Kanoniczne aspekty sakramentu pokuty i pojednania w świetle Motu

Kanoniczne aspekty sakramentu pokuty i pojednania w świetle Motu

ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH
Tom XVI, numer 1
−
2006
SYLWESTER KASPRZAK SVD
KANONICZNE ASPEKTY
SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
W ŚWIETLE MOTU PROPRIO „MISERICORDIA DEI”
JANA PAWŁA II
1. WPROWADZENIE
Sakrament pokuty i pojednania jest dobrem duchowym Chrystusa i Kościoła powszechnego. Dany jako instrument zwyczajnego sposobu powrotu do Boga, aby Go przebłagać za grzechy. Penitent, czyli człowiek potrzebujacy
˛
oczyszczenia we własnym sumieniu, który odczuwa poczucie winy wzgle˛dem
Boga i bliźniego, a pragnacy
˛ pojednania i doznania łaski uświe˛cajacej
˛
ze
strony Boga, może znów poczuć w sobie duchowa˛ wolność dziecka Bożego
poprzez wyznanie grzechu i otrzymanie rozgrzeszenia sakramentalnego.
Grzech to stan utraty łaski. Jest to odwrócenie sie˛ od Boga i ukierunkowanie
sie˛ człowieka w strone˛ przemijajacych
˛
stworzeń1. Spowiedź dla chrześcijanina jest konieczna˛ praktyka˛ religijna,
˛ by jego życie nabierało mocy i dawało
wewne˛trzne poczucie bezpieczeństwa otrzymywanego od Boga. Bóg kocha
człowieka miłościa˛ stwarzajac
˛ a,
˛ to znaczy, że człowieka niezasługujacego
˛
na
współczucie ani litość Bóg stwarza godnym Jego daru miłości miłosiernej
i przebaczenia grzechów. Chrystus Pan pozostawił swoim wiernym, narażonym na utrate˛ łaski uświe˛cajacej
˛
przez popadnie˛cie w grzech śmiertelny lub
cie˛żki, moc Boża˛ w sakramencie pokuty i pojednania2.
SYLWESTER KASPRZAK SVD – adiunkt Katedry Teologii i Norm Ogólnych Prawa Kanonicznego KUL; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin.
1
Zob. J. B r a m o r s k i, Grzech jako zniewolenie w refleksji teologicznej, „Ateneum
Kapłańskie”, 140(2003), z. 2, s. 204-219.
2
Cz. K r a k o w i a k, Parafia ośrodkiem życia liturgicznego, „Roczniki Teologiczne”,
49(2002), z. 6, s. 67.
302
SYLWESTER KASPRZAK SVD
Obecne opracowanie jest ukazaniem aktualnego stanowiska Stolicy Apostolskiej w odniesieniu do traktowania sakramentu pokuty i pojednania
w Kościele łacińskim. Stanowisko to wyraża Motu Proprio „Misericordia
Dei” papieża Jana Pawła II z 2002 roku. W artykule przeanalizujemy wspomniany dokument papieski. Dla całości wizerunku sakramentu spowiedzi, jego
współczesnego kryzysu w świadomości ludzi wierzacych
˛
potrzebna jest refleksja nad współczesnym światem i kontekstem życia na co dzień. W toku
myślowym zaprezentowane zostana˛ także elementy kanoniczne sakramentu
pojednania, takie jak: materia, forma, szafarz sakramentu, miejsce i czas
udzielania, ważność, nieważność, godziwość, niegodziwość itp.
Trzeba wskazać, iż sakrament pokuty i pojednania jest odrzucany przez
katolików i zostawiany na później. Wynika to stad,
˛ że nie jest do końca
rozumiany i cze˛sto góre˛ biora˛ wzgle˛dy ludzkie i irracjonalne argumenty. Staje
sie˛ to niepokojace,
˛ jeśli odrzuca sie˛ z użytku instrument duchowego powrotu
człowieka do Boga i Kościoła, który poprzez doświadczenie zła i grzechu
zatracił swoja˛ wolność. Przecież spowiedź, jako dar Pana naszego Jezusa
Chrystusa, ma służyć na trudy życia. Sakrament pojednania, połaczony
˛
z Komunia˛ Świe˛ta,
˛ nie jest nagroda˛ za dobre życie, ale właśnie z zamysłu
Chrystusa i tradycji wraz z praktyka˛ duszpasterska˛ Kościoła jest środkiem
uświe˛cenia oraz duchowym lekarstwem na zraniona˛ dusze˛ grzechem. Jeśli
wie˛kszość żyjacych
˛
dziś ludzi wierzacych
˛
odrzuca i gardzi tak cennym darem,
lekarstwem na duchowe stany ludzkie pełne niepokoju i zagrożenia, samotności, rozpaczy, osamotnienia i beznadziei, to jaki inny środek może pomóc
współczesnemu człowiekowi. Wydaje sie˛, iż takie ustawienie sprawy daje
jedynie pustke˛. W artykule, w kolejnych jego punktach, be˛dziemy usiłowali
docenić spowiedź jako normalny i zwyczajny instrument Kościoła łacińskiego
w pojednaniu człowieka z Bogiem i jego braćmi.
W taki sposób widzi to także Ojciec świe˛ty Jan Paweł II, który mówi:
„Dla katolików w stanie grzechu śmiertelnego, indywidualna, integralna
spowiedź wraz z odnośna˛ do tego absolucja,
˛ to jest jeszcze ciagle
˛
zwyczajna
droga dla wiernych pojednania z Bogiem i Kościołem”3.
3
Agenda for the third Millennium by his Holiness Pope John Paul II, translated by Alan
Neame, London–Glasgow 1996, s. 150-151; por. Katechizm Kościoła katolickiego, nr 1484;
zob. Codex Iuris Canonici, Auctoritate Joannis Pauli PP. II Promulgatus (Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencje˛ Episkopatu, Poznań: Pallottinum
1984, kan. 960 – dalej KPK).
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
303
Papieżowi bardzo zależało na tym, aby ludzie młodzi rozumieli specjalne
indywidualne zaproszenie do otrzymania Chrystusowego przebaczenia i siły
duchowej łaski Bożej w praktykowaniu sakramentu pojednania. Papież zaprasza szczególnie młodych, aby korzystali ze spowiedzi dla ich duchowego
dobra. Spowiedź to jest znak siły, by być zdolnym do powiedzenia: uczyniłem bład,
˛ zgrzeszyłem, Ojcze, obraziłem Ciebie, mój Boże, żałuje˛, prosze˛
o przebaczenie; spróbuje˛ od nowa i chce˛ zaufać w Twoja˛ moc i wierze˛
w Twoje przebaczenie. Wyznaje˛ moje grzechy, chce˛ być uzdrowiony z mojej
słabości4.
2. PRZYCZYNY KRYZYSU SPOWIEDZI I KONTEKST ŚWIATA
Nie ulega watpliwości,
˛
iż świat współczesny stał sie˛ wyjatkowym
˛
kontekstem dla przeżywania wielu kryzysów, takich jak polityczny, gospodarczy,
społeczny, kulturowy, a przede wszystkim duchowy. Można wyróżnić kilka
przynajmniej przyczyn kryzysu sakramentu spowiedzi:
a) zmiany elementów kulturowych;
b) budowanie świata bez Boga;
c) zatracenie poczucia winy, zagubienie w grzesznych doświadczeniach
i wstyd przed przyznaniem sie˛ do własnych grzechów;
d) społeczne wzorce postawy życiowej katolików;
e) zatracenie klasycznej koncepcji grzechu i osobiste rozumienie czynu
grzesznego;
f) sekularyzacja, ateizacja społeczeństw;
g) pluralizm religijny – powodujacy
˛ zwatpienie
˛
w prawdziwa˛ droge˛;
h) niewiara wierzacych
˛
kiedyś;
i) życie zgodne z wiara,
˛ potwierdzane praktyka˛ spowiedzi, dziś staje sie˛
niemodne5.
We współczesnym świecie obserwujemy kryzys poje˛cia pokuty. Nawoływanie o to, aby ludzie przestali gonić za dobrobytem i dorabianiem sie˛,
wywołuje uśmiech. Kapłan współczesnego Kościoła jest zakłopotany, gdy jest
mowa o pokucie i ma miejsce zache˛ta do niej, gdy ma te˛ pokute˛ zaproponować wiernym sobie powierzonym. Współczesny człowiek chce sobie wmówić,
4
5
Agenda for the third Millennium by his Holiness Pope John Paul II, s. 152.
Własne zestawienie.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
304
że nie ma w nim winy. Jakby nie potrzebował oczyszczenia, a wiadomo, że
nie jest w stanie wyrzucić z siebie wyrzutów sumienia spowodowanych przez
niemoralne poste˛powanie. Dziś sumienie ludzkie rozszerzyło sie˛. Mieści sie˛
tam wszystko, a Boga jako dawce˛ łaski chce sie˛ pomijać i usuwać ze świadomości ochrzczonych.
Można jeszcze przywoływać inne przyczyny, ale oczywiście sa˛ to jedynie
pewne intuicje i diagnozy. Tak naprawde˛ do końca nie można jednoznacznie
określić wszystkich szczegółów i czynników tworzacych
˛
okoliczności kryzysu.
Do wyżej wymienionych należy dołaczyć
˛
przynajmniej trzy przyczyny tej sytuacji kryzysu w akceptowaniu pokuty: 1) przyczyny natury kulturowej;
2) przyczyny społeczne; 3) przyczyny religijne6.
Ad 1. Kiedy spojrzymy na historie˛ człowieka, to można zauważyć, że
różne wydarzenia powodowały, iż ludzie czuli sie˛ winni z jakiegoś powodu
i pragne˛li wyzwolić sie˛ z tego poczucia. Każda kultura proponuje specyficzny
model wyzwolenia. Wine˛ można widzieć nawet w sensie braku fizycznego.
W naszym rozumieniu wina to doznanie w wymiarze ducha ludzkiego: czuje˛,
iż dokonałem złego czynu. Różne kultury tworza˛ swoistego rodzaju praktyki,
które maja˛ pozwolić przez dokonywanie obmycia połaczone
˛
ze składaniem
ofiar lub darów. Jednak nasza kultura europejska, a także północnoamerykańska została nawiedzona przez zjawisko ateizmu; dziś odczuwa sie˛ tego
owoce. Na współczesność wywiera dość mocno swoje pie˛tno nauka Marksa
i Freuda. Wizja Marksistowska podsune˛ła zdanie: „nie masz tego, co produkujesz”. Freud głosił, że: „nie jesteś tym, kim wydaje sie˛ ci, że jesteś”.
Nietsche: „nie możesz czynić tego, co chciałbyś czynić”. W obliczu takich
teorii rodzi sie˛ watpliwość
˛
własnej odpowiedzialności za dobro i popełniane
zło oraz stwierdza sie˛ brak możliwości odnalezienia zagubionego sensu życia
człowieka7. Takie można mieć wrażenie, potwierdzone praktyka˛ ludzi, gdy
chca˛ sami sie˛ oczyszczać z własnych win i pomijać Boga, który jest źródłem
dobra.
Można powiedzieć, że człowiek współczesny rozbił sie˛ o grzech. Nie potrafi wyjść z labiryntu doświadczenia zła. Odrzuca doświadczenie łaski, bo
spowiedź można tak określić – jako skuteczne spotkanie z łaska.
˛ Poza łaska˛
jest próżnia, pustka, przepaść, z której nie można wyjść bez Bożej pomocy.
