trzecie zęby trzonowe w planowaniu leczenia ortodontycznego third

trzecie zęby trzonowe w planowaniu leczenia ortodontycznego third

Badania kliniczne
Clinical research
Tom 8, nr 2, 2012
Volume 8, no 2, 2012
Third molars in a planning of
orthodontic treatment
Trzecie zęby trzonowe
w planowaniu leczenia
ortodontycznego
Katarzyna Migacz-Ciepiela1
Maria Bardowska2 D E
Wkład autorów:
A B D E F
A – Plan badań; B – Zbieranie danych; C – Analiza statystyczna;
E – Redagowanie pracy; F – Wyszukiwanie piśmiennictwa
D – Interpretacja danych;
Authors’ Contribution: A – Study design; B – Data Collection; C – Statistical Analysis; D – Data Interpretation;
E – Manuscript Preparation; F – Literature Search
1, 2,
Poradnia Ortodontyczna NZOZ Ortho-Dent w Mielcu
Orthodontic Clinic, NZOZ Ortho-Dent in Mielec
Streszczenie
Abstract
Celem pracy jest porównanie poglądów spotykanych
w piśmiennictwie dotyczących zębów mądrości zarówno
w szczęce jak i w żuchwie oraz określenie jednolitego
protokołu postępowania u dzieci i dorosłych w trakcie
planowania leczenia ortodontycznego. Materiały i metody:
Dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego górnych
i dolnych trzecich zębów trzonowych w czasopismach
z dziedziny ortodoncji i chirurgii stomatologicznej
dostępnych w bazach internetowych PubMed oraz Medline.
Na podstawie publikacji analizowano zagadnienia
dotyczące ich rozwoju, wyrzynania, etiologii zatrzymania
w kości, wskazań do ekstrakcji, a także wpływu leczenia
ortodontycznego na późniejsze ich losy. Oceniono metody
pomiarowe wykonywane na rentgenogramach służące do
Aim: To compare views found in a literature
concerning wisdom teeth, either in a maxilla or in
a mandible, and to determine uniform protocol of
proceeding at children and adults during a planning
orthodontic treatment. Materials and methods:
There has been performed the review of a literature
concerning upper and lower third molars published in
orthodontic and dental surgery journals, available in
internet bases of PubMed and Medline. Development of
the wisdom teeth, their eruption, etiology of impaction
in the bone, indications to extraction and also an
influence of orthodontic treatment on their later fate
were considered. Measurements made on radiographs,
used to predict an eruption of third molars at young
1
2
lek. dent., stażysta specjalizujący się w ortodoncji; dentist, orthod. postgraduate student
lek. dent., specjalista ortodonta; dentist,orthod. specialist
Adres do korespondencji; correspondence adress:
Poradnia ortodontyczna NZOZ Ortho-Dent
ul. Biernackiego 4 b, 39-300 Mielec, Poland
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
62
Badania kliniczne
Clinical research
Tom 8, nr 2, 2012
Volume 8, no 2, 2012
przewidywania wyrzynania zębów ósmych u młodych
pacjentów. Wyniki: 39 artykułów odpowiadało kryteriom
tematycznym tej pracy przeglądowej. Zwrócono szczególną uwagę na zagadnienia, które mogą być pomocne
podczas planowania leczenia pacjenta z wadą zgryzu.
Wnioski: Trzecie zęby trzonowe charakteryzują się
dużą zmiennością w trakcie rozwoju. Część z nich
pozostaje zatrzymana w kości i nie wykazuje żadnych
objawów przez całe życie, ale stanowią one potencjalne
źródło problemów. Metody określania dostępności
przestrzeni zatrzonowcowej w żuchwie oraz tylnej
okolicy guzowatości szczęki są niepewne, dlatego istnieje
duża grupa przeciwników profilaktycznej germektomii
w wieku 8-9 lat. Długotrwale stosowana retencja do
czasu zakończenia wzrostu oraz monitorowanie rozwoju
trzecich zębów trzonowych w oparciu o rentgenogram
wykonywany w odstępach 2-3 lat jest rutynowym
postępowaniem w przypadku każdego pacjenta leczonego
ortodontycznie. (Forum Ortod. 2012; 8: 60 - 70).
Nadesłano: 30.03.2012
Przyjęto do druku: 27.06.2012
patients were analysed. Results: Thirty nine articles
filled the subject bills of this study. Special attention has
been paid to problems which might be helpful during
planning the treatment of a patient with a malocclusion.
Conclusions: Third molars characterise of a great
variability while developing. A part of them remains
impacted in bone and does not indicate any symptoms
the whole life but, they constitute a potential source of
problems. The methods to determine the accessibility
of retromolar space in a mandible and posterior outline
of the maxillary tuberosity are questionable. There is a
great opposing group of prophylactic germectomy at the
age 8 to 9. Long lasting retention till the end of growth
and monitoring of the development of third molars
with the radiographs performed at the two to three
years intervals is a routine proceeding in a case of every
orthodontic patient. (Orthod. Forum 2012; 8: 60 - 70).
Received: 30.03.2012
Accepted: 27.06.2012
Wstęp
Introduction
Po raz pierwszy trzecie zęby trzonowe mogą zostać
rozpoznane na radiogramie już w wieku 5 lat lub w późniejszym okresie, w 16 rż. (1-5). Jeżeli w wieku 10 lat nie można
stwierdzić ich obecności, prawdopodobieństwo rozwoju
ocenia się na mniej niż 50%. Na jednym zdjęciu możemy
obserwować zawiązki w różnych etapach rozwojowych.
Średni wiek wyrzynania przypada na 20.5 lat, natomiast
w wieku 24 lat 95% trzecich trzonowców jest gotowych do
wyrznięcia. Niezależnie od populacji są ostatnimi zębami,
które pojawiają się w całkowicie rozwiniętych łukach
zębowych (1-3). Duża rozwojowa autonomia trzecich
trzonowców w porównaniu z innymi zębami powoduje,
że zachowują one zdolności do ciągłych zmian przez długi
okres czasu aż do późnej dorosłości (5).
Określenie obecności trzecich zębów trzonowych, ich
pozycji oraz ewentualnego zatrzymania w kości stanowi
dopełnienie diagnozy i całościowego planu terapeutycznego
pacjenta ortodontycznego. Mimo zakończonego aktywnego
leczenia, każdy pacjent powinien pozostawać pod stałą
kontrolą dopóki te zęby nie zostaną usunięte lub nie wyrzną
się. Zatrzymane zęby mądrości odnotowano prawie u 50%
pacjentów leczonych z powodu wady zgryzu (1). Przyczyny
zatrzymania, przewidywanie ich wyrzynania oraz wpływ na
stłoczenia siekaczy były przedmiotem wielu badań (1-14).
