
sposób życia.
Znajomość rozstrzygających konf liktów zbrojnych i ich wpływu na mapę
świata.
Znajomość różnych typów źródeł historycznych.
Znajomość związków między człowiekiem a jego środowiskiem naturalnym.
Zakres umiejętności
Dostrzeganie związków między przeszłością a teraźniejszością.
Umiejętność samodzielnego i krytycznego myślenia.
Lokalizacja faktów w czasie i przestrzeni.
Posługiwanie się zdobytą wiedzą w nowych sytuacjach poznawczych.
Synchroniczne i liniowe ukazywanie wydarzeń.
Ukazywanie związków przyczynowo-skutkowych między faktami i procesami.
Umiejętność samodzielnego sporządzania notatek.
Formułowanie różnych form wypowiedzi ustnych i pisemnych.
Umiejętność dyskusji, polemiki, obrony własnego stanowiska.
Umiejętność analizy źródeł historycznych, w tym ocena wiarygodności źródła.
Umiejętność gromadzenia i porządkowania informacji, również z wykorzystaniem technologii informatycznej.
Doskonalenie umiejętności korzystania z różnych źródeł wiedzy historycznej:
źródła kartograf iczne, źródła statystyczne, źródła pisane, słowniki, encyklopedie,
literatura popularnonaukowa, publicystyka, beletrystyka historyczna, f ilm popularnonaukowy, f ilm fabularny.
Umiejętność posługiwania się aktami normatywnymi.
Umiejętność odróżniania faktów od opinii.
Umiejętność krytycznej oceny materiałów propagandowych i haseł programowych oraz tekstów publicystycznych współczesnego świata polityki.
Rozwijanie umiejętności krytycznego korzystania z prasy, radia i telewizji.
Umiejętność formułowania ocen i opinii.
12
Kształcenie umiejętności posługiwania się zdobytą wiedzą i wykorzystywanie
jej w nowych sytuacjach poznawczych.
Cele wychowawcze
Kształtowanie wartości uniwersalnych, takich jak: prawda, dobro, piękno,
wolność.
Uczenia poszanowania zdrowia, życia i godności innych ludzi.
Kształtowanie postaw w duchu humanistycznych i racjonalistycznych
ideałów, zgodnie z zasadami tolerancji światopoglądowej.
Uznanie zasady pluralizmu w życiu publicznym.
Kształcenie postawy, charakteryzującej się odwagą cywilną.
Postawy gotowości do współuczestniczenia w kształtowaniu najbliższego
środowiska społecznego.
Gotowości przeciwstawiania się różnym formom patologii społecznej.
Kształtowanie postawy, charakteryzującej się nawykiem nieustannego
pogłębiania wiedzy i umiejętności społecznych.
Kształtowanie postawy patriotycznej, wyrażającej się szacunkiem dla tradycji
oraz symboli narodowych.
5. Treści kształcenia
1. Wprowadzenie do metodologii historii
historia jako nauka, nauki pomocnicze historii, źródła historyczne, periodyzacja
Starożytność
2. Specyf ika cywilizacji Bliskiego Wschodu
wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu,
osiągnięcia cywilizacyjne, problem przenikania się cywilizacji
3. Struktury społeczne i polityczne państw Bliskiego Wschodu
społeczeństwa Bliskiego Wschodu, geneza i funkcjonowanie państw, monarchia despotyczna
4. Specyf ika i warunki rozwoju gospodarek Grecji i Rzymu
wpływ warunków naturalnych na gospodarkę i życie ludzi w Helladzie i Italii,
konf likty społeczne, ewolucja form niewolnictwa
13
5. Od monarchii przez republikę do monarchii
formy polis, monarchia Aleksandra Wielkiego, republika i cesarstwo w Rzymie
6. Wojny obronne i zaborcze w świecie antycznym
wojskowość – uzbrojenie i taktyka jako pochodna rozwoju cywilizacyjnego,
wybrane konf likty (zmagania grecko-perskie, podboje Aleksandra Wielkiego,
rozwój Imperium Rzymskiego, upadek Rzymu)
7. Twórcze naśladownictwo i nowatorstwo – kształtowanie się cywilizacji
antycznej
wpływ cywilizacji Bliskiego Wschodu, kultura helleńska, kultura hellenistyczna, kultura starożytnego Rzymu i ich związek z innymi cywilizacjami
8. Chrześcijaństwo a inne religie starożytności
charakterystyka politeistycznych religii Wschodu i świata antycznego, judaizm i chrześcijaństwo jako religie monoteistyczne
Wieki średnie
9. Kształtowanie się zrębów Europy – na gruzach Imperium Rzymskiego
trzy kręgi cywilizacyjne i ich stosunek do antyku (państwa barbarzyńskie,
Arabowie, Bizancjum), cywilizacyjna rola Kościoła katolickiego w pierwszych wiekach średniowiecza
10. Feudalizm a system lenny
formowanie się systemu lennego, rozdrobnienie feudalne
11. Cesarstwo i papiestwo w walce o Dominium Mundi
rywalizacja dwóch uniwersalizmów, cezaropapizm, papocezaryzm, koncepcje
cesarstwa
12. Kryzysy religijne i polityczne w średniowieczu
wielka schizma, ruch soborowy, husytyzm
13. Problem początków Polski na tle sytuacji międzynarodowej
wewnętrzne i międzynarodowe przesłanki powstania państwa, chrześcijaństwo i Kościół katolicki jako czynniki integrujące, pierwsi Piastowie w walce
o miejsce Polski w Europie
14. Polska między jednością a rozbiciem
rozbicie dzielnicowe jako naturalny etap ewolucji wczesnośredniowiecznego
państwa, separatyzmy dzielnicowe
15. Od rozbicia do zjednoczenia. Polska w XII – XIV wieku
14
proces pogłębiania się rozbicia, wzrost zagrożenia zewnętrznego, zmiany
terytorialne, przesłanki zjednoczenia, proces jednoczenia państwa
16. Znaczenie unii w dziejach Polski średniowiecznej
znaczenie rządów Andegawenów w Polsce, geneza unii polsko-litewskiej,
ewolucje związku polsko-litewskiego
17. Jagiellonowie wobec wyzwań epoki
problem krzyżacki i jego rozwiązanie, polityka dynastyczna w XV wieku
18. Wojskowość i wojny średniowiecza
uzbrojenie i taktyka, wybrane wojny (krucjaty, wojna stuletnia, podboje tureckie)
19. Kultura średniowieczna jako odzwierciedlenie światopoglądu chrześcijańskiego
szkolnictwo, kultura umysłowa w średniowieczu, sztuka romańska i gotycka,
horyzont geograf iczny człowieka średniowiecza
Czasy nowożytne
20. Poszerzanie horyzontu geograf icznego na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych
naukowe i technicznie przesłanki odkryć geograf icznych, odkrycia geograf iczne, podział świata, Europa wobec odkrytych cywilizacji
