Współczesne państwo demokratyczne 0.24 mb

Współczesne państwo
demokratyczne
Współczesne państwo demokratyczne opiera
się na koncepcji państwa prawa. Powstała
ona na gruncie niemieckiej myśli
konstytucyjnej w XIX w. (Robert von Mohl).
Tym mianem określano państwo, którego
władze działały na mocy i w granicach
określonych formalnie ustanowionym
prawem, a nie samowolnie
i nieprzewidywalnie jako rządy despotyczne.
Struktura polityczno – terytorialna
państwa
Wyróżniamy następujące typy ustroju
polityczno-terytorialnego państwa:
1. państwo unitarne;
2. państwo federalne (złożone);
3. państwo zregionalizowane.
Państwo unitarne
Państwo unitarne (jednolite) cechuje
najprostszy rodzaj wewnętrznej
organizacji. W państwie o takim ustroju
centralne organy państwa sprawują
niepodzielnie suwerenną władzę nad
całym jego obszarem.
Nie wyklucza to istnienia wieloszczeblowego
systemu organów władzy realizujących
konstytucyjnie przyznane kompetencje na
obszarze jednostek podziału terytorialnego
(np. lokalne i regionalne organy
administracji, instancje władzy sądowej).
Państwa mogą wiązać się w związki
i porozumienia różne pod względem
stopnia integracji (konfederacje, unie,
wspólnoty, jak np.. Commonwealth –
Wspólnota Narodów, czyli rodzaj
konfederacji Wielkiej Brytanii
z suwerennymi państwami, które
w przeszłości były jej dominiami,
protektoratami czy koloniami). W tym
przypadku każde z nich zachowuje jednak
suwerenność, która podlega dobrowolnym
i odwracalnym ograniczeniom.
Algorytm (wzór) podziału kompetencji
między władze poszczególnych
szczebli administracji odbywa się
najczęściej według zasady
pomocniczości (subsydiarności).
Władze centralne wykształciły różnorodne
instrumenty oddziaływanie wobec władz
samorządowych. Należą do nich:
• System dublowania władz
administracyjnych tego samego szczebla
(np. w Polsce na szczeblu województwa
działają rządowy wojewoda
i samorządowy sejmik, marszałek i zarząd
województwa);
• System zespolenia władz rządowych
i samorządowych na jednym szczeblu;
• Instrumenty kontroli i nadzoru
(zatwierdzanie lub możliwość wetowania
przez władze rządowe wyborów i decyzji
podjętych przez władze samorządowe
(w Polsce np. możliwość uchylenia
uchwały organu stanowiącego samorządu
przez premiera); ustanawianie zarządu
komisarycznego; rozpisywanie
przedterminowych wyborów
samorządowych.
Państwo federalne
Państwo federalne złożone jest z części
składowych: podmiotów federacji
przybierających różne zwyczajowe
nazwy (stany, kantony, konfederacje,
kraje).
Federacja może zostać utworzona
z inicjatywy suwerennych państw, które
zawierają umowę federacyjną, zrzekając
się części pierwotnie pełnej suwerenności.
W taki sposób powstała federacja
kantonów szwajcarskich lub Stany
Zjednoczone Ameryki. Inną drogą jest
wyodrębnienie się takich podmiotów
z wcześniej jednolitej struktury
państwowej. W taki sposób doszło
np. w 1993 r. do federalizacji Belgii.
Ustrój federacji określa konstytucja
federalna przyjmowana pierwotnie na
zasadzie zgody wszystkich podmiotów
zawierających federację.
Suwerenna władza w państwie federalnym
podzielona jest między centralne
(federalne) organy państwa a organy jego
części składowych – podmiotów (stanów,
krajów, kantonów).
Dla organów federacji z reguły zastrzeżone
są sprawy polityki zagranicznej, obronnej
i celnej.
Federalny charakter państwa znajduje też
odbicie w strukturze parlamentu
federalnego (centralnego). Jedna z izb
(zwana zwyczajowo niższą) reprezentuje
ogół obywateli federacji. Podział
mandatów między okręgi w wyborach do
tej izby jest proporcjonalny do liczby
zamieszkałych w nich wyborców. Funkcją
izby niższej jest wyrażanie interesu
państwa jako całości.
