Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce

Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce – biologia i ekologia
część 3.
Charakterystycznym biotopem kuropatwy są małe pola uprawne z dużą ilością miedz,
kęp drzew, krzewów i nieużytków porośniętych chwastami, czyli tam, gdzie rolnictwo
prowadzone jest ekstensywnie. Współczesna intensyfikacja rolnictwa, wielkoobszarowe
uprawy, wysokie nawożenie, mechanizacja prac w polu, wszystko to niestety nie sprzyja
występowaniu w przyrodzie kuropatwy i większości gatunków zwierząt polnych. Wczesną
wiosną, wraz z nastaniem odwilży i zejściem pokrywy śnieżnej, stadka zimowe (rodzinne)
kuropatw rozpadają się i samce (kogutki) ruszają w poszukiwaniu samic (kurek)
i optymalnych warunków w których rozpoczną toki. Przemierzają wówczas kilka do
kilkunastu kilometrów.
Pary rodzicielskie zawsze składają się z osobników pochodzących z różnych stadek. Toki
kuropatw – tzw. czas parkania przypadają na III–V. Samica składa w maju 10–20 jaj
(maksymalnie 25), które wysiaduje przez 23–25 dni. W okresie wiosny, wieczorami można
usłyszeć tzw. czyrykanie, czyli głos kuropatw prowadzących młode i nawołującej swoje
pisklęta. W połowie VI wykluwają się pisklęta – w zależności od fazy wyrastania i wymiany
upierzenia nazywane zielonkami, widłówkami lub farbówkami – które bardzo szybko, po
dwóch tygodniach, zyskują zdolność lotu. Jest to również okres szczególnie krytyczny w ich
życiu ponieważ w pierwszych 2–3 tygodniach życia pisklęta wymagają dostępu do białka
pochodzenia zwierzęcego (owadów i ich larw), które w początkowym okresie wzrostu
1
stanowi niemal wyłączny składnik ich diety. Dietę starszych osobników stanowią natomiast
rośliny w 90–95%. Okresowe zwiększenie w diecie kuropatw udziału białka zwierzęcego ma
również miejsce podczas jesiennego przygotowania ptaków do zimy. Jesienią, gdy kuropatwy
zwiększają swoją masę ciała – mówimy, że są pyszne, czyli tłuste.
Kuropatwy należą do rodziny kurowatych, które w terminologii łowieckiej nazywane są
kurakami, a ze względu na biotop, w którym żyją - kurakami polnymi. Są gatunkiem osiadłym
– w cyklu rocznym przemieszczają się zazwyczaj w granicach areału kilku sąsiadujących ze
sobą pól (około 300 ha), poruszając się chętniej na nogach (ciekach) niż wykorzystując
skrzydła, biegną (ciekną) nawet podczas ucieczki (mówimy wówczas, że wyciekają).
Kuropatwa, to niewielki ptak, osiągający średnią masę ciała rzędu 350-400 gramów.
Dymorfizm płciowy u kuropatw jest słabo zaznaczony. Samca od samicy można jednak
odróżnić – w upierzeniu samców na piersiach występuje czekoladowa plama w kształcie
podkowy, przeważnie nieobecna lub słabo zarysowana u samic. Ponadto w czasie okresu
godowego u samców nad oczami (tzw. ziernikami) pojawiają się czerwone korale
niewystępujące u samic. Pewien kłopot sprawiać może również rozróżnienie wieku
poszczególnych osobników. Dorosłą kuropatwę można jednak odróżnić od młodocianego
osobnika. Cieki starek mają szaro-niebieski bądź ciemnoszary kolor, podczas gdy cieki
młódek pozostają żółte do października włącznie (5. miesiąca życia). Młodsze osobniki do
3 miesiąca życia utrzymują juwenalne jasnobrązowe upierzenie z podłużnymi cętkami.
Bardziej szczegółowe porównanie wykazuje również porównanie kształtu i szerokości lotek.
Z wymianą upierzenia młodocianych osobników wiążą się zwyczajowe nazwy. Młódki, gdy
zaczynają podfruwać, nazywane są zielonkami. W miarę dorastania ptaków, na skutek
wypadania (wypierzania) środkowych sterówek, ogon przybiera formę widłowatą, dlatego
pisklęta w tym czasie nazywamy widłówkami. Farbówką z kolei określamy kuropatwę, która
2
wymieniła prawie całe upierzenie, a pióra młodociane pozostały jej tylko na głowie i górnej
części szyi oraz na środku piersi i brzucha.