Mówi o tym nauka Kościoła katolickiego. Kościół musi szukać drogi wyjścia
6
7
S. K a s p r z a k, Wybrane zagadnienia z prawa kościelnego, Lublin 2000, s. 391-393.
Tamże, s. 393-395.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
305
z tej sytuacji. W człowieku powstaje poczucie winy i che˛ć wyzwolenia sie˛
z tej winy niezależnie od uwarunkowań kulturowych. Człowiek w każdej kulturze odczuwa grzech i poczucie winy. W literaturze psychologicznej mówi
sie˛ o tym, że człowieka coś dre˛czy, jest w depresji, potrzebuje psychoterapii,
jest chory duchowo i psychicznie. Kościół jako instytucja zbawcza, biorac
˛ to
pod uwage˛, wychodzi naprzeciw człowiekowi przez ukazanie i danie form
kultury i pokuty, które chca˛ dać człowiekowi wyzwolenie. Sakrament pokuty
jest właśnie skutecznym środkiem dla życia duchowego człowieka8.
Ad 2. Społeczeństwo rolnicze miało inna˛ skale˛ wartości, było bardziej
ukierunkowane na sfere˛ doczesna˛ człowieka. Praca miała przynosić człowiekowi radość, realizacje˛ i zadowolenie. Człowiek miał zabiegać o wzrost produkcji i zysk za wszelka˛ cene˛. Liczło sie˛ tylko to, co ma wartość materialna.
˛
Ale to, co materialne, człowiek powinien przewartościować na sens duchowy,
by stanowiło to dla niego wartości duchowe. Dopiero z dobrej organizacji
pracy może człowiek coś zyskać i otrzymać środki dla swego duchowego
wzrostu. Kult, który ma charakter społeczny i religijny, gromadzi ludzi. Kult
wyraża sie˛ przez obrze˛dy, ryty i znaki wewne˛trzne i zewne˛trzne, ma prowadzić do głe˛bokiego przeżycia religijnego. Rodzi sie˛ pytanie: Czy te znaki,
które były kiedyś; te symbole sa˛ przekazem wartości? Woda wycieka z kranu.
Z jednej strony jest to dowód i znak rozwoju cywilizacyjnego. Sztuka i malarstwo – symbolizuja˛ również progres, gdyż kiedyś nie była taka, jak
współcześnie, jeśli chodzi o symbolike˛. Pokuta na przestrzeni wieków i epok
przechodziła różne przemiany i przeobrażenia, ale jedno sie˛ zachowało,
a mianowicie bogactwo symbolu wewne˛trznego, nie upierała sie˛ ona przy
zewne˛trznej formie. Ta forma sie˛ przekształcała w ciagu
˛ historii Kościoła.
Ale z drugiej nie można zapominać dziś, iż łaska Boga oczyszcza także warunki społeczne życia chrześcijanina. Kościół, który jest świe˛ty dzie˛ki
działaniu obecnego w nim Chrystusa i Ducha Świe˛tego, jest również Kościołem grzeszników i potrzebuje ciagłego
˛
oczyszczania i pokuty. Ustawiczne
oczyszczenie Kościoła dokonuje sie˛ w wieloraki sposób: przez głoszenie
słowa Bożego, sprawowanie chrztu „na odpuszczenie grzechów”, praktyke˛
chrześcijańskiej ascezy, modlitwe˛, dobre uczynki, podejmowanie codziennych
obowiazków
˛
i cierpliwe znoszenie przeciwności życia, a zwłaszcza przez
sakrament pokuty i pojednania9.
8
Tamże.
II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, nr 28, s. 195 – dalej IIPSP;
Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, nr 1669 – dalej KKK.
9
SYLWESTER KASPRZAK SVD
306
Ad 3. Mówiac
˛ o przyczynach religijnych kryzysu pokuty, trzeba powiedzieć, że Kościół jest instytucja˛ Bosko-ludzka˛ i ma organizacje˛ eklezjalna.
˛
Istnieje pewne napie˛cie pomie˛dzy tym, co jest instytucjonalne, a tym, co jest
typowe dla wymiaru czysto religijnego. Na pokute˛ możemy spojrzeć również
czysto prawnie. Z nauki Soboru Watykańskiego II wynika, że pokuta ma sie˛
opierać na trzech elementach: 1) na tym, że człowiek jawi sie˛ jako istota
słaba i grzeszna; 2) że, istnieje pewność możliwości pojednania człowieka
z Bogiem; 3) jest przekonanie, że to pojednanie nie dokonuje sie˛ tylko
w sensie indywidualnym, ale ma mieć także charakter eklezjalny i wspólnotowy10. Człowiek pojednuje sie˛ z Bogiem na nowo we wspólnocie religijnej
i kościelnej.
Każdy grzech ma ze swej natury negatywne reperkusje dla całego Kościoła, dlatego pojednanie człowieka grzesznego z Bogiem musi mieć podłoże
w pojednaniu ze wspólnota.
˛ Dlatego grzesznik zobowiazany
˛
jest do indywidualnego pojednania z Bogiem w spowiedzi i z bliźnimi w zadośćuczynieniu. Synonimem kryzysu chrześcijańskiej egzystencji, życia, jest fakt, że
Kościół, który oferuje wybawienie obiektywne, be˛dzie komentowany i interpretowany subiektywnie. Synonimem tego kryzysu jest też odrzucanie potrzeby pokuty i potrzeby pojednania z Bogiem i ludźmi. Trzeba pamie˛tać, że
grzech to nie tylko przekroczenie norm moralnych, ale czasem – w sferze
duchowej cze˛ste uczestnictwo w czynie złym już jest grzechem. W kryzysie
rozumienia pokuty potrzeba przepracować poje˛cie grzechu, tego, czym dziś
jest grzech i jak należy go pokonywać. Właśnie o to chodzi, by we współczesnym Kościele właściwie rozumiano pokute˛, jej sens i znaczenie dla
wzrostu duchowego wiernych.
Można mieć wrażenie, iż pokuta została sprowadzona do formalizmu i rytualizmu; mimo to w refleksji o pokucie należy dostrzec całe bogactwo
duchowego wysiłku człowieka w powrocie do Boga, człowieka starajacego
˛
sie˛ uzyskać stan łaski i podjać
˛ zadanie dażenia
˛
do świe˛tości chrześcijańskiej.
Pokuta ma temu dażeniu
˛
służyć, stanowi ona egzystencjalna˛ forme˛ życia
chrześcijańskiego11. Sakrament pojednania jest sakramentem paschalnym,
który czerpie swa˛ moc z tajemnicy pojednania, dokonanej w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa (por. Kor 5, 18-20). Zbawiciel pozostawił go
dla wszystkich grzeszników w Kościele, przede wszystkim zaś dla tych,
10
11
S. K a s p r z a k, Wybrane zagadnienia z prawa kościelnego, Lublin 2000, s. 392.
Tamże.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
307
którzy po chrzcie popełnili grzech cie˛żki i w ten sposób utracili łaske˛ chrztu
oraz zadali rane˛ komunii kościelnej 12.
Obecnie świat jest bardzo natłoczony różnymi propozycjami i przedstawia
ogrom możliwości, które może podejmować człowiek dla własnego rozwoju,
zwłaszcza pokolenie ludzi młodych. Nie jest jednak jednoznaczne stwierdzenie, że kryzys akceptacji i potrzeby spowiedzi dotyka przede wszystkim ludzi
młodych, gdyż i pośród ludzi w średnim wieku i starszych takie problemy
także wyste˛puja.
˛ Należy wskazać, iż wielu wierzacych
˛
katolików praktykuje
swoja˛ wiare˛, przyste˛pujac
˛ regularnie do sakramentu pokuty pojednania,
z Bogiem i Kościołem. Zrozumiałe samo przez sie˛ jest to, że jeśli ktoś nie
nabył dobrego nawyku i duchowej potrzeby praktyk religijnych, to nikt
i nigdy nie zache˛ci do takich działań. Sa˛ i takie przypadki ludzi wierzacych,
˛
którzy do końca nie rozumieja˛ tak naprawde˛ tego sakramentu, traktuja˛ go
bardzo mechaniczne, bez głe˛bszych religijnych przeżyć. Spowiedź cze˛sto
przeżywana jest raz albo dwa razy do roku z okazji Świat
˛ Bożego Narodzenia
i Wielkanocy. Szczerze mówiac,
˛ taka cze˛stotliwość korzystania z dóbr duchowych Chrystusa i Kościoła za dużo pożytku duchowego nie daje dla zainteresowanego wiernego. Każdy człowiek sam musi osobiście doświadczyć kryzysu duchowego i potrzeby powrotu do Boga. W sakramencie pokuty i Eucharystii trzeba zakosztować, wchodzić przez brame˛ w głab.
˛ Zreszta˛ powrót
do Boga i tak zwane duchowe nawrócenie jest przecież łaska˛ Boża˛ dla poszczególnego penitenta. Ojciec Świe˛ty Jan Paweł II zauważa, iż we współczesnym Kościele odchodzi sie˛ od praktyki indywidualnej usznej spowiedzi
przy konfesjonale. Za niedopuszczalne Papież uważa to, co czynia˛ niektórzy
pasterze w krajach Europy Zachodniej zaczynaja˛ bezpodstawnie stosować
„absolucje˛ generalna˛ jako obowiazuj
˛ ac
˛ a”,
˛ bez rozsadzania
˛
konkretnej sytuacji
jako wyjatkowej
˛
i nadzwyczajnej, by takiej absolucji rzeczywiście wiernym
udzielić13.
Papież ukazuje te˛ kryzysowa˛ sytuacje˛ w praktykowaniu sakramentu pokuty
w sposób naste˛pujacy:
˛
„Na skutek samowolnego rozszerzenia poje˛cia poważnej konieczności w praktyce traci sie˛ z oczu wierność pochodzacej
˛
z ustanowienia Bożego strukturze sakramentu, czyli konieczność spowiedzi indywidualnej, co prowadzi do wielkich szkód w życiu duchowym wiernych i w
12
IIPSP, s. 195.
J a n P a w e ł II, „Misericordia Dei”. List Apostolski Jana Pawła II w formie „Motu
proprio” o niektórych aspektach sprawowania Sakramentu Pokuty, „Wiadomości KAI”, nr 19
(528), z dn. 12 maja 2002, s. 26 – dalej skrót MD.
13
SYLWESTER KASPRZAK SVD
308
świe˛tości Kościoła”14. We współczesnym nauczaniu Kościoła poprzez ambone˛ należy na nowo ukazywać duchowe walory sakramentu pokuty i pojednania grzesznika z Bogiem. Potrzeba˛ chwili staje sie˛ niejako świadczyć o „doświadczeniu łaski”, które jako ludzie wierzacy
˛
możemy przeżyć właśnie
w czasie sakramentu spowiedzi.
3. SPOWIEDŹ JAKO PODSTAWOWY I OBOWIAZUJ
˛
ACY
˛
W KOŚCIELE
SPOSÓB POJEDNANIA CZŁOWIEKA Z BOGIEM
Spowiedź sakramentalna˛ cze˛sto nazywa sie˛ „sakramentem nawrócenia”, ponieważ urzeczywistnia w sposób znaku widzialnego wezwanie Jezusa do nawrócenia, droge˛ powrotu do Ojca, od którego człowiek oddalił sie˛ przez
doświadczenie grzechu. Nazywa sie˛ go sakramentem pokuty, ponieważ ukazuje osobista˛ i eklezjalna˛ droge˛ nawrócenia, skruchy i zadośćuczynienia ze
strony grzesznego chrześcijanina15. Nazywa sie˛ go sakramentem spowiedzi,
ponieważ własne oskarżenie – spowiedź z grzechów przed kapłanem – jest
istotnym elementem tego sakramentu. Sakrament ten jest także „wyznaniem”,
uznaniem i uwielbieniem świe˛tości Boga oraz Jego miłosierdzia wobec
grzesznego człowieka. Nazywa sie˛ sakramentem przebaczenia, ponieważ przez
sakramentalne rozgrzeszenie wypowiedziane słowami kapłana Bóg udziela penitentowi „przebaczenia i pokoju”16. Nazywa sie˛ go także sakramentem pojednania, ponieważ udziela grzesznikowi miłości Boga przynoszacej
˛
pojed17
nanie: „Pojednajcie sie˛ z Bogiem . Ten, kto żyje miłosierna˛ miłościa˛ Boga,
jest gotowy odpowiedzieć na wezwanie Pana: «Najpierw idź i pojednaj sie˛
z bratem swoim»”18. W sakramencie pokuty wierni wyznajacy
˛ uprawnionemu szafarzowi grzechy, wyrażajacy
˛ za nie żal i majacy
˛ postanowienie poprawy, przez rozgrzeszenie udzielone przez tegoż szafarza otrzymuja˛ od Boga
odpuszczenie grzechów po chrzcie popełnionych i jednocześnie doste˛puja˛
pojednania z Kościołem, któremu grzeszac
˛ zadali rane˛19. Łaska Boża uzdrawia dusze˛ grzesznika, lecz nie jest to mechaniczne działanie łaski, ale przede
14
15
16
17
18
19
MD, „Wiadomości KAI”, s. 27.