Druga izba (określana mianem wyższej) jest
reprezentacją podmiotów federacji. Każdy
z nich posiada w niej przeważnie równą
reprezentację – niezależnie od liczby
obywateli mieszkających na jego
terytorium. Niekiedy liczebność
reprezentacji podmiotów uwzględnia
jednak w pewnym stopniu różnice
zaludnienia między poszczególnymi
podmiotami.
System taki przyjęto przy określaniu składu
Bundesratu w Niemczech. Jeśli chodzi
o rolę w procesie legislacyjnym, izby są
z reguły równouprawnione, niższa izba ma
natomiast wyłączny głos przy powoływaniu
i kontroli rządu.
Państwo zregionalizowane
Państwo zregionalizowane jest formą
pośrednią między państwem jednolitym
a federalnym. Suwerenna władza
państwowa należy tu wyłącznie do
centralnych organów państwa, lecz
regionalnym częściom składowym, na
które jest podzielone, gwarantuje się
szeroką autonomię prawno-polityczną na
mocy konstytucji.
Jednak w odróżnieniu od federacji, regiony
nie posiadały wcześniej ani nie uzyskują
udziału w suwerennej władzy państwa.
O ich statusie decyduje wola centralnych
władz państwa i ona ustala zakres,
warunki i ograniczenia regionalnej
samodzielności. Statuty, które ją określają,
mogą podlegać jednostronnej rewizji ze
strony centralnych władz państwa.
Dzięki samodzielności prawno-politycznej
regiony mają własne władze
ustawodawcze i wykonawcze oraz
odpowiedni zakres kompetencji, centralne
władze państwa sprawują jednak nadzór
formalny oraz merytoryczny.
Skład władz regionalnych jest kształtowany
poprzez wybory dokonywane przez
mieszkańców regionów. W wyniku
wyborów bezpośrednich wyłania się
parlament regionalny, który następnie
powołuje odpowiedzialny przed nim rząd
regionalny. W Szkocji i Walii, gdzie taki
system wprowadzono w 1999 roku, szefa
rządu regionalnego powołuje monarcha,
a regionalny gabinet musi posiadać
zaufanie regionalnego parlamentu.
Głowa państwa ma również prawo rozpisać
przedterminowe wybory do parlamentu
regionalnego. Decyzję taką może podjąć
zarówno na wniosek szefa rządu
regionalnego (premiera Szkocji lub Walii),
jak i szefa rządu państwa (premiera
Wielkiej Brytanii). W ten sposób władze
centralne mają wpływ na kształtowanie
składu władz regionalnych.
Centralne władze mogą także posiadać
stałych reprezentantów (komisarzy
państwowych) wyposażonych
w kompetencje nadzorcze oraz możliwość
czasowego ograniczenia (zawieszenia)
autonomii regionalnej.
Do państw zregionalizowanych należą
Hiszpania i Włochy.
Autonomia
Szczególnym typem organizacji władzy na
części terytorium państwa jest autonomia.
Region (część terytorium państwa) ma
status zbliżony do części składowej w
państwie federalnym. Posiada go jednak
na zasadzie wyjątku od reguły, stanowiąc
swoistą wyspę w strukturze prawnopolitycznej państwa.
Zakres samodzielności reguluje statut
wyposażający jednostkę autonomiczną we
własne wybieralne organy władzy
ustawodawczej, wykonawczej
i sądowniczej. Status autonomii ma
niekiedy umocowanie w centralnej
konstytucji, ale z reguły może podlegać
jednostronnej (odgórnej) modyfikacji.
Zdarza się, że wydanie statusu
autonomicznego odbywa się na drodze
negocjacji między parlamentem
regionalnym a centralnym, natomiast jego
ewentualne modyfikacje wymagają
wzajemnego porozumienia (np. status
organiczny autonomii śląskiej w okresie
międzywojennym, statuty autonomiczne
prowincji hiszpańskich).
