222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd

L
Laura i Filon
Najpopularniejsza → sielanka → Franciszka Karpińskiego, powstała
w latach 1772–1780, opublikowana w roku 1780 w Zabawkach wierszem
i przykładach obyczajnych. W tytule występują dwa konwencjonalne dla
tego gatunku imiona, banalna jest też przedstawiona historia oczekiwania dziewczyny na ukochanego, jej zawodu i narzekań, a potem czułego pogodzenia z chłopcem, który wyszedł z ukrycia, przekonawszy się
o uczuciach swej wybranki. Obiegowe motywy i rekwizyty sielankowe
zostały jednak w utworze zdominowane przez nowatorskie zabiegi, które sprawiły, że rozbłysnął on autentycznością atmosfery przedstawionego świata i uczuć, a dzięki temu wszedł do repertuaru pieśni ludowych, a także stał się literacką inspiracją dla Adama Mickiewicza jako
twórcy ballad. Z kolei jedna z melodii, na którą był śpiewany, została
podjęta przez Fryderyka Chopina jako motyw Fantazji na tematy polskie. Nowatorstwo Karpińskiego przejawia się we wprowadzeniu w miejsce konwencjonalnego, idyllicznego pejzażu przedmiotowych, dźwiękowych i wizualnych realiów rodzimych (jawor, bór, maliny, szczekanie
psów, piejący kogut), podniesionych do godności przedmiotów poetyckich. Ciekawy i efektowny okazał się również zabieg kompozycji utworu
paralelnie do operowej arii (wstępna wypowiedź Laury) i duetu dialogowego, w którym zostają wyrażone zmienne emocje rozmówców. Dla
dzisiejszego czytelnika utwór ten jest zatrzymanym w słowie obrazem
i kwintesencją swojskości i wiejskości, przypomnieniem aury i barwy
świata zachowanego tylko w symbolicznie nacechowanych znakach literackich.
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 98
2007-08-02 14:52:01
99
Libera Zdzisław
Libera Zdzisław (1913–1998)
Historyk literatury polskiej. Studiował filologię polską, historię i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, w roku 1938 rozpoczął pracę nauczyciela w szkołach średnich, zaczął też publikować pierwsze prace naukowe. W czasie okupacji uczestniczył w tajnym nauczaniu, walczył też
jako żołnierz Armii Krajowej w powstaniu warszawskim. W latach 1945–
–1950 pracował jako nauczyciel w szkołach średnich, w roku 1946 uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Warszawskim, w 1950 roku rozpoczął wykłady na tej uczelni, od roku 1954 jako profesor historii literatury
polskiej. Z uczelnią związany był do końca swojej działalności, pełniąc
różne funkcje uniwersyteckie, ofiarnie uczestniczył w życiu naukowym,
kulturalnym i edukacyjnym stolicy i kraju. Jego prace badawcze dotyczą
romantyzmu, literatury XX wieku, a przede wszystkim piśmiennictwa
oświecenia – epoki, która była mu szczególnie bliska. Artykuły i rozprawy drukowane w czasopismach naukowych i tomach zbiorowych obejmowały wiele dziedzin i problemów: socjologię życia literackiego XVIII
wieku, zagadnienia komparatystyczne, style i nurty literackie, a także
piśmiennictwo pamiętnikarskie, powieść, teatr, krytykę literacką. Tych
wszystkich spraw dotyczą również najważniejsze książki: Problemy polskiego Oświecenia. Kultura i styl (1969), Życie literackie w Warszawie
w czasach Stanisława Augusta (1971), Wiek Oświecony. Studia i szkice
z dziejów literatury i kultury polskiej XVIII i początków XIX wieku
(1986), Rozważania o wieku tolerancji, rozumu i gustu. Szkice o XVIII stuleciu (1994). Istotnym dokonaniem był też tom Oświecenie opublikowany w serii „Biblioteka Polonistyki” (3 wydania), zawierający podstawową
wiedzę na temat epoki oraz materiały źródłowe (polskie i obce), przeznaczony dla uczniów, studentów i wszystkich zainteresowanych. Ważną
dziedziną działalności naukowej Zdzisława Libery było przygotowywanie edycji utworów, również o szerokim adresie odbiorczym. Do najważniejszych należą tu cenione antologie: Poezja polska XVIII wieku (1976)
i Poezja polska 1800–1830 (1984), obejmujące również teksty utworów
dostępnych tylko w unikatowych egzemplarzach starodruków. Opracowane przez Liberę wydania późnych utworów → Ignacego Krasickiego
(Uwag i Rozmów zmarłych) przyczyniły się do wzrostu zainteresowania
badaczy tymi ważnymi dziełami. Prace Zdzisława Libery na temat oświecenia przynoszą rzetelną, sprawdzalną wiedzę, przekazywaną w sposób
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 99
2007-08-02 14:52:01
100
Libertynizm
jasny, uporządkowany, poddany rygorom logicznego wywodu i ładu myślowego. Ich duża część adresowana jest nie tylko do specjalistów i znawców epoki, ale także do czytelników nieprofesjonalnych, zainteresowanych przeszłością, dziejami myśli ludzkiej i jej twórcami. Badacz ten nie
tylko poszerzył wiedzę o epoce, ale przede wszystkim przyczynił się do
wprowadzenia jej i ugruntowania w szerszych kręgach społecznych, również jako wieloletni wykładowca uniwersytecki, autor podręczników
szkolnych i kompendiów akademickich.
