02. Historia źródeł dawnego prawa polskiego:

02. Historia źródeł dawnego prawa
polskiego:
Rzeczpospolita Obojga Narodów (1569/1572-1795).
Prawo miejskie, wiejskie, elementy prawa
kanonicznego
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, Wolters Kluwer 2013
(opracowanie podstawowe)
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
(opracowanie pomocnicze)
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i
ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w
zalecanym podręczniku.
Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (1)
Artykuły henrykowskie
• sejm elekcyjny 12 V 1573 r. dla elekta Henryka Walezego w formie przywileju
generalnego, zaprzysiężony w Paryżu, odmówił ponownej przysięgi po koronacji –
więc nie obowiązuje
• 1576 zaprzysiężenie Stefana Batorego
• podstawowe zasady ustrojowe państwa
• końcowy artykuł De non praestanda oboedientia
• od 1632 wraz z osobistymi zobowiązaniami króla, całość zwana Pacta conventa
• Pacta conventa – sui generis konstytucja do 1791 r.
Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (2)
Prawa kardynalne z 1768 r.
• część traktatu z Rosją, która gwarantem; walor ustawy zasadniczej
• niezmienne prawa kardynalne i materie status, które można było zmienić jednomyślnie na sejmie
• [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 223-224]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
1.
2.
3.
4.
5.
prawa kardynalne:
władza ustawodawcza sejm walny trzech stanów sejmujących
panująca religia katolicka, apostazja przestępstwem
elekcja viritim
nietykalność osobista szlachty osiadłej
dożywotność urzędów państwowych
unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
zasada równości szlacheckiej
uznanie innych wyznań
liberum veto ale nie w sprawach ekonomicznych
własność ziemska i zwierzchność nad chłopami dla szlachty ale bez ius vitae ac necis
równość kary za zabójstwo i zranienie umyślne
materie stanu:
nowe podatki
powiększenie wojska
umowy międzynarodowe
wypowiedzenie wojny
nowa moneta
Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (3)
Prawa kardynalne z 1775 r.
poszerzenie wcześniejszych, gwarancje państw zaborczych
Prawa kardynalne z 1791 r.
oblata 8 I 1791 r.; deklaracja niepodległości
[wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 224-225]
1.
katolicyzm rzymski i grecki panującą religią
2.
król i królowa katolikami
3.
apostazja przestępstwem
4.
uznanie innych wyznań
5.
unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
6.
suwerenność państwa
7.
nieważność gwarancji obcych państw
8.
sejm wyłącznym organem prawodawczym, zasada legalizmu organów państwa
9.
gwarancja praworządności
10. zasada nietykalności osobistej ograniczona tylko w ustawach szczególnych
11. wolność słowa
Prawa kardynalne z 1793 r.
część traktatu z państwami zaborczymi, powrót do rozwiązań z 1768 i 1775 r.
Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze (4)
Konstytucja 3 Maja
- brak równości wobec prawa, utrzymana stanowość, zasada nadrzędności konstytucji
- rola Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego, króla i Hugona Kołłątaja
- wstęp, 11 at., zakończenie
[wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 225-226]
- stosunki społeczne 4 artykuły
a) zachowanie praw szlachty osiadłej
b) równość, wolność osobista, własność, bezpieczeństwo osobiste szlachty
c) panująca religia rzymsko-katolicka
d) uznanie innych religii
e) uznanie Prawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 za część Ustawy rządowej – prawa
osobiste jak szlachta, ułatwienia nobilitacji, dobrowolność przyjęcia tych regulacji w
miastach prywatnych
f) niejasna opieka państwa, zachęta dla szlachty regulowania powinności umowami
g) brak regulacji statusu Żydów
- ustrój polityczny 7 artykułów
1) suwerenność narodu,
2) podział władzy
3) parlamentarno-gabinetowy system rządów
4) tron dziedziczny w dynastii Wettynów, elekcja w wypadku wygaśnięcia
5) władza wykonawcza król i straż praw z kolegialnymi ministerstwami (komisjami)
6) przewaga Izby Senatorskiej nad Izbą Poselską w dwuizbowym sejmie obradującym pod
przewodnictwem króla
7) brak liberum veto i sejmów skonfederowanych
8) rewizja konstytucji co 25 lat
Inne akty prawne (1)
Ustawy – konstytucje sejmowe
•
•
•
•
inicjatywa, rola instrukcji sejmikowych i artykułów poselskich na sejmie, opracowanie w deputacji i
ostateczny kształt w Kancelarii królewskiej, odczytanie podczas konkluzji, pieczętowanie i oblata w
księgach grodzkich od 1613 z podpisem przedstawicieli obu izb w tym marszałka
drukowanie konstytucji
sprawy ogólne i indywidualne
od końca rządów Zygmunta III rezygnacja z osobnych uniwersałów poborowych, na końcu
informacja o zgodzie na podatki z poszczególnych ziem
Ustawy konfederackie
•
•
•
•
•
•
•
•
„Akty prawodawcze uchwalane przez zgromadzenie uchwałodawcze konfederacji, czyli związku
szlachty utworzonego w celach politycznych”. ([wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 228]
- średniowiecze
- w okresie bezkrólewia: wojewódzkie (kapturowe) i ogólnopaństwowe
- do 1764 r. moc prawna po zatwierdzeniu przez króla
- Konfederacja warszawska 1573 r.