21. Dualizm w rozwoju społeczno-gospodarczym Europy
wpływ odkryć geograf icznych na przemiany gospodarcze, rola Polski w gospodarce europejskiej
22. Humanizm a odrodzenie
nowa koncepcja człowieka i świata, wizerunek świata w twórczości artystycznej
23. W poszukiwaniu nowej duchowości – reformacja a reforma Kościoła katolickiego
kryzys Kościoła katolickiego, społeczne, ideologiczne i polityczne podłoże
reformacji, główne nurty reformacji, wojna i propaganda religijna, reforma
Kościoła katolickiego i kontrreformacja
24. Mapa polityczna nowożytnej Europy
polityka dynastyczna Habsburgów i Jagiellonów, zagrożenie tureckie, wojna
trzydziestoletnia, wzrost znaczenia sąsiadów Polski
25. Rzeczpospolita Obojga Narodów
15
unia lubelska, Rzeczpospolita jako kraj wielu kultur i religii, organizacja
i funkcjonowanie państwa, Polska między Wschodem a Zachodem
26. Znaczenie wojen XVII-wiecznych w historii Polski
przyczyny wojen, terytorialne skutki wojen, charakterystyka działań wojennych, skutki demograf iczne i gospodarcze wojen
27. Człowiek baroku
kultura w służbie religii, estetyka epoki, osiągnięcia naukowe, sarmatyzm
jako polski wkład w kulturę baroku
28. Kryzys Rzeczypospolitej w XVIII wieku
tendencje oligarchiczne jako konsekwencje wojen w XVII wieku, Polska za
Sasów, ograniczenie suwerenności państwa, koncepcje reform
29. Wzrost znaczenia sąsiadów Polski w XVIII wieku
reformy wewnętrzne, wpływ wojny północnej na układ sił w Europie Środkowej
30. Upadek państwa polskiego
próby ratowania państwa, rozbiory Polski
31. Oświecenie i klasycyzm
umysłowość oświecenia, myśl społeczna i polityczna, idee oświecenia i ich
wpływ na koncepcje państwa, nowe koncepcje estetyczne
32. Rewolucje i ich znaczenie w dziejach nowożytnego świata
rewolucja w Anglii w XVII w., powstanie Stanów Zjednoczonych, rewolucja
francuska
33. Europa w okresie przewagi francuskiej za Napoleona
reformy napoleońskie we Francji, supremacja Francji w Europie, sprawa
polska w polityce napoleońskiej, Polacy w walce o odbudowę państwa
Świat w XIX wieku
34. System wiedeński w Europie i jego funkcjonowanie
zasady kongresu, nowa mapa Europy, Święte Przymierze, znaczenie wojny
krymskiej
35. Stare i nowe idee
konserwatyzm, liberalizm, socjalizm, nacjonalizm
36. Konf likty społeczne w XIX w.
walka robotników o lepsze warunki pracy i płacy, wystąpienia chłopów przeciw pańszczyźnie
16
37. Praca organiczna i działalność spiskowo-powstańcza w dziejach narodu
polskiego w XIX wieku.
polityka zaborców, założenia i realizacja programu pracy organicznej, pozytywizm, działalność konspiracyjna, powstania narodowowyzwoleńcze
38. Zmiany polityczne na świecie w II połowie XIX wieku
przemiany struktur państwa i społeczeństwa w Ameryce Północnej w okresie
wojny secesyjnej, zjednoczenie Włoch, zjednoczenie Niemiec, imperializm
39. Wpływ przemian ustrojowych w drugiej połowie XIX wieku na rozwój
form aktywności społecznej
rozwój parlamentaryzmu, partie polityczne, kształtowanie się nowoczesnego
narodu
40. Wizje państwa i społeczeństwa w programach polskich partii politycznych
główne nurty polityczne na ziemiach polskich, przywódcy polityczni
41. Kultura XIX i początku XX wieku jako odzwierciedlenie problemów
epoki
Świat w okresie konf liktów globalnych
42. Znaczenie I wojny światowej w dziejach Europy i świata
przyczyny konf liktu, charakterystyka działań wojennych, skutki polityczne
– system wersalsko-waszyngtoński, rola Ligi Narodów, przemiany społeczne,
wzrost znaczenia pozycji kobiet w społeczeństwie, problem mniejszości narodowych
43. Odbudowa Polski po I wojnie światowej
koncepcje państwa, ośrodki tworzenia państwowości polskiej, zbrojna i dyplomatyczna walka o granice państwa, problemy z integracją i odbudową
kraju
44. Problemy gospodarcze dwudziestolecia międzywojennego
gospodarki państw totalitarnych, wielki kryzys gospodarczy i jego następstwa, formy wyjścia z kryzysu
45. Agresywna polityka państw totalitarnych w dwudziestoleciu międzywojennym
agresje faszystowskie, kryzys demokracji w Europie, polityka uspokajania
Francji i Wielkiej Brytanii
46. Druga wojna światowa
17
główne etapy, punkty przełomowe II wojny światowej, charakter działań
zbrojnych, powstanie Wielkiej Koalicji. Zwycięstwo Sprzymierzonych
47. Polityka okupantów podczas wojny
obozy koncentracyjne, obozy zagłady, holocaust i ludobójstwo, eksploatacja
gospodarcza terenów okupowanych
48. Społeczeństwo polskie wobec okupacji
formy ruchu oporu, Polskie Państwo Podziemne, akcja „Burza”, powstanie
warszawskie
49. Walka o kształt ustrojowy Polski
obóz niepodległościowy i obóz lewicy komunistycznej, wpływ sytuacji międzynarodowej
Świat po II wojnie światowej
50. System jałtańsko-poczdamski na świecie po II wojnie światowej
konferencje Wielkiej Trójki, zimna wojna – kształtowanie się systemu bipolarnego na świecie, rola Stanów Zjednoczonych i ZSRR, ZSRR i kraje trzeciego
świata, rozpad ZSRR – narodziny świata wielobiegunowego, społeczeństwo
postindustrialne
51. Europa na drodze ku integracji
formy i etapy integracji (Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska
Wspólnota Gospodarcza, Unia Europejska, od współpracy gospodarczej do
politycznej), poszerzanie geograf iczne – nowi członkowie
52. Budowa systemu komunistycznego w Polsce po II wojnie światowej
wpływ sytuacji międzynarodowej, etapy i formy walki o władzę, stalinizm
w Polsce
53. Kryzysy społeczno-gospodarcze i polityczne w PRL
charakter gospodarki centralnie zarządzanej, ewolucja systemu komunistycznego po 1956 r., charakter kryzysów 1956, 1968, 1970, 1976, narodziny
opozycji
54. Znaczenie polskiej rewolucji „Solidarność”
przemiany w Polsce w latach 1980-89, kontekst międzynarodowy, rola Kościoła katolickiego