Przykładem autonomii jest m.in. status:
• Grenlandii i Wysp Owczych na terytorium
Danii;
• Wysp Alandzkich w ramach Finlandii;
• Kraju Basków i Katalonii w Hiszpanii;
• Sycylii i regionu Valle d’Aosta we
Włoszech.
Formy sprawowania władzy
przez naród
Można wyróżnić pośrednie i bezpośrednie
formy sprawowania władzy przez naród.
A. Pośrednie:
1. Wybór organów władzy: parlamentu,
a w demokracjach prezydenckich – także
szefa państwa łączącego rolę głowy
państwa i szefa rządu
B. Bezpośrednie:
1. Referendum: można je podzielić na kilka
typów według poniższych kryteriów:
Rodzaje referendum ze względu na:
podmioty uprawnione do rozpisywania referendum
inicjowane odgórnie: przez władzę
ustawodawczą (parlament, grupa posłów) lub
wykonawczą (prezydent, rząd)
inicjowane oddolnie: przez obywateli
(z zastrzeżeniem minimalnej liczby inicjatorów
koniecznej do wszczęcia procedury)
prawną formę przedmiotu konsultacji
referenda ustawodawcze: przedmiotem
rozstrzygnięcia jest konkretny projekt aktu
prawnego
referendum indykacyjne: głosujący
opowiadają się w nim za lub przeciw
określonym tezom polityczno-prawnym
zredagowanym w formie pytań przez
inicjatorów (np. "Czy jesteś za wyborem
prezydenta w drodze wyborów
powszechnych?"
moc prawną
referenda stanowiące: ich wynik jest
wiążący dla władz
referenda konsultacyjne: ich wynik wskazuje
władzom pożądany kierunek działania
sposób rozpisania
obligatoryjne: muszą być rozpisane w razie
wystąpienia przesłanek
fakultatywne: ich rozpisanie zależy od woli
inicjatorów
2. Inicjatywa ludowa: jest to prawo
wniesienia przez określoną liczebnie
grupę obywateli projektu ustawy, który
musi zostać rozpatrzony przez parlament
w określonym terminie. Przedstawicielom
inicjatorów zapewniony jest udział
w procesie legislacyjnym (wystąpienie
w parlamencie, zgładzania poprawek).
Konstytucja RP przyznaje prawo inicjatywy
ludowej grupie stu tysięcy wyborców.
3. Weto ludowe: jest to możliwość
uchylenia ustawy w drodze referendum
z inicjatywy obywateli.
4. Odwołanie z funkcji: jest to odwołanie
z określonej funkcji rozstrzygane w drodze
referendum.
Podstawowe
instytucje demokracji
Władza ustawodawcza
Funkcję władzy ustawodawczej pełni
parlament, który rozwinął się ze
zgromadzeń stanowych powstających
w Europie między XIII a XIV w.
Parlamenty mogą być jedno- lub dwuizbowe.
Parlamenty dwuizbowe występują
w państwach federalnych i niektórych
unitarnych. W państwie federalnym struktura
parlamentu odzwierciedla złożoną strukturę
państwa. Izba niższa jest reprezentacją
państwa jako całości, a podział mandatów
między okręgi jest proporcjonalny do liczby
wyborców.
Izba wyższa reprezentuje natomiast części
składowe (stany, landy, kantony) – każde
z nich z reguły dysponuje tą samą liczbą
mandatów. Zasada ta ma przeciwdziałać
majoryzowaniu (narzucaniu woli) słabszym
przez liczebniejszych i wyrażać ideę
równości poszczególnych podmiotów
federacji. W państwach federalnych obie
izby są z reguły równouprawnione co
najmniej w zakresie stanowienia ustaw.
Oznacza to, że decyzja może zapaść jedynie
pod warunkiem zaakceptowania wniosku
w jednakowej wersji przez obie izby.