KKK 1423.
KKK 1424.
2 Kor 5, 20.
Mt 5, 24.
KPK z 1983 r., kan. 959.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
309
wszystkim jest to gest miłości miłosiernej Boga do grzesznika i zarazem syna
marnotrawnego. Kościół „wśród prześladowań świata i pociech Bożych poda˛
ża naprzód w pielgrzymce”, głoszac
˛ krzyż i śmierć Pana, aż przyjdzie (1 Kor
11, 26)20. Pilne i należyte sprawowanie i udzielanie sakramentu spowiedzi
buduje Kościół we wspólnotach parafialnych, gdyż w ten sposób manifestuje
sie˛ ranga i waga tego sakramentu, ukazujac
˛ walor wspólnototwórczy21.
Świe˛ty Ambroży poucza, że Kościół ma „i wode˛, i łzy: wode˛ chrztu i łzy
pokuty”. Ci, którzy uwierzyli i przyjmuja˛ chrzest, doznaja˛ pojednania z Bogiem dzie˛ki temu sakramentowi, ci zaś, którzy popełnili grzech po chrzcie,
maja˛ możliwość pojednania sie˛ z Bogiem i ludźmi w sakramencie pokuty22.
Sakrament pokuty przywraca grzesznikowi to, co on utracił, czyli stan
łaski uświe˛cajacej
˛ przez popełnione świadomie i dobrowolnie grzechy cie˛żkie.
Grzech to utrata przyjaźni z Bogiem, przez co w duszy chrześcijanina rodzi
sie˛ poczucie winy. Grzech osobisty to nie tylko obraza Boga, lecz także
obraza Kościoła. Grzech zadaje rane˛ Kościołowi jako wspólnocie wierzacych.
˛
Kościół to organizm, pulsujacy
˛ w świe˛tości mocy Ducha Świe˛tego, ale także
poprzez indywidualne świe˛te życie jego członków. Dlatego pokuta grzesznika,
jego powrót do miłosiernego Boga dokonuje naprawy w relacji do samego
Boga, a także uzdrawia sie˛ relacja do braci w wierze. Sakrament spowiedzi
ma charakter indywidualny, bo każdy sam odpowiada przed Bogiem za swoje
czyny, ale także charakter społeczny, bo wierzacy
˛ żyja˛ we wspólnocie eklezjalnej i powinni praktykować na co dzień przykazanie miłości Boga i bliźniego23.
Bóg udziela przebaczenia grzechów za pośrednictwem Kościoła, który
działa przez posługe˛ kapłanów i spowiedników. Grzesznik nie ma innej możliwości pojednania sie˛ z Bogiem, jak tylko przez przyznanie sie˛ do swych
grzechów24. Musi stanać
˛ przed Bogiem przy konfesjonale w Duchu i prawdzie, by poznać swoja˛ ne˛dze˛, ale jednocześnie uzyskać obmycie, uniewinnienie, pokrzepienie płynace
˛ ze źródła wody żywej, która tryska ku życiu
wiecznemu. Sakrament pokuty jawi sie˛ jako swoistego rodzaju stosunek praw-
20
Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium”, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań: Pallottinum 2002, nr 8 – dalej KK.
21
K r a k o w i a k, Parafia ośrodkiem życia liturgicznego, s. 68.
22
Zob. T. P a w l u k, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, Lud Boży jego
nauczanie i uświe˛canie, t. II, Olsztyn 1986, s. 404.
23
Tamże, s. 404.
24
Tamże.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
310
ny, ukazujacy
˛ relacje pomie˛dzy szafarzem i penitentem. Jest to rzeczywistość
spotkania człowieka z Bogiem i Boga z człowiekiem. Ta relacja daje wyraz
tajemnicy, jaka dokonuje sie˛ w tym sakramencie. W jego istocie dostrzegamy
penitenta stojacego
˛
w pokorze przed obliczem Boga, który jest źródłem rozgrzeszenia, posługujac
˛ sie˛ szafarzem, by grzesznika obdarować darem łaski
uświe˛cajacej.
˛
Jest to właściwie jedna rzeczywistość, ale podchodzić do niej
możemy w aspekcie jurydycznym, wtedy widzimy stosunek prawny, skutki
prawne zbawczego wydarzenia, a także wymiar teologiczny obrazujacy
˛ dobroć
i miłosierdzie przebaczajacego
˛
Boga, dajacego
˛
nawróconemu grzesznikowi
nowe serce. Grzesznik, aby uzyskać odpuszczenie grzechów, powinien spełnić
pie˛ć warunków dobrej spowiedzi: 1) rachunek sumienia; 2) żal za grzechy;
3) mocne postanowienie poprawy; 4) szczere wyznanie grzechów kapłanowi;
5) zadośćuczynienie Panu Bogu i ludziom.
Według nauki Soboru Watykańskiego II grzech wyciska swoje pie˛tno nie
tylko na stosunku mie˛dzy człowiekiem a Bogiem, ale ma także swój aspekt
społeczny, stad
˛ też pojednanie z Bogiem w sakramencie pokuty jest jednocześnie pojednaniem z Kościołem25. Sakrament pokuty jest znakiem, który
daje człowiekowi możliwość i szanse˛ przeżycia religijnego i zyskania łaski.
Papież Jan Paweł II naucza nas: „Chrystus powierzył Apostołom misje˛,
która polega na głoszeniu Królestwa Bożego i przepowiadaniu Ewangelii ku
nawróceniu” (por. Mk 16, 15; Mt 28, 18-20). Wieczorem, w dniu swego
zmartwychwstania, Jezus udzielił Apostołom – gdy mieli już rozpoczać
˛ swa˛
misje˛ – władzy jednania skruszonych grzeszników z Bogiem i Kościołem
w mocy Ducha Świe˛tego: „Weźmijcie Ducha Świe˛tego! Którym odpuścicie
grzechy, sa˛ im odpuszczone, a którym zatrzymacie, sa˛ im zatrzymane” (J 20,
22-23)26.
Rodza˛ sie˛ trendy i poglady
˛ oddolne wśród katolików, że praktyka spowiedzi powinna w Kościele być już skończona, że spowiedź powinna być generalna, bez indywidualnego wyznawania grzechów. Gdyby zgodzić sie˛ z takimi
opiniami, negowano by moc i łaske˛ Boża,
˛ której udziela Kościołowi – od
samego poczatku
˛
jego istnienia i posłannictwa na ziemi z woli Chrystusa –
Duch Świe˛ty. Powróćmy znów do dokumentu papieża, który wyraźnie potwierdza tradycje˛ i wskazuje na zadanie duszpasterskie, jakie niesie w sobie
przez wieki Kościół posłuszny woli jego Założyciela. Papież pisze: „Historia
25
26
M. P a s t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, Kielce 1999, s. 46-47.
MD, „Wiadomości KAI”, s. 26.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
311
i nieprzerwana praktyka Kościoła pokazuje, że «posługa pojednania»” (2 Kor
5, 18), udzielonego przez Sakramenty Chrztu i Pokuty, jest zadaniem duszpasterskim, któremu zawsze poświe˛cano wiele uwagi i wypełniano je z poszanowaniem dla Chrystusowego mandatu, jako istotna˛ cze˛ść misji kapłańskiej.
Gdy chodzi o sprawowanie Sakramentu Pokuty, to w ciagu
˛ wieków naste˛pował jego rozwój i były uznawane różne zewne˛trzne formy wyrazu, zawsze
jednak z zachowaniem tej samej fundamentalnej struktury, która koniecznie
zawiera w sobie oprócz działania szafarza – wyłacznie
˛
biskupa lub prezbitera,
który sadzi
˛
i rozgrzesza, okazuje troske˛ i leczy w imie˛ Chrystusa – akty
penitenta: żal za grzechy, spowiedź i zadośćuczynienie27.
Trzeba pamie˛tać, iż sakrament pokuty i pojednania nie jest dla wierzacych
˛
i grzeszników „represja”,
˛ ale „wyzwoleniem” ducha28. Dokonuje sie˛ moca˛
Ducha Świe˛tego. To właśnie Duch Świe˛ty pełni potrójna˛ role˛ w organizmie
Kościoła, a mianowicie: uświe˛cajac
˛ a,
˛ ożywiajac
˛ a˛ i jednoczac
˛ a.
˛ Duch Świe˛ty
jest dusza˛ Kościoła, a poprzez udzielana˛ łaske˛ uświe˛cajac
˛ a˛ dokonuje metanoi
człowieka i Kościoła. Duch Świe˛ty działa na szerokiej niwie, poszukuje serc
ludzkich zabrudzonych grzechem, by je powrócić Bogu czyste i kochajace
˛ 29.
W tym momencie naszego opracowania przywołamy konkretne wskazania,
jakich udziela Jan Paweł II w Motu proprio „Misericordia Dei” biskupom
diecezjalnym.
Po pierwsze: Ordynariusze miejsca maja˛ przypomnieć wszystkim szafarzom
sakramentu pokuty, że powszechne prawo Kościoła, stosujac
˛ doktryne˛ katolicka˛ w tej materii, stanowi, że:
a) „Indywidualna i integralna spowiedź oraz rozgrzeszenie stanowia˛ jedyny
zwyczajny sposób, przez który wierny, świadomy grzechu cie˛żkiego, doste˛puje pojednania z Bogiem i Kościołem. Jedynie niemożliwość fizyczna lub
moralna zwalnia od takiej spowiedzi. W takim wypadku pojednanie może dokonać sie˛ również innymi sposobami”30.
b) Dlatego „Każdy, komu na mocy urze˛du została zlecona troska duszpasterska, jest obowiazany
˛
dbać o to, ażeby wierni jemu powierzeni mogli sie˛
wyspowiadać, jeśli w sposób uzasadniony o to prosza,
˛ a także by dać im
sposobność przyste˛powania do indywidualnej spowiedzi, w ustalonych i dogodnych dla nich dniach i godzinach”31.
27
28
29
30
31
MD, „Wiadomości KAI”, s. 26.
Agenda for the third Millennium by his Holiness Pope John Paul II, s. 151.
D. S m i t h, A feast for Lent, London 1983, p. 62-63.
KPK z 1983, kan. 960.
KPK, kan. 986 § 1.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
312
W nagłej konieczności każdy spowiednik jest obowiazany
˛
spowiadać wier32
nych, a w niebezpieczeństwie śmierci każdy kapłan . Papież mówi, że
wszyscy kapłani majacy
˛ upoważnienie do sprawowania Sakramentu Pokuty
niech okaża˛ zawsze pełna˛ gotowość do udzielania go, gdy wierni w sposób
uzasadniony o to prosza.