Przedstawicielem kuraków polnych jest również bażant, którego ojczyzną jest Azja.
W Polsce gatunek ten pojawił się w XVII wieku, jednak jego hodowlę na szeroką skalę
rozpoczęto, podobnie jak w całej Europie, dopiero w XIX i XX wieku. Bażant łowny
zamieszkujący Polskę, zarówno ten hodowany w wolierach, jak i użytkowany łowiecko, jest
mieszańcem różnych podgatunków, m.in. bażanta kaukaskiego, bażanta obrożnego, bażanta
mongolskiego oraz bażanta pstrego. Gatunek ten cechuje wyraźny dymorfizm płciowy
zaznaczony zarówno w wielkości, jak i barwie upierzenia (tzw. sukienki). Samce osiągają
masę 1–2 kg, samice są zdecydowanie mniejsze, a ich masa wynosi 0,9–1,2 kg. Kury bażanta
są brunatno-szare, znakomicie zlewają się z otoczeniem, co jest szczególnie ważne w czasie
wysiadywania jaj i w okresie wodzenia (prowadzenie) piskląt. Tymczasem koguty w szacie
godowej zachowują bogate wielobarwne upierzenie.
Bażant do lotu zrywa się niechętnie, za to wytrwale biega – mówimy wówczas, że cieknie lub
wycieka. Do lotu zrywa się niemal pionowo w górę z silnym łopotem skrzydeł – tzw. lotem
rakietowym. W przeciwieństwie do kuropatw nocuje na drzewach, dlatego pozostawia im
rozległe obszary pól, zasiedlając tzw. ekotony (granice) polno-leśne. Bażanty prowadzą
osiadły tryb życia. Wędrówki mają miejsce przed okresem godowym, kiedy koguty wyruszają
w poszukiwaniu terenów, na których odbędą toki, a które nie odbywają się w stałych
miejscach. Toki odbywają się w III–VI. W tym czasie koguty pieją i gromadzą przy sobie kilka
kur. U kogutów widoczne są wówczas, nawet z daleka, charakterystyczne czerwone róże nad
oczami i nabrzmiałe płaty policzkowe. Przystępując do lęgów samica bażanta zakłada na
ziemi prymitywne gniazdo i w IV–V składa 8–14 jaj, które wysiaduje przez 24–25 dni. Kogut
nie bierze udziału w wysiadywaniu i wychowie piskląt. Pisklęta przez pierwsze 2–3 tygodnie,
podobnie jak inne kuraki, żywią się prawie wyłącznie pokarmem pochodzenia zwierzęcego,
3
zjadając głównie owady. Po 2 tygodniach podlatują, a po 3 tygodniach nocują już na
gałęziach razem z dorosłymi ptakami. W X–XI młode ptaki są już całkowicie wyfarbowane
(wypierzone), uzyskując szatę dorosłych osobników.
Poza okresem lęgów bażanty żyją w luźnych przypadkowych grupach, w które łączą się z dnia
na dzień. Żer ptaków dorosłych jest bardzo urozmaicony i uzależniony głównie od pory roku.
W okresie wiosenno-letnim udział pokarmu pochodzenia zwierzęcego może sięgać do około
40%, zaś w okresie jesienno-zimowym znacznie maleje. Jednym z czynników decydujących
o występowaniu bażantów jest obecność wody, dlatego gatunek ten występuje głównie na
terenach, które oprócz urodzajnych pól obfitują w remizy (śródpolne kępy krzewów),
plantacje wikliny, zarośla nadrzeczne, łany szuwarów i trzcinowiska porastające brzegi
zbiorników wodnych.
Dzikie kaczki są podrodziną kaczkowatych i należą do najbardziej rozpoznawalnych
ptaków związanych ze środowiskiem wodnym. W Polsce większość gatunków kaczek podlega
gatunkowej ochronie z wyjątkiem: kaczki krzyżówki i cyraneczki oraz czernicy i głowienki.