- sejmy konfederackie, konfederacja wojewódzka --> konfederacja generalna z marszałkiem, za
zgodą króla w sejm, brak liberum veto; 1673, 1710, 1717, 1767-8, 1773-5, 1776, 1788-91
- szczególna forma s.k. to sejmy pacyfikacyjne: 1673, 1698, 1699, 1717, 1735
- 1717 nieprzestrzegany zakaz sejmów konfederacyjnych
Inne akty prawne (2)
Uchwały sejmikowe
• brak ścisłej terminologii
• pełna moc po zatwierdzeniu przez króla
• rola instrukcji sejmikowych
• sprawy lokalne, „rządy sejmikowe” II poł. XVII w.- I poł. XVIII w. (do 1717 r.) także podatki i sprawy
wojskowe
• 1768 konstytucja „Porządek sejmikowania”: zakaz uchwał podatkowych
Senatus consulta
• Artykuły henrykowskie: rada senatorów, od 1607 SC na piśmie – pomocnicze źródło prawa
Traktaty międzynarodowe
• dokumenty spisane, ratyfikacja konstytucją sejmową, niekiedy po kilku latach (1686-->1710; 1772->1775)
• podział ze względu na treść: [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 232]
• przymierza polityczno-wojskowe – np. 1683 z Austrią
• protekcyjne – np. 1768, 1773 z Rosją
• rozejmy – np.1667 z Rosją
• pokojowe – np. 1634 z Rosją
• handlowe – np. 1775 z: Prusy, Rosja, Austria
• rozbiorowe – 1773-1775
• małżeńskie
• układy hetmańskie w związku z prowadzonymi walkami (rozejm, wymiana jeńców), np. 1621
Chocim
• druk traktatów – Maciej Dogiel
Inne akty prawne (3)
Akty królewskie
• do 1775 r. edykty, dekrety, ordynacje, przywileje; po 1775 władza wykonawcza za
aprobatą Rady Nieustającej
Rezolucje Rady Nieustającej – od 1776 wiążąca wykładnia prawa
Akty prawodawcze inny władz administracyjnych i sądowych centralnych i lokalnych
- artykuły marszałkowskie (1678 zatwierdzone przez sejm)
- artykuły hetmańskie (1609 zatwierdzone przez sejm, z taksą na towary dla
wojska); XVIII hetmańskie regulaminy wojskowe
- II poł. XVIII w. komisje wojska, skarbu i policji podstawą działania przepisy
konstytucji; wyjątki: 1774 ordynacja KEN, 1792 ordynacja Komisji Policji
- ordynacje trybunalskie – regulaminy wewnętrzne (skład sędziowski,
adwokaci, porządek w miejscu sądów)
- regulaminy wewnętrzne sądu sejmowego, Trybunału Skarbowego, sądów
konfederackich i skarbowych, regulaminy starostów dla urzędów grodzkich
- taksy wojewodzińskie
Kodyfikacje partykularne (1)
•
•
•
•
•
Statuty mazowieckie – 1529 gwarantowane odrębności prawa sądowego w przywileju
inkorporacyjnym; statuty średniowieczne 1377 Ziemowit III, Janusz I 1387-1426 trzynaście;
1529 na sejmie polecenie akcji kodyfikacyjnej – Wawrzyniec Prażmowski, Statut Mazowiecki I
= Zwód Prażmowskiego (1532; luki i sprzeczności); 1540 nowy statut Zwód Goryńskiego
wiceregens woj. maz. Piotr Goryński (25 statutów, prawo zwyczajowe, przywilej z 1529 r., trzy
dekrety króla z 1532 r., konstytucja dla Mazowsza z 1540 r., dekret króla z 1540
zatwierdzający Statut; modyfikacja prawa zwyczajowego, łagodzenie p. karnego,
usprawnienie procesu); 1576 ekscepta mazowieckie 46 art. odmiennych od prawa
koronnego, do 1795 r.
