Wystawa Polscy badacze Syberii
Transkrypt
Wystawa Polscy badacze Syberii
224 Kronika laków na wszystkich kontynentach, w wielu sferach, nauki, kultury i gospodarki. Potrafili oni w trudnych często czasach działać i pracować, służąc swoją pracą i talentami w różnych częściach świata, które stały się dla nich „innymi ojczyznami”. Konferencja pułtuska pokazała, że zainteresowanie spuścizną polską wśród badaczy na świecie rośnie, ale także uświadomiła potrzebę dalszej pracy nad tymi zagadnieniami. W wielu bowiem krajach narodowość Polaków, którzy tam żyli i pracowali, nie zawsze jest oczywista. Warto pamiętać o pochodzeniu tych ważnych dla nas postaci w dobie globalizacji i kosmopolityzmu. Stefania Skowron-Markowska Wystawa Polscy badacze Syberii Nauka jest takim ogólnoludzkim celem, wobec którego nie tylko ambicje osobiste, ale i narodowościowe powinny zniknąć1. (P.P. Siemionow-Tian-Szanski) Dwujęzyczna polsko-rosyjska wystawa historyczna Polscy badacze Syberii, wpisująca się w cykl imprez związanych z Dniami Nauki Polskiej w Federacji Rosyjskiej, to kolejne wspólne przedsięwzięcie archiwów Polskiej i Rosyjskiej Akademii Nauk; poprzednie (2004), związane z Dniami Nauki Rosyjskiej w Polsce, dotyczyło historii polsko-rosyjskich kontaktów naukowych i zaowocowało wspólną ekspozycją i towarzyszącym jej razem opracowanym katalogiem. W uroczystym otwarciu wystawy poświęconej polskim sybirakom uczestniczyli przedstawiciele świata nauki Polski i Rosji: prezes Polskiej Akademii Nauk profesor Michał Kleiber, prezes Rosyjskiej Akademii Nauk profesor Jurij S. Osipow, wiceprezesi, profesorowie wyższych uczelni, ambasador RP w Rosji i wielu gości. Miało ono miejsce w Prezydium Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie 13 października 2008 r. Wystawa wzbudziła duże zainteresowanie prof. Osipowa, który opowiedział o swoich polskich korzeniach — jego dziadek był Polakiem, uczestnikiem powstania styczniowego, zesłanym do Tomska. Dużo ciepłych słów pod adresem pomysłodawców, organizatorów i twórców ekspozycji wypowiedział wiceprezes Polskiej Akademii Nauk prof. Wojciech J. Stec. Pochwalił on ekspozycję za ogromne bogactwo treści, efektowne wykonanie, a przede wszystkim za nowatorskie ujęcie tematu — sybiracy zostali tu bowiem zaprezentowali jako genialni badacze i cywilizatorzy nieznanej krainy, a nie jako nieszczęśliwi męczennicy wygnani na tę nieludzką ziemię. Zdaniem profesora wystawa powinna zostać pokazana szerokim kręgom w Polsce, w tym parlamentarzystom i oczywiście młodzieży, która niestety nic nie wie o tych ogromnych zasługach naszych rodaków. Polska część ekspozycji składa się z 21 plansz o wymiarach 1x2 m, zaś w części rosyjskiej zaprezentowano w 14 gablotach unikatowe eksponaty przechowywane w Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk oraz w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. Wysta1 Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii, red. J. Babicz, A. Kuczyński, Wrocław 1973, s. 162. Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009 © for this edition by CNS WSW13-kor_imprim.indb 224 2011-05-26 10:25:12 Kronika 225 wa, przygotowana przez ośmioro scenarzystów z Archiwum Polskiej Akademii Nauk i jego stałych współpracowników oraz dziesięcioro z Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk i Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej, prezentuje biogramy 26 Polaków w różny sposób związanych z Syberią (Adam Dłużyk Kamieński, Ludwik Bończa Sienicki, Józef Kopeć, Faustyn Ciecierski, Jan Czeczot, Józef Kowalewski, Tomasz Zan, Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Wiktor Godlewski, Władysław Taczanowski, Roman Szwoynicki, Adam Szymański, Wacław Sieroszewski, Edward Piekarski, Bronisław Piłsudski, Leon Barszczewski, Leonard Jaczewski, Karol Bohdanowicz, Ferdynand Karo, Stanisław Zaleski, Julian Talko-Hryncewicz, Konstanty Wołłosowicz, Józef Morozewicz, Kazimierz Grochowski) oraz ich rzadko dotychczas upowszechniane fotografie, dokumenty, mapy, medale, monety, obrazy i wydawnictwa. Eksponaty udostępnione zostały polskim scenarzystom przez kilkanaście placówek naukowych w kraju i za granicą oraz osoby prywatne: prof. Antoniego Kuczyńskiego, zajmującego się tematem miejsca Syberii w historii i kulturze narodu polskiego, i Igora Strojeckiego, prawnuka jednego z bohaterów ekspozycji, fotografa Azji Leona Barszczewskiego. Opiekunem naukowym wystawy oraz recenzentem tekstów był prof. Zbigniew Wójcik, od wielu lat zajmujący się problematyką syberyjską, w szczególności wkładem Polaków w poznanie i opisanie Sybiru, kuratorem ekspozycji zaś pracownik Archiwum Polskiej Akademii Nauk dr Joanna Arvaniti. Syberia nazywana jest przez niektórych uczonych przybraną ojczyzną Polaków, a to za sprawą tych naszych rodaków, którzy zapisali się na kartach historii jako jej niestrudzeni badacze, odkrywcy wielu jej tajemnic czy piewcy jej niezwykłego piękna. Prof. Zbigniew Wójcik pisał przed laty: „W odniesieniu do [...] badaczy Rosji [...] możemy przecież stwierdzić, iż właśnie w warunkach wygnania zdołali oni wydać najważniejsze owoce swej pracy. To właśnie tam wykazali się ogromną siłą woli, dzięki której — niemal jako samoucy — w ciężkich warunkach materialnych doszli do nienotowanych w skali światowej osiągnięć badawczych. Czym byliby, gdyby pozostali w kraju? Zan może pisałby mierne wiersze, Czerski byłby dobrym gospodarzem, jakich wielu, a Czekanowski co najwyżej wykładowcą w jakimś podrzędnym uniwersytecie lub nauczycielem w szkole średniej. Syberia była dla nich — i w ogóle dla zdolniejszych przyrodników — nie tylko miejscem katorgi i zesłania, ale także terenem o fascynującej przyrodzie. Dzięki hartowi i ogromnemu zaangażowaniu się w pracy dla nieznanego regionu mogli w sposób maksymalny i w stosunkowo krótkim czasie dokonać odkryć na nienotowaną dotąd skalę. Czy można się dziwić, że po zwolnieniu z zesłania wracali (lub chcieli wracać) właśnie tam, by kontynuować rozpoczęte badania”2. Spośród wielu Polaków, którzy powędrowali do bezkresnej krainy za karę — etapami, w kajdanach i łańcuchach — lub też z własnej woli i chęci, autorzy scenariusza wystawy wybrali postaci, które wyróżniają się doniosłością swoich dokonań na Syberii oraz szczególnym zaangażowaniem w zbadanie i opisanie tej tajemniczej i nieznanej wówczas ziemi. Starali się też wyeksponować osiągnięcia tych polskich badaczy, których zasługi nie były dotąd zbyt często upowszechniane. Na wybór bohaterów pokazu miała oczywiście wpływ również ilość zachowanych materiałów i pamiątek oraz ich dostępność. Zamiarem autorów scenariusza było nie tylko wyeksponowanie wybitnych osiągnięć i sukcesów Polaków na Syberii, lecz także, dzięki zaprezentowaniu ich oryginalnych rodzinnych fotografii, osobistych dokumentów, prywatnej 2 Z. Wójcik, Aleksander Piotr Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, s. 13. Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009 © for this edition by CNS WSW13-kor_imprim.indb 225 2011-05-26 10:25:12 226 Kronika i urzędowej korespondencji, notatek, map, pamiątek czy rękopisów prac naukowych, przybliżenie zwiedzającym tych ciekawych postaci, przypomnienie ich burzliwych losów zarówno przed wyruszeniem na Syberię, jak i po ewentualnym powrocie do kraju. Problematyka syberyjska zawsze budzi emocje i porusza serca Polaków. Wystawa Polscy badacze Syberii, na której celowo pominięte zostały wątki patriotyczne i martyrologiczne, prezentuje odkrycia i osiągnięcia naszych rodaków w dalekiej Azji w różnych dziedzinach nauki, kultury i sztuki (antropologia, balneologia, chemia, etnografia, etnologia, farmaceutyka, fotografia, geografia, geologia, glacjologia, górnictwo, językoznawstwo, kartografia, literatura, malarstwo, medycyna, mineralogia, paleontologia, publicystyka i socjologia). Moskiewski pokaz dokumentów ilustrujących dokonania naszych rodaków na Syberii wzbudził ogromne zainteresowanie zarówno Polaków, jak i Rosjan. Po zaprezentowaniu w Moskwie ekspozycja Polscy badacze Syberii została pokazana w czasie uroczystości związanych ze 150. rocznicą urodzin dwóch wielkich badaczy Syberii, a w szczególności Jakucji, Wacława Sieroszewskiego i Edwarda Piekarskiego, które odbyły się w Jakucku 3–7 listopada 2008 r. pod patronatem Polonii Republiki Sacha. W programie uroczystości była międzynarodowa sesja naukowa, spotkania z władzami Republiki Jakuckiej, miasta Jakucka i Polonią Republiki Sacha, zapalenie zniczy przy pomniku polskich zesłańców oraz wyjazd do miejsc upamiętniających pobyt Polaków w Jakucji. W historycznym gmachu Okręgowego Muzeum Krajoznawczego w Irkucku 19 listopada 2008 r. miało miejsce uroczyste otwarcie ekspozycji, w czasie którego wręczono Karty Polaka najbardziej zasłużonym mieszkańcom tego pięknego i bardzo związanego z Polską miasta. Wystawa Polscy badacze Syberii towarzyszyła międzynarodowej konferencji naukowej pod patronatem Aleksandra N. Antipowa — członka korespondenta Rosyjskiej Akademii Nauk, dyrektora Instytutu Geografii Syberyjskiego Oddziału RAN i przewodniczącego Irkuckiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, Jerzego Bahra — ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Federacji Rosyjskiej, Aleksandra I. Smirnowa — rektora Państwowego Uniwersytetu w Irkucku. Na konferencji wygłosili referaty przedstawiciele placówek naukowych Irkucka, Moskwy, Omska, Ułan Ude i Warszawy. Jednym z najciekawszych i najbardziej oryginalnych wystąpień był poświęcony Benedyktowi Dybowskiemu referat Siergieja W. Snopkowa — nauczyciela geografii w szkole średniej w Kułtuku, miejscowości, w której w latach 1868–1877 przebywał na zesłaniu badacz i odkrywca fauny świętego morza Buriatów — Bajkału, Benedykt Dybowski. Referat przedstawiciela Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Moskwie mgra Piotra Głuszkowskiego Współczesne polskie badania przeszłości Syberii wywołał dyskusję, zakończoną uchwaleniem rezolucji dotyczącej sporządzenia wspólnej, polsko-rosyjskiej bibliografii badań Syberii. Uroczystości przyciągnęły media oraz licznych mieszkańców Irkucka, z których wielu ma polskie korzenie i którzy wyrażali organizatorom swoją głęboką wdzięczność za zainteresowanie bliską ich sercom problematyką syberyjską. W grudniu 2008 oraz w pierwszych miesiącach 2009 r. prezentacja wystawy przewidziana jest w innych miastach dalekiej Azji. Ekspozycję obejrzeli już mieszkańcy Jenisiejska i