1 Jan K. Solarz Akademia Finansów Poznawcze i instytucjonalne

Jan K. Solarz
Akademia Finansów
Poznawcze i instytucjonalne bariery przedsiębiorczości w Polsce
Bankowość jest prosta, jeżeli staje się ona skomplikowana,
to znaczy, że coś nie jest w porządku.
Walter Bagehot (1826−1877)
Termin „przedsiębiorczość” jest odmieniany przez wszystkie przypadki. Przedsiębiorczość ma
być cudownym lekarstwem na niską pozycję konkurencyjną Polski. Przedsiębiorczość jest
zjawiskiem wielowymiarowym i dynamicznym. Redukowanie jej do jednego, jedynie słusznego
wymiaru stanowi poznawczą barierę jej krzewienia. Instytucjonalne podejście do
przedsiębiorczości, wywodzone od Schumpetera, zyskuje coraz większe uznanie w teorii
ekonomii na świecie. W Polsce nurt instytucjonalny powoli zdobywa swych zwolenników
w
środowiskach
akademickich.
W
praktyce
gospodarczej
szczególną
barierą
przedsiębiorczości jest niezadowalająca edukacja finansowa i nadal bardzo wysoki poziom
wykluczenia w dostępie do profesjonalnego zarządzania ryzykiem.
Celem opracowania jest wskazanie na niski poziom kompetencji finansowej obywateli
i znaczny obszar wykluczenia w dostępie do usług finansowych jako istotnych barier rozwoju
przedsiębiorczości w Europie. Po przedstawieniu wyników badań w Wielkiej Brytanii i Polsce
zostaną zaproponowane praktyczne kroki, jakie należałoby podjąć, aby pokonać poznawcze
i instytucjonalne bariery rozwoju przedsiębiorczości w naszym kraju.
Wprowadzenie
Poszukiwanie związku przyczynowo-skutkowego między rozwojem świata finansów
a działalnością gospodarczą człowieka ma długą historię. Zazwyczaj wywodzi się ją od
Arystotelesa. Zdaniem ekonomistów miał on przeciwstawiać chremtistike – sztukę robienia
pieniędzy i oeconomicus − sztukę uzyskiwania komfortu w gospodarstwie domowym.
Zdaniem socjologów łączył on sztukę przetrwania, zaspokajania potrzeb podstawowych –
chremtistike ze sztuką oeconomicus − gospodarowania w gospodarstwie domowym. Spór
o to, czy należy harmonizować wszystkie aspekty życia człowieka, czy je przeciwstawiać
i porządkować na zasadzie hierarchii, podzielił klasyków teorii ekonomicznej. Wykorzenienie
działalności gospodarczej z tradycji i świata wartości prowadziło do różnego rodzaju
1
determinizmu w teorii ekonomii: ziemi jako czynnika produkcji u fizjokratów, handlu
zagranicznego − u merkantylistów, kapitału u monetarystów, pracy u marksistów, wiedzy
u scjentystów i wielkiej modernizacji.
Termin „przedsiębiorczość” wszedł do obiegu naukowego za sprawą dwóch
Francuzów: Bernarda F. de Belidona i J.B. Saya. Pierwszy z nich jako przedsiębiorczego
określił takiego kupca, który kupuje pracę i materiały po niepewnej, zmiennej cenie
i sprzedaje ich rezultat, produkt, po wcześniej określonej cenie. Drugi − za przedsiębiorcę
uznawał tego biznesmena, który inwestował swoje dzisiejsze zasoby w nieznaną
i nierozpoznawalną przyszłość. Oba te określenia wiązały przedsiębiorczość z zarządzaniem
ryzykiem. W pierwszym przypadku z jego akceptacją, aby uzyskiwać zysk nadzwyczajny,
w drugim z dywersyfikacją wystawionej na ryzyko działalności.