55. Kultura po II wojnie światowej. Kultura elitarna a kultura masowa.
18
6. Przewidywane osiągnięcia ucznia
Starożytność
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• zakres zainteresowań historii jako nauki, najważniejsze nauki pomocnicze
historii, klasyf ikację źródeł historycznych; system periodyzacji dziejów,
• osiągnięcia cywilizacyjne państw starożytnego Bliskiego Wschodu,
• strukturę społeczną państw starożytnego Wschodu oraz Grecji i Rzymu,
• cechy charakterystyczne gospodarek państw Bliskiego Wschodu, Grecji
i Rzymu,
• typy państwa charakterystyczne dla starożytności,
• organizację i uzbrojenie armii państw,
• najważniejsze konf likty zbrojne w starożytności,
• cechy charakterystyczne kultury państw Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu oraz ich sztandarowe dzieła,
• różnice między religiami politeistycznymi a religiami monoteistycznymi,
• przyczyny upadku cesarstwa zachodniego.
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• przypisać do określonej nauki pomocniczej zakres jej badań, klasyf ikować
źródła historyczne
• wykazać związek miedzy warunkami naturalnymi a dominującymi cechami gospodarki
• wyjaśnić genezę państwa,
• scharakteryzować monarchię despotyczną typu wschodniego, podstawowe
formy ustrojowe Grecji i Rzymu,
• scharakteryzować położenie jednostki wobec władzy w poszczególnych
typach państw,
• przedstawić ewolucję niewolnictwa w starożytności,
• wyjaśnić genezę i przedstawić charakter typowych dla epoki starożytnej
konf liktów społecznych: niewolnicy i ich posiadacze; drobni rolnicy i wielcy posiadacze ziemi,
• scharakteryzować armię obywatelską i armię zawodową, wskazując na ich
zalety i wady,
19
• wyjaśnić przyczyny najważniejszych konf liktów zbrojnych,
• zrekonstruować na podstawie mapy przebieg konf liktów persko-greckich
i rzymsko-kartagińskich,
• zrekonstruować na podstawie mapy proces budowy Imperium Rzymskiego,
• wykazać zależności między kulturą rzymską a kulturą grecką oraz różnice
zachodzące między nimi,
• wyjaśnić, na czym polega synkretyzm kultury hellenistycznej,
• odróżnić źródła relacyjno-narracyjne od źródeł aktowych,
• interpretować źródła normatywne,
• rekonstruować wydarzenia historyczne na podstawie źródeł historiograf icznych.
Wieki średnie
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• lokalizację i znaczenie oraz cechy charakterystyczne trzech ośrodków
Europy wczesnośredniowiecznej,
• rolę Kościoła w kształtowaniu się średniowiecznej Europy,
• znaczenie monarchii karolińskiej dla dalszych dziejów Europy,
• strukturę społeczeństwa feudalnego,
• programy polityczne papiestwa i cesarstwa,
• program ruchu husyckiego,
• przyczyny i charakter wielkiej schizmy,
• wewnętrzne przesłanki i międzynarodowe uwarunkowania powstania państwa polskiego,
• przesłanki zjednoczenia i czynniki sprzyjające,
• proces odbudowy państwa polskiego,
• najważniejsze zasadnicze cele polityki wewnętrznej i zagranicznej Kazimierza Wielkiego,
• zasady unii polsko-węgierskiej i unii polsko-litewskich,
• przebieg konf liktów polsko-krzyżackich,
• różnorodność metod rozwiązywania konf liktu (procesy, mediacje, wojny),
• uzbrojenie i taktykę wojsk średniowiecznych,
20
• cechy charakterystyczne sztuki romańskiej i gotyckiej,
• zabytki architektury średniowiecznej swojego regionu.