Druga izba w państwach unitarnych pełni
funkcję tzw. izby refleksji. Ma z reguły
słabszą pozycję od pierwszej: może np.
posiadać mniejsze kompetencje (np. brak
wpływu na powołanie i odwołanie rządu),
a jej stanowisko w sprawach legislacyjnych
może być przełamane przez izbę niższą
(ewentualnie przy podwyższonym progu
większości w ponownym głosowaniu, np. do
3/5 lub 2/3 głosów). Druga izba może być
wybierana na innych zasadach niż pierwsza
(np. niezależne kadencje, rotacyjna wymiana
składu, wybory pośrednie).
Zasadniczą funkcję parlamentu jest
reprezentacja narodu jako suwerennego
podmiotu władzy. W demokracjach
prezydenckich parlament głównie stanowi
prawo (władza ustawodawcza) oraz
sprawuje kontrolę nad władzą wykonawczą
pod względem przestrzegania prawa
(odpowiedzialność konstytucyjna).
W demokracjach parlamentarnych jego rola
jest znacznie większa i ważniejsza. Obok
funkcji ustawodawczej posiada funkcje
kreacyjne (decydujący wpływ na skład
rządu, a niekiedy także innych organów
władzy).
Funkcje kontrolne w stosunku do rządu są
znacznie poszerzone. Obejmują nie tylko
kontrolę konstytucyjności, ale również
kontrolę polityczną obejmującą wszystkie
aspekty jego działań (ocena i wybór celów,
środków działań, aspekt zaufania
personalnego). Uchwalenie wotum
nieufności nie wymaga ze strony izby
spełnienia żadnych dodatkowych
warunków.
Władza ustawodawcza to pierwsza (obok
wykonawczej i sądowniczej) z trzech
głównych rodzajów władz. W RP sprawują
ją Sejm i Senat. Do kompetencji Sejmu
należy głównie: stanowienie prawa,
kontrola rządu i kompetencje kreacyjne
(wybór lub powoływanie określonych
władz). Senat z kolei pełni funkcję izby
refleksji (biorąc udział w procesie
ustawodawczym). Sejm ma jednak
decydujący głos w kwestii treści ustaw.
Zasady wyboru, organizacji
i działania parlamentu
1.
2.
3.
4.
Skład
parlamentu
Ustala się go w drodze głosowania powszechnego. Wyłanianie jego
przedstawicieli oparte jest zasadniczo na jednym z dwóch typów
mechanizmu wyborczego: większościowym (według zasady
"Zwycięzca bierze wszystko") lub proporcjonalnym (drużyny
kandydatów dzielą się mandatami proporcjonalnie do liczby oddanych
na nie głosów).
Kadencyjność
Wybór składu izb ustala się na określony czas, np. cztery lata; do izby drugiej
(refleksji) przeprowadza się niekiedy okresowe wybory części składu przy
zachowaniu mandatu przez pozostałych przedstawicieli.
Sesyjność lub
permanencja obrad
Zasada sesyjności polega na ograniczeniu czasu obrad do okresu zwanego
sesją. Sesję zwołuje i zamyka organ zewnętrzny wobec parlamentu (zwykle
głowa państwa). Posiedzenia w ramach sesji zwołuje kierownictwo izby.
Z kolei zasada permanencji polega na pozostawieniu w rękach
kierownictwa izby decyzji o zwołaniu obrad.
Szczególny
status
prawnopolityczny
przedstawicieli
Współczesne demokracje powszechnie przyjmują zasadę wolnego mandatu.
Oznacza to, że każdy poseł traktowany jest jako przedstawiciel ogółu
społeczeństwa i z tego powodu nie może być ograniczany instrukcjami.
Przeciwieństwem mandatu wolnego jest mandat imperatywny, związany z
uznawaniem deputowanego wyłącznie za reprezentanta wyborców danego
okręgu, którego działanie w parlamencie wyznaczają instrukcje wyborców
(mandat ten występował np. w I RP). Przed naciskami ze strony władzy
wykonawczej chroni go natomiast immunitet formalny i/lub materialny.
5.