Na tym tle wyróżnia się koncepcja przedsiębiorcy jako ogniwa spajającego wysiłki
wynalazcy i bankiera na rzecz rozwoju gospodarczego stworzona przez Schumpetera.
Przedsiębiorcami są jedynie te podmioty gospodarcze, które realizują nowe kombinacje
czynników produkcji i są aktywnymi uczestnikami takich procesów. Przedsiębiorczość, która
na początku XX wieku była w teorii Schumpetera jedynie modelem teoretycznym, stała się
w XXI wieku faktem społecznym o rosnącej doniosłości1. Co przyczyniło się do takiej dyfuzji
przedsiębiorczości jako motoru napędowego rozwoju gospodarczego?
Wśród wielu czynników dyfuzji przedsiębiorczości warto zwrócić uwagę na trzy.
Pierwszy to profesjonalizacja tworzenia i realizacji innowacji. Drugi to upowszechnienie
i umiędzynarodowienie profesjonalnego pośrednictwa finansowego. Trzeci to oparcie
rozwoju gospodarczego o wiedzę.
Profesjonalizacja tworzenia i realizacji innowacji. Zorganizowana przedsiębiorczość
Przedsiębiorczość jest to umiejętność przekraczania ustalonych granic, tworzenia
nowych produktów i usług na nowe rynki zbytu. Przedsiębiorczość jest przypisywana
jednostkom, czasem małym grupom społecznym. Niekiedy mówi się o przedsiębiorczości
mniejszości religijnych lub obyczajowych i narodowych. Przedsiębiorczość jest jednak coraz
częściej postrzegana jako właściwość pewnego rodzaju sieci. Bliskość przestrzenna B+R
tworzy masę krytyczną niezbędną dla dokonania przełomu.
1
Jan K. Solarz, Modele przedsiębiorczości. Doświadczenia USA i Japonii, Instytut Gospodarki Narodowej,
Warszawa 1990, s. 270.
2
Procesy innowacyjne nie przebiegają tak, jak postęp naukowo-techniczny:
w logicznym porządku − od badań podstawowych, przez badania stosowane do wdrożeń2.
Oświeceniową wiarę, że wynalazek rodzi potrzebę jego urzeczywistnienia, zastąpiono
przekonaniem, że marka przykuje uwagę potencjalnego konsumenta i zrodzi innowację
zaspokajającą nowo powstałą potrzebę.
Obok sporu o to, co było wcześniej − jajko czy kura, podaż innowacji czy popyt na
innowacje uwagę praktyków i teoretyków zaprząta rola państwa i rynku w kreowaniu
i urzeczywistnianiu przedsiębiorczości i innowacji. Odmienne podejścia do pobudzania
i realizacji innowacji wyraża z jednej strony polityka przemysłowa, z drugiej fundusze
inwestycyjne typu venture capital. Polityka przemysłowa jest sztuką wyboru tych technologii,
które dadzą państwu trwałą przewagę w sferze obronności i konkurencji na globalnym rynku.
Fundusze venture capital występują w dwóch formach: „wilka” i „wampira”. Wilk obserwuje
ekosystem i eliminuje z niego osobniki słabe, niezdolne do rozrodu. Fundusze
podwyższonego ryzyka wypatrują źle zarządzane przedsiębiorstwa, przejmują je wrogo przy
pomocy środków pozyskanych drogą emisji obligacji i doprowadzają do efektywnej alokacji
czynników wytwórczych. O sukcesie venture capital decyduje umiejętność łączenia inżynierii
finansowej z profesjonalnym zarządzaniem. Słabością funduszy inwestycyjnych tego typu jest
cykliczność gospodarki i okresowy brak płynności na rynku nieruchomości. Brak aktywnej
antycyklicznej polityki państwa powoduje nakładanie się − na niesprawność rynku nakłada
się
niesprawność
państwa.