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• porównać trzy kręgi cywilizacyjne (państwa barbarzyńskie, Arabowie,
Bizancjum),
• zrekonstruować na podstawie mapy rozwój imperium arabskiego, rozwój
terytorialny i rozpad państwa Franków,
• wyjaśnić funkcjonowanie systemu lennego,
• zrekonstruować strukturę włości feudalnej,
• ocenić rolę papiestwa i cesarstwa w procesie integracji Europy,
• wyjaśnić przyczyny konf liktu papiestwa z cesarstwem,
• ocenić znaczenie i rolę ruchu soborowego,
• na mapie zrekonstruować proces kształtowania się terytorium państwa
polskiego,
• scharakteryzować położenie międzynarodowe Polski wczesnopiastowskiej,
a zwłaszcza relacje z cesarstwem i papiestwem,
• ocenić wkład poszczególnych władców w budowę pozycji międzynarodowej Polski,
• ocenić znaczenie przyjęcia chrztu dla dalszych dziejów Polski,
• wyjaśnić społeczne i gospodarcze przyczyny rozbicia dzielnicowego,
• posługując się mapą, zrekonstruować zmiany terytorialne w czasie rozbicia
dzielnicowego,
• ocenić wkład Przemysła II, Wacława II i Władysława Łokietka w proces
odbudowy państwa polskiego,
• wyjaśnić przyczyny unii polsko-litewskiej,
• dokonać bilansu kosztów i zysków związku polsko-litewskiego,
• ocenić traktat toruński pierwszy i drugi,
• na mapie zrekonstruować przebieg Wielkiej Wojny z Zakonem i zmiany
terytorialne w wyniku wojny trzynastoletniej,
• zdef iniować pojęcie polityki dynastycznej,
• ocenić skuteczność polityki dynastycznej Jagiellonów,
• ocenić znaczenie najważniejszych konf liktów zbrojnych epoki: krucjat
i wojny stuletniej,
21
• porównać turecką i europejską sztukę wojenną,
• uzasadnić pogląd o uniwersalistycznym charakterze kultury średniowiecznej,
• klasyf ikować wg stylów typowe obiekty architektoniczne,
• opisać budowlę na podstawie jej rzutu poziomego (czytać plany budowli),
• ocenić wkład swojego regionu w rozwój kultury polskiej,
• rozróżniać najważniejsze typy źródeł historycznych epoki: kroniki, żywoty
świętych, akty prawodawcze, typowe dla epoki akty codziennej działalności prawnej (np. immunitety),
• oceniać wiarygodność kronikarzy średniowiecznych,
• wymieniać powinności ludności miejskiej i wiejskiej na podstawie dokumentów,
• ustalać związki pokrewieństwa na podstawie tablic genealogicznych,
• synchronizować wydarzenia na podstawie tablic synchronicznych,
• oceniać znaczenie prawa spisanego i skodyf ikowanego,
• zrekonstruować obraz społeczeństwa na podstawie dzieł kultury (literatura
piękna, sztuki plastyczne).
Czasy nowożytne
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• przyczyny wypraw odkrywczych,
• skutki odkryć geograf icznych dla Europejczyków i ludności autochtonicznej,
• cechy charakterystyczne sztuki renesansowej,
• przedstawicieli renesansu europejskiego i polskiego i ich przykładowe dzieła,
• głównych przedstawicieli reformacji i ich poglądy,
• przejawy kryzysu Kościoła katolickiego,
• program reformy wewnętrznej Kościoła katolickiego,
• zasady unii lubelskiej,
• skutki unii polsko-litewskiej,
• najważniejsze przyczyny konf liktów Polski z sąsiadami w XVII w.,
• głównych przedstawicieli baroku i oświecenia,
22
•
•
•
•
•
cechy charakterystyczne sztuki baroku i klasycyzmu,
nowe koncepcje polityczne i ustrojowe,
źródła i przejawy kryzysu państwa polskiego w XVIII w.,
programy reform,
przyczyny, charakter i konsekwencje rewolucji w Anglii, wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i rewolucji we Francji.
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• na podstawie mapy zrekonstruować szlaki podróżników i odkrywców,
• wyjaśnić, na czym polega dualizm gospodarczy w Europie, i scharakteryzować gospodarkę środkowoeuropejską i zachodnioeuropejską,
• określić miejsce Polski w gospodarce europejskiej,
• ocenić wkład Polaków w kulturę renesansową,
• porównać renesansowy i średniowieczny ideał człowieka,
• na podstawie mapy przedstawić zasięg poszczególnych wyznań,
• wykazać źródła polskiej tolerancji religijnej,
• przykłady wojen religijnych i przejawy tolerancji religijnej,
• najważniejsze konf likty zbrojne epoki,
• ocenić wpływ rozpowszechnienia się broni palnej na charakter działań
zbrojnych,
• scharakteryzować Rzeczpospolitą Obojga Narodów jako państwo wielowyznaniowe i wieloetniczne,
• odróżnić unię realną od personalnej,
• odróżnić zabytki sztuki barokowej,
• ocenić wkład Polski w sztukę baroku europejskiego,
• przedstawić genezę i scharakteryzować sarmatyzm,
• ocenić różne postawy wobec problemów wewnętrznych kraju (np. targowica i konfederacja barska, powstanie kościuszkowskie),
• scharakteryzować położenie międzynarodowe Polski w XVIII w.,
• ocenić głębokie przemiany wewnętrzne doby oświecenia,
• ocenić znaczenie Konstytucji 3 maja,
• porównać sztukę baroku i klasycyzmu,
23
• dokonać identyf ikacji źródła historycznego z reprezentowanym przez nie
nurtem reformacji,
• ocenić wiarygodność historycznych źródeł o charakterze polemicznym,
• rekonstruować budowę aparatu państwowego na podstawie konstytucji,
• określać przesłanie ideowe źródeł ikonograf icznych,
• rekonstruować warunki życia na podstawie źródeł ikonograf icznych (ubiór,
wyposażenie wnętrz, środki lokomocji),
• na podstawie mapy dokonać rekonstrukcji zmian terytorialnych, będących
skutkiem wojen,
• demaskować ukryte intencje autorów źródeł polemicznych i propagandowych,
• odróżniać opinię od faktów historycznych,
• prezentować na podstawie mapy wzrost terytorialny nowych potęg i proces
rozkładu starych,
• określać na podstawie mapy rozmieszczenie terytorialne różnych wyznań
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
• charakteryzować na podstawie danych statystycznych przemiany demograf iczne,
• charakteryzować na podstawie map konf likty zbrojne Polski z sąsiadami
w XVII w.,
• charakteryzować na podstawie mapy sytuację polityczną w Europie w epoce napoleońskiej,
• analizować dane statystyczne,
• wyjaśnić źródła zróżnicowania poglądów na problemy społeczne i gospodarcze,
• zrekonstruować obraz społeczeństwa na podstawie dzieł kultury (literatura
piękna, sztuki plastyczne).