Jednak nadal wiele kontrowersji budzi zagadnienie
For the first time molars can be indicated on
radiographs as early as at the age of 5 and as late as
16 (1-5). If at the age of 10 their presence cannot be
established, the probability of their development is
assessed at less than 50%. At one of the X-rays, we
can see buds at different stages of development. The
average age of eruption is estimated as the age 20.5, but
at the age of 24, 95% of third molars is ready to erupt.
Irrespective of the population they are the last teeth
which appear in a totally developed dental arches (13). The large developmental autonomy of third molars,
compared with other teeth, causes that they retain the
ability to constantly change over a long period until late
adulthood (5).
Determining the presents of third molars, their
position and possible impaction in the bone, completes
the diagnosis and an overall therapeutic plan of an
orthodontic patient. Despite the completion of the active
treatment, every patient should be under permanent
medical control until those teeth are extracted or erupted.
Impacted wisdom teeth have been reported among
almost 50% patients treated because of malocclusion
(1). The causes of impaction, predicting of their eruption
and their influence on incisor crowding have been the
subject of a lot of research (1-14). However, the subject of
Słowa kluczowe: profilaktyczne ekstrakcje, przewidywanie
wyrzynania, trzecie zęby trzonowe, zatrzymane zęby
mądrości.
Key words: prophylactic extractions, predictions of
eruption, third molars, impacted wisdom teeth
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
63
Badania kliniczne
Clinical research
Tom 8, nr 2, 2012
Volume 8, no 2, 2012
usuwania w wieku dojrzewania niewyrzniętych trzecich
trzonowców.
Celem pracy jest porównanie istniejących skrajnych
poglądów spotykanych w piśmiennictwie dotyczących
postępowania z zębami mądrości zarówno w szczęce jak
i w żuchwie oraz usystematyzowanie informacji na temat
metod prognozowania erupcji, wskazań ortodontycznych
do ekstrakcji tych zębów oraz negatywnych skutków
związanych z ich zatrzymaniem. Określono jednolity
protokół postępowania u dzieci i dorosłych w aspekcie
planowanego leczenia ortodontycznego.
extraction of unerupted third molars in the adolescence
is still controversial.
The goal of this paper is to compare the existing
points of view found in the literature, discussing wisdom
teeth in a maxilla as well as mandible. We also analyse
the information of methods to predict their eruption,
determining orthodontic indicators to extract those teeth
and negative implications of impaction. There have been
determined homogeneous protocols for children and
adults when it comes to planning orthodontic treatment.
Materiały i metody
Materials and methods
W realizacji celów pracy skorzystano z artykułów
opublikowanych w latach 1970-2012 głównie w anglojęzycznych czasopismach specjalistycznych z dziedziny
ortodoncji, chirurgii stomatologicznej oraz szczękowotwarzowej udostępnianych w bazach internetowych
PubMed i Medline. Słowami kluczowymi były: third molars,
prediction of eruption, prophylactic extraction, orthodontic
treatment.
We analyzed thirty articles published between 19702012 mostly in English professional journals connected
with the field of orthodontic, dental and maxillofacial
surgery accessible on internet databases of PubMed and
Medline. The key words were: third molars, prediction
of eruption, prophylactic extraction, orthodontic
treatment.
Wyniki
Results
Rozwój i etiologia zatrzymania trzecich zębów trzonowych
Początkowo miejsca rozwoju dolnych trzecich zębów
trzonowych zaznaczone są jako mało widoczne ogniska
przejaśnienia, które pojawiają się na powierzchni kości,
a w miarę wapnienia zanurzają się wewnątrz gałęzi
żuchwy (4,15). We wczesnym etapie rozwoju dolne
trzonowce wykazują mezjalną inklinację, ale progresywnie
podczas wzrostu żuchwy na długość przesunięcie ich
korzeni ku przodowi umożliwia zębom pionizację do 25 rż.
(1,3,4,6,17,18). Mezjalne nachylenie jest zatem pozycją
rozwojową i nie powinno być traktowane jako zatrzymanie
do 15 rż. Richardson określiła jego średnią wartość
na około 40° (mierzone w stosunku do płaszczyzny
żuchwy). Szanse na ich wyrznięcie są ograniczone, gdy
mezjalna inklinacja przewyższa 30°. Mimo zakończonego
rozwoju korzeniowego zachowują potencjał erupcyjny
z możliwością dalszej zmiany pozycji w wymiarze
strzałkowym (5,7,17-19). Badając pozycję dolnych trzecich
trzonowców w płaszczyźnie poprzecznej stwierdzono,
że powierzchnia okluzyjna skierowana jest dojęzykowo
z wierzchołkami korzeni zwróconymi dopoliczkowo (6,17).
Bardziej policzkowe ułożenie tych zębów przypisuje się
uwarunkowaniom anatomicznym takim jak: wewnętrzna
linia skośna, szew skrzydłowo-żuchwowy czy przyczep
mięśnia żwacza (1).
W przypadku górnych zębów trzonowych mówimy
Development and the etiology of impaction of third
molars
At the beginning, the places of the development of
lower third molars are marked as radiolucency at the
surface of the bone and during calcification they immerse
inside of the mandible ramus (4,15). At the early stage of
development lower third molars have mesial inclination
but progressively, during mandible growth in length, they
become more upright up to the age of 25 (1,3,4,6,17,18).
A mesial inclination is a developmental position and it
should not be treated as in impaction up to the age of
15. Richardson estimated its average value at around 40°
(measured according to mandibular plane). The chances
for their eruption are limited when a mesial inclination
excels 30°. Despite the completed crown formation,
they retain an eruptional potential with a possibility of
further position change in a sagittal dimension (5,7,1719). Studying the position of lower third molars in a
transversal plane, it has been found, that occlusal surface
is pointing lingually with root apices pointing buccally
(6,17). More buccal position of those teeth is connected
with anatomical conditions such as: an internal oblique
ridge, a pterygomandibular raphe or an attachment of the
buccinators muscle (1).
In the case of upper molars, we talk about an initial
distal angulation. Information about its change is limited
but we can say there is a similar diversity, like in the case
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
64
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
o początkowej dystalnej angulacji. Informacje na temat
jej zmiany są ograniczone, jednak można powiedzieć,
że istnieje podobne zróżnicowanie jak w przypadku ich
dolnych antagonistów (18,20). Występowanie mezjalnego
nachylenia oraz większego niż 30° dystalnego, może
świadczyć o późniejszym zatrzymaniu górnych zębów (8).
Badając mineralizację górnych i dolnych zębów
mądrości określono zależność między ich rozwojem
a wiekiem szkieletowym w oparciu o radiogram nadgarstka
i dłoni. W fazie PP2 większość badanych osób prezentowała
całkowitą mineralizację korony i początek mineralizacji
korzenia, DP3u to w pełni wykształcony korzeń, a z kolei
w fazie Ru 1/3 pacjentów całkowicie zakończyła rozwój
zęba, 1/3 miała w połowie wykształcony korzeń, pozostali
wykazywali koniec formowania korony. Można zatem
wysunąć wniosek, że mimo zakończonego wzrostu żuchwy
część trzecich trzonowców nadal się rozwija (21,22).