Jawność
Posiedzenia parlamentalne izby odbywają się publicznie. Sprawozdania
z posiedzeń nie podlegają cenzurze. W uzasadnionych przypadkach
dopuszczalne jest utajnienie obrad, co wymaga osobnej uchwały izby.
6.
Autonomia
wewnętrzna
W granicach określonych przez konstytucję izby samodzielnie (w drodze
własnych uchwał) określają szczegółowe regulaminy obrad (system
wewnętrznych organów izby, porządek debat, zasady wnoszenia i
rozpatrywania wniosków, przeprowadzania głosowań).
7.
Zasada
debaty
Podjęcie każdej decyzji poprzedza jawna debata (dyskusja) z
zagwarantowaniem wszystkim zainteresowanym klubom (partiom,
grupom politycznym oraz niezrzeszonym zajęcia swojego stanowiska
w rozpatrywanej sprawie. Zasada debaty należy do naczelnych reguł
parlamentaryzmu. Służy wszechstronnej analizie podejmowanych
decyzji. W rękach opozycji stanowi podstawowy instrument kontroli
władzy wykonawczej).
8.
Każdemu głosowaniu przypisane są dwa parametry:
Zasada
• zasada quorum (kworum) - określanie większości niezbędnej do
rozstrzypodjęcia decyzji, jakiej oczekuje wnioskodawca; jest to więc
gania
minimalna liczba uprawnionych, jaka musi wziąć udział w głosowaniu,
większoaby decyzja była prawomocna;
ścią
• zasada większości - zróżnicowane pod względem wymaganego
głosów
stopnia przewagi głosów.
Najczęściej spotyka się następujące rodzaje
większości:
• Zwykła większość: większość głosów na
„tak” nad głosami na „nie” przy odliczeniu
głosów „wstrzymujących się”;
• Bezwzględna (absolutna) większość
głosów: przewaga głosów na „tak” nad
sumą głosów na „nie” i „wstrzymuję się”
(50% +1 na „tak”);
• Kwalifikowana większość głosów: liczba
głosów „tak” stanowi tyle lub więcej niż
określony ułamek wszystkich oddanych
głosów, np. 11/20, 3/5, 2/3; najczęściej
stosowane są kwora: 1/3 uprawnionych,
½ uprawnionych, 2/3 uprawnionych.
Czasami „większość” definiowana jest nie
w odniesieniu do liczby biorących udział
w głosowaniu, lecz w stosunku do ogółu
uprawnionych, np.: większość składu
danego gremium (większość ustawowej
liczby posłów), kwalifikowana większość
składu (np. 2/3 ustawowej liczby głosów).
Większość ta jest zarazem określeniem
samego kworum: aby w Sejmie RP
spełniony był np. warunek pierwszy,
w głosowaniu musi wziąć udział 231 posłów
i wszyscy muszą oddać głosy na „tak”.
Władza wykonawcza
Wbrew nazwie sugerującej podrzędny
charakter, władza wykonawcza jest
najważniejszą instytucją władzy w państwie.
Skupiona jest w rękach organu
składającego się z relatywnie niewielkiej
liczby osób zdolnych do podejmowania
operatywnych decyzji. Posiada faktyczny
monopol na dostęp do tajemnic
państwowych i wszelkich informacji
pozwalających na kierowanie państwem.
Walka o zdobycie władzy wykonawczej
(obsadę najważniejszych stanowisk) jest
zasadniczą treścią rywalizacji sił
politycznych kraju (partii).
Immunitet to rodzaj szczególnego statusu
przyznanego osobie pełniącej określoną
funkcję.
Wyróżnia się immunitet formalny i materialny.
Immunitet formalny nie jest
wyłączeniem odpowiedzialności za
naruszenie prawa (np. popełnienie
wykroczenia lub przestępstwa), lecz
polega na czasowym zawieszeniu jego
ścigania. Odblokowanie postępowania
uzależnione jest od zgody niezależnego
organu władzy lub organu, w którego skład
wchodzi osoba objęta takim immunitetem.
Immunitet formalny jest też z zasady
czasowy – przysługuje na okres
sprawowania danej funkcji.