Powstaje
próba
przerzucenia
na
podatników
ryzyka
przedsiębiorczości. Koncepcja grupy funduszy venture capital, zwanej Krajowym Funduszem
Kapitałowym, nie uwzględnia zasady „ryzyko za zyski”, płynność za bezpieczeństwo.
W ramach pola dostępnych wyborów działają fundusze hedgingowe, profesjonalne w
dowolnym zakresie ryzyka i w każdej fazie cyklu koniunkturalnego.
W warunkach niskiej inflacji i niskiej deflacji szczególnego znaczenia nabierają
fundusze venture capital zachowujące się jak „wampir”. Wówczas na plan pierwszy wysuwa
się umiejętność zarządzania płynnością finansową. Ten, kto ma żywą gotówkę jest panem
sytuacji. Wysoka rentowność bez płynności to wypadnięcie z rynku, na którym jest olbrzymia
nadwyżka podaży nad popytem i wielkie zapasy gotowych towarów i usług. Nic dziwnego, że
„wampiry” napadają na dobre przedsiębiorstwa, flagowe marki budujące zręby gospodarstwa
narodowego. Opór przed wrogim przejęciem jest w tej sytuacji działaniem racjonalnym i nie
stanowi oznaki nacjonalizmu gospodarczego.
2
Jan K. Solarz, Innowacje w organizacjach gospodarczych, PWE, Warszawa 1981, s. 170.
3
Przytoczone obserwacje prowadzą do wniosku, że przedsiębiorczość zagości w Polsce
na stałe, jeśli powstanie infrastruktura, w którą obok instytucji kredytowych wejdą
państwowe banki rozwojowe, fundusze typu venture capital oraz rodzime fundusze
hedgingowe. Aby zorganizowana przedsiębiorczość zaczęła odgrywać istotną role w naszym
potencjale rozwojowym, muszą powstać uczelniane parki inżynierii finansowej. Studenci
uczelni ekonomicznych muszą się uczyć zarówno głównego nurtu teorii ekonomii, finansów
i zarządzania oraz towaroznawstwa. Jedynie kompleksowe wykształcenie ekonomiczne
pozwoli przełamać brak dynamiki innowacyjności i przedsiębiorczości w naszej gospodarce.
Profesjonalizacja pośrednictwa finansowego. Wykluczenie w dostępie do usług
finansowych
W okresie pomiędzy Arystotelesem a Schumpeterem bankierzy obsługiwali głównie
gminy wyznaniowe, z których się wywodzili oraz rodziny dobrze urodzonych. Pierwsza fala
globalizacji rynków finansowych (1840−1913) zwiększyła dostępność usług finansowych
w wyniku rozwoju państwowych banków rozwojowych, komunalnych kas kredytowych
i sieci towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Druga fala globalizacji rynków finansowych (od
roku 1973 do chwili obecnej) ustabilizowała odsetek pozbawionych dostępu do usług
finansowych na 20% w USA i 30% średnio w Unii Europejskiej.
Wykluczenie w dostępie do profesjonalnego zarządzania ryzykiem finansowym
wywołuje zaniepokojenie Komisji Europejskiej. Strategia Lizbońska podkreśla, że swobodny
dostęp do usług finansowych jest warunkiem skutecznej walki z bezrobociem, wykluczeniem
społecznym oraz ubóstwem i stanowi o potencjale rozwoju. Specjalne programy walki
z wykluczeniem w dostępie do profesjonalnych usług finansowych opracowano w Wielkiej
Brytanii, Holandii, Francji, Finlandii, Belgii i Niemczech3.
Najnowsze badanie Pentora na reprezentatywnej próbie dorosłych obywateli Polski
wykazało, że zaledwie 54% Polaków korzysta z usług bankowych. Na 46% wykluczonych
w dostępie do usług bankowych składa się:
•
12% takich, którzy nie korzystają i nie zamierzają korzystać z bankowych usług.