Gdy zawiodą czynniki dostosowawcze podczas pionizowania trzonowców, dochodzi do zatrzymania ich
w kości bądź erupcji ektopowej (9,20). Odnotowuje się, że
stanowią one od 55% do 98% wszystkich zatrzymanych
zębów, co głównie wiąże się z ich późnym rozwojem
w porównaniu z resztą uzębienia (16). Elsey podaje, że
co najmniej 73% dorosłych ma jedną zatrzymaną ósemkę
(15). Dotyczy to częściej zębów w żuchwie niż w szczęce,
jednakże niezadowalająca pionizacja podczas końcowej
fazy rozwoju korzenia jest ich wspólną cechą (3,20,23,24).
Wśród górnych zębów mądrości 25% wykazuje zatrzymanie
w inklinacji dystalnej, podczas gdy 43% dolnych
w mezjalnej. Zwiększenie tego nachylenia zdarza się częściej
w żuchwie niż w szczęce. W przypadku nadmiernej pionizacji
(„przekorygowanie”) mówimy o mezjalnym nachyleniu
w szczęce - 12% i dystalnym w żuchwie - 6% (3,18).
Etiologia zatrzymania trzecich zębów trzonowych
nie jest do końca wyjaśniona (4,7,13,24). Bjork wykazał
zależność między zatrzymaniem dolnych zębów mądrości,
a brakiem przestrzeni w łuku zębowym między drugim
zębem trzonowym a wznoszącą się ku górze gałęzią
żuchwy. Artun i wsp. podaje, że z każdym powiększeniem
przestrzeni
zatrzonowcowej
prawdopodobieństwo
zatrzymania zęba w kości maleje o 29% (5). Z niewystarczającą przestrzenią współdziałają 3 szkieletowe
czynniki takie jak:
• pionowy kierunek wzrostu kłykcia określany przez
kąt żuchwy, co skutkuje zmniejszoną resorpcją
przedniej krawędzi gałęzi żuchwy oraz doprzednią
rotacją żuchwy - zwiększony kąt beta, niskie
wartości kąta żuchwy (10,11,13,20,24),
• zmniejszona długość żuchwy mierzona od głowy
kłykcia do punktu bródki (25),
• dystalny wzorzec wyrzynania zębów określany
poprzez stopień wyrostkowej inklinacji (2,5,20,25).
Połączenie ze sobą tych głównych czynników wyjaśniło
80% przypadków z zatrzymanymi dolnymi zębami
of lower antagonists (18,20). The occurrence of mesial
tilt and more of than 30% of the distal one, can indicate
later impaction of upper teeth (8).
Studying mineralization of upper and lower wisdom
teeth, the dependence between their development and
skeletal age based on a radiograph of a wrist and a hand,
has been estimated. In the phase PP2, the most of the
examined patients, presented with the total mineralization
of crown and the beginning of mineralization of a root.
The phase DP3u is a fully formed root. In the phase Ru a
third of patients had totally finished tooth development,
a third had a half formed root, and the rest of patients
has indicated the end of crown formation. In conclusion,
despite the end of mandible growth, a part of third molars
is still evolving (21,22).
The failure of the adjustment factors during the
uprighting of the molars may cause their impaction in a
bone or an ectopic eruption (9,20). It was reported, that
they constitute from 55-98% of all impacted teeth, and
this is mainly connected with their later development in
comparison with the rest of teeth (16). Elsey adds, that
at least 73% of adults have an impacted third molar (15).
It occurs more often in the mandible than in the maxilla,
but an unsatisfactory uprighting during the final phase
of a root formation is their common feature (3,20,23,24).
Among upper wisdom teeth 25% have an impaction in a
distal inclination, while 43% of lower ones are impacted
in a mesial inclination. Increase of this inclination appears
more often in the mandible than in the maxilla. In the case
of over uprighting (overcorrection) we can talk about a
mesial tipping in the maxilla - 12% and a distal one in a
mandible -6% (3,18).
An etiology of third molars impaction is not completely
explained (4,7,13,24). Bjork demonstrated a relationship
between an impaction of lower wisdom teeth and a lack
of space in a dental arch between the second molar and
an ascending mandible ramus. Artun et al reported that
with each expansion of retromolar space, the probability
of impaction of teeth in the bone decreases by 29%
(5). There are three skeletal factors cooperating with
insufficient space, such as:
• a vertical direction of condylar growth is specified
by the mandibular angle, what results in a little
resorption of an anterior border of the mandibular
ramus and the forward mandibular growth rotation
- increased beta angle, low value of the mandibular
angle (10,11,13,20,24);
• a reduced mandibular in length measured as the
distance from the condylar head to the chin point (25);
• a distal pattern of eruption of the mandibular
dentition, determined by the degree of alveolar
inclination (2,5,20,25).
Putting together all those main factors explained 80%
of the cases with impacted lower wisdom teeth. In the case
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
65
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
mądrości. W przypadku górnych trzecich trzonowców brak
kompensacyjnej apozycji w tylnym zarysie guzowatości
szczęki może doprowadzić do zaburzonego wyrzynania tych
zębów (8).
Wśród istotnych czynników wymieniano także opóźniony
rozwój szkieletowy twarzoczaszki oraz zwiększoną
inklinację zęba (25). Istnieje harmonijna relacja między
wzrostem żuchwy a rozwojem zębów. Żuchwa rośnie
niezależnie od rozwoju zębów. Odwrotnie niekoniecznie
musi być to prawda. W badaniu porównującym pacjentów
z zatrzymanymi (grupa I) i wyrzniętymi (grupa II) zębami
ósmymi odnotowano w grupie I wyższy odsetek osób z II
klasą szkieletową (13). W opozycji do przedstawionego
badania pozostaje odkrycie Alhaja, który odnotował wyższy
odsetek zatrzymanych dolnych trzecich trzonowców
u pacjentów z III klasą szkieletową. Zwiększonym wymiarom
żuchwy towarzyszyła jednak zmniejszona odległość między
drugim trzonowcem a gałęzią żuchwy oraz niekorzystna
angulacja zatrzymanych zębów (24).Wyrzynanie zatem, co
najmniej w części będzie zależeć od prawidłowego wzrostu
kości. Małe tempo wzrostu żuchwy, wczesne dojrzewanie
płciowe, późna mineralizacja, wielkość zęba, konfiguracja
korzeni, czynniki genetyczne, nawyki żywieniowe
oraz odmienność rasowa mogą również odgrywać rolę
w etiologii zaburzonego wyrzynania (10,12,13,26).