˛ Papież pote˛pia brak troski o owce potrzebujace
˛
33
pasterza i zache˛ca kapłanów, aby naśladowali Dobrego Pasterza .
Po drugie: Ordynariusze miejsca, jak również proboszczowie oraz rektorzy
kościołów i sanktuariów winni okresowo sprawdzać, czy faktycznie wierni
maja˛ możliwie najbardziej ułatwiony doste˛p do spowiedzi. W szczególności
zaleca sie˛, by spowiednicy byli obecni i widoczni w miejscach kultu w określonych godzinach, wyznaczonych według rozkładu dostosowanego do rzeczywistej sytuacji penitentów, a zwłaszcza przejawiali gotowość do spowiadania
przed Mszami Świe˛tymi, jak również byli gotowi do wyjścia naprzeciw potrzebom wiernych, także podczas celebracji Mszy Świe˛tych, jeśli sa˛ obecni
inni kapłani34.
Kolejny problem, jaki został podje˛ty przez Biskupa Rzymskiego w Misericordia Dei, to samo wyznawanie grzechów, ilości i okoliczności ich popełnienia. Według Ojca Świe˛tego powinny one być szczerze wyznane, co do ilości,
jakości i okoliczności.
Po trzecie: Ponieważ „wierny jest zobowiazany
˛
wyznać, co do liczby
i rodzaju wszelkie grzechy cie˛żkie popełnione po chrzcie, a jeszcze przez
władze˛ kluczy Kościoła bezpośrednio nie odpuszczone i nie wyznane w indywidualnej spowiedzi, które sobie przypomina po dokładnym rachunku
sumienia”35, należy pote˛pić – pisze papież – jakikolwiek zwyczaj, który
ograniczałby wyznanie grzechów jedynie do ogólnego oskarżenia lub jedynie
jednego lub kilku ważnych według penitenta grzechów36.
Jan Paweł II, powołujac
˛ sie˛ na przepis kodeksowy, wskazuje na wymóg
życia chrześcijańskiego w dażeniu
˛
do świe˛tości: „Zaleca sie˛ wiernym, by
wyznawali także grzechy powszednie”37.
32
33
34
35
36
37
Tamże, § 2.
MD, „Wiadomości KAI”, s. 27.
Tamże.
KPK, kan. 988, § 1.
MD, „Wiadomości KAI”, s. 27.
KPK, kan. 988 § 2.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
313
4. RELACJA SPOWIEDNIK–PENITENT
Podmiotem sakramentu pokuty i pojednania jest wierny, nazywany też penitentem; szafarzem jest kapłan, który otrzymał ważne świe˛cenia i ma oficjalne, na piśmie, upoważnienie od biskupa diecezjalnego do spowiadania
wiernych własnego obrzadku.
˛
Mamy tu na myśli obrzadek
˛
łaciński. Relacja,
jaka zachodzi pomie˛dzy penitentem a spowiednikiem, jest odbiciem przymierza pomie˛dzy człowiekiem a Bogiem, który podejmuje inicjatywe˛ naprawienia
duchowej wie˛zi z człowiekiem, który ze swej ułomności i grzeszności cze˛sto
ja˛ zrywa.
Zarówno Obrze˛d pokuty z roku 1973, jak i Kodeks Prawa Kanonicznego
z roku 1983 potwierdzaja˛ z jednej strony, że „spowiedź indywidualna i pełna,
wraz z odnośnym rozgrzeszeniem, pozostaje jedynym zwykłym sposobem,
dzie˛ki któremu wierni jednaja˛ sie˛ z Bogiem i Kościołem”. Z drugiej zaś
strony potwierdzaja˛ one, że osobista wolność wyboru ma wymiar ściśle kościelny, zakorzeniony w sakramencie chrztu świe˛tego i pokuty, tym bardziej
że sakrament pojednania przedstawia odnowiona˛ łaske˛ pierwszego sakramentu,
w odniesieniu do którego jest nawet określany jako druga pokuta. Przez to
można rozumieć, że sakrament pokuty, tak jak chrzest, jest aktem o charakterze wspólnotowym i indywidualnym, podobnie jak każda czynność w Kościele, a w szczególności czynności sakramentalne, jako znaki widzialne niewidzialnej łaski nadprzyrodzonej38. „Pokój z Kościołem jest sakramentalna˛
przyczyna˛ pokoju z Bogiem”. Taka świadomość była w Kościele, przynajmniej w kre˛gach teologów, jeszcze przed Soborem Watykańskim II39. „Ci
zaś, którzy przyste˛puja˛ do sakramentu pokuty, otrzymuja˛ od miłosierdzia
Bożego przebaczenie zniewagi wyrzadzonej
˛
Bogu i równocześnie doste˛puja˛
pojednania z Kościołem, któremu grzeszac
˛ zadali rane˛, a który przyczynia sie˛
do ich nawrócenia miłościa,
˛ przykładem i modlitwa”
˛ 40. Ojciec świe˛ty Jan
Paweł II w Motu proprio „Misericordia Dei” zwraca uwage˛ na to, iż w przeszłości Kościół dostrzegał kryzys sakramentu pokuty i pojednania (Novo
millennio inuente, nr 37)41, gdzie wskazuje na pedagogike˛ chrześcijańska,
˛
która ma zache˛cać do korzystania z sakramentu duchowego uzdrowienia.
38
L. G e r o s a, Prawo Kościoła, Podre˛czniki teologii katolickiej, t. 12 (tł. I. Pe˛kalski),
Poznań 1999, s. 212.
39
Tamże, s. 213.
40
KK, nr 11.
41
AAS 93(2001), 292.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
314
Papież mówi o dyspozycji wewne˛trznej penitenta korzystajacego
˛
ze spowiedzi. Warto przywołać jego myśl: „Kościół zawsze dostrzegał istotowy zwia˛
zek pomie˛dzy osadem
˛
powierzonym kapłanom sprawujacym
˛
ten sakrament
i koniecznościa,
˛ by penitenci wyznali swe grzechy, poza wyjatkiem
˛
niemożliwości. Dlatego też, ponieważ integralne wyznanie grzechów cie˛żkich
z ustanowienia Bożego stanowi konstytutywna˛ cze˛ść sakramentu, nie jest ono
w żaden sposób pozostawione do wolnej dyspozycji duszpasterzy (dyspensa,
interpretacja, lokalne zwyczaje itp.). Jedynie kompetentna władza kościelna
określa – w odpowiednich przepisach dyscyplinarnych – kryteria pozwalajace
˛
odróżnić rzeczywista˛ niemożliwość wyznania grzechów od innych sytuacji,
w których niemożliwość jest tylko pozorna lub w każdym razie do przezwycie˛żenia”42. Z sakramentem pokuty wiaż
˛ a˛ sie˛ także przeste˛pstwa, których
może dopuścić sie˛ penitent lub spowiednik. Penitent może donosić, jeśli jest
świadomy wykroczenia spowiednika przez solicytacje˛43, do biskupa diecezjalnego. A z kolei przeste˛pstwem spowiednika może być wspomniana solicytacja. Wie˛cej na ten temat pisze Pastuszko44.
5. SZAFARZ SAKRAMENTU POKUTY
Szafarzem sakramentu pokuty jest tylko kapłan45. Do ważnego odpuszczenia grzechów wymaga sie˛, aby szafarz – oprócz władzy świe˛ceń – miał
upoważnienie do jej wykonywania w odniesieniu do wiernych, którym udziela
rozgrzeszenia46. Powyższa dyspozycja kodeksowa o szafarzu sakramentu pokuty używa terminu „kapłan” (sacerdos). Obejmuje on zarówno biskupów, jak
i kapłanów, a także kapłanów zakonnych. Tym samym sa˛ wykluczeni z tego
zakresu poje˛cia szafarza diakoni i wierni świeccy47. Można powiedzieć, że
42
MD, „Wiadomości KAI”, s. 26.
Podczas sprawowania sakramentu pokuty spowiednik w sposób wyraźny namawia
penitenta lub penitentke˛ do grzechu przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu.
44
M. P a s t u s z k o, Posługa szafarza sakramentu pokuty i pojednania w szczególnych
okolicznościach (kanony: 976, 977 i 982), „Prawo Kanoniczne”, 38(1995), nr 1-2, s. 27-70.
45
KPK, kan. 965.
46
KPK, kan. 966 § 1.
47
E. S z t a f r o w s k i, Podre˛cznik prawa kanonicznego, t. 3, Warszawa 1986, s. 245;
por. L. A d a m o w i c z, Wprowadzenie do prawa o sakramentach świe˛tych według Kodeksu
Prawa Kanonicznego oraz Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich, Lublin 1999, s. 143; zob.
P a s t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, s. 175-176.
43
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
315
osoba˛ przebaczajac
˛ a˛ grzechy w czasie spowiedzi poprzez kapłana jako
narze˛dzie jest Bóg48.
Tylko kapłan po świe˛ceniach, majacy
˛ ważne upoważnienie do spowiadania
wiernych, uzyskane od biskupa, na którego terytorium pełni urzad
˛ kapłański,
może przyjać
˛ wyznanie grzechów penitentów, określić konieczne zadośćuczynienie, naznaczajac
˛ pokute˛, może udzielić upomnienia, formacji katolickiej
i kierownictwa duchowego; w końcu udziela w imieniu Chrystusa i Kościoła
rozgrzeszenia sakramentalnego. Wyznanie grzechów szafarzowi może sie˛ dokonywać w razie takiej potrzeby czy wre˛cz konieczności za pośrednictwem
tłumacza, gdy penitent wyrazi na to zgode˛49.
Sobór Watykański II też wypowiada sie˛ na temat pokuty spełnianej
w Kościele przez biskupów i prezbiterów. „Kościół spełnia sakramentalna˛
posługe˛ pokuty przez biskupów i prezbiterów, którzy głoszac
˛ Słowo Boże
wzywaja˛ wiernych do nawrócenia oraz ogłaszaja˛ i udzielaja˛ im odpuszczenia
grzechów w imie˛ Chrystusa i moca˛ Ducha Świe˛tego. Prezbiterzy wykonujac
˛
te˛ posługe˛ działaja˛ w łaczności
˛
z biskupem i uczestnicza˛ w jego władzy
i urze˛dzie, on bowiem czuwa nad sprawowaniem sakramentu pokuty zgodnie
z przepisami”50.
6. CZAS, MIEJSCE I SPOSÓB SPRAWOWANIA
SAKRAMENTU POKUTY
Prawodawca postanawia to w dyspozycji kanonu 964, § 1: „Miejscem właściwym przyjmowania spowiedzi jest kościół lub kaplica”51. Oczywiście, że
wchodza˛ tu w gre˛ zwyczaje danego Kościoła lokalnego, inaczej odbywa sie˛
to w Polsce, inaczej w Papui Nowej Gwinei. Zasadniczo chodzi o to, by
miejsce na spowiedź było godne tego sakramentu. Co do czasu, można go
udzielać zawsze, kiedy tylko wierni zwracaja˛ sie˛ o jego udzielenie. W kościołach i kaplicach zazwyczaj spowiedź organizuje sie˛ przed Msza˛ Świe˛ta˛ lub
w czasie jej trwania; w niektórych kościołach możliwość przystapienia
˛
do
sakramentu spowiedzi istnieje przez cały dzień. W przypadku zawezwania
48
Z. J a n c z e w s k i, Prawodawstwo Konferencji Episkopatu Polski i Prymasa w zakresie Sakramentów uzdrowienia, „Prawo Kanoniczne”, 41(1998), nr 3-4, s. 114.
49
KPK, kan. 990.
50
KK, nr 26.