Landfryd Śląski – dla Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego; obowiązuje landfryd z 1513 r. w
języku czeskim; 1569 inkorporacja do Królestwa i rozciągnięcie prawa ziemskiego; w biskupim
Księstwie Siewierskim przywileje generalne biskupów (1529 r.), landfryd z 1513 r. i prawo
polskie
Statut ormiański – 1519 r. dla Ormian z Lwowa i Kamieńca Podolskiego; 134 duże art.,
podstawą wcześniejszy zbiór Datastanagirk z XIII w.; 1528 tłumaczenie polskie
Statuty litewskie – z lat 1529, 1566, 1588
I Statut inicjatywa sejmu wileńskiego w 1514 do hospodara Zygmunta I, prace koordynuje
Olbracht Gasztołd kanclerz WKs.L; ogłoszenie 1522 i poprawki, wejście w życie 1529, w języku
zachodnioruskim, 1530 tłumaczenie na łacinę, brak wersji drukowanej; 244 artykułów, 13
tytułów; prawo zwyczajowe, prawodawstwo wielkiego księcia, konstytucje XV i XVI w., polskie
prawo ziemskie; wiele przepisów karnych, niewiele procesowego, brak systematyki w
zakresie prywatnego; w przypadku luk odesłanie do prawa zwyczajowego; uzupełniany w
1534 i 1536 r.
Kodyfikacje partykularne (2)
• II Statut – w wyniku potrzeby poprawy, zgłaszanej w 1544 i 1547 r.; 1551
specjalna komisja, największe znaczenie Augustyn Rotundus Mielewski i
Piotr Rojzjusz; zatwierdzenie projektu 1566 przez króla; 14 rozdziałów 366
art.; język zachodnioruski, tłumaczenie na język polski w 1568 i łacinę w
1576 r.; modyfikowany jako Statut Wołyński stosowany na zadnieprzu do
1917 r.
• III Statut – konsekwencja unii w 1569 r.; wpływ podkanclerzego Lwa
Sapiehy; zatwierdzenie Stefana Batorego; 488 art., 14 rozdziałów; język
zachodnioruski, także przepisy sprzeczne z unią z 1569 r. – dyskryminacja
szlachty koronnej; druk, 1614 tłumaczenie polskie; obowiązuje do 1840 r.,
problem recepcji prawa rzymskiego, stosowany w Koronie jako posiłkowe
źródło prawa, wpływ na Sobornoje ułożenije z 1649 r.
• Korektura pruska z 1598 r.
• 1569 zniesiona odrębność Prus Królewskich; szlachta domaga się prawa
odrębnego od miejskiego prawa chełmskiego; uchwalenie przez sejm –
kodyfikacja częściowa, autorzy prawnicy Rajnold Heidenstein i Mikołaj
Niewieściński; 158 art. w 7 tytułach; sądy, proces, prawo spadkoweh
Próby kodyfikacji prawa w epoce Oświecenia (1)
idee prawa natury (humanitaryzacja prawa karnego, prawa podmiotowe w prawie cywilnym)
Volumina legum – inicjatywa Stanisław Konarski, Józef Załuski 1732-1739 (5 tomów), 1782 t. VII i VIII (1764-1780); 1809
uznane za oficjalne źródło prawa polskiego; 1859-60 przedruk; 1889 t. IX (1782-1792), 1950 r. t. X (1793).
Zbiór praw sądowych z 1778 tzw. Kodeks Andrzeja Zamoyskiego
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
dyskusja 1768, podstawą kodeksu miały być: Statut Łaskiego, III Statut Litewski (1588), Korektura pruska (1598),
prawo rzymskie, prace zaniechane
1776 powierzenie prac byłem kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu, współpraca m.in. prawnik Józef Wybicki,
zwolennik prawa natury, autor Listów patriotycznych oraz Myśli polityczne o wolności cywilnej
prace poprzedzone odezwą do społeczeństwa, nadsyłanie materiałów i uwag
projekt ogłoszony drukiem w 1778 r.