Przedmiotem wielu badań była ocena wpływu
ekstrakcji w łuku zębowym na możliwości wyrzniecia
zębów mądrości. Wśród wielu doniesień dominuje teoria,
że usunięcie przedtrzonowców zwiększa dostępność
przestrzeni zatrzonowcowej oraz okolicy guzowatości
szczęki poprzez mezjalny dryf segmentów policzkowych.
W trakcie zamykania luk poekstrakcyjnych krypty
ósemek migrują do dołu i przodu, a w przypadku zębów
z zakończonym rozwojem dochodzi do korzystnej zmiany
w angulacji z następczą ich pionizacją. Niepodważalne
są wyniki badań, wykazujące większą częstotliwość
zatrzymania zębów mądrości u pacjentów leczonych
metodą nieekstrakcyjną, u których doszło do dystalizacji
oraz przechylenia pierwszego i drugiego zęba trzonowego
(20,26-29). Wysoki odsetek pacjentów ekstrakcyjnych
z obecnymi trzecimi trzonowcami (94%) i fakt, że stosując
jednostronne usunięcie doszło do pojawienia się go po
stronie łuku zębowego z utraconym zębem, zdaje się jeszcze
potwierdzać te doniesienia (2,16). Lekarz planując jednak
ekstrakcje musi pamiętać, że przy dużej dyskrepancji
łuku zębowego, luka niemalże całkowicie zamykana
jest w celu leczenia dysproporcji zębowo-wyrostkowej
pozostawiając mało miejsca lub w ogóle dla ruchu
doprzedniego trzonowców, a indywidualna zmienność
ruchu tylnych zębów wynika z różnego stopnia retrakcji
kłów powiązanego z prostowaniem siekaczy i zastosowaną
mechaniką. Dlatego poziom tego przemieszczenia dobrze
jest określić przed leczeniem (12,29).
Staggers i in. uważała, że leczenie ortodontyczne nie
of upper third molars the lack of compensatory periosteal
apposition at the posterior outline of the maxillary
tuberosity can lead to disorder of the eruption of those
teeth (8).
Among important factors of impactions a retarded
maturation of a facial skeleton and increased tooth
inclination were mentioned (25). There is a harmonious
relation between growth of the mandible in length and a
development of teeth. The mandible grows regardless of
maturing teeth. The opposite does not have to be truth.
In the study, comparing patients with impacted (group 1)
and erupted (group 2) third molars it was noticed, that
in the group 1 there was a higher percentage of people
with the second skeletal class (13). In opposition to
the present study is the finding of Alhaja, who marked
a higher percentage of impacted lower third molars in
patients with third skeletal class. However increased
dimensions of the mandible accompanied reduced the
distance between the second molar and the mandibular
ramus and unfavorable angulation of impacted teeth (24).
That is why an eruption, at least partially will depend on a
correct growth of a bone. A low rate of mandible growth,
early puberty, late mineralization, a size of a tooth, a
root configuration, genetic factors, eating habits and
race diversity can also play a role in etiology of a failed
eruption (10,12,13,26).
The influence of extraction in a dental arch on an
eruption of wisdom teeth, was a subject of many studies.
There is a theory, that an extraction of premolars
increases the availability of a retromolar space and makes
the area of maxillary tuberosity bigger by mesial drift of
the buccal segments. During the process of orthodontic
space closure, the third molar’scrypts migrate downward
and forward and in the case of the teeth with completed
development, there are beneficial changes in angulation
with the following uprighting. There are undeniable
reports, that demonstrate a higher frequency of wisdom
teeth impaction in patients treated with non-extractional
method, who experienced a distalization and tilt of the
first and second molar (20,26-29). These reports seem
to be confirmed by a high percentage of extractional
patients with the presence of third molars (94%) and
the fact that using a unilateral extraction third molar
appears on the side of the tooth arch with the lost tooth
(2,16). A doctor, planning an extraction must remember,
that with a large discrepancy of the tooth arch, the space
is almost totally closed in order to treat dento alveolar
disproportion, leaving too little or no space for the
forward movement of molars, and an individual variation
of posterior teeth movement depends on a various extent
of canine retraction related to uprighting of incisors and
applied mechanism. It is beneficial to determine the level
of that movement before the treatment (12,29).
Staggers et al. claimed that orthodontic treatment is
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
66
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
jest w stanie poprawić angulacji tych zębów mimo
zastosowania terapii ekstrakcyjnej. Natomiast powiększenie
dostępności przestrzeni w łuku górnym i dolnym nie było
wystarczające by mogło dojść do ich wyrznięcia. Dlatego
ekstrakcja dolnych pierwszych zębów przedtrzonowych
u pacjentów „granicznych” z niewystarczającą przestrzenią
zatrzonowcową, doprzednią rotacją wzrostową żuchwy
i mezjalną inklinacją zębów ósmych, nie jest zalecana (26,30).
Wśród niektórych autorów panuje pogląd, że jedynie
ekstrakcja zębów trzonowych może mieć pozytywny
wpływ na dalsze losy zębów mądrości. Na skutek ekstrakcji
drugiego trzonowca, w czasie gdy korzenie trzecich
trzonowców nie zakończyły swojego rozwoju doszło nawet
do 100% wyrznięcia się tych zębów. Jednak sprzyjająca
zmiana w nachyleniu osi, niekoniecznie może oznaczać ich
wyrznięcie w dobrej inklinacji, z właściwym kontaktem
z pierwszym trzonowcem i zadowalającą okluzją
(16,32,33). Ze względu na istotną rolę jaką odgrywają zęby
trzonowe w całym układzie stomatognatycznym, ortodonci
skłaniają się raczej do ekstrakcji przedtrzonowców.
Wyniki tych badań jedynie mogą pomóc podjąć decyzję
w przypadku złej prognozy leczenia próchnicy w pierwszych
zębach trzonowych.
Metoda szybkiego poszerzenia szczęki (RME), podobnie jak
ekstrakcje, jest często stosowanym postępowaniem w terapii
pacjentów ortodontycznych. Sokoru podaje, iż zwiększeniu
szerokości międzykłowej i międzytrzonowcowej towarzyszy
natychmiastowa pionizacja górnych trzecich trzonowców,
a w późniejszym okresie retencji ich wyrznięcie. Zmiany
w położeniu trzecich górnych zębów trzonowych na skutek
ekspansji w wymiarze poprzecznym wymagają jednak
dalszego badania (31).
Metody prognozujące wyrzynanie
Istniejąca metoda pomiarowa w oparciu o rentgenogramy
czy modele diagnostyczne wykonywane rutynowo każdemu
pacjentowi ortodontycznemu, pomogłaby z pewnością
ustrzec się nie tylko powikłań związanych z wyrzynaniem
tych zębów, ale też prawidłowo zaplanować leczenie
pacjenta z wadą zgryzu, szczególnie gdy rozważamy terapię
ekstrakcyjną. W tym celu wielu badaczy oceniało najczęściej
dwie zmienne: przewidującą przyszłą dostępność przestrzeni
oraz zmianę angulacji trzecich zębów trzonowych.