51
MD, „Wiadomości KAI”, s. 27.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
316
kapłana do chorego, sakramentu pokuty udziela sie˛ w domu chorego. Przy
okazji wielkich uroczystości, pielgrzymek lub innych okoliczności spowiedź
może być przeprowadzana na dworze przy przenośnych konfesjonałach.
Normy dotyczace
˛ konfesjonału powinny być ustanowione przez Konferencje˛ Episkopatu, z tym wszakże zastrzeżeniem, aby konfesjonały zawsze były
w miejscu widocznym, zaopatrzone w krate˛ mie˛dzy penitentem a spowiednikiem, aby wierni mogli z nich swobodnie korzystać, gdy tego pragna˛52.
Konfesjonały powinny być dobrze wykonane, zabudowane, z przegroda˛ lub
zasłonka,
˛ by było to rzeczywiście intymne spotkanie człowieka z Bogiem
poprzez spowiednika.
Spowiedzi nie należy przyjmować poza konfesjonałem, z wyjatkiem
˛
uzasadnionej przyczyny53. Sa˛ jednak sytuacje, że kapłani udzielaja˛ tego sakramentu poza konfesjonałem, na przykład w drodze podczas pieszej pielgrzymki
czy w jakimś sanktuarium, na dworze, ze wzgle˛du na ogromna˛ liczbe˛ pielgrzymów. W kolejnym kanonie prawodawca nakłada obowiazek
˛
na spowiedników, aby służyli wiernym w sprawowaniu sakramentu pokuty, zwłaszcza
tym, którzy w sposób uzasadniony o jego udzielenie prosza.
˛ Treść kanonu
jest naste˛pujaca:
˛
„Każdy, komu na mocy urze˛du została zlecona troska duszpasterska, jest obowiazany
˛
dbać o to, ażeby wierni jemu powierzeni mogli sie˛
wyspowiadać, jeśli w sposób uzasadniony o to prosza,
˛ a także by dać im sposobność przyste˛powania do indywidualnej spowiedzi, w ustalonych i dogodnych dla nich dniach i godzinach”54.
Mówi o tym także drugi paragraf kanonu 986: „W nagłej konieczności
każdy spowiednik jest obowiazany
˛
spowiadać wiernych, a w niebezpieczeństwie śmierci każdy kapłan”. W niebezpieczeństwie śmierci spowiadać może
także były kapłan, który w danej sytuacji jest potrzebny do sprawowania tej
sakramentalnej posługi.
Spowiedź należy sprawować zasadniczo w przeznaczonym do tego stroju
liturgicznym. Spowiednicy powinni używać jednakowego stroju w danym
Kościele partykularnym, ustalonego przez Konferencje˛ Episkopatu danego
kraju. Zwykłym strojem jest sutanna, komża i stuła. Wystarczy, jeśli kapłan
używa stuły. Odnowione obrze˛dy sakramentu pokuty, dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydane w roku 1981, przewiduja˛ najpierw obrze˛d
pojednania pojedynczych penitentów, w których możemy wyszczególnić:
52
53
54
MD, „Wiadomości KAI”, s. 28; KPK, kan. 964 § 2.
KPK, kan. 964 § 3.
KPK, kan. 986 § 1; A d a m o w i c z, Wprowadzenie, s. 142-143.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
317
1) Przyje˛cie penitenta poprzez słowa dialogu penitenta z kapłanem: Bóg niech
be˛dzie w twojej duszy, abyś skruszony w sercu wyznał swoje grzechy. Naste˛puje dialog, przedstawienia, pochwalenia Pana Boga, z wyznaniem terminu
ostatniej spowiedzi i czy wykonano zadośćuczynienie naznaczone na ostatniej
spowiedzi. 2) Może odbyć sie˛ czytanie Słowa Bożego, jeśli jest tyle czasu na
przygotowanie do sakramentu. Przynajmniej w nauce kierowanej do penitenta
kapłan powinien zwrócić uwage˛ na Słowo Boże, chociażby z Ewangelii przewidzianej na dany dzień w liturgii Słowa. 3) Naste˛puje wyznanie grzechów,
może być prowadzony dialog, jeśli jest taka potrzeba ze strony penitenta;
spowiednik odpowiada lub sam zadaje pytania, jeśli istnieje taka konieczność;
spowiedź ma charakter formacyjny, dlatego należy zadać sobie trud, jeśli
chodzi o penitentów, by pouczyć o prawdach wiary i zwrócić uwage˛ na znaczenie sakramentu pojednania. 4) Modlitwa penitenta wyrażajaca
˛ zaufanie do
Boga i żal serdeczny za popełnione i wyznane grzechy przy spowiedzi. Naste˛puje rozgrzeszenie; penitent powinien odczekać moment, gdy kapłan wypowiada słowa formuły absolucji. Niektórzy penitenci sa˛ niecierpliwi i uciekaja˛
od konfesjonału, zanim usłysza˛ słowa odesłania: „Pokój z toba”.
˛ 5) Uwielbienie Boga i zakończenie obrze˛du pojednania. Spowiedź jest skończona, ale naste˛puje etap zadośćuczynienia i uwielbienia Pana Boga za dar łaski uświe˛cajacej.
˛
Kapłan z pobożności i z racji wagi tego sakramentu może i powinien
modlić sie˛ za swoich penitentów, którzy już odprawili spowiedź, ale również
za tych, którzy do niego do spowiedzi przyjda˛55. Po spowiedzi należy odprawić zadana˛ pokute˛, a także przygotować sie˛ przez modlitwe˛ do przyje˛cia
Eucharystii w Komunii świe˛tej.
7. MATERIA I FORMA SAKRAMENTU
Materia˛ sa˛ grzechy, które człowiek popełnia ze swej ułomności. Nie
zawsze grzechy sa˛ popełnione z zatwardziałości serca albo z nienawiści do
Boga. Grzechy możemy podzielić na cie˛żkie, śmiertelne i lekkie, powszednie.
55
W obrze˛dzie sprawowania pokuty zamieszczono również drugi obrze˛d, a mianowicie
pojednanie wielu penitentów z indywidualna˛ spowiedzia˛ i rozgrzeszeniem. W wielu parafiach
w Polsce tak sie˛ dokonuje spowiedź, zwłaszcza w czasie rekolekcji lub innych ważniejszych
wydarzeń w parafii, że organizuje sie˛ nabożeństwo pokutne z prowadzacym
˛
rachunek sumienia,
a naste˛pnie odbywa sie˛ spowiedź indywidualna. Obrze˛dy Pokuty dostosowane do zwyczajów
diecezji polskich, Katowice 1981, rozdział I-III, s. 37-64.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
318
Przy spowiedzi należy wyznawać wszystkie grzechy, które przychodza˛ nam
na myśl w rachunku sumienia.
Forma sakramentu to formuła absolucji, która˛ wypowiada kapłan, modlac
˛
sie˛ wstawienniczo nad penitentem. A oto treść absolucji: „Bóg Ojciec Miłosierdzia, który pojednał świat ze soba,
˛ przez śmierć i zmartwychwstanie
swojego Syna i zesłał Ducha Świe˛tego na odpuszczenie grzechów, niech ci
udzieli przebaczenia i pokoju przez posługe˛ Kościoła i ja odpuszczam twoje
grzechy. W imie˛ Ojca i Syna i Ducha Świe˛tego. Amen”.
8. OWOCE DUCHOWE SPOWIEDZI
Sakrament pokuty, podobnie jak pozostałe sakramenty, wywiera swoje
skutki ex Opere operato, czyli na mocy dokonywania sie˛ tego sakramentu
poprzez łaske˛ Chrystusa. Tajemnica dokonujaca
˛ sie˛ w tym sakramencie to
wymiana darów, jaka dokonuje sie˛ pomie˛dzy Bogiem a grzesznikiem. Bóg
daje łaske˛, a przyjmuje grzechy. Pośrednikiem tego tajemniczego i intymnego
spotkania jest spowiednik. Chrystus jest sprawca˛ tego sakramentu. Ważna jest
w dokonywaniu tych świe˛tych czynności zbawczych dyspozycja zarówno kapłana, jak również penitenta. Do skutków wynikajacych
˛
z omawianego sakramentu możemy zaliczyć:
1. Odpuszczenie grzechów. Jest ono tak istotnym i ważnym skutkiem sakramentu pokuty, że niekiedy cały sakrament ukazuje sie˛ jako rozgrzeszenie
z grzechów przez kapłana. Grzechy wprawdzie sa˛ odpuszczone, obmyte łaska˛
Chrystusa, ale pozostaja˛ skutki grzesznej przeszłości człowieka. Jako fakty,
które zaistniały, pozostaja˛ w świadomości ludzkiej, jednakże Bóg w swym
miłosierdziu pochyla sie˛ nad zagubionym człowiekiem, by go wyrwać z wpływu zła i grzechu, które popełnił. Grzesznik, który przyste˛puje do spowiedzi,
musi żałować za wszystkie grzechy, zarówno cie˛żkie, jak i powszednie.
Wtedy powstaje w duszy grzesznika nowa jakość wewne˛trznego życia – przez
działanie łaski56. Jeśli penitent nie żałuje, nie ma prawa do rozgrzeszenia.
Nie można uzyskać odpuszczenia jakiegokolwiek grzechu lekkiego bez
uprzedniego odpuszczenia grzechu cie˛żkiego, ponieważ kto żyje w grzechu,
żyje w nieprzyjaźni z Bogiem, a wyrazem nawrócenia grzesznika jest to, że
56
P a s t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, s. 48-49.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
319
uzna on swoja˛ grzeszność i podejmie starania o odpuszczenie zarówno grzechów cie˛żkich, jak i lekkich57.
Należy wskazać na to, że istnieje różnica pomie˛dzy odpuszczeniem grzechów a wlaniem darmowego daru łaski uświe˛cajacej.
˛
Odpuszczenie grzechów
nie jest przyczyna˛ ani podstawa˛ wlania łaski Bożej, gdyż o wlaniu łaski
w serce chrześcijanina decyduje akt duchowej sprawności człowieka grzesznego do uznania grzechu, czyli akt skruchy i pokuty. Decydujacym
˛
momentem jest che˛ć odstapienia
˛
od zła i grzechu oraz pojednanie z Bogiem
i ludźmi. Wspomniana łaska uświe˛cajaca
˛
daje człowiekowi uczestnictwo
w naturze Boga i dokonuje sie˛ na nowo przybranie za dziecko Boże. Wlanie
łaski Bożej jest ponownym usynowieniem, w żywy sposób przylgnie˛ciem do
Boga i wejściem w Jego rzeczywistość58.
Katechizm Kościoła Katolickiego poucza, że sakrament pokuty jedna nas
z Kościołem. Grzech narusza lub zrywa wspólnote˛ braterska.
˛ Sakrament pokuty naprawia ja.
˛ W tym sensie nie tylko leczy on powracajacego
˛
do Komunii kościelnej, lecz także ożywia życie Kościoła. Grzesznik przywrócony
do Komunii świe˛tych lub utwierdzony w niej zostaje umocniony przez wymiane˛ dóbr duchowych mie˛dzy wszystkimi pielgrzymujacymi,
˛
żywymi członkami Ciała Chrystusa, a także tymi, którzy już doszli do ojczyzny niebieskiej59.
2. Dokonuje sie˛ na nowo pojednanie z Kościołem.
3. Darowanie kary wiecznej. Kara wieczna należy sie˛ za grzech cie˛żki
i śmiertelny, który zawsze jest odwróceniem sie˛ od Boga jako Najwyższego
Dobra60.
4. Darowanie kary doczesnej. Kara doczesna należy sie˛ grzesznikowi za
skierowanie sie˛ do rzeczy doczesnych. Kara˛ doczesna˛ sa˛ na przykład me˛ki
w czyśćcu, a także fizyczne i duchowe cierpienia podczas życia ziemskiego.