Świat w XIX wieku
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• klasyf ikację dziewiętnastowiecznych doktryn politycznych i ich zasadnicze
cechy,
• formy walki najniższych grup społecznych o poprawę bytu,
• genezę i zasady kongresu wiedeńskiego,
24
• konsekwencje polityczne wojny krymskiej,
• formy walki o zachowanie tożsamości narodowej, substancji majątkowej
i odzyskanie niepodległości,
• społeczne, polityczne i gospodarcze podłoże tendencji integracyjnych
w Niemczech i we Włoszech,
• przyczyny i skutki wojny secesyjnej w USA,
• formy aktywności politycznej społeczeństw drugiej połowy XIX w.,
• główne nurty w sztuce przełomu XIX i XX w.,
• udział mieszkańców regionu w walkach narodowowyzwoleńczych, działalności organicznikowskiej i politycznej.
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• interpretować dokumenty programowe i propagandowe,
• identyf ikować doktrynę na podstawie fragmentu tekstu programowego,
• przedstawić dążenia robotników i chłopów do poprawy warunków życia,
• ocenić podejmowane przez nich formy walki pod względem skuteczności
i pod względem etycznym,
• przedstawić zmiany na mapie politycznej Europy w wyniku kongresu wiedeńskiego,
• na podstawie tekstu źródłowego przedstawić cele Świętego Przymierza,
• ocenić efekty różnych form walki z zaborcami,
• porównać powstania narodowe pod względem charakteru działań zbrojnych, organizacji władz powstańczych i zaangażowania społeczeństwa,
• przedstawić na podstawie mapy powstawanie największych imperiów kolonialnych,
• wyjaśnić przyczyny rozwoju imperializmu,
• scharakteryzować wzajemne relacje między kolonizatorami a ludnością
autochtoniczną i ocenić efekty przenikania się kultur,
• krytycznie analizować treść dokumentów programowych nowoczesnych
partii politycznych,
• scharakteryzować twórczość najwybitniejszych twórców przełomu XIX
i XX w.,
• zrekonstruować obraz społeczeństwa na podstawie dzieł kultury (literatura
piękna, sztuki plastyczne).
25
Świat w okresie konf liktów globalnych
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• genezę i konsekwencje polityczne, gospodarcze i społeczne I wojny światowej,
• wpływ nowoczesnego uzbrojenia na charakter działań wojennych,
• okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości,
• najważniejsze osiągnięcia gospodarcze dwudziestolecia międzywojennego,
• przyczyny, cechy i konsekwencje wielkiego kryzysu gospodarczego,
• główne etapy ekspansji terytorialnej państw faszystowskich,
• główne etapy II wojny światowej,
• przełomowe wydarzenia na frontach II wojny światowej,
• formy walki konspiracyjnej z okupantem,
• sytuację swojego regionu podczas okupacji oraz udział jego mieszkańców
w ruchu konspiracyjnym i walkach na frontach.
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• scharakteryzować działania wojenne z uwzględnieniem różnic między
frontem wschodnim a zachodnim,
• na podstawie mapy zaprezentować zmiany terytorialne, jakie zaszły w wyniku I wojny światowej,
• na podstawie tekstu źródłowego przedstawić warunki traktatu wersalskiego,
• w oparciu o źródła historyczne zaprezentować różne koncepcje odbudowy
państwa,
• używając mapy, zrekonstruować proces odbudowy terytorialnej państwa
polskiego,
• ocenić wkład R. Dmowskiego i J. Piłsudskiego oraz ich ugrupowań politycznych w odbudowę państwa polskiego,
• przedstawić na podstawie tekstu źródłowego cele Ligi Narodów,
• na podstawie źródeł statystycznych sformułować ocenę przemian gospodarczych dwudziestolecia międzywojennego,
26
• na podstawie map gospodarczych wymienić główne ośrodki przemysłowe,
• porównać przebieg wielkiego kryzysu gospodarczego w Polsce i na świecie,
• korzystając z mapy, przedstawić zmiany terytorialne na świecie (Europa
i Afryka) przed wybuchem wojny,
• odtworzyć na podstawie mapy podboje III Rzeszy i Włoch podczas II wojny światowej,
• ocenić zbrodniczy charakter działań państw totalitarnych,
• na podstawie danych statystycznych ocenić ogrom strat demograf icznych
i materialnych w wyniku II wojny światowej,
• wykorzystać źródła ikonograf iczne i kinematograf iczne do opisu działań
wojennych w I i II wojnie światowej oraz dokumentowania zbrodni wojennych,
• wykorzystać teksty źródłowe do sformułowania własnej opinii na temat
form i celów działania ruchu oporu,
• formułować własną opinię na temat programów lewicy komunistycznej
i obozu demokratycznego w oparciu o przekazy źródłowe,
• posługując się mapą, przedstawić zmiany granic po II wojnie światowej.
Świat po II wojnie światowej
W zakresie wiadomości
Uczeń zna i rozumie:
• proces kształtowania się porządku jałtańsko-poczdamskiego,
• główne organizacje polityczne i militarne zwalczających się obozów politycznych,
• etapy integrowania się Europy Zachodniej,
• główne etapy walki o władzę w powojennej Polsce,
• główne wybuchy niezadowolenia społecznego,
• najważniejsze organizacje opozycyjne i ich programy,
• genezę i rozwój „Solidarności”,
• instrumentalne traktowanie kultury przez władze PRL-u w okresie socrealizmu,
• najwybitniejszych powojennych twórców polskich i ich wkład w kulturę
Polski i Europy.