Ricketts opierał swoje badania na analizie rentgenogramu
cefalometrycznego bocznego u 8- oraz 9-latków mierząc
odległość od punktu Xi (punkt konstrukcyjny wyznaczony
na gałęzi żuchwy) do dystalnej powierzchni drugiego
trzonowca wzdłuż płaszczyzny okluzyjnej (Rycina 1). Jeśli
odległość ta wynosiła 30 mm lub więcej, wskazywało to na
dostateczną przestrzeń. Przy wyniku 20 mm albo mniej,
przestrzeń określana była jako niewystarczająca (9,10,12).
Olive i Basford obliczali współczynnik przestrzeń/
szerokość (później zmodyfikowany przez Ganss i wsp.,
znany jako stosunek Ganss), który jest odległością od
not able to improve angulation of those teeth in spite
of using the extracting therapy. Whereas extending
the space availability in upper and lower arch was not
satisfactory to let them erupt. That is why the extraction
of premolars in ‘borderline’ patients with insufficient
retromolar space, forward mandibular growth rotation
and mesially angulated mandibular third molars should
be avoided (26,30).
Some authors have an opinion that only extraction of
molars can have a positive influence on further faith of
wisdom teeth. As a result of the extraction of the second
molar, when the roots of third molars have not completed
their growth yet, there have been even up to 100% of
eruptions of those teeth. However, the favourable change
in an inclination of the axis does not have to mean they
will erupt in the right inclination, with the right contact
with the first molar and with satisfying occlusion
(16,32,33). Because of a crucial role of molars in the
whole stomatognathic system, orthodontists tend to
extract premolars. The results of that research, can help
make decisions, in case of poor prognosis in treatment of
the caries of first molars.
The method of rapid maxillary expansion (RME), as well
as extractions, is a procedure often used in the treatment
of orthodontic patients. Sokoru reports, that the increase
in intercanine and intermolars width are accompanied
by immediate uprighting of upper third molars, and their
eruption in later retention period. Changes in the position
of the upper third molars as a result of transversal
expansion, require further investigation (31).
The methods to predict the eruption
An existing measurement, method based on
radiographs and study casts, performed as a routine for
every orthodontic patient, could help to prevent not only
from complications related to eruption of those teeth, but
also could help to plan the treatment of a patient with
malocclusion, especially when we consider an extraction
therapy. In this case, there are two variables that need
to be determined: predicting the future availability of
space for third molars and predicting the changes in the
angulation of third molars.
Ricketts based his research on an analysis of lateral
cephalometric projection of 8 and 9- year-olds measuring
the distance from point Xi (constructional point appointed
on the ramus of the mandible) to the distal surface of the
second molar along the occlusial surface (Figure 1). If
its length was 30mm or more, it indicated enough space.
When the result was 20mm or less, it meant that there
was not enough space (9,10,12).
Olive and Basford set a space/width ratio (later
modified by Ganss et al., known as a Ganss ratio) which
is a distance from the distal surface of the second molar
to the mandibular ramus, divided by mesiodistal width of
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
67
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
dystalnej powierzchni drugiego trzonowca do gałęzi
żuchwy podzieloną przez mezjodystalną szerokość
korony trzeciego trzonowca. Wartość poniżej 120%
wskazywała na wysokie prawdopodobieństwo zatrzymania
w przyszłości (Rycina 2). Ganss prowadząc pomiary na rtg
cefalometrycznym oraz pantomogramie określił optymalne
wartości przestrzeni zarówno dla dolnych jak i górnych
zębów. Współczynnik Ganss ≥1 oraz odległość miedzy
punktem Xi a dolnym drugim trzonowcem ≥25 mm oraz
płaszczyzną PTV a górnym pierwszym trzonowcem ≥25
mm zwiększały szansę na wyrznięcie tych zębów (5,8-10).
Optymizmu powyższych autorów nie podzielała
Richardson, stwierdzając że nie jest możliwe przewidzenie
tego procesu u tak młodych pacjentów. W wieku 8-9 lat
bardziej prawdopodobne wydają się być pomiary dla
szczęki, w której procesy wzrostowe już zakończyły się,
podczas gdy dla żuchwy trwają nadal do 18 rż. Dopiero
po 20 rż., powiększanie przestrzeni zatrzonowcowej
jest wątpliwe, a mimo zmian pozycji zębów ósmych,
nie ma pewności ich wyrznięcia (1,5,10,13,21,34).
Warto podkreślić także znaczenie policzkowo-językowej
szerokości wyrostka zębodołowego. Bliskie położenie
drugich zębów trzonowych w stosunku do gałęzi żuchwy
widoczne np. na bocznym zdjęciu cefalometrycznym nieraz
jest mylne, gdyż w rzeczywistości może oddzielać je szeroka
strefa widoczna na szczycie wyrostka zębodołowego (6).
W ostatnim czasie Begtrup i wsp. badając zależność
między zdjęciem cefalometrycznym a panoramicznym
stworzyli prostą i niezawodną metodę przewidywania
wyrznięcia trzeciego zęba trzonowego w żuchwie za
pomocą pantomogramu. Pomiary zostały przeprowadzone
u osób dorosłych (średnia wieku to 22 lata). Poprzez
porównanie wielkości kąta gonion, odległości olr-id
(odległość od przedniej granicy gałęzi żuchwy do punktu
infradentale) z mezjodystalną szerokością dolnego
drugiego zęba trzonowego (w oparciu o badania Lee)
graficznie zilustrowano prawdopodobieństwo wyrznięcia
trzeciego trzonowca - Rycina 3 (11).
Ekstrakcja czy obserwacja?
Wśród klinicystów możemy wyodrębnić dwie grupy
prezentujące odmienne poglądy na temat profilaktycznej
ekstrakcji trzecich zębów trzonowych. Zwolennicy
profilaktycznych ekstrakcji podkreślają zalety wczesnej
germektomii, wśród których wyliczają zmniejszenie
ryzyka śród- i pooperacyjnego związanego z zabiegiem
chirurgicznym (3,9,25). Zatrzymane zęby traktują jako
stan nieprawidłowy, który choć bezobjawowy, może
z czasem stać się źródłem potencjalnych komplikacji:
nawrotowe zapalenia okołokoronowe, choroby przyzębia,
próchnica, resorpcja drugich zębów trzonowych, torbiele
oraz łagodne i złośliwe nowotwory (3,9,10). Pozostawienie
ich w żuchwie lub usuwanie w późniejszym terminie może
również skutkować zniszczeniem przyczepu przyzębia
the third molar’s crown. The result below 120% indicated
a high probability of impaction in the future (Figure 2).