Sakrament pokuty nie likwiduje całej kary doczesnej, jedynie ja˛ pomniejsza.
Dzieje sie˛ to ze wzgle˛du na rozgrzeszenie i na zadośćuczynienie Bogu i ludziom, do czego zobowiazany
˛
jest grzesznik po spowiedzi. Pełne darowanie
winy ma miejsce wtedy, gdy żal za popełnione grzechy jest szczególnie
intensywny albo też pokuta jest długotrwała i żarliwa61.
57
58
59
60
61
Tamże, s. 49.
Tamże, s. 49-50.
Por. KKK 1669.
P a s t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, s. 50.
Tamże, s. 50.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
320
5. Przywrócenie zasług za dobre uczynki, które zostały utracone przez
grzech. Czyny ludzkie w stosunku do ich celu ostatecznego moga˛ być:
a) Viva (opera) – zasługujace
˛ na życie wieczne; b) Mortifera – zasługujace
˛
na pote˛pienie wieczne; c) Mortua – takimi sa˛ czyny dobre spełnione w stanie
grzechu cie˛żkiego; nie zasługuja˛ one ani na zbawienie, ani na pote˛pienie;
wysługuja˛ łaske˛ nawrócenia i odnowy duchowej; d) Mortificata – czyny kiedyś zasługujace
˛ na życie wieczne. Na skutek popełnienia grzechu cie˛żkiego
przez człowieka utraciły zasługe˛ do czasu odzyskania łaski uświe˛cajacej.
˛
Odżywaja˛ jednak jedynie te uczynki moralnie dobre, które były dokonywane
w stanie łaski uświe˛cajacej,
˛
czyli były żywe w porzadku
˛
nadprzyrodzonym.
Uczynki dobre, ale wykonywane w stanie grzechu cie˛żkiego, sa˛ zawsze martwe i one nie odżywaja.
˛ Sa˛ zawsze zmarnowane i utracone. Można mówić
wtedy o marnowaniu łaski Bożej62.
6. Łaska sakramentalna, która przywraca życie duchowe w sercu chrześcijanina. Jest to łaska Ducha Świe˛tego, udzielana przez Chrystusa w sakramencie pojednania, który jest wyzwalajacym
˛
doświadczeniem religijnym.
W tym sakramencie nawiazujemy
˛
współprace˛ z Duchem Świe˛tym, by wzrastać w łasce Bożej.
7. Spokój sumienia i wewne˛trzna radość. Pokuta i radość to dwie strony
jednej i tej samej rzeczywistości, gdyż nawrócenie niepodzielnie łaczy
˛
sie˛
z weselem. Pojednanie wiernego z Bogiem i z bliźnim prowadzi w swej
istocie do pojednania ze samym soba.
˛ To pozwala na rozeznanie i zrozumienie sensu własnego życia. Pozostałości grzechowe pozostaja˛ po przyje˛ciu
sakramentu pokuty. Chodzi tu o chwiejność charakteru i te skłonności, które
człowiek nabywa na skutek popełnienia grzechów, zwłaszcza ich cze˛stego
powtarzania. Łaska uświe˛cajaca
˛ łagodzi te skłonności i pozwala je opanować.
W rzeczywistość pokuty wkomponowany jest także wysiłek moralny chrześcijanina, by powstać z własnych grzechów63.
8. Skutkiem bardzo istotnym jest wzrost sił duchowych do walki, jaka˛
chrześcijanin musi prowadzić na co dzień64. Poprzez łaske˛ sakramentalna˛
naste˛puje wylanie mocy Ducha Świe˛tego na konkretna˛ osobe˛, tak obficie, aby
mogła uświe˛cona żyć w relacji z Chrystusem, wykonujac
˛ swoja˛ misje˛ życiowa.
˛ Odnosi sie˛ zarówno do duchownych, którzy szafuja˛ sakramentami
świe˛tymi, jak i do wiernych świeckich, którzy po dobra duchowe do Kościoła
62
63
64
Tamże, s. 51.
Tamże.
KKK 1496; por. A d a m o w i c z, Wprowadzenie, s. 138.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
321
zwracaja˛ sie˛. „Sakramenty służa˛ uświe˛ceniu człowieka i dzie˛ki nim właśnie
możemy dorastać do pełni Jezusa Chrystusa”65.
9. PENITENT – PODMIOT SAKRAMENTU POJEDNANIA
Penitentem w rozumieniu kanonicznym jest każdy wierny, który odczuwa
potrzebe˛ pojednania sie˛ z Bogiem i Kościołem przez widzialny znak niewidzialnej łaski udzielanej w sakramencie pojednania. Wchodza˛ w ten zakres
dyspozycje ze strony penitenta i fakt wyznania grzechów. Wierny, aby
otrzymać zbawczy środek sakramentu pokuty, powinien być tak usposobiony,
by odrzucajac
˛ grzechy, które popełnił, i majac
˛ mocne postanowienie poprawy,
66
nawracał sie˛ do Boga .
Wierny obowiazany
˛
jest wyznać co do liczby i rodzaju wszystkie grzechy
cie˛żkie popełnione po chrzcie, a jeszcze przez władze˛ kluczy Kościoła nie
odpuszczone i nie wyznane w indywidualnej spowiedzi, które sobie przypomina po dokładnym rachunku sumienia67. Szczere wyznanie grzechów jest
warunkiem dla dobrej kondycji sumienia chrześcijanina. Grzechy powinny być
wyznawane wszystkie i szczerze, bez zatajenia. Gdy zataja sie˛ grzechy, nie
ma wówczas spokoju sumienia. Ważne jest również odprawienie dobrego rachunku sumienia, by wzbudzić w sobie dyspozycje˛ wewne˛trznego nawrócenia.
Teologia moralna bardzo dokładnie i szczegółowo wyjaśnia problem grzechów
i wymienia ich różnorodność, co do rodzaju i liczby68. Zaleca sie˛ wiernym,
by wyznawali także grzechy powszednie69.
Istnieje wolność co do wyboru spowiednika przez penitenta; stanowi to
dyspozycja kanonu 991: „Każdy wierny ma prawo wyznać swoje grzechy wybranemu przez siebie spowiednikowi, także innego obrzadku,
˛
zatwierdzonemu
zgodnie z prawem”.
65
E. S z c z o t, Posługa sakramentalna źródłem uświe˛cenia wiernych, „Ateneum
Kapłańskie”, 547(2000), 134, s. 427.
66
KPK, kan. 987.
67
KPK, kan. 988 § 1.
68
S. O l e j n i k, Zarys teologii moralnej, Warszawa 1979, s. 403 n.
69
KPK, kan. 988 § 2.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
322
10. FORMY SPRAWOWANIA SAKRAMENTU POKUTY
1. Rozgrzeszenie indywidualne
Spowiedź indywidualna i całkowita to wyznanie przez poszczególnych
wiernych przed upoważnionym spowiednikiem wszystkich grzechów cie˛żkich
popełnionych po chrzcie, dotad
˛ nie odpuszczonych bezpośrednio na podstawie
kościelnej władzy kluczy, która˛ powierzył Chrystus Apostołom. Rozgrzeszenie
to znak, przez który Bóg udziela przebaczenia grzesznikowi, w sakramentalnej spowiedzi okazujacemu
˛
swoje nawrócenie słudze Kościoła70. Praktyka
spowiedzi indywidualnej istniała już od bardzo dawna. Sobór Trydencki
(1545-1563) polecił, aby spowiednicy rozgrzeszali jedynie poszczególnych
penitentów po przyje˛ciu od nich szczegółowego i całkowitego wyznania
grzechów cie˛żkich popełnionych po chrzcie świe˛tym, a nie odpuszczonych
jeszcze wprost w sakramencie pojednania71.
Jeśli chodzi o sposoby pojednania w Kościele, można wskazać na dwa,
a mianowicie: 1) droga sakramentalna – przez sakramenty; 2) droga pozasakramentalna. To pojednanie może dokonywać sie˛ poprzez: słuchanie Słowa Bożego; dialog wynikajacy
˛ ze słuchania Słowa Bożego, prowadzacy
˛ do
zmiany poste˛powania dzie˛ki wymianie myśli; miłość, czyli wymiane˛ dobra
w dobrych uczynkach; współumieranie ludzi z Chrystusem – dotyczy to tych,
którzy potrafia˛ znosić cierpienie. Cierpienie jest współumieraniem wraz
z Chrystusem. Przebaczenie grzechów, którego chrześcijanin mógł doświadczyć w czasie chrztu świe˛tego, jest stała˛ koniecznościa˛ w życiu każdego
wierzacego.
˛
Jan Paweł II w swej adhortacji apostolskiej Reconciliatio et
paenitentia z dnia 2 grudnia 1984 roku wyraża w numerze 18 swoje spostrzeżenie, „że odkrycie odpowiedniego sensu grzechu jest pierwszym krokiem do zrozumienia, jeśli my obiektywnie dokonamy konfrontacji stopnia
duchowego kryzysu we współczesności, który dotyka me˛żczyzn i kobiety, że
kryzys możemy opisać jako zaćmienie świadomości”72 człowieka dziś żyja˛
70
P a w l u k, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, s. 405, kan. 960:
„Indywidualna i integralna spowiedź oraz rozgrzeszenie stanowia˛ jedyny zwyczajny sposób,
przez który wierny, świadomy grzechu cie˛żkiego, doste˛puje pojednania z Bogiem i Kościołem.
Jedynie niemożliwość fizyczna lub moralna zwalnia od takiej spowiedzi. W takim wypadku
pojednanie może sie˛ dokonać również innymi sposobami”.
71
J a n c z e w s k i, Prawodawstwo Konferencji, s. 109.
72
Agenda for the third Millennium, by his Holiness Pope John Paul II, s. 150.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
323
cego. Kościół powinien z wie˛ksza˛ moca˛ i odpowiedzialnościa˛ w trosce
o zbawienie dusz chrześcijańskich głosić światu współczesnemu, że tylko
łaska Boga, a nie terapia psychologiczna czy psychiatryczna, może uzdrowić
konflikty wewne˛trzne, które spowodował grzech w sercu ludzkim73. Dla katolików w stanie grzechu śmiertelnego indywidualna i integralna spowiedź,
a także wyzwalajaca
˛ absolucja jest jeszcze obowiazuj
˛ ac
˛ a˛ zwyczajna˛ droga˛ dla
wiernych do uzyskania pojednania z Bogiem i ze wspólnota˛ Kościoła74.
Kapłani powinni zache˛cać wiernych do korzystania z sakramentu pokuty
i zawsze być gotowi do jego udzielania, gdy chrześcijanie w sposób uzasadniony o to prosza˛75.
2. Absolucja generalna
Absolucja generalna jest ogólnym rozgrzeszeniem wie˛kszej liczby wiernych
bez wyznawania grzechów. Prawodawca postanawia, w jakich okolicznościach
można z takiego rozgrzeszenia skorzystać i jakie sa˛ jego warunki. Absolucja
równocześnie wielu penitentów – bez uprzedniej indywidualnej spowiedzi –
w sposób ogólny nie może być udzielana, chyba że: 1) zagraża niebezpieczeństwo śmierci i brak czasu na to, by kapłan lub kapłani wyspowiadali
poszczególnych penitentów76; 2) istnieje poważna konieczność, a mianowicie kiedy z uwagi na liczbe˛ penitentów nie ma dostatecznie dużo spowiedników do należytego wyspowiadania każdego z osobna w odpowiednim czasie, na skutek czego penitenci bez własnej winy musza˛ pozostawać przez
długi czas bez łaski sakramentalnej albo komunii świe˛tej; nie jest uważane
za dostateczna˛ konieczność, gdy nie ma wystarczajacej
˛
liczby spowiedników
jedynie z powodu wielkiego napływu penitentów, jaki może sie˛ zdarzyć podczas jakiejś wielkiej uroczystości lub pielgrzymki77.