Immunitet materialny polega na
wyłączeniu określonego rodzaju
odpowiedzialności (karnej lub cywilnej) za
czyny konkretnego rodzaju. Jest z zasady
trwały: wykluczenie odpowiedzialności trwa
także po zakończeniu sprawowania danej
funkcji. Immunitetem materialnym objęci są
w Polsce posłowie, którzy nie ponoszą
odpowiedzialności karnej za działania
wchodzące w zakres wykonywania przez
nich mandatu (np. przeprowadzone
głosowania, treść przemówień).
Podnoszenie większości i kworum pełni
ważne funkcje polityczne. Niewielkie
podniesienie kworum ma przeciwdziałać
zaskakiwaniu decyzji dzięki
wykorzystywaniu nieobecności
oponentów. Kworum połowy składu
stosuje się więc np. przy ważnych
decyzjach personalnych: wyborach,
głosowaniu wotum zaufania lub nieufności.
Inne znaczenie ma podnoszenie wymagań
dotyczących głosowania.
Większość bezwzględna stosowana jest np.
przy zatwierdzaniu składu rządu i ma na
celu sprawdzenie, czy może on liczyć na
trwałe i bezwarunkowe poparcie dla swojej
polityki (czy przeprowadzi każdą ustawę).
Wprowadzenie warunku większości
kwalifikowanej włącza w proces
podejmowania decyzji więcej sił
politycznych, niż zazwyczaj uczestniczy
w koalicji rządowej, czyli jakąś część
opozycji.
Od spełnienia takiego warunku uzależnia się
decyzje o kwestiach kluczowych dla
państwa i społeczeństwa lub tych, które
pociągają za sobą długofalowe
konsekwencje. Na przykład w proces
zmiany konstytucji lub postanowienie
o akcesji do organizacji ponadnarodowych
oraz odpowiedzialność za nie zostają
włączone szerokie siły polityczne
(rozstrzygnięcie z udziałem mniejszości).
Głowa państwa
Głowa państwa wywodzi się z godności
monarszej. W państwach demokracji
parlamentarnej pełni przede wszystkim
funkcje reprezentacyjne i symboliczne.
Głową państwa może być monarcha lub
osoba sprawująca ten urząd z wyboru.
W demokracjach prezydenckich
wybieralny szef państw łączy role głowy
państw i szefa rządu.
Szef rządu
W demokracjach parlamentarnych jest nim
premier kierujący kolegialnym
(wieloosobowym) gabinetem opartym na
zaufaniu izby. W demokracjach
prezydenckich szefem rządu jest
prezydent wyłaniany w głosowaniu
powszechnym; jest on niezależny od
zaufania parlamentu.
Systemy władz wykonawczych
Elementy charakteryzujące relacje między
władzą wykonawczą a parlamentem:
• Organizacja władzy wykonawczej: monizm
(jedność) lub dualizm (dwoistość) ośrodka
kierowniczego władzy wykonawczej;
• Tryb wyboru głowy państwa: w głosowaniu
powszechnym lub głosowaniu
parlamentarnym;
• Relacje rządu (gabinetu) z parlamentem:
odpowiedzialność polityczna lub
niezależność polityczna;
• Rozdzielenie kompetencji w obrębie
władzy wykonawczej: skupiona w jednym
organie lub rozdzielona;
• Możliwość weta ustawodawczego władzy
wykonawczej: należy do głowy państwa
w porozumieniu z rządem;
• Możliwość rozpisania przedterminowych
wyborów parlamentarnych (rozwiązania
parlamentu) przez władzę wykonawczą:
należy samodzielnie do kompetencji głowy
państwa lub do głowy państwa
w porozumieniu z rządem; może być
nielimitowana lub limitowana
wystąpieniem określonych przesłanek,
np. niepowołaniem rządu w terminie,
nieuchwaleniem budżetu w terminie).