Conducting measurements in a cephalometric projection
and panoramic radiograph, Ganss estimated optimal
values of space for lower as well as upper teeth. A Ganss
ratio ≥1 and the distance between the point Xi and the
lower second molar ≥25mm and the PTV plane and the
upper first molar ≥25mm made a probability of eruption
of those teeth higher (5,8-10).
Richardson was not as optimistic as the authors above
were. She said that it was not possible to predict such
a process at such young patients. At the age of 8-9, it is
more likely to make the measurements of a maxilla, where
the growing processes have been completed, whereas
such processes in a mandible continue until the age of
18. Increasing of retromolarspace after the age of 20 is
doubtful; nevertheless the third molars might not erupt,
despite the change in their position (1,5,10,13,21,34). It
is worth to highlight the meaning of bucco-lingual width
of the alveolar process. A close position of the second
molars in comparison to the mandible ramus seen e.g.
on a lateral cephalometric, can be incorrect sometimes,
because in fact, there can be a wide area seen on the top
of the alveolar process (6).
Recently Begtrup et al examined the relationship
between a cephalometric and panoramic radiographs
created a simple and reliable method of predicting the
third molar eruption in the mandible by phantomography.
Measurements were carried out in adults (average age 22
years). By comparing the value of the gonion angle, olrid distance (the distance from the anterior border of the
mandibular ramus to the infradentale point), mesiodistal
width of the lower second molar (based on Lee studies)
graphically illustrates the probability of eruption of the
third molar - Figure 3 (11).
Extraction or observation?
We can separate two groups among clinicians,
presenting opposing views on a prophylactics extractions
of third molars. The propagators of prophylactic
extractions highlight advantages of early germectomy.
According to them, there are less surgical and
postoperative complications (3,9,25). They treat impacted
teeth as an abnormal state, which although asymptomatic
can become a source of potential complications in time: a
recurrent pericoronitis, periodontitis, caries, resorption
of the second molars, cysts and cancers (3,9,10). Leaving
some mandibular third molars in, or taking them
out too late, can result in damage of second molar’s
periodontal attachments (13). Bruce et al. showed that
patients younger than 25 years of age had a significantly
shorter operation time, less postoperative complications
and fewer postoperative visits. Advantages of early
tooth removal are incomplete root development, wide
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
68
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
drugiego zęba trzonowego (13). Bruce i wsp. wykazali, że
u pacjenta młodszego niż 25 lat czas zabiegu jest znacząco
krótszy, występuje mniej powikłań i pozabiegowych
kontroli, a zaletami w tym czasie są: niekompletnie
rozwinięte korzenie, szeroka przestrzeń około koronowa,
oddalony nerw żuchwowy i zatoka szczękowa (10,3537). Jednak nadal problemem pozostaje określenie, które
z zębów będą faktycznie narażone na zatrzymanie, a które
wyrzną się jako funkcjonalna jednostka całego uzębienia.
Przeciwnicy powtarzają, że profilaktyczne ekstrakcje
nie są usprawiedliwione obawą przed wymienionymi
powikłaniami ponieważ prawdopodobieństwo ich rozwoju
jest małe, a może zdarzyć się w 1%-12%. Największym
problemem związanym z zaburzeniem wyrzynania są stany
zapalne (9,38). Dotyczą one 40% przypadków i to właśnie one
pozostają nadal głównym powodem usuwania tych zębów.
Wśród wskazań do ekstrakcji trzecich zębów trzonowych warto wymienić te powiązane ściśle z leczeniem
ortodontycznym tj.: planowany zabieg ortognatyczny,
leczenie wymagające dystalizacji pierwszego i drugiego
zęba trzonowego, zaburzenie wyrzynania drugiego zęba
trzonowego, oraz budzące wiele kontrowersji późne
stłoczenie siekaczy (3,14,23,25,39).
Oto sugerowane protokoły postępowania u pacjentów
z obecnymi zębami mądrości zgłaszających się w celu
leczenia wady zgryzu (23,37):
• Wiek 9-16 lat
Podczas rutynowego badania ortodontycznego na
podstawie rentgenogramu panoramicznego określa się
obecność lub brak trzecich trzonowców. Rozwój krypt oraz
uwapnienie korony będzie dostrzegalne radiograficznie
w większości przypadków, a u niektórych uwidaczniać się
już może początek kształtowania korzeni. Gdy obecne są
patologiczne objawy związane z ich obecnością zalecane
jest usunięcie. Jeżeli planowane są procedury ortognatyczne
lub ortodontyczna dystalizacja pierwszego lub drugiego
trzonowca, należy zalecić ekstrakcje w określonym czasie.
W pozostałych przypadkach odnotowujemy pozycję,
rozwój korony oraz korzenia w celu oszacowania ich
dojrzewania przy porównaniu z następnym rentgenogramem. Takie postępowanie możemy wytłumaczyć tym,
że usuwanie asymptomatycznych zębów nie jest
usprawiedliwione celami ortodontycznymi, a zawiązek
który początkowo wykazuje niekorzystne usytuowanie,
może poprawić swoją pozycję poprzez mechanizmy
wyrzynania. Pacjenci i rodzice powinni zostać poinformowani o stadium rozwoju zębów oraz o konieczności
oceny radiologicznej ich dojrzewania w przyszłości.
• Wiek 17-24 lat
Podczas rutynowego badania radiologicznego oceniamy
pozycję zęba, uformowanie korony oraz korzenia.
pericoronal space, great distance to the alveolar nerve
or maxillary sinus (10,35-37). But still it is a problem to
estimate which teeth might be exposed to an impaction,
and which of them may erupt as a functional unit of entire
dentition.
The opponents state, that prophylactic extractions are
not justified by the possibility of complications because
probability of their development is low, and it ranges from
1-12%. The biggest problem related to eruption disorders
could be inflammations (9,38). They account for 40% of
the cases and they are the main reason of extractions of
those teeth.
Among indications to extract third molars are those
closely related to orthodontic treatment i.e. planned
orthognathic surgery, treatment requiringfirst and
second molars distalization, disorders of eruption of the
second molar and controversial late crowding of incisors
(3,14,23,25,39).
These are suggested protocols for patients with wisdom
teeth who present to treat malocclusion (23,37):
• Age 9 to 16
During a routine orthodontic record-taking on the
basis of panoramic radiographs, one should describe
thepresence or absence of third molars. The crypt
development and crown mineralization will be noticed
radiographically in most cases, and at some cases the
beginning of root formation is observed. If a pathologic
condition is detected, a removal is recommended. If
there are adjunctive treatments, such as orthognathic
procedures or orthodontic distalization of first or second
molar, removal according to timing requirements is
recommended. Otherwise, the position of the third
morals and stage of crown and root development should
be recoreded, in order to assess dental maturation at
the time of future radiographs. Such protocol can be
explained by the fact that removal of asymptomatic
teeth is not justified for orthodontic purposes and tooth
bud that appearsinitially poorly positioned may correct
its position through normal eruption mechanisms.