Prawodawca w tym samym kanonie 961, § 2 podkreśla, że: „Wydawanie
osadu,
˛
czy zachodza˛ warunki wymagane zgodnie z § 1, n. 2, należy do biskupa diecezjalnego, który wziawszy
˛
pod uwage˛ kryteria uzgodnione z pozostałymi członkami Konferencji Episkopatu, może określić wypadek takiej
73
Tamże, s. 150; por. Rz 3, 24; Ef 2, 5.
KKK 1484; KPK, kan. 960; J a n P a w e ł II, Adhortacja apostolska „Reconciliatio
et paenitentia” z dnia 2 grudnia 1984, Typis Polyglottis Vaticanis 1984, nr 17, s. 54.
75
KKK 1464.
76
KPK, kan. 961 § 1, n. 1.
77
KPK, kan. 961 § 1, n. 2.
74
SYLWESTER KASPRZAK SVD
324
konieczności”78. Rozgrzeszenie generalne nie jest zalecane, jedynie jest
możliwe do zastosowania jako nadzwyczajne w tych wyżej przedstawionych
sytuacjach.
Już w normach pastoralnych, w sprawie ogólnego udzielania sakramentalnego rozgrzeszenia wiernym z dnia 16 czerwca 1972 roku, Świe˛ta Kongregacja Nauki Wiary postanawia dosyć lapidarnie, że w celebracji tego sakramentu „winna być mocno podtrzymywana i wiernie praktykowana doktryna Soboru Trydenckiego”, wedle której „z nakazu Bożego” i „dla najwie˛kszego dobra dusz” jest konieczne, ażeby „spowiedź indywidualna i pełna
z absolucja”
˛ pozostała „jedynym zwyczajnym środkiem, dzie˛ki któremu
wierni jednaja˛ sie˛ z Bogiem i Kościołem, chyba że niemożliwość fizyczna lub
moralna zwalnia ich z takiej spowiedzi”79. To oznacza, że w sprawowaniu
sakramentu pojednania pierwsza forma liturgiczna, tzn. pojednanie jednego
penitenta, „jest jedynym normalnym i zwyczajnym sposobem sprawowania
Sakramentu, i nie może ani nie powinien wyjść z użycia czy być zaniedbywany”, podczas gdy „pojednanie wielu penitentów z ogólna˛ spowiedzia˛
i rozgrzeszeniem – posiada charakter nadzwyczajny i dlatego nie jest
pozostawiona wolnemu wyborowi, lecz korzystanie z niej podlega specjalnym
przepisom”80. Szafarzowi sakramentu przypomina sie˛ w dyspozycji kanonu
961, § 1 o tym, że absolucja generalna może być udzielona jedynie w dwóch
przypadkach: 1) gdy zachodzi niebezpieczeństwo śmierci; 2) istnieje poważna
przyczyna i konieczność, czyli gdy równocześnie zachodza˛ dwie różne okoliczności, a mianowicie brak wystarczajacej
˛
liczby spowiedników i pozbawienie penitentów – bez ich winy – przez długi okres łaski sakramentalnej
i komunii świe˛tej81.
W tej kwestii konferencje biskupów Europy sa˛ podzielone w swych opiniach i stanowiskach. Stworzyły sytuacje˛, która nie jest klarowna ani
w wymiarze normatywnym, ani tym bardziej pastoralnym. Można postawić
pytanie, czy wobec malejacej
˛
liczby spowiadajacych
˛
sie˛ wiernych indywidualnie Konferencje Biskupie Austrii i Szwajcarii, uznajac,
˛ że na ich terytorium w wigilie˛ wielkich świat
˛ zachodzi możliwość zaistnienia stanu ko-
78
KPK, kan. 961 § 2.
Rituale Romanum. Ex decreto sacrosancti oecumenici Concilii Vaticani II instauratum,
Citta del Vaticano 1969, Ordo paenitentiae, 1974 (Obrze˛dy pokuty dostosowane do zwyczajów
diecezji polskich, Katowice 1981, nr 31); kan. 960; G e r o s a, Prawo Kościoła, s. 215.
80
J a n P a w e ł II, Reconciliatio et paenitentia, nr 32.
81
G e r o s a, Prawo Kościoła, s. 215-216.
79
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
325
nieczności, przewidzianego w kanonie 961, nie uległy zbyt szybko w istocie
rzeczy pokusie sprostania tej trudnej sytuacji poprzez szukanie w łatwy
i wygodny sposób zapewnienia sakramentalnego waloru każdej formie celebracji pokutnej, popadajac
˛ przy tym w dawny model sprawowania sakramentów, dziś przez wie˛kszość uznawany za nieodpowiedni dla autentycznego
dzieła nowej ewangelizacji we współczesnym Kościele82.
By wierny ważnie korzystał z sakramentalnej absolucji udzielonej wielu
penitentom jednocześnie, wymaga sie˛ nie tylko odpowiedniej dyspozycji, lecz
również postanowienia, że we właściwym czasie wyzna grzechy cie˛żkie, których teraz wyznać nie może83. Prawodawca najpierw przypomina, że konieczna jest przede wszystkim „odpowiednia dyspozycja”, przez która˛ rozumiemy ogólna˛ dyspozycje˛, czyli nastawienie, intencje˛ nawrócenia i poprawy
w przyszłości. Zakłada sie˛ tutaj także naprawienie ewentualnego zgorszenia
i wyrównania wyrzadzonych
˛
krzywd. W wypadku absolucji generalnej wymaga sie˛ ponadto, by penitent miał postanowienie, że we właściwym czasie
wyzna grzechy cie˛żkie, których teraz wyznać nie ma możliwości84.
Wiernych należy wedle możności pouczać, także z okazji przyjmowania
absolucji generalnej, o wymogach określonych w § 1. Absolucje˛ generalna˛
powinno poprzedzić – nawet w niebezpieczeństwie śmierci, jeśli tylko czas
na to pozwala – wezwanie do wzbudzenia przez każdego aktu żalu85. Żal
za grzechy jest właściwie najważniejszym warunkiem wymaganym w udzielaniu tego sakramentu. Kapłani powinni zwracać uwage˛ wiernym, że nie
wolno tym, których sumienie obciaża
˛ grzech śmiertelny, a maja˛ możność
odbycia spowiedzi sakramentalnej indywidualnej, uchylać sie˛ od niej na rzecz
absolucji generalnej86.
„Z zachowaniem obowiazku,
˛
o którym w kan. 98987, ten, komu zostaja˛
odpuszczone grzechy cie˛żkie przez absolucje˛ generalna,
˛ powinien jak najszybciej przy nadarzajacej
˛
sie˛ okazji odbyć spowiedź indywidualna,
˛ zanim
82
83
Tamże, s. 216.
MD, „Wiadomości KAI”, s. 28; KPK, kan. 962, § 1; A d a m o w i c z, Wprowadzenie,
s. 141.
84
S z t a f r o w s k i, Podre˛cznik Prawa Kanonicznego, s. 240-241.
KPK, kan. 962, § 2.
86
S z t a f r o w s k i, s. 241.
87
KPK, kan. 989 podaje: „Każdy wierny, po osiagnie
˛ ˛ ciu wieku rozeznania, obowiazany
˛
jest przynajmniej raz w roku wyznać wiernie wszystkie swoje grzechy cie˛żkie”.
85
SYLWESTER KASPRZAK SVD
326
przyjmie naste˛pna˛ absolucje generalna,
˛ chyba że istnieje słuszna przy88
czyna” .
11. OGRANICZENIE WŁADZY ROZGRZESZANIA
Z RACJI NIEPRAWIDŁOWOŚCI I PRZESZKÓD
ZWIAZANYCH
˛
ZE ŚWIE˛CENIAMI
Także i w tym wypadku moga˛ zaistnieć dwie sytuacje. Pierwsza – mogaca
˛
dotyczyć szafarza, który wskutek zaciagnie
˛ ˛ tej nieprawidłowości lub innej
przeszkody nie może korzystać z władzy rozgrzeszania, druga – odnoszaca
˛
sie˛ do penitenta (duchownego), który zaciagn
˛ ał
˛ nieprawidłowość lub przeszkode˛.
1) Rola i zadania szafarza
Spowiednik ma uprawnienia do dyspensowania od przeszkód małżeńskich
tajnych na forum wewne˛trznym, także pozasakramentalnym, jedynie w przypadku niebezpieczeństwa śmierci. Fakt zgłoszenia przeszkody musi być
powiazany
˛
ze spowiedzia˛89. Chodzi tu o przeszkody pochodzace
˛ z prawa
kościelnego, a w drugim wypadku wyłaczone
˛
sa˛ przeszkody: świe˛ceń i wieczystego publicznego ślubu czystości, złożonego w instytucie zakonnym na
prawie papieskim. Zgodnie z postulatami Soboru Watykańskiego II to samo
uprawnienie dotyczy uważnienia małżeństwa, jeśli zagraża niebezpieczeństwo
wielkiego zła i nie ma czasu, aby odnieść sie˛ do Stolicy Apostolskiej lub
ordynariusza miejsca, gdy jest on kompetentny do udzielenia dyspensy90.
Spowiednik nie może udzielić dyspensy od formy kanonicznej, jaka jest
wymagana przy błogosławieniu małżeństw w Kościele katolickim. Pod adresem wszystkich spowiedników prawodawca kieruje ogólne napomnienie: „Kapłan powinien pamie˛tać, że przyjmujac
˛ spowiedź wyste˛puje równocześnie
w charakterze se˛dziego i lekarza oraz że został przez Boga ustanowiony
jednocześnie szafarzem Boskiej sprawiedliwości i miłosierdzia, ażeby
przyczyniać sie˛ do czci Bożej i zbawienia dusz”91.
88
89
90
91
KPK,
KPK,
KPK,
KPK,
kan.
kan.
kan.
kan.
963; MD, „Wiadomości KAI”, s. 28.
1079; A d a m o w i c z, Wprowadzenie, s. 155.
1080.
978, § 1.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
327
Majac
˛ na wzgle˛dzie role˛ spowiednika jako se˛dziego i lekarza duszy,
przepisy liturgiczne postanawiaja:
˛ „Aby spowiednik mógł spełniać swój
obowiazek
˛
poprawnie i wiernie, powinien poznać choroby dusz i stosować
odpowiednie lekarstwa oraz madrze
˛
wykonywać zadanie se˛dziego. Powinien
zdobyć konieczna˛ do tego wiedze˛ i roztropność przez wytrwałe studium pod
przewodnictwem Nauczycielskiego Urze˛du Kościoła, a przede wszystkim
przez modlitwe˛. Rozeznanie duchów jest bowiem wewne˛trznym poznaniem
działania Bożego w sercach ludzkich, darem Ducha Świe˛tego i owocem miłości”92. Spowiednik jako szafarz Kościoła w sprawowaniu sakramentu pokuty
winien wiernie stosować sie˛ do nauki Magisterium i norm wydanych przez
kompetentna˛ władze˛93. W stawianiu pytań przy konfesjonale kapłan powinien poste˛pować roztropnie i dyskretnie, uwzgle˛dniajac
˛ stan i wiek penitenta,
oraz powstrzymać sie˛ od pytania o nazwisko wspólnika w grzechu94.