27
W zakresie umiejętności
Uczeń potraf i:
• zrekonstruować w oparciu o mapę podział świata na obozy polityczne,
• porównać sytuację polityczną i gospodarczą w państwach komunistycznych i państwach demokratycznych,
• scharakteryzować funkcjonowanie wspólnot europejskich w różnych fazach procesu integracyjnego,
• scharakteryzować funkcjonowanie stalinizmu w Polsce,
• ocenić przebieg walki o władzę w Polsce,
• scharakteryzować ewolucję komunistycznego systemu władzy w PRL,
• w oparciu o teksty źródłowe przedstawić główne założenia ustrojowe PRL-u,
• na podstawie źródeł statystycznych zrekonstruować przemiany społeczne
i gospodarcze Polski w okresie PRL-u,
• wykorzystać źródła ikonograf iczne i kinematograf iczne do rekonstrukcji
rzeczywistości społecznej PRL-u,
• wykorzystać źródła historyczne do charakteryzowania przebiegu kryzysów
społeczno-gospodarczych w Polsce,
• sformułować opinię na temat programów organizacji opozycyjnych na
podstawie dokumentów programowych,
• ocenić rolę Kościoła katolickiego w walce z komunizmem,
• wyjaśnić rolę kultury w okresie PRL-u (kultury na usługach władzy oraz
kultury niezależnej),
• zrekonstruować obraz społeczeństwa na podstawie dzieł kultury (literatura
piękna, sztuki plastyczne),
• ukazać przemiany w kulturze XX wieku.
W zakresie postaw
Uczeń
• wyraża szacunek dla osiągnięć naukowych i technologicznych,
• ocenia pozytywnie chęć aktywnego uczestniczenia w życiu państwa,
• wartościuje postawy postaci historycznych, akcentując ich zaangażowanie
w sprawy publiczne,
• wyraża szacunek dla postaw patriotycznych,
• szanuje relikty przeszłości i wykazuje dbałość o ich przetrwanie,
• akceptuje zróżnicowanie religijne ludzi,
28
• szanuje inne religie, przyjmując postawę życzliwego zainteresowania,
• pozytywnie ocenia zdolność do adaptowania wartościowych osiągnięć
obcych narodów i cywilizacji,
• negatywnie ocenia pochopne sięganie po argument siły,
• preferuje pokojowe metody rozwiązywania konf liktów,
• wyraża poczucie dumy z osiągnięć swojego regionu,
• akceptuje zasadność funkcjonowania zróżnicowanych ocen dla tych samych wydarzeń,
• negatywnie ustosunkowuje się do przejawów nietolerancji i nieuzasadnionej przemocy,
• przyjmuje postawę charakteryzującą się otwartością i krytycyzmem wobec
nowych idei,
• akceptuje polityczne formy walki o cele klasowe, a odrzuca formy ekstremistyczne,
• wyraża uznanie dla postaci związanych z pracą organiczną i pracą u podstaw, podkreślając ich zasługi na polu podnoszenia poziomu cywilizacyjnego Polaków,
• ocenia odmienne od swoich poglądy polityczne dopiero po wcześniejszym
zapoznaniu się z ich treścią,
• wyraża szacunek dla uczestników walk o niepodległość w II wojnie światowej.
7. Procedury osiągania celów
W czasach, kiedy dostęp do informacji wydaje się być otwarty, kluczowe zadanie przypada na umiejętności nie tyle szukania źródeł informacji, co właściwego
ich wykorzystania. Ten problem dotyczy również edukacji historycznej. Prócz
poznawania przeszłości, kształtowania właściwych postaw wobec spuścizny
narodowej i powszechnej, istotnego znaczenia nabiera potrzeba kształcenia
kluczowych umiejętności wykorzystania, przetwarzania i tworzenia informacji.
W coraz większym stopniu uczeń bierze na siebie odpowiedzialność za swoje
wykształcenie, a tym samym za przyszłość. Nie można jednak powiedzieć, że
rola nauczyciela została pomniejszona; została zmieniona. Jest on teraz bardziej
organizatorem, promotorem i opiekunem rozwoju edukacyjnego młodego człowieka.
Proponujemy różne metody, które umożliwią osiągnięcie założonych celów,
a jednocześnie poprzez zróżnicowanie form w większym stopniu angażują
29
uczniów (słuchaczy) w proces edukacyjny. W praktyce na zajęciach wykorzystuje się najczęściej ich kombinacje, uzależnione m.in. od możliwości, oczekiwań,
postawy uczniów oraz możliwości materialnych szkoły i preferencji nauczyciela.
Praca z podręcznikiem
Podstawową metodą dydaktyczną jest praca z podręcznikiem. Służy ona
przede wszystkim kształceniu umiejętności czytania ze zrozumieniem. Kształci
nawyk korzystania z różnorodnych wydawnictw, w tym encyklopedycznych
i słownikowych. Jednocześnie pozwala zdobyć przewidzianą w programie wiedzę faktograf iczną i przyswoić specjalistyczne pojęcia i terminy. Ma ogromny
wpływ na rozumienie otaczającego nas świata poprzez wykształcenie umiejętności korzystania z tekstów o tematyce społecznej, politycznej i gospodarczej,
materiałów ikonograf icznych, kartograf icznych czy statystycznych.
Praca z podręcznikiem jest punktem wyjścia do pracy innymi metodami.
Po przerobieniu w ten sposób zagadnień jest punktem docelowym systematyzującym i podsumowującym dokonania ucznia. W ten sposób uczeń na każdej
lekcji ma do czynienia z syntetycznym i analitycznym ujmowaniem problematyki
historycznej. Pracy z podręcznikiem nie można, jak widać, ograniczyć tylko do
narracji odautorskiej, jej uzupełnieniem jest zaprezentowany zbiór różnorodnych
źródeł. Już praca z nimi kształci wymagane umiejętności ułatwiające, jeśli nie
umożliwiające normalne funkcjonowanie w społeczeństwie zalewanym różnorodnymi, tak w formie, jak i treści, informacjami.
Praca ze źródłami
Szczególnie ważne jest systematyczne wdrażanie uczniów do korzystania
z różnych rodzajów źródeł informacji, obejmujących nie tylko bogaty katalog
źródeł pisanych, ale również dane statystyczne prezentowane w formie tabelarycznej i graf icznej oraz materiał ikonograf iczny i kartograf iczny. Szeroki dobór
materiałów źródłowych umożliwia uczniowi zarówno zapoznanie się z podstawową metodologią badań historycznych, jak i wykształcenie takich umiejętności,
jak: rozumienie w podstawowym stopniu tekstów urzędowych, politycznych,
odróżnianie faktów od opinii, myślenie przyczynowo-skutkowe, wyciąganie
wniosków, formułowanie ocen i ocenianie wiarygodności źródła. W przypadku
przygotowania do egzaminu maturalnego ćwiczenia tego rodzaju należy uznać za
wiodące w edukacji historycznej.