Kaczkowate występują na wszystkich kontynentach. Ciało mają dobrze przystosowane do
wodnego trybu życia, upierzenie obficie natłuszczone wydzieliną gruczołu kuprowego, nie
przepuszczające wody, a palce spięte są błoną pływną.
4
W przeciwieństwie do gęsi kaczki wykazują silny dymorfizm płciowy. U większości gatunków
samce, przez kilka miesięcy w roku, są barwnie wypierzone. Pierzenie odbywa się dwa razy
w roku. Latem, podczas pierzenia całkowitego, ptaki uzyskują szatę spoczynkową, natomiast
pierzenie częściowe – obejmujące prawie wyłącznie pióra okrywowe – daje im szatę godową
noszoną jesienią i zimą. Kaczki są monogamiczne. Związek płci trwa od kilku tygodni do kilku
miesięcy i kończy się z chwilą złożenia jaj. Samice znoszą 8–11 jaj i w wypadku utraty lęgu
mogą go powtórzyć, przy z reguły jest on wówczas mniej liczny od właściwego.
Wysiadywanie trwa 23–28 dni. Pisklęta (kaczęta) są zagniazdownikami, lęgną się okryte
puchem. Pokarm stanowią rośliny oraz drobne bezkręgowce. Nielotne młódki nazywamy
klapakami, a gdy w wieku około 6 tygodni zaczynają podlatywać – podlotami.
Uwzględniając tryb życia, ich biologię i ekologię wśród kaczek można wyróżnić kaczki
właściwe, inaczej pływające (do których zaliczamy m.in. krzyżówki i cyraneczki) oraz kaczki
nurkujące, nazywane też grążycami (do których należą m.in. głowienki i czernice). Kaczki
pływające cechuje mniejszy ciężar właściwy ciała, co zapewnia im większą wyporność. Kaczki
te nurkują wyjątkowo i na niewielką głębokość, zazwyczaj w czasie pierzenia, kiedy to
pozbawione lotek chcą schronić się przed niebezpieczeństwem. Grążyce są cięższe,
doskonale nurkują, poszukując żeru na głębokość 3–5 m, utrzymując się pod powierzchnią
wody przez 30–40 sekund. Kaczki żywią się pokarmem roślinnym i zwierzęcym – u kaczek
właściwych przeważa pokarm roślinny pobierany z płytkiego dna, natomiast u grążyc
przeważa pokarm pochodzenia zwierzęcego. Kaczki właściwe charakteryzują się
wydłużonymi proporcjami ciała, mają ostro zakończone skrzydła sięgające prawie końca
ogona, wyraźnie odznaczają się od tułowia, z tzw. lusterkiem obecnym u wszystkich
gatunków. Grążyce są bardziej krępe, mają zaokrąglone tułowie i krótsze, wtopione
w sylwetkę skrzydła, tylko u nielicznych gatunków posiadające lusterko. Kaczki właściwe
lekko podrywają się do lotu i są wytrwałymi lotnikami, podczas gdy grążyce latają słabiej i do
lotu rozpędzają się po powierzchni wody. Różnice widać również w zachowaniu podczas
toków.
Najliczniejszą z rodzimych kaczek lęgowych jest krzyżówka, od której pochodzą
domowe gatunki kaczek. Krzyżówka jest spotykana praktycznie na wszystkich akwenach
słodkowodnych. Miejscami w okresie polęgowym tworzy wielotysięczne skupienia.
5
Toki krzyżówki i okres lęgowy przypadają na kwiecień i maj. Ptaki te gnieżdżą się najchętniej
w pobliżu porośniętych wód stojących, choć czasem może zajmować opuszczone gniazda lub
dziuple, niekiedy znacznie oddalone od wody. Jest przy tym gatunkiem bardzo plastycznym
w wyborze miejsc gniazdowania, który chętnie zasiedla sztuczne gniazda. Krzyżówki pierzą
się całkowicie od maja do lipca – wymiana lotek w tym okresie powoduje, że przez okres
prawie jednego miesiąca kaczory są nielotne.
Kaczor w upierzeniu godowym jest barwnie upierzony. W szacie spoczynkowej samce
i młodociane osobniki mają podobne, kasztanowobrązowe upierzenie i podobne są do samic.