Jeśli spowiednik nie ma watpliwości
˛
co do dyspozycji penitenta, a ten
prosi o rozgrzeszenie, nie należy tego odmawiać ani odkładać95. Spowiednik
powinien nałożyć zbawienne i odpowiednie zadośćuczynienie, biorac
˛ pod
uwage˛ jakość i liczbe˛ grzechów, ale uwzgle˛dniajac
˛ również sytuacje˛ penitenta. Penitent jest zobowiazany
˛
osobiście wypełnić zadośćuczynienie
naznaczone przez szafarza sakramentu spowiedzi96 oraz che˛tnie przyjać
˛
i spełnić zadośćuczynienie za swoje grzechy. W przemówieniu w dniu
18 marca 1995 roku do spowiedników pracujacych
˛
w bazylikach rzymskich
Ojciec Świe˛ty Jan Paweł II wyraźnie stwierdził, iż lepiej jest dla penitenta,
aby gorliwiej odprawił mniejsze zadośćuczynienie, niż wie˛ksze zadośćuczynienie – mniej che˛tnie97. Kto wyznaje w spowiedzi, że niewinnego spowiednika fałszywie oskarżył przed władza˛ kościelna˛ o przeste˛pstwo nakłaniania
do grzechu przeciw szóstemu przykazaniu, nie powinien być rozgrzeszony,
dopóki formalnie nie odwoła fałszywego doniesienia i nie wyrazi gotowości
naprawienia szkód, jeśli takie wynikły98. Odwołania oskarżenia powinien
92
S z t a f r o w s k i, Podre˛cznik Prawa Kanonicznego, s. 254.
KPK, kan. 978, § 2.
94
KPK, kan. 979.
95
KPK, kan. 980.
96
KPK, kan. 981; E. S z t a f r o w s k i, Podre˛cznik Prawa Kanonicznego, s. 255;
t e n ż e, Pokuta sakramentalna na tle praktyki Kościoła, „Kielecki Przeglad
˛ Diecezjalny”,
48(1972), s. 221-226.
97
P a s t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, s. 323.
98
KPK, kan. 982.
93
SYLWESTER KASPRZAK SVD
328
dokonać wobec władzy, przed która˛ fałszywie osadził
˛
spowiednika. To odwołanie jest warunkiem, aby w przyszłości otrzymać rozgrzeszenie99.
2) Tajemnica sakramentalnej spowiedzi
Zachowanie tajemnicy sakramentalnej jest na pewno jednym z podstawowych obowiazków
˛
szafarza, ale ma też i szerszy zakres. Tajemnica sakramentalna obowiazuje
˛
wszystkich spowiedników, ojców duchownych w seminarium i nowicjatach, ale także na parafii w pracy duszpasterskiej i w pracy
rekolekcyjnej. Jest ona nienaruszalna; dlatego nie wolno spowiednikowi
słowami lub gestami czy jakimkolwiek sposobem i dla jakiejkolwiek przyczyny zdradzić penitenta100. Kapłani powinni dbać zarówno o kulture˛ bycia, jak i wypowiadanego słowa. Z potrzeb psychologicznych powinni dużo
czytać, by mieć na każde zawołanie treść i wiedze˛ do rozmowy ze spotykanymi ludźmi. Czasem rodzi sie˛ potrzeba rozmawiania na temat spowiedzi
(zwłaszcza, gdy chodzi o młodych i niedoświadczonych spowiedników), ale
jest to dozwolone tylko w gronie kapłanów, nigdy jednak na zasadzie obmów
albo przekazywania informacji ze spowiedzi, gdyż w taki sposób można
wyrzadzić
˛
dużo krzywdy moralnej penitentom. W publicznych spotkaniach
należy starać sie˛ nie poruszać tematu spowiedzi. Powinno to być zasada˛
spowiedników.
Za bezpośrednie naruszenie tej tajemnicy spowiednik zaciaga
˛ siła˛ faktu
ekskomunike˛ zastrzeżona˛ Stolicy Apostolskiej. Za pośrednie naruszenie powinien być ukarany stosownie do wielkości przeste˛pstwa101. Chcac
˛ określić,
na czym polega bezpośrednie naruszenie tajemnicy, należy powiedzieć, że ma
ono miejsce wtedy, gdy spowiednik w sposób wyraźny mówi o grzechach konkretnej osoby, lub wtedy, gdy ktoś pyta o jakiegoś penitenta, a spowiednik
o tym opowiada. Natomiast za naruszenie pośrednie tajemnicy sakramentalnej,
a także za jakiekolwiek naruszenie tajemnicy spowiedzi, ten sam kanon przewiduje możliwość nałożenia sankcji kanonicznej ferendae sententiae, nie
wykluczajac
˛ również ekskomuniki102. Obowiazek
˛
zachowania tajemnicy spo103
wiedzi ma także tłumacz , jeśli wyste˛puje, jak również wszyscy inni, któ-
99
S z t a f r o w s k i, Podre˛cznik prawa kanonicznego, s. 255.
KPK, kan. 983 § 1.
101
KPK, kan. 1388 § 1.
102
G e r o s a, Prawo Kościoła, s. 218.
103
KPK, kan. 990: „Nikomu nie zabrania sie˛ spowiadać za pośrednictwem tłumacza,
z wykluczeniem wszakże nadużyć i zgorszenia i z zachowaniem przepisu kan. 983, § 2”.
100
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
329
rzy w jakikolwiek sposób zdobyli ze spowiedzi informacje o grzechach104.
Gdy któraś z wymienionych osób narusza tajemnice˛ spowiedzi, powinna być
ukarana sprawiedliwa˛ kara,
˛ nie wyłaczaj
˛
ac
˛ ekskomuniki105.
Ponadto w kanonie 984 zamieszczono dwa zakazy chroniace
˛ tajemnice˛
spowiedzi: 1) Bezwzgle˛dnie zabrania sie˛ spowiednikowi korzystania z wiadomości uzyskanych w spowiedzi, powodujacych
˛
uciażliwość
˛
dla penitenta,
nawet przy wykluczeniu wszelkiego niebezpieczeństwa wyjawienia. 2) Kto
posiada władze˛, nie może w żaden sposób korzystać w zewne˛trznym zarza˛
dzaniu z wiadomości, jakie uzyskał o grzechach wyznanych w jakimkolwiek
czasie w spowiedzi. Dyspozycja powyższa w kodeksie stanowczo zakazuje
korzystania z wiedzy osiagnie
˛ ˛ tej na spowiedzi, i to nawet w przypadku
wykluczenia naruszenia tajemnicy spowiedzi. Trzeba wiedzieć, zdaniem Pastuszki, że „zakaz korzystania z wiedzy zdobytej na spowiedzi idzie dalej niż
zakaz naruszenia tajemnicy spowiedzi”. Można to wyrazić w ten sposób;
zawsze istnieje zakaz naruszenia tajemnicy spowiedzi, ale – co wie˛cej –
zakazuje sie˛ nawet korzystania z wiedzy osiagnie
˛ ˛ tej w czasie sakramentu
106
pokuty . Prawodawca nie pozwala na łaczenie
˛
pewnych urze˛dów: „Zadanie wikariusza generalnego i biskupiego nie da sie˛ pogodzić z zadaniem
kanonika penitencjarza”107. Końcowa dygresja wskazuje na to, aby nie ła˛
czyć funkcji w Kościele, zwłaszcza gdy chodzi o funkcje˛ spowiednika na
stałe w randze penitencjarza wie˛kszego z innymi urze˛dami, np. z wikariuszem
generalnym. Wszyscy spowiednicy sa˛ zobligowani do tajemnicy spowiedzi.
Stary obyczaj kapłański mówi, żeby na tematy spowiedzi nie podejmować
rozmów towarzyskich zarówno wśród duchownych, jak i świeckich. Temat
jest aktualny i wydaje sie˛, że może być impulsem do odnowienia wiary
w moc sakramentalna˛ pojednania z Bogiem i z człowiekiem w sakramencie
spowiedzi.
104
105
106
107
KPK,
KPK,
P a s
KPK,
kan. 983 § 2.
kan. 1388 § 2.
t u s z k o, Sakrament pokuty i pojednania, s. 409.
kan. 478 § 2.
SYLWESTER KASPRZAK SVD
330
CANONIC ASPECT OF THE SACRAMENT OF PENANCE
AND RECONCILIATION IN THE LIGHT OF JOHN PAUL II’S
MOTU PROPRIO „MISERICORDIA DEI”
S u m m a r y
A review of canonic norms concerning the sacrament of penance and reconciliation
contained in the article presents a detailed picture of how one should perceive this sacrament
in the contemporary Church and in the living conditions of the faithful. Let the detailed
directives given by Holy Father John Paul II contained in his Motu proprio “Misericordia Dei”
be the conclusion. In his letter the Pope explains what situations are meant when general
absolution for the gathered faithful is concerned. Basing on the events that occurred in West
European dioceses he defines clearly who is competent for recognizing the given situation as
extraordinary and fit for using general absolution, without individually confessing sins. For the
Pope the situation is clear and he states that “the judgment on whether the conditions defined
by the norm of Canon 961 § 1 n 2 occur does not fall on the confessor but on “the diocesan
bishop who, taking into consideration the criteria agreed on with the remaining members of
the Conference of the Episcopate, may define the case of such a necessity”.108 These
pastoral criteria should be an expression of utter faithfulness, in the circumstances of the given
territory, to the fundamental criteria expressed in the Church’s law, that anyway are based on
requirements following from the very sacrament of penance understood in such a structure in
which it was established by God109.
Cases of serious necessity to use the general absolution are characterized by the following
features:
a) they are objectively exceptional situations; for instance, a mission territory, where the
priest comes very rarely, once or a few times a year, as those are isolated communities; other
ones include war, meteorological or similar circumstances110;
b) two conditions have been given by the legislator in the canonic norm for occurrence of
a serious necessity, namely, 1) the believers’ “proper confession”; 2) “in due time”; such an
impossibility has to be accompanied by the fact that without their fault “for a long time” they
would be left without a chance of receiving the sacramental grace;
c) the first condition, that is the impossibility of a “proper” confession “in due time” refers
only to the time that is reasonably necessary to fulfill what is necessary for the sacrament to
be administered in a valid and worthy way, and not to have a long pastoral conversation that
cannot be put off until the circumstances are more favorable. Time reasonably necessary to
hear the penitents’ confessions will depend on the confessor’s or confessors’ mental and
physical shape and on the very penitents;111
d) as far as the second condition is concerned, reasonable judgment is necessary to assess
how long the period of depravation of sacramental grace should be, so that a real impossibility
could occur according to Canon 960, since there is no threat of death. Such a judgment is not
reasonable if it distorts the meaning of physical or moral impossibility, which would take
108
109
110
111
CIC, Canon 961, § 2.
MD, “Wiadomości KAI”, p. 28.
Ibid., p. 27.
Ibid.
KANONICZNE ASPEKTY SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA
331
place, e.g. if it was recognized that a period shorter than one month would mean leaving the
penitents “for a long time” in the state of lack of sacramental grace112.
Holy Father John Paul II stresses in his letter that the situation should not be brought about
of an apparently serious impossibility of going to confession only by neglecting usual and
systematic making use of the fruit of the sacrament of penance113. Sometimes one has the
impression that the faithful treat these two ways of administering the sacrament as equal;
whereas actually it is not so, as general absolution is only an extraordinary way, as it was said
above. To conclude, let us stress once again that a great number of penitents who turn up due
to a parish fair, a pilgrimage, or another popular celebration, is not a reason good enough for
the general absolution to be used. Confession as the sacrament of penance and reconciliation
has a special meaning for the Catholic Church in the world, as it is an efficient means of
presenting individual believers with God’s grace in order to restore peace and openness to God
in one’s conscience. The point is that particular believers should accept understanding of this
sacrament, and confessors should give a good testimony about confession with their service.
Translated by Tadeusz Karłowicz
Słowa kluczowe: penitent, pojednanie, grzech, łaska, absolucja.
Key words: penitent, reconciliation, Sin, Grace, absolution.
112
113
Ibid.
Ibid., p. 28.