Dla potrzeb edukacji szkolnej proponujemy przyjąć, że źródłem historycznym
jest wszelka pozostałość, umożliwiająca czerpanie informacji o przeszłości.
Praca ze źródłami historycznymi polega na ich analizie, krytyce. Krytyka zewnętrzna, z którą uczniowie w zasadzie się nie spotykają (wyjątkowo np. w przy30
padku realizacji zagadnienia metodą projektu), polega na ustaleniu materialnej
formy źródła oraz jego autentyczności. Krytyka wewnętrzna natomiast ma
umożliwić ustalenie stopnia wiarygodności treści źródła.
Praca z mapą
Wydarzenia historyczne lokalizowane są w czasie i przestrzeni; mapa zaś obrazuje przestrzeń. Praca z mapą stosowana jest jako uzupełnienie innych metod
(często występuje w formie zobrazowania wypowiedzi) lub jako samodzielna
metoda.
Podstawą pracy z materiałami kartograf icznymi jest umiejętność rozumienia
legendy mapy. Nauczyciel powinien zdiagnozować swych uczniów pod tym
względem. Dopiero później można ćwiczyć umiejętności interpretacji mapy, tj.
po odczytaniu poprzez symbolikę treści mapy, wyjaśnianie zjawisk i procesów.
Na szczególną uwagę zasługują mapy problemowe, dzięki którym uczniowie
mogą analizować procesy. Olbrzymią wartość kształcącą ma praca z kilkoma
mapami (np. zamieszczonymi w atlasie) – umożliwia uczniom dostrzeżenie
dynamiki procesu. Wprowadzającym ćwiczeniem może być odczytywanie informacji „zapisanych” na mapie, następnie warto przeprowadzić pod kierunkiem
nauczyciela (np. w formie rozmowy nauczającej) przykładową analizę mapy.
Praca z mapą konkretyzuje więc materiał faktograf iczny poprzez odwołanie się
do bodźców wzrokowych, kształci umiejętności analizy oraz uogólnienia problemów, co szczególnie przydatne jest w przypadku nowej matury, o czym świadczą
zaprezentowane formy zadań w Informatorze maturalnym z historii. Warto na
koniec nadmienić, że kształcone w ten sposób umiejętności interpretacji mapy
przydają się bezpośrednio w życiu.
Multimedia w edukacji historycznej
Coraz większego znaczenia w szeroko rozumianej edukacji nabierają media
elektroniczne i Internet. Prezentowane programy i f ilmy, artykuły w elektronicznych wydaniach czasopism mogą, a nawet powinny zostać wykorzystane w edukacji historycznej. Prócz poszerzenia wiadomości, kształcą m.in. umiejętności
selekcji faktów, krytycznej analizy prezentowanych treści, uogólniania i oceniania wydarzeń, zjawisk i procesów, kształtują nade wszystko postawę otwartości
na korzystanie z nowych źródeł informacji.
Podobne walory prezentują liczne wydawnictwa multimedialne z zapisem
magnetycznym czy cyfrowym. Warto nadmienić, o czym wspomniano wyżej, że
multimedialne pomoce dydaktyczne mogą sukcesywnie powstawać jako przykładowe prace semestralne, bądź ich części składowe.
31
Wykład
Historia w liceum i technikum uzupełniającym zakłada opanowanie treści
wskazanych w podstawie programowej dla zasadniczych szkół zawodowych.
W praktyce upływ czasu sprawia, że znajomość zakładanej faktograf ii może
być w znacznym stopniu ograniczona. Ponadto część materiału przewidzianego
w programie może uczniowi (słuchaczowi) sprawiać pewne trudności. Zwrócić
również trzeba uwagę na psychof izyczny rozwój młodzieży, dla której pewne
metody aktywizujące (np. drzewko decyzyjne, metaplan) nie są już atrakcyjne.
Dlatego uzasadnione będzie również stosowanie metody wykładu. Do zalet tej
metody należy podanie wiedzy w sposób usystematyzowany. Wykład może
pomóc przy wdrożeniu uczniów zarówno do samodzielnego studiowania odpowiednich fragmentów z podręcznika, jak i z innych źródeł wiedzy historycznej.
Wykład wymaga umiejętności notowania, przygotowuje więc niejako do dalszej
edukacji.
Rozmowa nauczająca
Lekcja w formie rozmowy nauczającej powinna być przeprowadzona na bazie
wcześniej zdobytej przez uczniów wiedzy z różnych źródeł informacji. Błędem
może okazać się wprowadzanie rozmowy nauczającej bez wcześniejszego przygotowania się do niej uczniów – bardzo szybko może przekształcić się w bezref leksyjne „zgadywanki” niewnoszące niczego pozytywnego do zakresu kompetencji
uczniów. Celem takich zajęć powinno być przede wszystkim pobudzenie
aktywności intelektualnej uczniów, rozwijanie umiejętności wnioskowania
oraz analizowania i syntetyzowania zjawisk i procesów historycznych. Rozmowę nauczającą szczególnie polecamy na lekcje powtórzeniowe, podsumowujące pewne etapy kształcenia, oraz na zajęcia, bądź ich części, mające na celu
łączenie aktualnie realizowanych zagadnień z zagadnieniami opanowanymi na
poprzednim etapie kształcenia w szkole zawodowej.
Debata „za i przeciw”
Metoda prezentowania różnych punktów widzenia na ten sam problem na zajęciach z historii bardzo dobrze sprawdza się przy tematach budzących kontrowersje. Umożliwia analizowanie problemu z uwzględnieniem jego wielu aspektów
i różnych punków widzenia. Uczy formułowania problemów, dostosowania argumentów do aktualnej sytuacji, formułowania kontrargumentów. Z tego względu
zalecamy ją na zajęciach z dorosłą młodzieżą.