Najpewniej korzystają oni ze Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych,
lombardów lub pośredników pożyczkowych zorganizowanej przedsiębiorczości;
3
Hugues Feltesse, Combating Financial Exclusion ,European Commission 2006.
4
•
11% takich, którzy korzystali w przeszłości, ale już nie korzystają. Jest to grupa
niejednorodna, w którą wchodzą zarówno ci, którym grozi upadłość konsumencka,
jak i ci, którzy uznają pożyczki za oznakę niegospodarności;
•
11% takich, którzy zamierają korzystać z usług bankowych. Ich wykluczenie ma
charakter ekonomiczny lub prawny;
•
9% takich, którzy nie korzystali w przeszłości i nie korzystają obecnie, gdyż nie ma
dla nich oferty ze strony banków.
Respondenci uważają usługi i produkty bankowe za zbyt dla nich skomplikowane.
Często wskazywali, iż czują się zagubieni na rynku finansowym, oceniając swoją wiedzę
o produktach i usługach bankowych relatywnie nisko. Na tym tle dodatnio wyróżniają się
studenci, mający dostęp do profesjonalnego zarządzania ryzykiem finansowym w 83%4.
Dostęp do profesjonalnych usług bankowych jest:
•
niezbędny: w wielu dziedzinach życia nie można uczestniczyć w społeczeństwie
obywatelskim bez dostępu do usług bankowych (przykładem są transfery prywatne,
inwestycje, świadczenia socjalne);
•
warunkiem koniecznym dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, zatrudnienia,
działalności charytatywnej;
•
rosnący w obliczu ograniczenia dostępu do państwa dobrobytu.
Brak dostępu do profesjonalnych usług finansowych prowadzi do:
•
trwania znacznej strefy szarej gospodarki uchylającej się od płacenia podatków;
•
korzystania z usług finansowych zorganizowanej przestępczości i wykorzystywania
systemu bankowego do prania brudnych pieniędzy;
•
ucieczki oszczędności za granicę i migracji zarobkowej, która prowadzi do utraty bazy
podatkowej w kraju.
Błędne decyzje finansowe w gospodarstwach domowych prowadzą do bardzo poważnych
zaburzeń w funkcjonowaniu społeczeństwa, np. bezdomności, upadłości konsumenckiej,
rozpadu rodziny.
Poziom kompetencji finansowej określa potencjał rozwojowy kraju
Od połowy lat 90. ubiegłego wieku truizmem jest teza, że aktywa niematerialne, takie
jak wizja, strategia, umiejętności, innowacyjność, układy nieformalne i wiedza w coraz
większym stopniu decydują o dobrobycie i sukcesie na konkurencyjnym rynku. W przypadku
4
E. Więcław, Zadowoleni z banków, „Rzeczpospolita” z 30 kwietnia − 1 maja 2007 r.
5
przedsiębiorczości można uznać za aktywa niematerialne również kompetencję finansową
społeczeństwa.
Kompetencja
finansowa
jest
zasobem
informacji
o
instrumentach
finansowych i zasadach funkcjonowania rynku finansowego i instytucji finansowych, która
może zostać przetworzona w zdatną do użycia wiedzę, dostępną dla wszystkich, którzy
mogliby ją stosować. Proces budowy kompetencji finansowej nazywany jest edukacją
finansową. Rada OECD wydała w lipcu 2005 r. 26 zaleceń w sprawie edukacji finansowej.
Edukacja finansowa jest rozumiana jako proces, w trakcie którego konsument i inwestor
doskonali swoje zrozumienie istoty produktu finansowego, koncepcji, i ryzyka oraz pozyskuje
informacje lub obiektywną poradę i rozwija umiejętności oceny ryzyka i szans, tak by móc
dokonać samodzielnego wyboru.
Polem do szczególnego nasilenia edukacji finansowej są pułapki nadmiernego
zadłużenia przy wykorzystaniu kart kredytowych oraz współczesne systemy emerytalne.