Patients and parents should be informed of the status of
development of third molars and the necessity for future
radiographic assessments.
• Age 17 to 24
During a routine X-ray, one should evaluate tooth
position, crown and root formation. If a pathologic
condition is detected, you should recommend removal. If
the root is one-half or two-thirds complete, the retromolar
space should be determinated. If the inclination of the
third molar is more than 60 degree to the occlusal plane
of the first and second molarsand if it is in close proximity
to the second molar roots or when you recognize
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
69
Badania kliniczne
Clinical research
Tom 8, nr 2, 2012
Volume 8, no 2, 2012
W przypadku obecności procesu patologicznego zalecana jest
ekstrakcja. Jeżeli korzeń jest w połowie albo w 2/3 rozwinięty
możemy określić obecną przestrzeń zatrzonowcową.
Przy inklinacji większej niż 60 stopni w stosunku do
płaszczyzny okluzji pierwszego i drugiego trzonowca oraz
bliskiej odległości do korzeni drugiego trzonowca lub gdy
rozpoznajemy dystoangulację (w przypadku dolnych zębów)
warto zalecić dalszą konsultację lub ich ekstrakcję. Ten okres
jest decydującym momentem, w którym możemy rozważyć
usunięcie, gdyż w tym czasie jest to stosunkowo prosty zabieg,
obarczony mniejszym ryzykiem około- i pooperacyjnym. Jako
optymalny czas ekstrakcji określono stadium, gdy korzenie
osiągają 1/3 lub 2/3 długości.
distoangular position (lower third molars), referral for
consultation or removal should be recommended. This
period is the most critical time to consider prophylactic
removal, as it is relatively easy surgery with low risk of
operative and postoperative complications. The optimal
time of extraction is when the roots are at a third or two
thirds of their length.
Ryc. 1. Cefalogram boczny: pomiary do oceny
przestrzeni dla trzecich trzonowców (Analiza
Rickettsa). Przestrzeń dla górnego trzeciego
trzonowca - odległość od PTV do dystalnej granicy
korony górnego pierwszego trzonowca. Przestrzeń
dla dolnego trzeciego trzonowca - odległość od
punktu Xi do dystalnej granicy korony drugiego
trzonowca (PTV=płaszczyzna pionowa wyrostka
skrzydłowatego kości klinowej, FH=płaszczyzna
pozioma frankfurcka, Xi=punkt Xi konstrukcyjny
wyznaczony na gałęzi żuchwy, M1=górny pierwszy
trzonowiec, M2= dolny drugi trzonowiec) (10).
Fig. 1. Lateral cephalometric radiograph: measurements for assessment of third molar space (Ricketts
analysis). Space for upper third molar – distance
from PTV to distal border of upper first molar crown.
Space for lower third molar – distance from point
Xi to distal border of second molar crown. (PTV=
pterygoid processes of the sphenoid vertical plane,
FH=Frankfurt horizontal plane, Xi=constructional
point appointed on the ramus of the mandible, M1=
upper first molar, M2=lower second molar) (10).
Wnioski
Conclusions
1. Trzecie zęby trzonowe najczęściej ulegają
zatrzymaniu w kości co można tłumaczyć późnym
czasem ich rozwoju oraz różnorodnością położenia.
2. Określanie dostępnej przestrzeni zatrzonowcowej
u dzieci jest niepewną wartością diagnostyczną
w przewidywaniu wyrzynania zębów mądrości.
3. Profilaktyczne ekstrakcje nie są usprawiedliwionymi praktykami.
4. Długotrwale stosowana retencja do czasu
zakończenia wzrostu oraz monitorowanie rozwoju
trzecich zębów trzonowych w oparciu o rentgenogram wykonywany w odstępach 2-3 lat jest
rutynowym postępowaniem w przypadku każdego
pacjenta leczonego ortodontycznie.
1. Third molars are impacted in a bone most often,
what can be explained by retarded maturation of
the teeth and variety of their position.
2. An estimation of retromolar space at children has
a questionable diagnostic value in predicting of
third molars eruption.
3. Prophylactic extractions are not justified.
4. Long lasting retention until the end of growth and
monitoring of the development of third molars
based of the radiograph made in 2-3 years intervals
is a routine practice in patients undergoing
orthodontic treatment.
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
70
Badania kliniczne
Clinical research
Tom 8, nr 2, 2012
Volume 8, no 2, 2012
Ryc. 2. Pomiary w celu oceny przestrzeni dla trzecich trzonowców. Odległość
między dystalną granicą korony drugiego
trzonowca i przednią krawędzią gałęzi
mierzona wzdłuż płaszczyzny okluzji (A)
w stosunku do szerokości korony trzeciego
trzonowca (B) dla górnego i dolnego
trzeciego trzonowca, C= płaszczyzna zgryzowa (10).
Fig. 2. Measurements for assessment of
third molar space. Distance between distal
border of second molar crown and anterior border of ramus measured on occlussal
plane (A) in proportion to width of third
molar crown (B) for upper and lower third
molars as well, C = occlusal plane (10).
Prawdopodobieństwo wyrznięcia
Probability of eruption
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.0
65
70
75
80
olr-id (mm)
85
90
Ryc. 3. Prawdopodobieństwo wyrznięcia
lewego (linia punktowa) i prawego (ciągła
linia) trzeciego dolnego trzonowca jako
funkcja odległości olr-id.Olr-id; odległość
od przedniej granicy gałęzi żuchwy (olr) do
punktu infradentale (id).Punkt olr; punkt
przecięcia linii łączącej guzki pierwszego
i drugiego zęba trzonowego w żuchwie
z przednim obrysem gałęzi żuchwy (11).
Fig. 3. Probability of eruption for the left
(dotted line) and the right (full line) sides
as a function of olr–id.Olr-id; the distance
from the anterior border of the mandibular
ramus (olr) to infradentale (id). Anterior
border of the mandibular ramus (olr); the
intersection between a line connecting cuspides of the first and second molars in the
mandible and the contour of the anterior
mandibular ramus (11).
Piśmiennictwo / References
1.
Richardson ME. Changes in lower third molar position in the
young adult. Am J Orthod Dentofac Orthop 1992; 102: 320-7.
3.
Celikoglu M, Miloglu O, Kazanci F. Frequency of agenesis,
impaction, angulation, and related pathologic changes of third
molar teeth in orthodontic patients. J Oral Maxillofac Surg.
2010; 68: 990-5.
2.
4.
Richardson ME. Some aspects of lower third molar eruption.
Angle Orthod 1974; 44: 141-5.
5.
Richardson ME. The early developmental position of the lower
third molar relative to certain jaw dimensions. Angle Orthod
1970; 40: 226-30.