32
Analiza SWOT
Metoda, która podobnie jak drzewo decyzyjne kształci umiejętność dokonywania wyboru poprzez analizę i ocenę danego wydarzenia lub problemu
historycznego, z powodu większych możliwości wypowiedzenia się uczniów,
możliwości spotkania się z nią w przyszłej pracy zawodowej jest szczególnie
zalecana. Uczniowie, analizując zagadnienia, określając ich mocne strony oraz
w konsekwencji szanse, słabe strony oraz – zagrożenia, kształcą nie tylko myślenie historyczne, ale przygotowują się do profesjonalnych prezentacji.
„Burza mózgów”
Jako technika pozyskiwania pomysłów w celu rozwiązania problemu ma ona
zastosowanie tak w szkole na zajęciach historii, jak i w pracy zawodowej. Z tego
względu nie sposób jej pominąć w edukacji szkolnej.
Metoda projektu
Warta polecenia metoda. W poważnym stopniu przyczynia się do osiągania
kluczowych celów edukacji – samodzielnej pracy nad własnym kształceniem
i zdobywaniem informacji, krytycznej analizy pozyskiwanych materiałów faktograf icznych.
Portfolio
Jako metoda, polegająca na systematycznym zbieraniu materiałów obrazujących pewien problem, polecana jest jako element składowy metody projektu.
Ponadto pozyskane w ten sposób informacje mogą zostać wykorzystane przy
realizacji poszczególnych tematów (uczniowie zyskują tym samym sposobność
zdobycia oceny), mogą też posłużyć, szczególnie słuchaczom, jako podstawa do
napisania większej pracy semestralnej.
Drzewo decyzyjne, metaplan
Na tym etapie kształcenia jako samodzielne metody tracą sens z powodu swej
schematyczności. Można jednak wykorzystać pewne ich elementy w celu kształcenia umiejętności formułowania hipotez.
33
8. Ocenianie postępów ucznia
Ocenianie jest integralną częścią procesu dydaktycznego. Należy je traktować
jako określenie umiejętności i wiedzy, które uczeń opanował oraz potraf i stosować w sytuacjach typowych i problemowych.
Ocena powinna:
• informować ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych,
• pomagać uczniowi w samodzielnym planowaniu jego rozwoju,
• motywować ucznia do dalszej pracy,
• być źródłem informacji o postępach, szczególnych predyspozycjach i ewentualnych trudnościach ucznia,
• umożliwiać nauczycielom monitorowanie skuteczności i doskonalenie
organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Przedmiotem oceniania są:
• opanowane przez ucznia wiadomości,
• umiejętności interpretacji faktów i źródeł historycznych,
• umiejętność formułowania wypowiedzi ustnych i pisemnych,
• przewidziane w programie postawy.
Ocenianie powinno charakteryzować się:
• systematycznością,
• różnorodnością stosowanych technik i metod oceny,
• jasnymi, zrozumiałymi dla ucznia kryteriami oceniania,
• w miarę możliwości zindywidualizowanym monitorowaniem postępów
uczniów,
• komunikatywnością pozwalającą na skuteczne informowanie uczniów
o postępach.
Przykładowe sposoby oceniania:
• dłuższe, samodzielne wypowiedzi ustne o charakterze stylistycznym,
w których zwracamy uwagę na ich zawartość treściową oraz umiejętności
komponowania dłuższych wystąpień,
34
• udział w dyskusji, podczas której oceniamy umiejętności związane z procesem komunikowania się i kulturę dyskusji, a zwłaszcza poszanowanie
dla adwersarzy, honorowanie kolejności zabierania głosu, przestrzeganie
dyscypliny w zakresie zgodności z tematem itp.,
• samodzielne wypowiedzi pisemne – wypracowania, listy, opowiadania,
raporty, sprawozdania, reportaże itp.,
• testy wyboru oraz testy uzupełnień i krótkich odpowiedzi.
Kryteria dla poszczególnych ocen:
• ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który nie opanował materiału
objętego programem nawet w zakresie minimalnym i wykazuje całkowity
brak zainteresowania przedmiotem,
• ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który ma braki w zakresie materiału podstawowego przewidzianego programem i wykonuje proste zadania
z pomocą nauczyciela,
• ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który opanował podstawowe wiadomości i umiejętności, wynikające z programu nauczania, korzysta z tekstowych, ikonograf icznych, kartograf icznych i statystycznych źródeł informacji historycznej, pozyskując z nich informacje przekazywane w sposób
bezpośredni, interpretując źródło historyczne ogranicza się do odczytania
prostych informacji,
• ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który opanował materiał, lecz ogranicza się
do realizacji zadań zaplanowanych przez nauczyciela jako obowiązkowe
dla całego zespołu klasowego, wykonuje standardowe zadania z zakresu
interpretacji tekstów źródłowych, korzysta z tekstowych, ikonograf icznych, kartograf icznych i statystycznych źródeł informacji historycznej,
pozyskując z nich informacje przekazywane w sposób bezpośredni oraz
interpretując je i wyciągając wnioski, nadaje sens i wyjaśnia znaczenie
informacji czerpanych ze źródeł historycznych, z pomocą nauczyciela
rozwiązuje problemy badawcze,
• ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który opanował program nauczania, rozwiązuje zadania o zwiększonym stopniu trudności i sporadycznie
uczestniczy w przedsięwzięciach wychodzących poza kanon czynności
przewidzianych przez nauczyciela jako obowiązkowe, w ograniczonym zakresie korzysta z pozapodręcznikowych źródeł informacji, interpretuje teksty źródłowe, syntetyzuje informacje czerpane z różnych źródeł i różnych
kategorii źródeł, weryf ikuje informacje źródłowe, samodzielnie formułuje
i rozwiązuje problemy badawcze,
35
• ocenę celującą otrzymuje uczeń, który spełnił wszystkie wymogi na oceną
bardzo dobrą oraz wykazywał systematyczne zainteresowanie literaturą
ponadobowiązkową i innymi źródłami wiedzy historycznej, aktywnie
uczestniczył w przedsięwzięciach pozalekcyjnych, systematycznie brał
udział w konkursach i olimpiadach.
36