systematyka wg personae, res, actiones ale nieklarowna, w cz. I prawo publiczne i sądowe
odzwierciedla brak ścisłego podziału na przepisy prawa materialnego i procesowego
kodeks umiarkowanie konserwatywny
nadal nierówność stanowa, ale opieka rządu nad kmieciami i kontrola państwa nad wiejskim wymiarem
sprawiedliwości
prawo mieszczan do dóbr ziemskich i niektórych urzędów państwowych, a szlachty do zajmowania się rzemiosłem
uprzywilejowani szlachta-posesjonaci, wyeliminowanie szlachty nieposiadającej jako klientów magnatów,
precyzyjne zasady nobilitacji (albo majątek albo zasługi w nauce, wynalazczości)
1780 odrzucenie na sejmie, sprzeciw posłów litewskich przywiązanych do III Statutu litewskiego, opozycja
duchownych przeciw utracie stanowiska uprzywilejowanego, działanie przedstawicieli mocarstw (Otto von
Stackelberg)
Próby kodyfikacji prawa w epoce Oświecenia (2)
Kodeks Stanisława Augusta Poniatowskiego
• 30 VI 1791 deputacja do opracowania kodeksu dla Korony i osobna dla Litwy;
podstawa Statut łaskiego, III Statut litewski, prawo natury; Deputacja ma
zorganizować konkurs na projekt
• przewodniczący deputacji Jacek Małachowski i Hugo Kołłątaj
• 1792 zawieszenie obrad w obliczu wojny z Rosją
• cząstkowe opracowania ustroju sądów ziemiańskich i Trybunału Koronnego – są o
ustawy z 10 i 21 I 1792 r.
• miał wykorzystać myśl humanitarną w prawie karnym (domniemanie niewinności,
nullum crimen sine lege) i koncepcję praw podmiotowych
Prawo niemieckie: rewolucja prawna na wsi i w
miastach
prawo niemieckie w Polsce – problem lokacji na prawie niemieckim i kolonizacji;
pomniki prawne:
1.
Zwierciadło saskie (Speculum Saxonum – spisał ok. 1225 Eike von Repkov, saskie prawo zwyczajowe,
tłumaczenia łac. w Polsce: ok. 1280 Versio Vratislaviensis, 1359 Konrad z Sandomierza Versio
Sandomiriensis)
2.
Weichbild magdeburski (Ius Municipale, tłumaczenie łac. Konrad z Opola pocz. XIV w. dla miasta
Krakowa);
3.
problem ortyli i sądów wyższych – 1356 założenie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku
królewskim w Krakowie; I
Ius Culmense – przywilej dla Chełmna 1233 r., rola tamtejszego sądu ławniczego; podstawowy zbiór der Alte
Kulm – Stare prawo chełmińskie, uzupełniona przeróbka ortyli magdeburskich, też przepisy zwierciadła
szwabskiego, 386 art. w 5 księgach, niepełny; zbiory prywatne, najpopularniejszy Landläufiges Kulmische Recht
Gdańsk 117 art.: prawo zwyczajowe, Zwierciadło saskie i Weichbild;
prawo lubeckie – Elbląg (zbiór z 1240), Chojnice, Tczew, Hel, Braniewo; zbiory i pouczenia z Lubeki;
przywileje miejskie: dla całej gminy lub cechowe, dokumenty polityczno-społeczne (Kraków prawo nabywania
dóbr ziemskich 1377, 1378; Gdańsk 1454 używanie herbu z wizerunkiem korony królewskiej) i gospodarcze
(kapelusznicy krak. 1365)
wilkierze – statuty miejskie, Kraków 1336, 1342, 1363, 1364 (sprawy policyjno-targowe); wilkierze cechowe
Prawo miejskie i wiejskie
Prawo miejskie (do 1795 r.)