Libertynizm
Wolnomyślicielstwo, zespół przekonań światopoglądowych oraz zjawisk obyczajowych i literackich występujących w kulturze europejskiej
od XVI wieku, szczególnie rozpowszechnianych w XVII i XVIII wieku,
znajdujących wyraz w dążności do odrzucenia norm moralnych i zasad
postępowania ukształtowanych na gruncie chrześcijaństwa, do uwolnienia od nich myśli ludzkiej. Manifestował się w zachowaniach i postępowaniu wolnomyślnych, zbuntowanych jednostek, przejawiał się także
w piśmiennictwie, które w XVIII wieku rozwijało się głównie we Francji i Niderlandach. Przybierał postać tzw. libertynizmu filozoficznego
(np. Helwecjusz, La Mettrie) lub literackiego (np. markiz de Sade).
W Polsce elementy libertynizmu filozoficznego można odnaleźć w twórczości → Stanisława Trembeckiego, u którego łączyły się one z dyskusją
na temat materialnej natury uniwersum (→ Sofiówka). W utworach
→ Tomasza Kajetana Węgierskiego libertynizm wyrażał się w satyrze
antyklerykalnej (Organy) oraz obyczajowej, wymierzonej przeciw pruderii i skrępowaniu w sferze erotycznej, z kolei → Jakub Jasiński krytykę
zachowań duchowieństwa łączył z atakowaniem Kościoła jako instytucji
zachowawczej i opresyjnej, odrzucał też religię objawioną i zapisane
w niej pojmowanie Boga. Jeszcze inną postać libertynizm przyjął
w utworach → Wojciecha Miera, który uznawał rozkosz i użycie za podstawowe wartości egzystencji, nawiązywał do antycznej tradycji myśli
Epikura i hedonizmu, odrzucając lęk przed śmiercią, idee świata nadprzyrodzonego i zbawienia. Piśmiennictwo o treściach libertyńskich
najczęściej miało charakter antyklerykalny i satyryczno-obyczajowy, zawierało czasem elementy obsceniczne i prowokacyjne. Na ogół nie trafiało do druku, pojawiało się natomiast wiele publikacji polemizujących
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 100
2007-08-02 14:52:01
101
Linde Samuel Bogumił
z zawartymi w nim przekonaniami (refutacje). Zjawisko libertynizmu
w kulturze polskiego oświecenia było jednym z przejawów wprowadzania wzorów kulturowych odmiennych od utrwalonej przez tradycję kultury staropolskiej.
Linde Samuel Bogumił (1771–1847)
Językoznawca, pedagog. Pochodził z mieszczańskiej rodziny niemieckiej osiadłej w Toruniu. Kształcił się w rodzinnym mieście, a następnie na uniwersytecie w Lipsku, gdzie w roku 1792 uzyskał doktorat
z filozofii i został lektorem języka i literatury polskiej. W roku 1793
współpracował z przebywającymi w Lipsku emigrantami ze stronnictwa
patriotycznego i tłumaczył na niemiecki pisma dotyczące spraw polskich. W roku 1794 przeniósł się do Warszawy, pracował w Bibliotece
Załuskich (→ biblioteki), uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim. Po
jego upadku wyjechał do Wiednia i objął obowiązki bibliotekarza Józefa
Maksymiliana Ossolińskiego. W tym czasie rozpoczął prace nad słownikiem języka polskiego. Od roku 1803 przebywał ponownie w Warszawie,
był nauczycielem i dyrektorem Liceum Warszawskiego, pełnił ważne
funkcje w dziedzinie oświaty. Uczestniczył w organizowaniu Uniwersytetu Warszawskiego, był jego wykładowcą i twórcą biblioteki uczelni.
Wytrwale pracował też nad dziełem swego życia – wydanym w latach
1807–1814 sześciotomowym Słownikiem języka polskiego. Było to pierwsze u nas tego typu i tych rozmiarów opracowanie powstałe w wyniku
niezwykłej pracowitości autora, gruntownych studiów w zakresie językoznawstwa porównawczego oraz znajomości piśmienniczej produkcji kilku
stuleci. Hasła słownikowe sytuują słowa języka polskiego w kontekście porównawczym innych języków słowiańskich (czasem również niemieckiego i łaciny), zawierają definicje semantyczne, podają warianty znaczeniowe oraz przykłady użyć zaczerpnięte z języka potocznego i z druków
polskich od XVI do schyłku XVIII wieku. Słownik Lindego był wydarzeniem naukowym w leksykografii europejskiej, dla Polaków okazał się
szczególnie cenny, ponieważ utrwalał bogactwo i zróżnicowanie języka
narodu pozbawionego instytucji państwowych. Po ukończeniu druku
słownika Linde otrzymał Order Świętego Stanisława i szlachectwo osobiste.
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 101
2007-08-02 14:52:01