Innym przedstawicielem kaczek właściwych jest cyraneczka. Obok chronionej cyranki jest
najmniejszą z naszych kaczek – jej masa ciała wynosi zaledwie 190–500 gramów.
W przeciwieństwie do cyranki, która unika miejsc zadrzewionych i zakrzewionych,
cyraneczka preferuje śródleśne zbiorniki wodne i zarośnięte obrzeża płytkich jezior.
Cyraneczka ma obecnie status bardzo nielicznego, lokalnie nieco liczniejszego
gatunku lęgowego. Jedynie podczas wiosennych przelotów w marcu i kwietniu oraz późnym
latem i jesienią od sierpnia do listopada pojawia się prawie wszędzie. Ciekawostką jest, że
cyraneczki przylatują na miejsca lęgowe parami. U kaczorów okres bezlotności związany
z pierzeniem całkowitym przypada na lipiec.
Kaczor w upierzeniu godowym jest jasnopopielaty z rdzawą głową i zieloną szeroką brwią
i niebiesko-zielonym szerokim pasem z boku głowy, z charakterystycznym dla tego gatunku
zielono-czarnym dwudzielnym lusterkiem na skrzydle. Samice i osobniki młodociane mają
upierzenie popielato-brunatne z oliwkowym odcieniem, podobnie jak kaczory w upierzeniu
spoczynkowym.
6
Najliczniejszymi przedstawicielami kaczek nurkujących w Polsce są głowienki
i czernice. Głowienka (inaczej kaczka rdzawogłowa) jest niewielkim (0,5–1,3 kg masy ciała),
średnio licznym, a lokalnie licznym gatunkiem lęgowym. Zdarza się, że na niektórych
zarastających jeziorach i stawach rybnych, bywa najliczniejszym przedstawicielem kaczek.
Środowiskiem lęgowym głowienek są stawy i jeziora położone na terenach otwartych.
Na morzu głowienka zatrzymuje się rzadko, natomiast regularnie tamtędy przelatuje.
W okresie lęgowym odżywia się prawie wyłącznie roślinnością wodną, która w zależności od
biotopu przeważa również w innych okresach (odmiennie niż u pozostałych kaczek
nurkujących), natomiast w pozostałym okresie nie gardzi również drobnymi bezkręgowcami.
Głowienka przylatuje na tereny lęgowe w marcu i kwietniu i tu kończą się toki, które
rozpoczęły się już na zimowiskach. Na zachodzie Polski głowienka zimuje corocznie, a w
łagodne zimy nawet licznie. Upierzenie samicy jest kasztanowo-brunatne (płowobrązowe).
Natomiast kaczor w szacie godowej jest jasnopopielaty z kasztanowatą (brązowo-rudą)
głową i szyją, czarną piersią i kuprem. Upierzenie spoczynkowe kaczorów podobne jest do
szaty godowej, choć mniej kontrastujące. Dodatkowymi cechami rozpoznawczymi jest słabo
widoczne, białawe (stalowo-szare) lusterko, szaro-czarne wiosła i czerwone oko.
Drugą z typowych grążyc jest czernica – niezbyt liczny ptak lęgowy, natomiast bardzo
liczny na przelotach wiosennych i jesiennych. Gniazduje nad większymi jeziorami o
zarośniętym brzegu i szerokim lustrze głębokiej wody. Jest ptakiem bardzo towarzyskim
i często łączy się w stada. Powszechnie zimuje na jeziorach Pomorza, Wielkopolski i Śląska,
natomiast bardzo sporadycznie na wschód od Wisły. Samica upierzona jest brązowo-czarno
(ciemnobrunatno) ze słabo zaznaczonym czubem i jasnobrunatno-białym brzuchem, piersią
i bokami ciała. Samiec w upierzeniu spoczynkowym podobny jest do samicy, natomiast
w upierzeniu godowym jest czarny z fioletowym (zielono-granatowym) połyskiem na szyi
7
i głowie i wyraźnie widocznym na głowie czubem. Czernice można również rozpoznać po
białym spodzie i bokach oraz białym lusterku na skrzydłach.