Zadłużenie gospodarstw domowych nieprowadzących działalności gospodarczej może
uniemożliwiać spłatę długów z bieżących dochodów. Zagrożenie uznaje się za istotne, gdy
łączne długi przekraczają 20% dochodów netto gospodarstwa domowego5.
Celem
edukacji
finansowej
nie
jest
dublowanie
działań
prewencyjnych
odpowiedzialnych organów nadzoru nad systemem finansowym oraz dublowanie edukacji
konsumenckiej. Programy edukacji finansowej mają być ukierunkowane na ustalenie
w grupie docelowej oczekiwanego poziomu kompetencji finansowej. Rosnąca złożoność
instrumentów
finansowych
wymaga
adekwatnego
poziomu
przygotowania
ich
użytkowników.
Na kompetencje finansowe składają się:
•
wiedza o finansach i zrozumienie zasad funkcjonowania systemów finansowych,
w tym znajomość podstawowych faktów − 6%, przestrzeganie prostych instrukcji
23%;
•
umiejętności finansowe oraz umiejętność stosowania wiedzy w praktyce, w tym
podejmowanie dobrych decyzji − 34% i przewidywanie ich następstw − 17%;
•
odpowiedzialność finansowa, umiejętność trafnego integrowania podejmowanych
decyzji w czasie i w przestrzeni – 7%6.
5
W. Szpringer, Upadłość konsumencka. Inspiracje z rozwiązań światowych oraz rekomendacje dla Polski,
CeDeWu, Warszawa 2006.
6
Why Financial Capability Matters, Ottawa 2005, s. 14.
6
Przy ocenie kompetencji finansowej trzeba pamiętać o oblanych egzaminach z matematyki
finansowej, o braku nauki finansów w programach nauczania w szkolnictwie podstawowym,
średnim i wyższym.
O skali potrzeb świadczy działalność sieci Obywatelskiego Doradztwa Finansowego
w Wielkiej Brytanii. W ciągu roku udziela się ponad 5 milionów porad w blisko 3,5 tys.
miejsc w kraju. W tej sieci uczestniczy ponad 20 tys. wolontariuszy, którzy wierzą, że
poinformowany klient pośrednika finansowego to klient dobrze zabezpieczony od ryzyka.
W Wielkiej Brytanii opracowano Strategię Budowania Kompetencji Finansowej,
której realizację powierzono Komisji Nadzoru Finansowego. W Kanadzie podobny
tematycznie program jest organizowany pod auspicjami rzecznika praw konsumenta usług
bankowych. W Stanach Zjednoczonych uruchomiono w Ministerstwie Skarbu specjalną,
wolną od opłat linię internetową i centrum telefonicznie, gdzie można uzyskać pomoc
w języku hiszpańskim i angielskim przy wyborze usług finansowych.
Doświadczenia zagraniczne są dobrym punktem wyjścia dla krajowego programu
edukacji finansowej. Społeczeństwo ryzyka systemu finansowego musi rozpoznawać
poszczególne typy ryzyka oraz przewidywać niekorzystne następstwa nakładania się ich na
siebie. Edukacja finansowa musi się zacząć od szkoły podstawowej. Musi być wspierana
przez tematyczne strony internetowe i kalkulatorki finansowe, do przećwiczenia operacji
finansowych. Należy propagować system wczesnego ostrzegania o zagrożeniu oszustwem lub
innymi formami ryzyka operacyjnego, ryzyka rynkowego i ryzyka kredytowego,
w szczególności pożyczek udzielanych przy pomocy kart bankowych.
Kompetencja finansowa przekłada się na możliwe do zaobserwowania zachowania,
takie jak:
•
zarządzanie pieniędzmi z dnia na dzień;
•
planowanie budżetów rodzinnych z wyprzedzeniem;
•
dobór produktów i instytucji finansowych;
•
poszukiwanie informacji, porady, potwierdzenia bezpieczeństwa.