•
•
•
•
•
•
rozwój polonizacji; nowa redakcja łacińska Weichbildu i Zwierciadła Mikołaj Jaskier 1535 r.; opracowania
Bartłomieja Groickiego Artykuły prawa majdeburskiego (1559), Porządek sądów prawa majdeburskiego (1559),
Postępek z praw cesarskich (1559), Tytuły prawa majdeburskiego (1567); tłumaczenie na j. polski Weichbildu i
Zwierciadła Paweł Szczerbic 1581 r.; w XVIII w. popularny podręcznik Jakuba Czechowicza Praktyka kryminalna, to
jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (1769)
próba kodyfikacji – projekt Macieja Śliwnickiego 1523 Sigismundina iura constitutionesque Sigismundinae
Rewizje prawa chełmińskiego – komisja powołana przez króla 1552-1554 I rewizja lidzbarska, po dyskusjach w
1566 ogłoszona jako II rewizja lidzbarska, 1580 rewizja Nowomiejska – Ius Culmense Polonicum – miasta
Mazowsza, południowych Prus, ziemi dobrzyńskiej; 1594 Rewizja Toruńska (Gdańska), przygotowana przez syndyka
gdańskiego Henryka Lemckiego i burmistrza Malborka Grzegorza Heese – miasta północnych Prus
inne źródła prawa: prawodawstwo królewskie (przywileje i inne dokumenty), wilkierze (np. proces sądowy w
Krakowie 1544 r.), konstytucje sejmowe w sprawach miejskich (np. leges sumptuariae 1613, 1620, 1629, 1655),
ortyle; wyroki precedensowe sądu asesorskiego, 1627 wydał Andrzej Lipski w Practica observationum ex iure civili
et saxonico...; prawodawstwo dla miast prywatnych autorstwa właścicieli, w duchu oświeceniowym 1786 dla Kocka
i Siemiatycz księżny Anny Jabłońskiej zatwierdzone przez sejm
wpis czynności prawnych do ksiąg: radzieckich (acta consularia), ławniczych (acta scabinalia), wójtowskich (acta
advocatalia); księgi karne – libri maleficorum, acta niga
II poł. XVIII w. podniesienie miast z upadku: Komisje policji (centralne), komisje dobrego porządku (w terenie);
ustawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 r.
Prawo wiejskie (do 1795)
•
XVI w. większość wsi ius teutonicum, w praktyce – zwyczaj, prawo karne ze Zwierciadła saskiego, uzupełnienie
ustawy wiejskie; księgi wiejskie od 1408 r. (Krościenko Wyżne); brak ksiąg dla Wielkopolski; w formie czystopisów;
ordynacje prywatnych właścicieli
Prawo lenne
prawo lenne – układ lenny i jego podmioty; występowanie: Ruś Czerwona i Podole; XII
kodyfikacja Iura feudorum, weszło do Corpus Iuris Civilis z XII w. w Bolonii; w Polsce za
pośrednictwem Lehnrecht w Zwierciadle Saskim; na podstawie lennej stosunki
Królestwa z: księstwa mazowieckie (1355, 1359), ziemia bełska (1396), Mołdawia
(1387, 1393), Prusy zakonne (1466), Prusy Książęce (1525)
Prawo kanoniczne
prawo kanoniczne powszechne (Tripartitum, Collectio Cracoviensis, Corpus iuris Canonici), i
partykularne (1. bule papieskie – z 1000 r. i 1136 r. tzw. „złota bulla”; 2. ustawy synodów
prowincjonalnych – 18 z XIII i XIV w., Synodyk Jarosława zbiór 18 statutów; akty
państwowo-kościelne: 1361 Arbitraż Jarosława, 1359 Ordynacja Bodzanty – dotyczą
dziesięcin); znaczenie prawa kanonicznego dla rozwoju prawa polskiego: podmiotowość
prawna, zasady prawne, likwidacja ordaliów, dekretał z 1193 r. w sprawie sprawstwa
kierowniczego, nauka prawa magister Salomon w kolegiacie sandomierskiej profesor iuris
Prawo kościelne (do 1795)
• pomniki prawa: 1/ 1420 synod kalisko-wieluński tzw. Statut Mikołaja Trąby; 2/ 15101525 inicjatywa abp Jana Łaskiego, przygotowanie Jerzy Myszkowski i Jan Chojeński –
1525 Statut Jana Łaskiego; oba wysoka technika prawodawcza; 1577 Kodeks Stanisława
Karnkowskiego; 1620 Kodeks Jana Wężyka z 1620 r.; kon. XVIII w. kodeks Krzysztofa
Żórawskiego;
• powszechne prawo to Corpus Iuris Canonici oraz prawodawstwo soboru trydenckiego
przyjęte w 1577 r.
• księgi kościelne: acta episcopalia, acta officialia, acta capitularia (podzielone rzeczowo,
w tym acta actorum zawierające protokoły czynności, w szczególności posiedzeń i
uchwał); księgi parafialne po 1563 r.
• prawo kościoła prawosławnego: gwarancje przywilejami królewskimi
(W. Uruszczak, HPiPP, s. 247)