Krasnojarska. Potem ekspozycja będzie prawdopodobnie pokazywana w obwodowych muzeach krajoznawczych w małych miejscowościach Kraju Krasnojarskiego. Na pokaz czekają już mieszkańcy Czyty, Omska i Ułan Ude. Wrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009 © for this edition by CNS WSW13-kor_imprim.indb 226 2011-05-26 10:25:12 227 Kronika Następnie ekspozycję będzie można zobaczyć w Polsce, między innymi w siedzibie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk — w Pałacu Staszica w Warszawie. Autorzy chcieliby również zachęcić do obejrzenia pokazu młodzież ze szkół warszawskich i zaoferować jej cykl wykładów na temat niezwykłych dokonań naszych rodaków w tej odległej krainie, o której Benedykt Dybowski powiedział: „Nie ma na Ziemi miejsca lepszego jak Syberia”. Pokazowi towarzyszą okolicznościowe publikacje. Jedna z nich to wydane przez Archiwum Polskiej Akademii Nauk biogramy bohaterów ekspozycji (red. naukowa Joanna Arvaniti), druga zaś to katalog wystawy opublikowany przez Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk (red. prowadzący W.J. Afiani). Wkrótce wydane zostaną przez Stację Naukową Polskiej Akademii Nauk w Moskwie materiały pokonferencyjne, zawierające bogato ilustrowane teksty referatów wygłoszonych w czasie międzynarodowej konferencji w Irkucku Polacy — badacze Syberii. W związku z dużym zainteresowaniem problematyką syberyjską zamierzamy najbliższy numer „Biuletynu Archiwum Polskiej Akademii Nauk” poświęcić temu tematowi. Joanna Arvaniti Sprawozdanie z działalności Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków za okres 2006–2010 W okresie sprawozdawczym Rada Naukowa pracowała w niezmienionym składzie w stosunku do wcześniejszej kadencji, prowadząc działalność merytoryczną i organizacyjną pod kierunkiem jej przewodniczącego. W obrębie działalności merytorycznej poszerzono zakres kontaktów z samodzielnymi pracownikami naukowymi zajmującymi się dziejami Polaków na Syberii — zarówno z kraju (ośrodki naukowe: Warszawa, Poznań, Wrocław, Kraków, Lublin), jak i z Federacji Rosyjskiej (Abakan, Irkuck, Jakuck, Nowosybirsk, Tomsk, Omsk). Potwierdzenie tych związków znajduje się na łamach kwartalnika „Zesłaniec” i ma charakter artykułów związanych z różnymi kontekstami merytorycznymi i politycznymi związków polsko-syberyjskich. To, co jest ważne w tym przedsięwzięciu, to fakt, że autorami tych artykułów są nieraz historycy z Syberii, mający nierzadko polskie korzenie. Ten trend edycyjno-organizacyjny nasila się z każdym rokiem. Dodać także należy, że niektórzy autorzy tych artykułów pochodzący z Federacji Rosyjskiej są działaczami polskich stowarzyszeń i przez kontakt z redakcją „Zesłańca” przenoszą na tamten grunt wiadomości z zakresu różnorakich form działalności Polaków na Syberii — naukowej, organizacyjnej, inżynierskiej, religijnej itp. — wspomagając w ten sposób odradzanie się kultury i świadomości etnicznej polskiej diaspory za Uralem. Kontynuując wątek edytorski, wspomnieć też należy, że w okresie sprawozdawczym wydano dwa monotematyczne numery „Zesłańca”: jeden (nr 30/2007) o dziejach Polaków w Kazachstanie, poświęcony pamięci Mariana Jonkajtysa, „człowieka wielkiego serca i talentu”, sybiraka, aktora i poety — autora Hymnu sybiraków, i drugi (nr 32/2007) dedykowany gen. Władysławowi Andersowi. Oba zeszyty spotkały się z wielkim zainWrocławskie Studia Wschodnie 13, 2009 © for this edition by CNS WSW13-kor_imprim.indb 227 2011-05-26 10:25:12