Do rodziny kaczkowatych należą również gęsi, które zaliczane są do
najinteligentniejszych ptaków świata. Są rzeczywiście niezwykle ostrożne. W każdym
żerującym stadzie gęsi (tabunie), które podczas wiosenno-jesiennych przelotów może liczyć
nawet kilkaset osobników, znajdują się strażnicy, których zadaniem jest stała obserwacja
otoczenia. Pokarm gęsi stanowią przede wszystkim trawy, pędy i kłącza roślin lądowych,
w tym uprawnych i wodnych. Ptaki te odznaczają się krępym tułowiem i szyją krótszą od
ciała. Dymorfizm płciowy przejawia się tylko różnicą wielkości – u obu płci ogon jest krótki
i zaokrąglony, skrzydła długie i ostro zakończone, nogi (czyli wiosła) mocne, a palce spięte
błoną pływną. Gęsi dobrze pływają, natomiast nie potrafią nurkować lub czynią to
wyjątkowo rzadko. Są monogamiczne, a związek płci trwa zwykle dłużej niż rok, nierzadko
całe życie.
Gniazdo buduje przeważnie samica, która samodzielnie wysiaduje 4–6 jaj przez 27–29 dni.
Natomiast po wykluciu opieka nad młodymi sprawowana jest przez oboje rodziców.
Wiele gęsi gniazduje na Dalekiej Północy (Grenlandia, Syberia i arktyczna część Ameryki
Północnej). Zimę spędzają w cieplejszym klimacie, a wędrując na południe lecą w szyku
zwanym kluczem w kształcie odwróconej litery V lub w postaci skośnego szeregu.
Właściwie jednym gatunkiem lęgowym gęsi w Polsce jest gęgawa, która jest przy tym
największą z naszych gęsi (masa ciała wynosi przeciętnie 2,0-4,5 kg). Najliczniej gnieździ się
w południowo-zachodniej części kraju, zasiedlając tereny zachodniej i północnej Polski.
Występuje na rozległych mokradłach, zarośniętych jeziorach i stawach. Mogą pojawiać się
także z dala od środowiska wodnego np. na polach uprawnych.
8
Upierzenie dorosłych ptaków jest szaropopielate z brunatnym nalotem. Szyja i głowa nie są
ciemniejsze niż cała reszta ciała. Dziób żółtopomarańczowy (pomarańczoworóżowy), nogi
(wiosła) różowe. Głos gęgawy przypomina bardzo głos gęsi domowej.
Podczas wiosennych i jesiennych przelotów spotykamy liczne tabuny tych ptaków.
Największe skupiska gęgawy w Polsce to okolice Milicza, ujście Warty (rezerwat Słońsk) i na
jeziorze Gopło. Nieco mniejsza od gęgawy (o masie dochodzącej do 4,0 kg) gęś zbożowa
uznawana jest w Polsce za gatunek przelatujący, choć w zachodniej części kraju zatrzymuje
się często na dłuższy czas. Na wędrówkach leci w dużych kluczach z głośnym gęganiem.
Pojawia się w Polsce od marca do kwietnia i od września do grudnia. W Polsce należy do
najliczniej przelatujących gęsi, szczególnie w północno-zachodniej części kraju.
Gęś zbożowa jest bardzo podobna do gęgawy, jednak w locie widać dobrze jej
ciemnoszare skrzydła, podczas gdy skrzydła gęgawy są jasne. Gęś zbożowa jest szarobrązowa
z ciemniejszą z szyją i głową ciemniejszą od reszty ciała, białą pokrywą podogonową, jasnym
brzuchem pozbawionym plam, żółto-pomarańczowymi nogami i ciemnym dziobem,
wyraźnie innym niż u gęgawy. W środowisku naturalnym najłatwiej odróżnić oba gatunki po
głosie i kolorze dzioba.
Gęś białoczelna jest gatunkiem arktycznym – lęgowiska tych ptaków położone są w bagnistej
i bezdrzewnej tundrze. Na wybrzeżach Bałtyku należy do najliczniej przelatujących gęsi,
natomiast w głębi kraju spotykana jest rzadziej.
Chętnie przyłącza się do stad innych gęsi, choć w locie jest szybsza od gęgawy. Cechuje ją
brunatnoszare upierzenie z czarnobrunatnymi pręgami (pasami) na brzuchu. U nasady
dzioba występuje biała nie zachodząca między oczy opaska.
9