Władza wykonawcza
w demokracji
parlamentarnej
A. System parlamentarnogabinetowy klasyczny
W systemie tym egzekutywnym (władza
wykonawcza) jest domeną dwóch
urzędów: głowy państwa (prezydenta
wybieranego z reguły przez parlament lub
dziedzicznego monarchę), który pełni
funkcje reprezentacyjne i formalne, oraz
szefa rządu (premiera), który stoi na czele
kolegialnego gabinetu, czyli rządu.
Rzeczywisty ośrodek władzy znajduje się
jednak w rządzie złożonym z premiera
i ministrów.
Są oni formalnie powoływani przez głowę
państwa, muszą jednak posiadać zaufanie
parlamentu (z reguły izby wyższej),
a w razie jego utraty zobowiązani są do
złożenia dymisji (odpowiedzialność
polityczna). Rząd jest więc w rezultacie
wyłaniany przez większość parlamentarną,
a do odwołania (zmiany) dochodzi
wówczas, gdy z koalicji występuje partia,
bez której rząd znajduje się w mniejszości.
B. Kanclerski system rządów
Jest odmianą systemu parlamentarnogabinetowego. Zmiany w nim wprowadzone miały
na celu wzmocnienie pozycji szefa gabinetu
wobec ministrów i rządu wobec parlamentu. Szef
gabinetu ma konstytucyjnie zagwarantowane
instrumenty kierowania polityką rządu oraz może
swobodnie dobierać i zmieniać ministrów, którzy
jednak na procedurze tzw. konstruktywnego
wotum nieufności. Parlament może zmienić rząd
jedynie przez wybór nowego szefa rządu.
C. System rządów zgromadzenia
Model ten istnieje obecnie jedynie w Szwajcarii.
Władza wykonawcza jest tu kolegialna (ministrowie
są równi) i nie ma wyraźnego lidera politycznego,
co wynika z zasady corocznej rotacji urzędu
prezydenta. Rząd wybierany jest bezpośrednio
przez parlament niezwłocznie po wyborach
powszechnych. Rząd ani poszczególni jego
ministrowie nie mogą zostać odwołani w drodze
wotum nieufności przez cały okres kadencji
parlamentu, a rząd nie może rozpisać
przedterminowych wyborów.
Oprócz klasycznych kompetencji
ustawodawczych parlament ma możliwość
ukierunkowania polityki gabinetu poprzez
wiążące rezolucje. W życiu politycznym
bardzo istotną rolę odgrywają referenda
przeprowadzone z inicjatywy wyborców.
Zarówno na szczeblu federalnym, jak
i kantonalnym, parlament i rząd znajdują
się pod bardzo silną kontrolą
społeczeństwa.
Typy rządów w systemach parlamentarnych
Rząd
większościowy
Gabinet, który popiera stale i w sposób sformalizowany ponad połowa
członków parlamentu.
Rząd
mniejszościowy
Gabinet, który utracił czynne poparcie ponad połowy członków
parlamentu, lecz istniejące procedury (np. konstruktywne wotum
nieufności) pozwalają mu na dalsze sprawowanie władzy; rządem
mniejszościowym może być także gabinet, który zgodnie z
obowiązującymi procedurami powstał przy poparciu względnej
większości posłów (w sytuacji, gdy zwolenników było więcej niż
przeciwników, a głosy osób wstrzymujących się nie były brane pod
uwagę).
Rząd
pozaparlamentarny
Rząd fachowców: gabinet, który nie został wyłoniony przez żadną
większość parlamentarną, lecz korzysta z pozwolenia na
urzędowanie ze strony izby; gabinety takie działają często w okresach
chronicznych kryzysów politycznych.
Rząd wielkiej
koalicji
Gabinet popierany przez koalicję zawiązaną przez przeciwstawne
programowo siły polityczne (co najmniej dwie), które w innej sytuacji
są antagonistami. Wielkie koalicje powstają z reguły w sytuacji
głębokiego kryzysu, któremu towarzyszą wzmożone zagrożenie
bezpieczeństwa państwa, podstaw konstytucyjnego ustroju lub ładu
społeczno-ekonomicznego.
Władza wykonawcza w demokracji
prezydenckiej
Demokracja prezydencka ukształtowała się
i rozwinęła w Stanach Zjednoczonych.