Legović M, Legović I, Brumini G, Vandura I, Cabov T, Ovesnik
M, Mestrović S, Slaj M, Skrinjarić A. Correlation between the
pattern of facialgrowth and the position of the mandibular
third molar. J Oral Maxillofac Surg 2008; 66: 1218-24.
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
71
Badania kliniczne
Tom 8, nr 2, 2012
6.
7.
8.
9.
Clinical research
Volume 8, no 2, 2012
Svendsen H, Malmskov O, Björk A. Prediction of lower third
molar impaction from the frontal cephalometric projection.
Eur J Orthod 1985; 7: 1-16.
23. Kandasamy S, Rinchuse DJ, Rinchuse DJ. The wisdom behind
third molar extractions. Aust Dent J 2009; 54: 284-92.
Jon Artun J, Behbehani F, Thalib L. Prediction of Maxillary
Third Molar Impaction in Adolescent Orthodontic Patients.
Angle Orthod 2005; 75: 904-11.
25. Bishara SE. Third molars: a dilemma! Or is it? Am J Orthod
Dentofac Orthop 1999; 115: 628-33.
24. Abu Alhaija ES, AlBhairan HM, AlKhateeb SN. Mandibular third
molar space in different antero-posterior skeletal patterns. Eur
J Orthod 2011; 33: 570-6.
Kaplan RG. Some factors related to mandibular third molar
impaction. Angle Orthod 1975; 45: 153-8.
26. Staggers JA, Germane N, Fortson WM. A comparison of the
effects of first premolars extractions on third molar angulation.
Angle Orthod 1992; 62: 135-8.
Niedzielska IA, Drugacz J, Kuś N, Kręska J. Panoramic
radiographic predictors of mandibular third molar eruption.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2006; 102:
154-8.
27. Jain S, Valiathan A. Influence of first premolar extraction on
mandibular third molar angulation. Angle Orthod 2009; 79:
1143-8.
10. Ganss C, Hochban W, Kielbassa AM, Umstadt HE. Prognosis of
third molar eruption. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1993; 76:
688-93.
28. Celikoglu M, Kamak H, Akkast I, Oktay H. Effects of orthodontic
treatment and premolar extractions on the mandibular third
molars. Aust Orthod J 2010; 26: 160-4.
11. Begtrup A, Grønastøð HA, Christensen IJ, Kjær I. Predicting
lower third molar eruption on panoramic radiographs
after cephalometric comparison of profile and panoramic
radiographs. Eur J Orthod 2012; 3.
29. Chen K, Han X, Huang L, Bai D. Tooth movement after
orthodontic treatment with 4 second premolar extractions. Am
J Orthod Dentofac Orthop 2010; 138: 770-7.
12. Faraj B, Jon Å, Lukman T. Prediction of mandibular third-molar
impaction in adolescent orthodontic patients. Am J Orthod
Dentofac Orthop 2006; 130: 47-55.
30. Tarazona B, Paredes V, Llamas JM, Cibrian R, Gandía JL.
Influence of first and second premolar extraction or nonextraction treatments on mandibular third molar angulation
and position. A comparative study. Med Oral Patol Oral Cir
Bucal 2010; 15: e760-6.
13. Richardson ME. The etiology and prediction of mandibular
third molar impaction. Angle Orthod 1977; 47: 165-72.
31. Sökücü O, Oztürk F, Babacan H, Biçakçi AA. Does rapid
maxillary expansion affect the eruption of upper third molars?
Angle Orthod 2008; 78: 195-200.
14. Niedzielska I. Third molar influence on dental arch crowding.
Eur J Orthod 2005; 27: 518-23.
15. Elsey MJ, Rock WP. Influence of orthodontic treatment on
development of third molars. Br J Oral Maxillofac Surg 2000;
38: 350-3.
32. Bayram M, Ozer M, Arici S. Effects of first molar extraction on
third molar angulation and eruption space. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009; 107: 14-20.
16. Ay S, Agar U, Biçakçi AA, Köşger HH. Changes in mandibular
third molar angle and position after unilateral mandibular first
molar extraction Am J Orthod Dentofac Orthop 2006; 129:
36-41.
33. De-la-Rosa-Gay C, Valmaseda-Castellón E, Gay-Escoda C.
Predictivemodel of third molareruption after second molar
extraction. Am J Orthod Dentofac Orthop 2010; 137: 346-53.
34. Chen LL, Xu TM, Jiang JH, Zhang XZ, Lin JX. Longitudinal
changes in mandibular arch posterior space in adolescents
with normal occlusion. Am J Orthod Dentofac Orthop 2010;
137: 187-93.
17. Ventä I, Turtola L, Ylipaavalniemi P. Radiographic follow-up
of impacted third molars from age 20 to 32 years. Int J Oral
Maxillofac Surg 2001; 30: 54-7.
18. Artun J, Thalib L, Little RM. Third molar angulation during
and after treatment of adolescent orthodontic patients. Eur J
Orthod. 2005; 27: 590-6.
19. Sandhu S, Kaur T. Radiographicstudy of the positionalchanges
and eruption of impactedthird molars in young adults of an
Asian Indian population. J Oral Maxillofac Surg 2008; 66: 161724.
20. Kim TW, Artun J, Behbehani F, Artese F. Prevalence of third
molar impaction in orthodontic patients treated nonextraction
and with extraction of 4 premolars. Am J Orthod Dentofac
Orthop 2003; 123: 138-45.
35. Malkawi Z, Al-Omiri MK, Khraisat A.Risk indicators of
postoperative complications following surgical extraction of
lower third molars. Med Princ Pract 2011; 20: 321-5.
36. Lim AA, Wong CW, Allen JC Jr. Maxillary third molar: patterns
of impaction and their relation to oroantral perforation. J Oral
Maxillofac Surg 2012; 70: 1035-9.
37. Hicks EP. Third molar management: a case against routine
removal in adolescent and young adult orthodontic patients. J
Oral Maxillofac Surg 1999; 57: 831-6.
38. Stathopoulos P, Mezitis M, Kappatos C, Titsinides S, Stylogianni
E. Cysts and tumors associated with impacted third molars: is
prophylactic removal justified? J Oral Maxillofac Surg 2011; 69:
405-8.
21. Engström C, Engström H, Sagne S. Lower third molar
development in relation to skeletal maturity and chronological
age. Angle Orthod 1983; 53: 97-106.
39. Lubińska K. Rola zębów mądrości w etiologii stłoczenia
trzeciorzędowego - przegląd piśmiennictwa. Forum
Ortodontyczne 2006; 3: 67-73.
22. Suma G, Rao BB, Annigeri RG, Rao DJ, Goel S. Radiographic
correlation of dental and skeletal age: Third molar, an age
indicator. J Forensic Dent Sci 2011; 3: 14-8.
ForumOrthodontic
Ortodontyczneforum
72