Obywatele kompetentni w usługach finansowych potrafią:
•
zarządzać swoimi pieniędzmi;
•
planować swój budżet rodzinny;
•
dokonywać wyboru oferty usług;
•
przyjmować porady bezstronnych i uczciwych doradców finansowych.
Należy jednak pamiętać, że edukacja na rzecz kompetencji finansowych nie jest w stanie:
7
•
zlikwidować barier dostępu do usług wynikających z historii kredytowej;
•
wyeliminować z obrotu gospodarczego jego nieuczciwych uczestników,
•
zastąpić działania nadzoru nad instrumentami i instytucjami finansowymi;
•
zniwelować brak oferty usług dla mało zamożnych i początkujących przedsiębiorców.
Ważnym przełomem w kształtowaniu edukacji finansowej jest Dyrektywa o Rynku
Instrumentów Finansowych, wchodząca w życie jesienią br., która nakłada obowiązek na
profesjonalnych pośredników finansowych dokonania rozróżnienia na zawodowców
i amatorów. W przypadku bankowości inwestycyjnej rozróżnienie na detalistów
i hurtowników bywa trudne. Nic dziwnego, że władze nadzorcze opracowują szczegółowe
instrukcje jak dokonać niezbędnych rozróżnień między instytucjami finansowymi i ich
klientami.
Ważnym kierunkiem działań na rzecz edukacji finansowej jest promowanie badań
behawioralnych, psychologicznych i socjologicznych nad funkcjonowaniem rynków
finansowych.
Wnioski
a) Większość
analiz
dotyczących
poznawczych
i
praktycznych
aspektów
przedsiębiorczości ma charakter makro- lub mikroekonomiczny. W pierwszym
przypadku tworzone są warunki do „zasysania” lub „popychania” innowacji
i przedsiębiorczości. W drugim przypadku kształtowane są sylwetka absolwenta
i jego szanse na sukces w roli przedsiębiorcy.
b) Analiza
porównawczo-instytucjonalna
jest
prowadzona
na
poziomie
mezzoekonomicznym. Wówczas najważniejsza jest kompetencja finansowa wśród
Polaków. Jej niedostateczny poziom jest jedną z najistotniejszych barier rozwoju
przedsiębiorczości w naszym kraju.
c) Niezbędne są badania podstawowe nad funkcjonowaniem rynków finansowych
prowadzone przez psychologów i socjologów. Przedsiębiorczość jest fenomenem
ponaddyscyplinarnym i wymaga holistycznego podejścia.
d) Konieczne są badania operacyjne nad zarządzaniem ryzykiem systemowym. Bez
ustalenia zasad funkcjonowania sztabu zarządzania kryzysowego trudno jest
wzbudzić poczucie bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.
8
e) Niezbędne są badania wdrożeniowe nad wprowadzeniem bezgotówkowego obrotu
gospodarczego, nad usprawnieniem obsługi sektora finansów publicznych oraz
rozwojem systemu edukacji finansowej.
f) Prawo do profesjonalnego zarządzania ryzykiem finansowym należy zaliczyć do
praw obywatelskich każdego mieszkańca Europy. Bez tego prawa globalizacja
rynków finansowych będzie prowadzić w warunkach liberalizacji przepływów
kapitałowych do polaryzacji społeczeństwa na rosnącą grupę wykluczonych oraz
większość zadowolonych klientów banków.
Abstract
Knowledge makes the money go round. Considering the fact that financial markets are
becoming increasingly sophisticated and households take more responsibility for financial
decisions, especially in the field of entrepreneurship, financially educated individuals are
necessary to ensure sufficient levels of investor and consumer protection as well as the
smooth functioning, not only of financial markets, but also the economy.
Nota o Autorze
Autor jest prorektorem Akademii Finansów. Jest autorem monografii poświęconych
zarządzaniu ryzykiem systemowym i komparatystyce systemów finansowych.
9