Władza wykonawcza ma jednego szefa.
Prezydent jest zarazem głową państwa
i szefem rządu. Wybierany jest
w wyborach powszechnych, co daje mu
silny mandat do sprawowania władzy.
W czasie kadencji nie może zostać
odwołany przez parlament w drodze
wotum nieufności. Ponosi natomiast
odpowiedzialność konstytucyjną za
naruszenie konstytucji, ustaw lub
przestępstwo. W sytuacji rozdzielenia
kompetencji ustawodawczych od
wykonawczych pozwala mu to prowadzić
stosunkowo niezależną od parlamentu
politykę, tak długo jak nie wykracza poza
obowiązujące prawo. To samo dotyczy
polityki personalnej, gdyż obsada
stanowisk ministerialnych jest w zasadzie
jego prerogatywą.
Parlamentowi pozostaje więc warunkowanie
polityki szefa państwa w drodze
ustawodawczej. Coroczną okazję ku temu
stwarza uchwalenie budżetu państwa.
Środkiem równoważącym działania
parlamentu jest silne weto prezydenckie,
do jego przełamania niezbędne jest
zmobilizowanie większości 2/3 głosów
w obu izbach Kongresu. Szef państwa nie
może natomiast skrócić kadencji izb, co
jest innym elementem równowagi
systemu.
System prezydencki z silnym liderem sprawnie
funkcjonuje w warunkach dwupartyjnej sceny
politycznej, nawet gdy większość w jednej lub
obu izbach należy do partii opozycyjnej wobec
szefa państwa. Do umiarkowanie bezkolizyjnego
działania mechanizmu przyczyniają się:
• ugruntowana tradycja poszukiwania
kompromisu;
• federalny charakter państwa (centralne
instytucje władzy w znacznym stopniu odciążone
są przez instytucje stanowe, gdzie rozgrywa się
i amortyzuje istotna część konfliktów
politycznych).
Władza wykonawcza w demokracji
prezydencko-parlamentarnej
Modelowym przykładem tego typu jest
system ustrojowy V Republiki Francuskiej,
ale jako pierwowzór można wskazać
konstytucje: Finlandii, Republiki
Weimarskiej oraz polską konstytucję
kwietniową z 1935 r.
W systemie demokracji prezydenckoparlamentarnej z systemu parlamentarnogabinetowego zaczerpnięto osobne
urzędy głowy państwa i szefa rządu.
Głowa państwa wybierana jest
w wyborach powszechnych i, pozostając
niezależna od parlamentu, dzieli z szefem
rządu i jego gabinetem istotną część
władzy politycznej. Podstawowym
instrumentem oddziaływania głowy
państwa jest prerogatywa skracania
kadencji parlamentu.
Szef rządu i gabinet odpowiadają politycznie przed
parlamentem. Prowadzić to może do dwóch
wariantów politycznego funkcjonowania centrum
państwa: w warunkach zgody między prezydentem
i większością parlamentarną ciężar władzy skupia
się w rękach prezydenta, a gabinet służy za swego
rodzaju polityczny sztab (w praktyce ponosi
personalną odpowiedzialność przed głową
państwa); drugi wariant, dla którego we francuskiej
terminologii politologicznej ukuto określenie
cohabitation (kohabitacja), polega na tym, że
prezydent i większość parlamentarna wywodzą się
z konkurencyjnych obozów politycznych.
Kłopot jest większy, gdy rozbieżność taka
powstanie na skutek zwycięstwa opozycji
w wyborach parlamentarnych
przeprowadzonych podczas kadencji
urzędującego prezydenta. Polityczny
kontrast pogłębia dodatkowo dewaluacja
starszego mandatu prezydenta na rzecz
odnowionego mandatu parlamentu.
Kohabitacja wymusza praktyczny podział
politycznych stref wpływów prezydenta
i premiera, przy czym prezydent
zwyczajowo odpowiada za sprawy
zagraniczne i obronę narodową, natomiast
premier – za politykę wewnętrzną,